اسلامی نظریہ حکومت

سیاست تے اس دے بنیادى مسائل

انسان اک اجتماعى جانور اے کیونجے عاطفى ، اقتصادى تے ثقافتى ضروریات اسنو‏ں اک اجتماعى تے معاشرتى زندگى گزارنے اُتے مجبور کردے نيں _ گھرانہ ، خاندان ، قبیلہ، دیہات، شہر ، ملک تے قوم تے ملت تمام اجتماعى زندگى دے مختلف جلوے نيں اجتماعى زندگى وچ تمام افراد دے منافع تے ضروریات اک دوسرے دے نال مربوط ہُندے نيں _ بنابراں ایداں دے موارد بھى آندے نيں کہ جنہاں دا تعلق پورے معاشرہ دے نال ہوتاہے _ تے ہر فرد اپنے طور اُتے تنہا انہاں دے متعلق فیصلہ نئيں کرسکدا_

مثال دے طور اُتے جے اسيں اک قبیلہ نو‏‏ں مدنظر رکھن تاں اگرچہ اس دا ہر فرد اپنے طور اُتے اپنے کچھ ذاتى مسائل دا فیصلہ کرسکتاہے تے اپنے ذاتى فیصلےکے مطابق عمل ک‏ے سکتاہے_ لیکن کسى دوسرے قبیلہ دے نال جنگ یا صلح جداں مسائل وچ اپنى انفرادى رائے دے مطابقفیصلہ نئيں کرسکدا_ کیونجے جنگ یا صلح ایداں دے مسائل نيں جوپورے معاشرے دے نال مربوط نيں نہ کہ انفرادى مسائل کہ معاشرے دا ہر فرد انفرادى طور اُتے انہاں دے متعلق فیصلہ کرے تے اپنى ذاتى تشخیص دے مطابق عمل کرے _

یہ حقیقت اے کہ چھوٹے وڈے ہر معاشرے وچ کچھ اجتماعى مسائل تے مشکلات ہوتى نيں کہ جنہاں دے حل

٦ کرنے دے لئی اجتماعى فیصلےآں کى ضرورت ہوتى اے تے اسى حقیقت نے انسان کو ریاست تے حکومت کے قبول کرنے کى طرف راغب کيتا اے _ طول تریخ وچ جتھے اُتے بھى انسانى معاشرہ رہاہے ریاست تے حکومت دا وجود بھى اسک‏‏ے ہمراہ رہاہے_ہر معاشرے نے چاہے اوہ جس شکل وچ بھى ہو_ اپنے اجتماعى امور کى تدبیر دے لئی اک فرد یا چند افراد نو‏‏ں رئیس ، حاکم، امیر، والى ، سلطان تے بادشاہ ایداں دے مختلف عناوین دے تحت قبول کيتا اے _

ہر انسانى معاشرے وچ اک یا چند افراد سیاسى اقتدار کے حامل ہُندے نيں _ تے اس دے اجتماعى امور کى تدبیر تے اجتماعى زندگى دے مختلف امور نو‏‏ں انجام دینا انہاں کى ذمہ دارى ہوتى اے _ بنابراں سیاست(۱) کى ایويں تعریف کى جاسکتى اے :

سیاست یعنى اک معاشرے دے وڈے وڈے مسائل تے مشکلات دے بارے وچ فیصلہ کرنا تے انکى تدبیر کرنا_ ایہ سرپرستى اس معاشرے کى مشکلات نو‏‏ں رفع کرنے ، مختلف امور نو‏‏ں منظم کرنے ، منصوبہ بندى تے اسک‏‏ے اجراء نو‏‏ں شامل اے _

____________________

۱)سیاست لفظ سوس تو‏ں نکلاہے_ جس دے لغوى معنى ریاست ، پرورش، سزا دینا تے رعایا دے امور کى دیکھ بھال کرنا اے _

ابن منظور کہندے نيں: السوس: الریاسة ،یقال: ساسوہم سوساً تے ساس الا مرَ سیاسة قام بہ (لسان العرب ج٦ ص ۱۰۸ سوس)_

فیروز آبادى کہندے نيں : سُستُ الرّعیة سیاسة : امرتہا تے نہیتہا تے سُوّسَ فلانٌ ا مرَ الناس صُیّر ملکاً (القاموس المحیط ص ٧۱۰ سوس) سیاسى لغت ناواں وچ سیاست کى مختلف تعریفاں کى گئیاں نيں انہاں وچو‏ں بعض کى طرف اسيں اشارہ کردے نيں _

الف: انسانى معاشراں اُتے حکومت کرنے دے فن کو سیاست کہندے نيں _

ب:مختلف مسائل دے حل دے بارے وچ فیصلہ کرنا_

ج:ملکى امور دے انتظام دے لئی حکومت جنہاں تدابیر نو‏‏ں کم وچ لاتى اے انہاں نو‏ں سیاست کہندے نيں _

د:اجتماعى امور نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی حکومت جس طاقت نو‏‏ں بروئے کار لاتى اے اس دے علم نو‏‏ں سیاست کہندے نيں _

٧ سیاست دے بوہت سارے ہور معانى بھى نيں بطور مثال جے اسيں سیاست دے عملى پہلو نو‏‏ں مدنظر رکھن تاں کہہ سکدے نيں : سیاسى قدرت نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی کوشش تے اسکى حفاظت تے تقویت کرناسیاست کہلاتاہے_

اگر اسيں سیاست دے فکرى تے نظریاتى پہلو نو‏‏ں دیکھو تاں فیر ایويں تعریف کرسکدے نيں : سیاسى طاقت حکومتى ڈھانچہ تے سیاسى حکومت وچ مختلف گروہاں دے باھمى تعلقات دا مطالعاتى جائزہ، سیاست اکھوائے گا _

بہر حال سیاست ، سیاسى اقتدار تو‏ں متعلقہ ابحاث تے اجتماعى امور کى تدبیر ہمیشہ تو‏ں صاحبان فکر کى توجہ دا مرکز رہى نيں _ افلاطون کى کتاب جمہوریت ، ارسطو کى کتاب سیاست تے ابو نصر فارابى کى کتاب مدینہ فاضلہ اس گل کى شاہد نيں کہ عظیم مفکرین دے نزدیک سیاست دے موضوع نو‏‏ں ہمیشہ بڑى سنجیدگى تو‏ں لیا گیا اے _ انسانى معاشراں دے دن بدن پیچیدہ ہونے تے انہاں دے اک دوسرے دے نال بڑھدے ہوئے سیاسى ، اقتصادى تے ثقافتى تعلقات نے سیاسى ابحاث نو‏‏ں ہور اہمیت کا،حامل بنادیاہے تے انکى وسعت وچ مزیدوادھا کردیاہے_

علم سیاست تے سیاسى فلسفہ(۱)

عنوان سیاست دے تحت داخل مسائل بہت مختلف تے متنوع نيں_ علم سیاست ، سیاسى فلسفہ ، سیاسى آئیڈیالوجی تے سیاسى تجزیہ جداں لفظاں وچو‏ں ہر اک سیاست دے نال مرتبط مختلف امور کى تحقیقات تے مطالعات دے اک گوشے کى طرف اشارہ اے _ انہاں وچو‏ں بعض مطالعات عملى مباحث کے

___________________

۱) political philosophy

۸ نال مختص نيں جدو‏ں کہ بعض دا تعلق نظریاتى پہلوسے اے _ اس تنوع تے وسعت دا راز ایہ اے کہ سیاسى سوالات تے سیاسى افکار بہت ہى مختلف قسماں دے نيں تے علم سیاست دا اک شعبہ انہاں تمام سوالات تے ضروریات دا جواب نئيں دے سکدا _ بعض سیاسى سوالات تے احتیاجات دا تعلق عمل تو‏ں اے _ مثلا اک ملک دے سیاسى ماہرین تے سیاستدان جاننا چاہندے نيں کہ ہمسایہ تے دوسرے ملکاں تو‏ں تعلقات قائم کرنے وچ انکا موقف کيتا ہونا چاہیے تے عالمى سطح اُتے بین الاقوامى تعلقات نو‏‏ں کس طرح استوار کرن تاں اس دے لئی انہاں دے پاس عالمى تے بین الاقوامى سطح اُتے قائم سیاسى اقتدار تے طاقتاں دے متعلق اسى طرح جامع تجزیہ ہونا چاہیئےہ جس طرح قومى سطح اُتے انہاں دے لئی علاقہ کى سیاست دے پیچ تے خم تو‏ں آگاہ ہونا ضرورى اے _ پس عالمى تے علاقائی حالات تو‏ں آگاہ ہونے دے بعد اپنے سیاسى اہداف تے قومى منافع نو‏‏ں متعین کرن تے انتہائی دقت نظر تو‏ں طے کرن کہ انہاں دے دراز مدت اورمختصر مدت مفادات کونسے نيں اس مرحلے دے بعد اگلے مرحلے وچ اوہ اپنے سیاسى اہداف دے حصول دے لئی اک منظم لائحہ عمل تیار کرن تے وسیع پیمانے اُتے منصوبہ بندى کرن تے فیر بڑى باریک بینى تو‏ں انہاں نو‏ں عملى جامہ پہناواں_

اس قسم دے سیاسى مطالعات جو عملى پہلو دے حامل نيں_ علم سیاست، سیاسى تجزیہ تے تحلیل اور لشکرى تے فوجى مطالعات (۱) جداں شعبےآں دے نال مماثلت رکھدے نيں _ تے انہاں فنون تے شعبےآں اُتے مسلط ہونا اس قسم دے سوالات تے مسائل دے جواب دینے دے لئی مفید ثابت ہوسکدے نيں_

دوسرى قسم دے سیاسى سوالات تے مسائل دا تعلق علمى تے نظریاتیپہلو تو‏ں اے _ عملى پہلوکى نسبت علمى پہلو عالَم سیاست وچ بنیادى تے اساسى حیثیت رکھدا اے _ ایتھ‏ے اُتے اسيں اس قسم دے چند سوالات کى طرف اشارہ کردے نيں_

____________________

۱) Strategie studies

۹ بنیادى طور اُتے سانو‏ں حکومت کى احتیاج کیو‏ں اے ؟

حکومت کرنا کن افراد دا حق اے ؟

حکمرانوںاور سیاسى اقتدار دے حاملین کى اطاعت کیو‏ں ضرورى اے ؟

عوام دے مقابلے وچ حکمراناں دے فرائض کيتاہاں؟

حکومت دے اہداف کيتا ہونے چاہئاں؟

حکومت کس حد تک عوام کى آزادى نو‏‏ں محدود کرنے دا حق رکھتى اے ؟

کیا حکومت صرف مادى فلاح تے بہبود تے امن تے امان کى ذمہ دار اے ؟ یا معاشرے کى خوشحالى اوراسکی

روحانى ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے کى بھى ذمہ دار اے ؟

معاشرہ کى خوشحالى تے خیر تے برکت تو‏ں کيتا مراد اے ؟ تے اس دا معیار کيتا اے ؟

معاشرتى امور نو‏‏ں چلانے تے انکى منصوبہ بندى کرنے وچ معاشرتى انصاف دا کیہ کردار اے ؟

معاشرتى انصاف تے اقتصادى تے انفرادى آزادى دے در میان تضاد تے ٹکراو کى صورت وچ کسے ترجیح دى جائے گى ؟

اس قسم دے بنیادى سوالات کى تحقیق سیاسى فلسفہ وچ کى جاتى اے _

مختلف سیاسى مکاتب کہ جنہاں نو‏ں اسيں سیاسى افکار تے نظریات تو‏ں تعبیر کردے نيں انہى سوالات دے جوابات کى بنیاد اُتے تشکیل پاندے نيں_ دوسرے لفظاں وچ ہر سیاسى مکت‏‏ب کى بنیاد اک مخصوص سیاسى نظریہ ( سیاسى فلسفہ) اُتے ہوتى اے _ مثال دے طور پر لبرل ازم(۱) اک سیاسى مکت‏‏ب فکر اے _ اوہ انہاں سوالات کے

____________________

۱) Liberalism

۱۰ ایداں دے جواب دیندے نيں جو بعض جہات تو‏ں دوسرے سیاسى مکت‏‏ب فکر مثلا اشتراکیت (۱) کى تعلیمات تو‏ں بالکل مختلف ہُندے نيں _ لبرل ازم فردی، اقتصادى تے ثقافتى آزادى دا حامى اے _ تے اس نظریے دا قائل اے کہ معاشرتى انصاف دے بہانے، ذاتى مالکیت تے اقتصادى آزادى اُتے قدغن نئيں لگایا جاسکدا_ لبرل ازم کى نظر وچ حکومت دے اختیارات محدود ہونے چاہن_ حکومت دا کم صرف رفاہ عامہ ، امن تے امان قائم کرنا اورانسانى حقوق دے بنیادى ڈھانچے کى حفاظت کرنا اے _ سعادت ، خوشبختى ، معنویات تے اخلاقیات دا تعلق انسان کى انفرادى زندگى دے نال اے _ ایہ حکومت دے فرائض وچ شامل نئيں نيں _ اس دے مقابلہ وچ سوشلزم کہتااے: معاشرتى انصاف دا قیام حکومت کى سب تو‏ں بڑى تے اہ‏م ذمہ دارى اے اسى لئے اقتصادى امور حکومت دے کنٹرول وچ ہونے چاہن جدو‏ں کہ ذاتى مالکیت یا تاں بہت محدود ہونى چاہیے یاپھراس دا سرے تو‏ں ہى خاتمہ کردینا چاہیے_ایتھ‏ے پردو نکات کى وضاحت ضرورى اے _

۱ : علم سیاست تے سیاسى تجزیہ تے تحلیل دے نال مربوط بوہت سارے مسائل ہمیشہ جدید تے تبدیل ہُندے رہندے نيں کیونجے عالمى سطح اُتے حکومتاں تے سیاسى تعلقات بدلدے رہندے نيں_

اقتصادى ، ثقافتى تے سیاسى تبدیلیاںعلاقائی تے عالمى سیاست اُتے اثر انداز ہوتى نيں جس دے نتیجہ وچ سیاسى ماہرین نو‏‏ں ہمیشہ نت نويں سوالات تے مسائل دا سامنا کرنا پڑدا اے _ لیکن سیاسى فلسفہکے متعلقہ مسائل

ماں کوئی تبدیلى نئيں ہوتى ایہ اساسى تے مخصوص مسائل ہُندے نيں کہ جنہاں تو‏ں سیاسى ماہرین دوچار رہندے نيں_

ہر سیاسى ماہر جدو‏ں اپنے مخصوص نظریات دے تحت انہاں سوالات دا جواب دیندا اے تاں اس تو‏ں اک سیاسى نظریہ یا مکت‏‏ب تشکیل پاندا اے _ لہذا ملکى یا بین الاقوامى سیاست وچ تبدیلى آنے تو‏ں ایہ سیاسى مکاتب تبدیل نئيں ہُندے_

____________________

۱) socialism

۱۱ ۲: سیاسى فلسفہ دے دائرہ وچ بوہت سارے سوالات آندے نيں_ جداں کہ اُتے اشارہ ہوچکيا اے کہ انہاں سوالات دے جو جواب دتے جاندے نيں انہى کى بنیاد اُتے سیاسى مکاتب تشکیل پاندے نيں اورا سى بنیاد اُتے انہاں کى شناخت ہوتى اے _ لیکن اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ انہاں مختلف سیاسى مکاتب وچ کوئی وجہ اشتراک نئيں اے تے سیاسى فلسفہ دے تمام مسائل دے جوابات اک دوسرے تو‏ں بنیادى فرق رکھدے نيں_ ممکن اے کہ اک سیاسى مکت‏‏ب کى دوسرے سیاسى مکاتب تو‏ں علیحد گى اورامتیاز صرف ایسى ہى بعض مباحث وچ ہو_ تے بعض ہور جہات تو‏ں اوہ دوسرے سیاسى مکاتب تو‏ں اتفاق نظر رکھدا ہوئے _ مثلا اشتراکى جمہوریت (۱) تے آزاد جمہوریت(۲) جو کہ سیاسى نظریات دے عنوان تو‏ں دو رقیب مکت‏‏ب فکر نيں ، اس نکتہ اُتے متفق نيں کہ جمہوریت تے را ے عامہ سیاسى حاکمیت دے جواز کى بنیاد اے تے حکومت تے حکمران دا انتخاب عوام کى را ے کى بنیاد اُتے ہونا چاہیے تے انہاں دو مکاتب وچ اختلافى نکتہ ایہ اے کہ پہلا مکت‏‏ب فکر معاشرتى عدل تے انصاف اُتے زور دیندا اے تے دوسرا شخصى آزادى تے خصوصى مالکیت پر، اک اشتراکیت کى گل کردا اے تے دوسرا انفرادیت کى _

____________________

۱) Social Democracy

۲) Liberal Democracy

۱۲ خلاصہ

۱) ریاست انسان کى اجتماعى زندگى دا جزء لاینفک اے _ ہر معاشرہ اپنے اجتماعى امور دے نظم تے تدبیر دے لئی اک یا چند افراد دے سیاسى اقتدار نو‏‏ں تسلیم کردا اے _

۲) سیاست یعنى معاشرتى امور کى تدبیر ، ہمیشہ تو‏ں مفکرین کى توجہ دا مرکز بنى ہوئی اے _

۳) دنیائے سیاست دے مختلف شعبے نيں_ اسى لئے علم تے تفک‏ر ک‏ے متعدد گوشے اس دے مسائل دے نال مربوط نيں_

۴) علم سیاست ، سیاسى تجزیہ تے تحلیل تے سیاسى نظریات دا عملى سیاست کى مباحث دے نال گہرا تعلق اے _

۵)سیاسى فلسفہ سیاست کى علمى تے بنیادى مباحث نو‏‏ں زیر بحث لاندا اے _

٦) ہر سیاسى مکت‏‏ب تے نظریہ کى بنیاد اک مخصوص سیاسى فلسفہ اُتے ہوتى اے _

٧) عملى سیاست نو‏‏ں ہمیشہ نت نويں مسائل اورموضوعات دا سامنا کرنا پڑدا اے _ جدو‏ں کہ سیاسى فلسفہ دے متعلقہ مسائل ہمیشہ ثابت تے استوار ہُندے نيں_

۸) ممکن اے مختلف سیاسى مکاتب فکر سیاسى فلسفہ دے بعض مسائل وچ اک ہى را ے رکھدے ہاں_

۱۳ سوالات :

۱) کيتا وجہ اے کہ ہر انسانى معاشرہ حکومت تے سیاسى اقتدار کا حامى تے خواہشمند ہُندا اے ؟

۲) سیاست کى تعریف کیجئے؟

۳)علمى سیاست دا کونسا شعبہ عملى سیاست دے شعبےآں کى تحقیق تے بررسى کردا اے ؟

۴) چند ایداں دے سوالات ذکر کیجئے جنہاں دا جواب سیاسى فلسفہ دیندا اے ؟

۵) لبرل ازم اک سیاسى مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے عنوان تو‏ں کن امور دا دفاع کردا اے ؟

٦) روز مرہ دے سیاسى تے اقتصادى تحولات سیاسى مطالعات دے کس شعبہ اُتے اثر انداز ہُندے نيں؟

۱۴ دوسرا سبق :

اسلام تے سیاست

حکومت اک اجتماعى ضرورت اے _ چونکہ انسانى معاشرہ ایداں دے افراد تو‏ں تشکیل پاتاہے کہ جنکے مفادات ، تعلقات تے طرزتفکر متضاد تے متعارض نيں لہذا اسنو‏ں اک حکومت کى ضرورت اے _ انسانى اجتماع چاہے اوہ اک محدود تے مختصر شکل وچ ہى کیو‏ں نہ ہوئے جس طرح اک قبیلہ یا دیہات ، اُس وچ بھى رئیس تے مرئوس (حاکم تے رعیت) کى ضرورت اے _ مفادات دا ٹکراؤ ، باہمى تنازعات ، حق تلفى تے امن عامہ نو‏‏ں خراب کرنے والے عناصر ، ایداں دے عوامل نيں جو انہاں امور کى دیکھ بھال کرنے والى تے نظم ونسق نو‏‏ں برقرار رکھنے والى مرکزیت دا تقاضا کردے نيں _بنابراں اس مرکزیت دے بغیر کہ جسنو‏ں اسيں حکومت یا ریاست کہندے نيں معاشرہ نامکمل رہے گا تے اپنى بقا تو‏ں بھى ہتھ دھو بیٹھے گا _ یہمرکزیت سیاسى اقتدار ،قوت فیصلہ اورقدرت امر تے نہى کى حامل ہوئے گی_

جب خوارج نے اپنے فکرى انحطاط تے شورش طلب انداز وچ لا حکم الاللہ ( خدا دے سوا کسى دا حکم قابل قبول نئيں) دا نعرہ بلند کيتا تے اسلامى معاشرے دے لئی حکومت تے حکمرانى کى نفى تے اپنے اُتے صرف خدا کى حکومت دے خواہاں ہوئے تاں امیرالمؤمنین نے فرمایا:

۱۵ انه لا بد للناس من امیر برّ: اوفاجر ، یعمل فى امرته المؤمن ، تے یَستمتعُ فیها الکافر، تے یُبَلّغُ الله فیها الاجل، تے یُجمع به الفیء ، تے یقاتلُ به العَدو، تے تأمن به السُبُل ، تے یُؤخذ به الضعیف من القویّ، حتى یَستریحَ برّ ، تے یستراح من فاجر (۱)

لوکاں دے لئی اک حاکم کاہونا ضرورى اے _ خواہ اوہ چنگا ہوئے یا برا _ تو‏ں کہ مومن اس دے زیر سایہ اپنے کم انجام دے سک‏‏ے _ تے کافر اس دے عہد وچ لذائد تو‏ں بہرہ مند ہوئے گا _ اللہ تعالى اس نظام حکومت وچ ہر چیز نو‏‏ں اس کى آخرى حداں تک پہنچیا دے گا اسى حاکم کى وجہ تو‏ں مال غنیمت جمع ہُندا اے، دشمن تو‏ں لڑیا جاندا اے، راستے اُتے امن رہندے نيں،قوى تو‏ں کمزور دا حق دلایا جاندا اے، ایتھ‏ے تک کہ نیک لوک خوشحال تے برے لوکاں تو‏ں امان پاندے نيں _

امیر المؤمنین دا ایہ فرمان حکومت دے ضرورى ہونے کى نشان دہى کردا اے _ تے اس گل دا عند ایہ دیتاہے کہ انسانى معاشرے دے لئی حکومت کى اتنى اہمیت اے کہ اک غاصب تے فاجر تے فاسق کى حکومت بھى معاشرہ کى بد امنى تے فقدان حکومت تو‏ں بہتر اے کیونجے حکومت اگرچہ فاسق تے فاجر کى ہى کیو‏ں نہ ہوئے بعض اجتماعى نقائص تے خامیاں نو‏‏ں چھپا دیتى اے _ تے بعض اجتماعى ضروریات نو‏‏ں پورا کر تیہے _

قرآن تے حدیث دے مطالعہ تو‏ں واضح ہوجاندا اے کہ اسلام نے اک دینى فرمان یا حکم دے تحت مسلماناں نو‏‏ں حکومت کى تشکیل کى دعوت نئيں دى کیونجے لوک خود بخود حکومت کى تشکیل کردے نيں تے اس دے لئی

____________________

۱) نہج البلاغہ خطبہ ۴۰_

۱٦ انہاں نو‏ں کسى دعوت ، ترغیب یا نصیحت کى ضرورت نئيں اے اس نکتے کى طرف عظیم مفکر تے فیلسوف علامہ طباطبائی نے اپنى کتاب تفسیر المیزان وچ اشارہ فرمایااے: قطعى طور اُتے لوک اپنے معاشرے وچ حکومت تے ریاست دے قائل نيں _ تے اپنے انتظامى امور دے لئی اک یا چند افراد نو‏‏ں سیاسى اقتدار سونپ دیندے نيں _ اسى لئے قرآن کریم نے لوکاں نو‏‏ں حکومت کى تشکیل کى دعوت نئيں دى بلکہ اسنو‏ں انہاں ضرورى تے بدیہى امور وچو‏ں لیاہے کہ جنہاں وچ کسى دعوت یا تشویق کى ضرورت نئيں اے _ اوہ چیز جس کى طرف قرآن کریم لوکاں نو‏‏ں دعوت دیتاہے اوہ محور دین اُتے اجتماع تے اتفاق اے _ (۱)

اس دے باوجود کيتا حکومت تے سیاست انسانى معاشرے کى اک واقعى ضرورت دے عنوان تو‏ں دین اسلام کى مورد توجہ قرار نئيں پائی؟ ایہ دین جس نے خود نو‏‏ں دین کامل تے خاتم الادیان کہیا اے، کیہ ایہ اس حقیقت تو‏ں اکھاں بند ک‏ر ک‏ے گزرگیا تے اس دے متعلق کوئی ہدایت یا فرمان جارى نئيں کيتا ؟ کيتا اسلامى تعلیمات صرف انسان کى انفرادى زندگى تے اس دے خدا دے نال تعلق تک محدود نيں؟ کيتا اس دین مبین نے اجتماعى تعلقات ، معاشرتى امور دا نظم ونسق تے سیاست تے حکومت کوخود لوکاں دے حوالے ک‏ے دیاہے؟ کِداں مان لیا جائے کہ اوہ دین کامل جس نے پیدائشے تو‏ں لےک‏ے وفات تک انسان کى زندگى کى بہت سى جزئیات وچ ہدایت تے راہنمائی کى اے، اس نے حکومت تے معاشرے دے نظم تے نسق جداں اہ‏م امور جو کہ انسان کى شخصیت تے سعادت وچ اہ‏م کردار ادا کردے نيں، دے متعلق کچھ نئيں کہیا تے انہاں دے متعلق کسى قسم دا اظہار نظر نئيں کيتا_

یہ تمام سوالات در حقیقت اک سوال نو‏‏ں جنم دیندے نيں کيتا اسلام سیاسى فکر دا حامل اے ؟ اس سوال دے مثبت جواب دا مطلب ایہ اے کہ اگرچہ اصل حکومت دے بدیہى ہونے کى وجہ تو‏ں اسلام نے اسنو‏ں بیان

____________________

۱) تفسیر المیزان ج ۳ ، ص ۱۴۴، ۱۴۹_ سورہ آل عمران آیت ۲٦ دے ذیل وچ _

۱٧ کرنے کى ضرورت محسوس نئيں کى لیکن اس دے متعلق اظہار نظر کيتا اے کہ حکومت کِداں کى جائے تے حکمرانى دا حق کسے حاصل اے _ جس طرح اسلام نے گھریلو تے اجتماعى زندگى وچ لوکاں دے باہمى روابط نو‏‏ں بیان کيتا اے اسى طرح حکومت تے سیاست وچ حکمراناں تے عوام دے باہمى تعلق تے ہر اک دے حقوق تے ذمہ داریاں نو‏‏ں بھى بیان فرمایا اے _

بنا بر اں معاشرتى تے سیاسى میدان تو‏ں اسلام نو‏‏ں حذف کرنا اوراسنو‏ں ا نفرادى زندگى تے گوشہ نشینى کى طرف مائل کرنے والا دین قرار دینا اسنو‏ں اپنى حقیقت تو‏ں جدا کرنے دے مترادف اے _ اسلامى جمہوریہ ایران دے بانى امام خمینى (رح) انہاں بلند پایہ علماء تے فقہاء وچو‏ں سن جنہاں نے اسلام دے اجتماعى تے معاشرتى پہلو اُتے خاص توجہ دى تے اس گل اُتے مصر سن کہ اسلام نو‏‏ں راہبانہ دین قرار دینا در حقیقت اغیار تے استعمارى طاقتاں کى سازش اے جنہاں کى کوشش اے کہ اس فک‏ر ک‏ے ذریعہ اسلامى ملکاں کى پسماندگى دے اسباب فراہ‏م کيتے جاواں_ امام خمینى فرماندے نيں

اسلام انہاں مجاہدین دا دین اے جو حق تے عدالت دے خواہاں نيں انہاں لوگو ں دا دین اے جو آزادى تے استقلال دے چاہنے والے نيں ، ایہ استعمار دے خلاف جہد تے جہد کرنے والےآں دا مکت‏‏ب اے _ لیکن انہوںنے اسلام کواک ہور طرح تو‏ں پیش کيتا اے اورپیش کردے نيں _ لوکاں دے ذہناں وچ اسلام دا غلط تصور ڈالیا اے علمى مدارس وچ اس کى شکل مسخ کرکے پیش کى گئی اے ، تو‏ں کہ اسلام کى جاودانى تے انقلابى خصوصیات نو‏‏ں اس تو‏ں کھو لیا جائے _ مثلا ایہ تبلیغ ک‏ر رہ‏ے نيں کہ اسلام معاشرتى دین نئيں اے ، دین حیات نئيں اے، اس دے پاس معاشرتى نظام نئيں اے ، کوئی قانون نئيں اے ، کوئی حکومتى دستور نئيں اے تے نہ ہى حکمرانى دا کوئی لائحہ عمل اے (۱) _

____________________

۱) ولایت فقیہ ، ص ۴_

۱۸ سیاست وچ اسلام دے دخیل ہونے کى ادلّہ

اسلام اک اجتماعى تے معاشرتى دین اے ، اس کى حکومت تے فرمانروائی انفرادى زندگى تو‏ں وسیع ترہے اوریہ مختلف اجتماعى تے سیاسى روابط اُتے مشتمل اے _ اس مدعا نو‏‏ں دو دلیلاں تو‏ں ثابت کيتا جا سکدا اے _

الف _ استقرائی روش دے نال اسيں کتاب تے سنت وچ غور کردے نيں تے مختلف فقہى ابواب وچ دینى تعلیمات دا مطالعہ کردے نيں _ اس تدریجى تے ہمہ گیر جستجو تو‏ں واضح ہوئے جائے گا کہ بعض صوفیانہ تے راہبانہ ادیان جداں بدھ مذہب او رعیسائیت دے بعض فرقےآں کى طرح کيتا اسلام بھى اک انفرادى دین اے کہ جس دا معاشرتى تے اجتماعى امور تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے ؟یا عبودیت ، خدا دے سامنے انسان کى بندگى کى کیفیت دے بیان ، لوکاں دے با ہمى تعلقات ، اخلاقیات او رمعنوى زندگى دے بیان کرنے دے نال نال اسلام نے انسان کى اجتماعى زندگى دے مختلف پہلوآں دے بارے وچ بھى اظہار نظر کيتا اے تے انسان کى اجتماعى زندگى دے مختلف ابعاد وچو‏ں اک ،مسئلہ حکومت تے سیاست بھى اے _اس طرز جستجو نو‏‏ں ہم روش درون دینی دا ناں دیندے نيں کیونجے اس وچ اسيں اپنے سوال دا جواب براہ راست اندرون تے باطن دین یعنى قرآن تے سنت جو کہ اس دے اصلى منابع نيں تو‏ں دریافت کرن گے _

ب_ سیاست تے اجتماعى زندگى وچ اسلام دے دخیل ہونے دے اثبات دا دوسرا طریقہ اس دین مبین دے بعض اوصاف تے خصوصیات دے نال تمسک اے _ اسلام کابعض خصوصیات تو‏ں متصف ہونا ، مثلا ایہ دین کامل اے ، دین خاتَم اے ، اس کى آسمانى کتاب یعنى قرآن کریم ہرشئے کى وضاحت کرنے والى اے (۱) تے انہاں تمام امور اُتے مشتمل اے جنہاں اُتے انسان کى ہدایت تے سعادت موقوف اے اس دا عقلى تے منطقى لازمہ ایہ اے

____________________

۱) سورہ نحل آیت ۸۹_

۱۹ کہ ایہ دین اجتماعى امور وچ دخالت رکھتاہے _ اس استدلال تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ کمال دین اوراس دے قلمرو وچ حکومت تے اجتماعى امور دا داخل ہونالازم تے ملزوم نيں _ اوراجتماعى امور تے سیاست وچ دین دا راہنمائی نہ کرنا اس دے ناقص ہونے کى دلیل اے _اس دوسرے طرز استدلال دے بارے وچ اسيں آئندہ ہور گفتگو کرن گے _ ایتھ‏ے صرف پہلے طرز استدلال یعنى روش جستجو (استقرائی روش) پرروشنى ڈالدے نيں _

۱۳۴۸ ھ ش وچ نجف اشرف وچ جدو‏ں امام خمینى نے دینى حکومت دے متعلق ابحاثکاں تاں اسى پہلے طریقے سےسیاست او راجتماعى امور وچ اسلام کى دخالت اُتے استدلال کيتا_ انہاں نے اس نکتہ اُتے زور دتا کہ اسلامى قوانین تے شرعى احکا‏م کى ماہیت تے کیفیت بتاتى اے کہ ایہ قوانین اسلامى معاشرہ دے سیاسى ، اقتصادى تے ثقافتى امور نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی بنائے گئے نيں تے ایہ احکا‏م حکومت کى تشکیل دے بغیرقابل اجرا نئيں نيں _ اس قسم دے احکا‏م دے اجرا دے لئی مسلماناں کى شرعى ذمہ دارى اے کہ اوہ اک حکومت تشکیل داں _ اس قسم دے احکا‏م اسلامى فقہ دے تمام ابواب وچ بکھرے ہوئے نيںبطور نمونہ ایداں دے بعض احکا‏م کى طرف اشارہ کردے ہوئے فرماندے نيں:

انہاں وچو‏ں اک مورد اسلام دے مالى احکا‏م نيں _ اسلام وچ جو مالیات مقرر کيتے گئے نيں اوہ صرف غرباء تے سادات کى ضروریات پورى کرنے دے لئی نئيں نيںبلکہ اک عظیم حکومت کى تشکیل او راس دے ضرورى اخراجات پورے کرنے دے لئی بھى نيں کیونجے اوہ اموال جنہاں دا تعلق مسلماناں دے بیت المال تو‏ں اے انہاں وچو‏ں اک خمس اے _ فقہ اہلبیت دے مطابق زرعى منافع ،کاروبار، زمین دے اُتے تے زمین دے تھلے موجود تمام ذرائع آمدنى وچو‏ں تے بطور کلى ہر قسم دے فائدے تے منفعت وچو‏ں عادلانہ طور اُتے خمس لیا جاتاہے _ واضح سى گل اے کہ اس قدر کثیر در آمد اک اسلامى مملکت نو‏‏ں چلانے تے اس دے مالى اخراجات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی اے وگرنہ اس قدر سرمایہ فقیرسادات کى ضروریات تو‏ں بہت زیادہ اے _ اس قدر وسیع بجٹ

۲۰ جدو‏ں کہ اس دے نال اموال زکوةبھى ہاں در حقیقت اک معاشرہ کى ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی اے _ جزیہ جو کہ ذمى کفار تو‏ں لیا جاندا اے تے اسى طرح زرعى محصولات بھى اک بڑى درآمد کوتشکیل دیندے نيں_ ایہ تمام امور اس گل کى نشاندہى کردے نيں کہ اس قسم دے تمام مالى منابع اک معاشرہ کى ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے او رحکومت نو‏‏ں تشکیل دینے دے لئی نيں _

انہاں وچو‏ں دوسرا مورد اوہ احکا‏م نيں جو اسلامى نظام کى حفاظت تے اسلامى سرزمین تے ملت مسلمہ دے استقلال دے دفاع دے لئی بنائے گئے نيں انہى دفاعى احکا‏م وچو‏ں اک ، قرآن مجید کى اس آیت شریفہو اعدوالهم ما استطعتم من قوة تے من رباط الخیل (۱) وچ بیان کيتا گیا اے تے مسلماناں نو‏‏ں کہیا جا رہیا اے کہ اوہ ہر قسم دے خطرہ تو‏ں پہلے اپنى فوجى تے دفاعى قوت نو‏‏ں مہیا کرلاں اوراپنى حفاظت دا سامان پہلے تو‏ں تیار رکھن _

اس قسم دا اک ہور نمونہ اسلام دے عدالتى تے انسانى حقوق دے متعلق احکا‏م وچ دیکھیا جاسکتاہے_ اس قسم دے بہت سارے احکا‏م یادیات نيں کہ جنہاں نو‏ں لےک‏ے حق داراں نو‏‏ں دینا ہوتاہے یاحدود تے قصاصہاں کہ جنہیںاسلامى حاکم دے زیر نظر اجرا کيتا جاتاہے تے اس قسم دے امور اک حکومت کى تشکیل دے بغیر قابل عمل نئيں نيں _ ایہ تمام قوانین حکومت دے نال مربوط نيں تے حکومتى قوت دے بغیر ایداں دے اہ‏م امور نو‏‏ں کوئی انجام نئيں دے سکدا _(۲)

اسلام دا سیاسى فلسفہ تے سیاسى فقہ

یہ تسلیم کرلینے دے بعد کہ اسلام سیاسى ابعاد دا حامل اے تے اس کى بعض تعلیمات حکومت تے سیاست کے

____________________

۱) سورہ انفال آیت ٦۰_

۲) لایت فقیہ (امام خمینى ) ص ۲۰ تو‏ں ۲۵_

۲۱ نال مخصوص نيں _ ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ اسلام دا سیاسى تفکر کن شعبےآں اُتے مشتمل اے ؟

مجموعى طور اُتے اسلام دے سیاسى تفکر نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے _ اک حصے نو‏‏ں اسلام دا سیاسى فلسفہ تے دوسرے نو‏‏ں اسلام کى سیاسى فقہ دا ناں دیندے نيں _ گذشتہ سبق وچ اشارہ کرچکے نيں کہ ہر سیاسى مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں چند بنیادى سوالات دا جواب دینا ہُندا اے _ ایسى مباحث نو‏‏ں سیاسى فلسفہ دا ناں دتا جاندا اے _ بنابراں اسلام دے سیاسى تفکر نو‏‏ں بھى اک خاص علمى بنیاد اُتے استوار ہونا چاہیے تے دنیائے سیاست دے انہاں بنیادى سوالات دے مناسب تے مخصوص جوابات دینا چا ہیے _

اسلام دے سیاسى تفکر دا دوسرا حصہ یعنى سیاسى فقہ یا فقہ الحکومة حکومت کى نوعیت تے اسکى شکل تے صورت ، حکمراناں دے مقابلے وچ عوام دے حقوق ، حکومت تے حکمراناں دے سلسلہ وچ عوام کى ذمہ داریاں ، مذہبى اقلیتاں دے حقوق تے اسلامى حکوت (دار الاسلام)کے غیر اسلامى حکومتاں ( دارالکفر) دے نال تعلقات جیسى ابحاث اُتے مشتمل اے بالفظاں ہور پہلا حصہ علمى تے بنیادى سیاست کى مباحث اُتے مشتمل اے _ جدو‏ں کہ ایہ حصہ عملى سیاست تے معاشرے دے انتظامى تے اجرائی امور دے زیادہ نیڑے اے _

۲۲ سبق دا خلاصہ :

۱) حکومت تے ریاست دے بغیر معاشرہ ،نامکمل تے زوال پذیر اے _

۲) اسلام ، حکومت نو‏‏ں اک اجتماعى او رمعاشرتى ضرورت سمجھدا اے اسى لئے اس نے لوکاں نو‏‏ں تشکیل حکو مت کى طرف دعوت نئيں دى بلکہ حکومت کیسى ہونى چاہیئے ؟ اس بارے وچ اپنى رائے دى اے _

۳) اسلام نو‏‏ں سیاست تو‏ں جدا سمجھنا اس دین حنیف کى حقیقت نو‏‏ں مسخ کردینے دے مترادفہے _

۴) اسلام دے لئی سیاسى تے اجتماعى پہلو دا وجود دو طریقےآں تو‏ں ثابت کيتا جاسکتاہے _

الف:روش استقرائی ( طرز جستجو )اور اسلامى تعلیمات دا مطالعہ ، اسلام دے سیاسى تے اجتماعى پہلو دے اثبات کى بہترین راہ اے _

ب: اسلام دا آخرى تے مکمل دین ہونا اس دے اجتماعى تے سیاسى پہلو دے وجود کى دلیل اے _

۵) اسلام دے بعض قوانین اک جائز دینى حکومت دے بغیر قابل اجرا نئيں نيں _

٦) اسلام دے سیاسى تفکر نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے _

الف: اسلام دا سیاسى فلسفہ

ب: اسلام کى سیاسى فقہ

۲۳ سوالات:

۱) امیر المومنین نے خوارج نو‏‏ں جو جواب دتا سی اس تو‏ں ضرورت حکومت کے سلسلہ وچ کیہ حاصل ہوتاہے؟

۲) اسلام نے لوکاں نو‏‏ں اصل حکومت کى تشکیل کى ترغیب کیو‏ں نئيں دلائی ؟

۳) سیاست وچ اسلام دے دخیل ہونے دے اثبات دے لئی طرز جستجو یا روش استقرائی تو‏ں کيتا مراد اے ؟

۴) اسلام دے کامل تے خاتم الادیان ہونے تو‏ں اس دے سیاسى تے اجتماعى امور وچ دخیل ہونےپر کِداں استدلال کيتا جاسکدا اے ؟

۵) کونسے احکا‏م شرعى دا اجراء اسلامى حکومت کى تشکیل اُتے موقوفہاں ؟

٦) اسلام دے مالى احکا‏م کس طرح اسلام دے سیاسى پہلو اُتے دلیل بن سکدے نيں ؟

٧) اسلام دا سیاسى تفکر کنحصےآں اُتے مشتمل اے ؟

۲۴ تیسرا سبق:

دینى حکومت کى تعریف

انسان کى اجتماعى زندگى کى طویل تریخ مختلف قسم کى حکومتاں تے ریاستاں دے وجودکى گواہ اے جنہاں نو‏ں مختلف خصوصیات کى بنیاد اُتے اک دوسرے تو‏ں جدا کيتا جاسکتاہے تے انہاں نو‏ں مختلف قسماں وچ تقسیم کيتا جاتاہے_ مثلاً استبدادى تے غیر استبدادی،جمہورى تے غیر جمہوری، استعمارى تے استعمار دا شکار حکومتاں ، سوشلسٹ تے غیر سوشلسٹ، ترقى یافتہ تے پسماندہ حکومتاں تے غیرہ انہاں وچو‏ں ہر تقسیم اک مخصوص معیار کى بنیاد اُتے اے _ اسى طرح اک تقسیم ایہ بھى ہوسکتى اے : دینى حکومت تے سیکولر حکومت _

دینى حکومت اک اصطلاح اے جو دو چیزاں تو‏ں مرکب اے، حکومت تے دین کینال اس کى ترکیب ، اصلى تے بنیادى سوال ایہ اے کہ اس ترکیب وچ دینى سے کس مطلب دا افادہ مقصودہے ؟ دین تے حکومت کى ترکیب تو‏ں کيتا مراد اے ؟ اک حکومت دے دینى یا غیر دینى تے سیکولر ہونے دا معیار کيتا اے ؟ انہاں سوالات دے جواب دینے تو‏ں پہلے بہتر اے حکومت کى تعریف کى جائے _

۲۵ حکومت تے ریاست دے معانی

حکومت(۱) تے ریاست(۲) گذشتہ تے موجودہ ادوار وچ متعدد معانى وچ استعمال کيتے گئے نيں انہاں وچو‏ں بعض معانى مترادف نيں تے بعض اوقات انہاں نو‏ں مختلف معانى وچ استعمال کيتا گیا اے مثلا جدید دور وچ ریاست کامعنى حکومت تو‏ں وسیع تر اے جدید اصطلاح دے مطابق ریاست ناں اے انہاں افراد دے اجتماع دا جو اک مخصوص سرزمین وچ ساکن ہاں تے ایسى حکومت رکھدے ہاں جو انہاں اُتے حاکمیت کرتى ہو_ اس تعریف دے مطابق ریاست چار اجزا دے مجموعہ دا ناں اے _آبادی،سرزمین ،حکومت، حاکمیت_ اس اصطلاح کى بناپر حکومت تے ریاست دو مترادف اصطلاحاں نئيں نيں بلکہ حکومت ریاست دا اک حصہ اے تے ریاست نو‏‏ں تشکیل دینے والے چار عناصر وچو‏ں اک عنصر حکومت اے جو انہاں ادارےآں دے مجموعہ دا ناں اے جو اک دوسرے دے نال مرتبط ہوک‏ے اک مخصوص سرزمین وچ بسنے والى انسانى آبادى اُتے حکمرانى کرتى اے _بنابراں ایرانى ریاست تے فرانسیسى ریاست تے غیرہ انکى حکومتاں تو‏ں وسیع تر مفہوم اے _

لیکن جے ریاست تو‏ں مراد اوہ منظم سیاسى طاقت ہوئے جو امر تے نہى کرتى اے تاں ایہ حکومت دے مترادف ہوجائے گى تے اس تعریف کى بناپر ریاست صرف دا بینہ تے قوّہ مجریہ دا ناں نئيں اے کہ جنہاں دا کم قانون نافذ کرناہے بلکہ تمام حکومتى ادارے مثلاً قانون ساز ادارے، عدلیہ، فوجى تے انتظامى ادارے سب اس وچ شامل نيں _ در اصل اس تعریف کى رو تو‏ں ریاست تے حکومت اس قوت حاکمہ دا ناں اے جس وچ معاشرہ اُتے حاکم سیاسى اقتدار دے حامل تمام ادارے شامل نيں _ اس وقت زیر بحث حکومت تے ریاست تو‏ں مراد یہى دوسرا معنى اے کہ اس معنى وچ حکومت تے ریاست جدو‏ں دین تو‏ں مرکب ہوتى اے تاں اس دا قابل قبول معنى کونسا اے _

____________________

۱) Government

۲) State

۲٦ دینى حکومت کى مختلف تعریفاں

دینى حکومت کى مختلف تعریفیںکى جاسکتى نيں _ دوسرے لفظاں وچ دینى حکومت کى مختلف تے متنوع تفسیراں بیان کى جاسکتى نيں تے اضح سى گل اے کہ انہاں وچو‏ں کچھ تعریفاں صحیح نئيں نيں اسيں اجمالى طور اُتے انہاں وچو‏ں بعض کى طرف اشارہ کردے نيں_

۱) دینى حکومت اس حکومت نو‏‏ں کہندے نيں جس وچ اک مخصوص دین دے معتقدین تے مننے والے سیاسى اقتدار دے حامل ہاں معاشرے کى سیاسى طاقت تے سیاسى ادارے کسى خاص دین دے پیرو افراد_ جداں پیروان اسلام یا مسیحیت_کے ہتھو‏ں وچ ہوںاس تعریف کى بناپردینى حکومت یعنى دیندارافراد کى حکومت_

۲) دینى حکومت یعنى اوہ حکومتکہ جس وچ سیاسى اقتداراک مخصوص طبقہ بنام رجال دین یعنی( مذہبى افراد) دے ہتھ وچ ہوئے اس تعریف کى بنا اُتے چونکہ سیاسى اقتدار دے حامل مختلف ادارے مذہبى افراد دے ہتھ وچ ہُندے نيں اسى لئے اسنو‏ں دینى حکومت کہندے نيں _

اس دینى حکومت کى افراطى شکل تے صورت یورپ وچ قرون وسطى وچ ملاحظہ کى جاسکتى اے _ بعض ادیان مثلاً کیتھولک مسیحیت وچ مذہبى افراد خاص تقدس تے احترام دے حامل ہُندے نيں تے عالم الوہیت تے ربوبیت تے عالم انسانى دے درمیان معنوى واسطہ شمار ہُندے نيں _ قرون وسطى وچ یورپ وچ جو حکومت قائم ہوئی تھى اوہ مذکورہ دینى حکومت تو‏ں سازگار تھى _ عیسائیاں دے مذہبى افراد تے کلیسا دے پادرى خدا تے مخلوق دے درمیان واسطہ ہونے دے ناطے مخصوص حق حاکمیت دے حامل سمجھ‏‏ے جاندے سن _ ایہ حق حاکمیت خدا کى حکومت تے ربوبیت کى اک کڑى تھى تے ایہ تصور کيتا جاندا سی کہ مذہبى افراد چونکہ ملکوت دے نال مربوط تے متصل نيں لہذا قابل تقدیس تے احترام نيں ، اسى لئے انہاں دے فیصلے، تدابیر تے کلام، وحى الہى کى طرح مقدس، ناقابل اعتراض

۲٧ اور غلطیاں تو‏ں مبرّا نيں _

۳) دینى حکومت اوہ حکومت اے جو اک خاص دین کى تبلیغ ، دفاع تے ترویج کرتى اے _ اس تعریف دے مطابق اک دینى حکومت دا معیار اک مخصوص دین دا دفاع تے تبلیغ اے _ بنابراں ایران وچ صفویاں تے قاچاریاں کى حکومت، سعودى عرب وچ وہابیاں کى حکومت تے افغانستان وچ طالبان کى حکومت مذکورہ دینى حکومت دے مصادیق نيں کیونجے ایہ حکومتاں اپنے سیاسى اقتدار نو‏‏ں اک خاص دین دے دفاع، تبلیغ تے ترویج دے لئی استعمال کرتى نيں_

۴)دینى حکومت اوہ حکومت اے جو سیاست تے معاشرے دے انتظامى امور وچ اک خاص دین کى مکمل مرجعیت تے حاکمیت نو‏‏ں تسلیم کرتى ہوئے یعنى اپنے مختلف حکومتى ادارےآں وچ اک خاص دین کى تعلیمات کى پابند ہوئے تے کوشش کرتى ہوئے کہ قانون بنانے ، عوامى کماں، معیشت تے اجتماعى امور وچ دینى جھلک نظر آئے تے انہاں تمام حکومتى امور وچ دینى تعلیمات دا ر فرما ہاں تے انہاں نو‏ں دین تو‏ں ہ‏‏م آہنگ کرے _ دینى حکومت دا ایہ معنى در حقیقت دینى معاشرہ کى تشکیل دا خواہاں اے یعنى حکومت ایہ چاہتى اے کہ ثقافتى ، اقتصادی، سیاسى تے فوجى تے عسکرى تمام اجتماعى امور دینى تعلیمات کى بنیاد اُتے تشکیل پاواں _ دینى معاشرہ نو‏‏ں دین کى فکر اے تے ایہ فکر ہمہ گیر اے کسى خاص جہت وچ محدود نئيں اے _ دینى معاشرہ چاہتاہے کہ اس دے تمام امور دین دے نال ہ‏‏م آہنگ تے اسيں آوازہاں_ اس معنى کى بنیاد اُتے دینى حکومت دین دے لئی اک خاص شان تے اہمیت کى قائل اے _ اُس کى تعلیمات نو‏‏ں اپنے لئے نصب العین قرار دیتى اے _ دین کى حاکمیت تے سیاسى تے انتظامى میدانوںماں اس کى اہمیت نو‏‏ں تسلیم کرتى اے تے معاشرتى تے سماجى امور وچ دینى تعلیمات کى دخالت دا معیار انہاں امور وچ دین دا وارد ہونا ہوئے گا_ دوسرے لفظاں وچ سیاسى اجتماعى تے سماجى امور وچ دین کى دخالت کى حدود مکمل طور اُتے دینى

۲۸ تعلیمات دے تابع نيں تے جس شعبہ وچ جتنى مقدار دین نے اپنا کوئی پیغام دتا ہوئے تے اپنى تعلیمات پیش کى ہاں اس حکومت دے لئی اوہ پیغام تے تعلیمات قابل قبول ہوتى نيں _

مذکورہ چار تعریفاں دا مختصر تجزیہ

مذکورہ چار تعریفاں وچو‏ں چوتھى تعریف دینى حکومت کى ماہیت تے حقیقت دے نال زیادہ مناسبت رکھتى اے _ کیونجے انہاں وچو‏ں بعض تعریفاں دینى حکومت دے صرف اک پہلو کى طرف اشارہ کرتى نيں _ صرف حکمراناں تے سیاسى اقتدار دے حامل افراد دا کسى خاص دین دا معتقد ہونا اس حکومت دے دینى ہونے کى علامت نئيں اے _ اج دنیا دے اکثر ملکاں کہ جنہاں کى حکومتاں غیر دینى نيں انہاں دے بہت سارے سرکارى عہدیدار انفرادى طور پردین دار نيں ، لیکن انہاں دا اک خاص دین دے نال لگاؤ تے تدیّن انہاں کى حکومت دے دینى ہونے کى دلیل نئيں اے _ پہلى تعریف وچ جو حکومت دے دینى ہونے دا معیار بیان کيتا گیا اے اوہ چوتھى تعریف وچ بھى شامل اے _ کیونجے دین کى حاکمیت تے مختلف سرکارى ادارےآں وچ دینى تعلیمات کى فرمانروائی دا لازمہ اے کہ سرکارى حکا‏م نظریاتى تے عملى طور اُتے اس دین دے معتقد ہاں _ اسى طرح تیسر ى تعریف وچ بیان شدہ معیار بھى چوتھى تعریف وچ مندرج اے کیونجے جو حکومت دینى معاشرے کى تشکیل تے سماجى تے اجتماعى امور وچ دینى تعلیمات دے نفوذ کى کوشش کرتى اے تے حکومتى امور تے قوانین نو‏‏ں دین دے نال ہ‏‏م آہنگ کرنے کى خواہاں ہوتى اے _ اوہ فطرى طور اُتے اس دین دا دفاع کرے گى تے اس کى تبلیغ تے ترویج دے لئی کوشش کرے گى _

دینى حکومت کى دوسرى تعریف کى بنیاد مذہبى افراد دے بارے وچ اک خاص تصور اُتے اے کہ بوہت سارے ادیان، مذہبى شخصیتاں تے دینى علماء دے متعلق ایسا تصور نئيں رکھدے _ مثال دے طور اُتے اسلام کسى طرح بھى علماء

۲۹ دین دے لئی کسى خاص طبقاتى حیثیت دا قائل نئيں اے تے انہاں نو‏ں مقام عصمت دا حامل نئيں سمجھدا_ اس لئی دینى حکومت کى ایسى تفسیر کى کوئی راہ نئيں نکلتى _ علاوہ بر ااں صرف علماء دین تے مذہبى افراد دے ہتھ وچ حکومتى عہدےآں دا ہونا اس حکومت دے دینى ہونے کى دلیل نئيں اے بلکہ حقیقت وہى اے جو چوتھى تعریف وچ بیان کى گئی اے کہ مختلف اجتماعى تے سماجى امور تے حکومتى ادارےآں وچ دینى تعلیمات دا اجرا ہى حکومت تے سیاست نو‏‏ں دینى رنگ دے سکتاہے_

قابل ذکر اے کہ دینى حکومت تو‏ں ہمارى مراد کسى خاص دین تو‏ں متصف حکومت نئيں اے _ بلکہ دنیا دے جس گوشہ وچ کوئی حکومت دینى تعلیمات دے اگے سر تسلیم خم کردے، اس کى فرمانروائی نو‏‏ں قبول کرلے تے اپنے ادارےآں وچ دینى تعلیمات رائج کردے اوہ دینى حکومت اکھوائے گى چاہے اوہ دین آسمانى ادیانہاں وچو‏ں ہوئے یا ایداں دے ادیانہاں وچو‏ں ہوئے جنہاں دے متعلق اسيں مسلماناں دا عقیدہ اے کہ انہاں دا تعلق وحى الہى تو‏ں نئيں اے بلکہ شرک تے تحریف تو‏ں آلودہ نيں _

ہور توجہ رہے کہ جے دین تو‏ں ہمارى مراد دین اسلام ہوئے تاں فیر دینى حکومت وہى حکومت ہوگى جو اسلامى تعلیمات دے مطابق ہوئے تے اسلامى تعلیمات تو‏ں مراد اوہ دینى اصول تے ضوابط نيں جو معتبر دینى منابع تو‏ں ماخوذ ہاں بنابراں کوئی فرق نئيں اے کہ اوہ دینى تعلیمات ،وحى تے معتبر روایات تو‏ں حاصل ہوئی ہاں یا معتبر عقلى ادلّہ سے_ البتہ چونکہ اسلامى تعلیمات دا اصلى تے اہ‏م ترین منبع قرآن تے سنت نيں اسى لئے دینى حکومت تے سیاست وچ اسلام دے دخیل ہونے اُتے بحث تے تحقیق کرنے والے بوہت سارے افراد کى دینى تعلیماتسے مراد اوہ تعلیمات نيں جو قرآن تے احادیث تو‏ں حاصل ہوئی ہاں_

۳۰ خلاصہ :

۱ لفظ حکومت تے ریاست کے متعدد معانى نيں کہ جنہاں وچو‏ں بعض معانى مترادف نيں_

۲ دور حاضر کى جدید اصطلاح وچ ریاست کى جو تعریف کى جاتى اے ، حکومت اس دا اک شعبہ تے حصہ اے _

۳ دینى حکومت کى مختلف تعریفاں کى جاسکتى نيں یعنى دین تے ریاست کى ترکیب تو‏ں متفاوت معانى پیش کيتے جاسکدے نيں _

۴ اجتماعى تے سیاسى زندگى وچ دین کى حاکمیت نو‏‏ں قبول کرنے والى حکومت نو‏‏ں دینى حکومت کہنا دین تے ریاست کى مجموعى حقیقتکے نال زیادہ مطابقت رکھتى اے _

۵ اس سبق وچ دینى حکومت کى جوچوتھى تعریف کى گئی اے اوہ اک جامع تعریف اے تے اس گل کى نشاندہى کرتى اے کہ اک حکومت دے دینى ہونے دا معیار ایہ اے کہ معاشرے دے مختلف سیاسى شعبےآں وچ دینى تعلیمات حاکم ہاں_

٦ مختلف سیاسى شعبےآں وچ دین کى حاکمیت نو‏‏ں تسلیم کرنے والى حکومت نو‏‏ں دینى حکومت کہنا ، اک ایسى عام تعریف اے جو کسى مخصوص دین دے نال مربوط نئيں اے _

۳۱ سؤالات

۱ دور حاضر وچ ریاست کى تعریف کیہ اے ؟

۲ کونسى تعریف دے مطابق ریاست تے حکومت دو مترادف اصطلاحاں نيں ؟

۳ کونسى تعریف وچ دینى حکومت دین داراں کى حکومت دے مترادف اے ؟

۴ دینى حکومت کى کونسى تعریف جامع تے قابل قبول اے ؟

۵ باقى تعریفاں کى نسبت دینى حکومت کى چوتھى تعریف کونسے امتیازات کى حامل اے ؟

۳۲ چوتھا سبق:

سیاست وچ حاکمیت دین کى حدود

گذشتہ سبق تو‏ں واضح ہوگیا کہ حکومت دے دینى ہونے دا معیار ایہ اے کہ حکومت تے سیاست دے مختلف شعبےآں وچ دینى تعلیمات کى حکمرانى ہوئے _وہ چیز جو دینى حکومت نو‏‏ں دوسرى حکومتاں تو‏ں جدا تے ممتاز کرتى اے ، اوہ معاشرے دے سیاسى تے ہور امورماں دین کى حاکمیت نو‏‏ں تسلیم کرنا اے _ اس بحث وچ بنیادى سوال ایہ اے کہ اس حاکمیت دا دائرہ کس حد تک اے تے دین کس حد تک دنیائے سیاست وحاکمیت وچ دخیل اے ؟

دوسرے لفظاں وچ صاحبان دین دے لئی سیاست دے کن شعبےآں تے حکومت دے کن ادارےآں وچ دین تے اس کى تعلیمات نو‏‏ں بروئے کار لیانا ضرورى اے ؟ تے کونسے شعبےآں وچ دین کى حاکمیت تو‏ں بے نیاز نيں ؟ اک دینى حکومت دے کونسے پہلو مدنى تے بشرى نيں تے کونسے پہلو دینى تعلیمات تو‏ں ماخوذ ہونے چاہن؟

اس اہ‏م ترین مسئلہ کى تحقیق تو‏ں پہلے حکومت تے سیاست دے مختلف پہلوآں تے شعبےآں کى شناخت ضرورى اے _ کیونجے حکومت دے متعلق قابل بحث پہلوآں تو‏ں مکمل آگاہى ، انہاں تمام پہلوآں وچ دین کى دخالت دے سمجھنے وچ مددگار ثابت ہوسکتى اے _

۳۳ حکومت تے اس دے سیاسى پہلو:

اساں حکومت تے ریاست کى تعریف کى تھى : اوہ منظم سیاسى قوت جو امر تے نہى تے اک مکمل نظام دے اجرا کى حامل ہوئے اس سیاسى قوت دے متعلق مختلف جہات قابل بحث نيں _ اگرچہ ایہ سیاسى ابحاث مختلف تے اک دوسرے تو‏ں جدا نيںلیکن باہمى ربط کى حامل نيں _ حکومت تو‏ں متعلق مختلف سیاسى پہلوآں نو‏‏ں درج ذیل صورت وچ بیان کيتا جاسکدا اے _

۱_ حکومتاں مختلف قسم کى ہوتى نيں ، جمہورى ، شہنشاہى تے نیم شہنشاہى تے غیرہ _ بنابراں حکومت تو‏ں متعلق بنیادى مباحث وچو‏ں اک ایہ طے کرناہے کہ کون سا سیاسى طرز حکومت معاشرہ اُتے حاکم اے _

اسى طرح صاحبان اقتدار کى انفرادى خصوصیات تے شرائط دا تعیّن اسکى بنیادى بحث شمار ہوتى اے _ سیاسى نظام کى نوعیتکى تعیین ہر معاشرے دے سیاسى اقتدار دے حامل ادارےآں کى ضرورى خصوصیات کى اک حد تک پہچان کروا دیتى اے _

۲_ ہر حکومت دا اک حکومتى ڈھانچہ ہوتاہے یعنى ہر حکومت مختلف ادارےآں تے قُوى تو‏ں تشکیل پاتى اے _ حکومتى ڈھانچے کى تعیین ، اس دے ادارےآں دے آپس وچ ارتباط دا بیان تے ہر ادارے دے اختیارات تے فرائض کى وضاحت ، سیاست تے حکومت دے اہ‏م ترین مسائل وچو‏ں نيں _

۳_ ہر ریاست تے حکومت قدرت واقتدار(۱) کى حامل ہوتى اے _ یعنى امرو نہى کرتى اے ، قوانین بناتى اے تے انکےصحیح اجرا اُتے نظارت کرتى اے _ اک اہ‏م بحث ایہ اے کہ اس اقتدار کى بنیاد کن اہداف تے اصولاں اُتے ہونى چاہیئے ؟ مختلف حکومتى ادارے جو عوام نو‏‏ں امرو نہى تے روک ٹوک کردے نيں اوہ کن اصولاں کى بنیاد پر

____________________

۱) Authority

۳۴ ہونے چاہن؟ مثال دے طور اُتے اک سوشلسٹ نظریات کى حامل حکومت جو کہ مارکسزم کى تعلیمات کى قائل تے وفادار اے اپنے اقتدار وچ مارکسزم کى تعلیمات دے تابع اے _ اس قسم کى حکومتاں وچ قانون گزارى ، اقتصادى پروگرام ،آئینى تے ثقافتى تعلقات تے بین الاقوامى معاملات وچ اس مکت‏‏ب دے اصولاں پرخاص توجہ دى جاتى اے _ جس طرح کہ لبرل جمہورى حکومتاں وچ جداں کہ اج کل یورپ تے آمریکہ وچ قائم نيں اقتدار کى بنیاد لبرل ازم دے اصولاں اُتے قائم اے _ انہاں ملکاں وچ جمہوریت تے اکثریت کى رائے بطور مطلق نافذ العمل نئيں ہوتى بلکہ لبرل ازم اسنو‏ں کنٹرول کردا اے _ آمریت ، اقتدار تے حکومت دا دائر ہ کار انہاں اصولاں اُتے قائم ہُندا اے جنہاں نو‏ں لبرل ازم دے تابع بنایا جاندا اے _

۴_ ہر حکومت کى کچھ ذمہ داریاں ہوتى نيں جنہاں نو‏ں اوہ اپنے عوام کى فلاح تے بہبود دے لئی انجام دیتى اے _ حکومت تو‏ں مربوط مباحث وچو‏ں اک بحث ایہ بھى اے کہ ایہ وظائف تے فرائض کیہ نيں ؟ تے عوام دے مقابلے وچ حکومت کى ذمہ داریاں کیہ نيں ؟

۵_ اپنے افعال تے فرائض کى انجام دہى تے حکومت کى سیاسى قدرت دا سرچشمہ اقتدار اعلى(۱) ہوتاہے_

ہر حکومت اپنے اقتدار اعلى دا سہارا لیندے ہوئے مختلف میداناں وچ اپنى سیاسى قوت نو‏‏ں بروئے کار لاسکتى اے تے اندرون تے بیرون ملک اپنے سیاسى ارادےآں نو‏‏ں عملى جامہ پہنا سکتى اے _ ہر حکومت اپنے اقتدار اعلى کى بناپر مختلف احکا‏م نافذ کرتى اے _ پس سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ کیہ اس دا اقتدار اعلى جائز تے مشروع اے یا نئيں ؟ دوسرے لفظاں وچ کیہ اوہ حکومت کرنے دا حق رکھتى اے یا نئيں ؟

سیاسى فلسفہ وچ مشروعیت(۲) تے غیر مشروعیت کى بحث اہ‏م ترین مباحث وچو‏ں شمار ہوتى اے _ کوئی بھی

____________________

۱) Sovereignty

۲) Legitimacy

۳۵ سیاسى مکت‏‏ب اس تو‏ں بے نیاز نئيں اے _ کیونجے حکومتى ارکان تے ادارے ، تے تمام سیاسى فیصلے تے تدابیر اپنى حقانیت تے مشروعیت، حکومت دے حق حاکمیت تے مشروعیت تو‏ں حاصل کردے نيں _ ہر حکومت وچ ایہ صلاحیت تے قدرت ہونى چاہیے کہ اوہ اپنى مشروعیت دا معقول طریقے تو‏ں دفاع کرسکتى ہوئے _

اس مختصر تے اجمالى وضاحت تو‏ں روشن ہوجاندا اے کہ حکومت تے ریاست دے متعلق کم ازکم پنج اساسى محور قابل بحث نيں _ ہن دیکھنا ایہ اے کہ انہاں پنج محوراں وچو‏ں کن وچ دین حاکمیت کى صلاحیت رکھدا اے ؟ دوسرے لفظاں وچ انہاں پنج میداناں وچ کس میدان وچ دینى حکومت ، دین دے تابع اے ؟ کیہ ایہ دعوى کيتاجاسکدا اے کہ انہاں وچو‏ں بعض وچ دین نو‏‏ں دخل اندازى کرنے دا حق نئيں اے تے دین کى حاکمیت صرف انہاں وچو‏ں بعض وچ اے ؟

حاکمیت دین کى حدود

سیاست وچ دین دے دخیل ہونے کى بحث دو لحاظ تو‏ں قابل تحقیق اے :

الف: کس حد تک دین دا دخیل ہونا ممکن اے _

ب : کس حد تک دین عملا دخیل اے _

پہلى بحث تو‏ں مراد ایہ اے کہ سیاست دے کونسے پہلو دین دے محتاج نيں؟ تے کتھے اُتے دین اپنى تعلیمات تو‏ں نواز سکدا اے تے اپنى حاکمیت نو‏‏ں بروئے کار لاسکدا اے ؟ ایتھ‏ے اصلى تے بنیادى سوال ایہ اے کہ کیہ ممکن اے دین انہاں پنجاں میداناں وچ دخیل تے معاشرہ کى سیاسى زندگى دے تمام شعبےآں وچ اس کى راہنمائی کرے ؟ یا ایہ کہ بعض شعبےآں دا تعلق صرف لوکاں تو‏ں اے تے دین دے لئی سزاوار نئيں اے کہ اوتھ‏ے اظہار نظر کرے ؟

دوسرى بحث تو‏ں مراد اک تاں اس گل کى تعیین اے کہ دین مبین اسلام نے سیاست دے پنج میداناں

۳٦ وچو‏ں کن وچ عملى طور اُتے اظہار نظر کيتاہے؟ دوسرا ایہ کہ انہاں میداناں وچ دین کى تعلیمات کس حد تک نيں ؟ سیاست دے مختلف پہلوآں وچ دین کى دخالت دے امکان دے متعلق ساڈے نزدیک دین کى حاکمیت کى راہ وچ کوئی شئے مانع نئيں اے _اور دین انہاں تمام میداناں وچ اپنا پیغام دے سکدا اے _ منطقى لحاظ تو‏ں ضرورى نہیںہے کہ دین کى دخالت سیاست دے بعض شعبےآں تک محدودرہے بلکہ ممکن اے دین ،حکومت دے تمام شعبےآں وچ اپنى رائے دا اظہار کرے بعنوان مثال سیاسى ڈھانچہ ،حکومت کى نوعیت، دینى معاشرے دے حکمراناں کى شرائط ،خصوصاً رہبر تے قائد کى خصوصیات جداں ابواب وچ دین اپنى تعلیمات پیش کرسکتاہے_ دین حکومت کى مشروعیت تے حق حاکمیت دے متعلق اپنى رائے دا اظہار کرسکدا اے _ کونسى حاکمیت مشروع اے تے کونسى نامشروع ،اسکى تعیین کرسکدا اے ، حکّام اُتے عوام دے حقوق ، لوکاں دے سلسلہ وچ حکمراناں دے وظائف تے عوام اُتے حکمراناں دے حقوق جداں امور وچ اپنى رائے دے سکدا اے _ سیاسى اقتدار دے حامل افراد دے لئی اہداف تے اقدار معین کرسکدا اے تو‏ں کہ اوہ معیّنہ اصولاں تے اہداف دے مطابق اپنى سیاست نو‏‏ں اگے بڑھاواں اورمعاشرتى امور نو‏‏ں انجام دتیاں _

بنابراں از نظر امکانسیاست وچ دین کى حاکمیت بلا قید تے شرط اے تے اسنو‏ں سیاست دے چند مخصوص شعبےآں وچ محدود کرنا صحیح نئيں اے _

یہ تسلیم کرلینے دے بعد کہ سیاست دے مختلف شعبےآں وچ منطقى طور اُتے دین کى دخالت ممکن اے ، بعض افراد قائل نيں کہ مختلف حکومتى شعبےآں وچ دین کى حاکمیت نئيں ہونى چاہیئے _ انہاں کى نظر وچ بعض ادلّہ کى روسے دین خود نو‏‏ں سیاست تو‏ں دور رکھے_ تے انہاں تمام امور نو‏‏ں لوکاں ، عقل تے تجربہ دے حوالے کردے _ آنے والے اسباق وچ اسيں دینى حکومت دے انہاں منکرین کى ادلہ اُتے بحثکرن گے _

۳٧ پس ایہ مان لینے دے بعد کہ سیاست تو‏ں متعلق انہاں پنج میداناں وچ دین کى دخالت ممکن اے دوسرے مرحلے نو‏‏ں مورد بحث قرار دیندے نيں _ حکومتى تے سیاسى امور وچ دین کى دخالت کس حد تک اے ؟ اس کى تعیین صرف اک طریقے تو‏ں ممکن اے تے اوہ بلاواسطہ دین تے پیام الہى کى طرف رجوع کرنا اے _ اسلام کى اجتماعى تے سماجى تعلیمات کى طرف عالمانہ تے باریک بینى تو‏ں رجوع کرنا ، اس حقیقت کى نقاب کشائی کردا اے کہ مذکورہ پنج میداناں وچو‏ں دین نے کس وچ اپنى راہنمائی تے ہدایت تو‏ں نوازاہے تے کس حد تک گفتگو کى اے _ تے کونسے امور نو‏‏ں لوکاں تے انہاں کى عقل تے تدبیر اُتے چھڈیا اے _ دین کى طرف رجوع تے اس دے مطالب دے ادراک تو‏ں واضح ہوجاندا اے کہ دین نے کس شعبہ وچ تے کس حد تک اپنى حاکمیت نو‏‏ں ثابت کيتا اے تے انہاں دے بارئے وچ اظہار نظر کيتا اے تے کن امور نو‏‏ں لوکاں دے حق انتخاب تے رائے اُتے چھڈیا اے کسى بھى صورت وچ دین کى تعلیمات کى طرف رجوع کرنے تو‏ں پہلے سیاست دے بعض شعبےآں وچ دین نو‏‏ں دخل اندازى تو‏ں نئيں روکیا جاسکدا یا بعض امور وچ اس دے اظہار نظر تے دخالت کودین دے اہداف تے اسکى شان دے منافى قرار نئيں دتا جاسکدا _

۳۸ خلاصہ:

۱) حکومت تے سیاست دے پنج پہلو نيں جو اک دوسرے دے نال مربوط نيں _

۲) سیاسى نظام کى نوعیت کى تعیین ، ہور اس دے ادارےآں کى کیفیت تے کمیت ،سیاست کى اہ‏م ترین مباحث نيں _

۳) اہ‏م ترین سیاسى مباحث وچو‏ں اک ایہ اے کہ ہر حکومت دا اقتدار کن اصولاں تے اہداف کى بنیاد اُتے ہونا چاہیے _

۴) ہر حکومت اپنى قانونى حکمرانى کى بنیاد اُتے احکا‏م جارى کرتى اے _

۵) سیاسى اقتدار کى مشروعیت کى بحث حاکمیت دے جائز تے ناجائز ہونے کى گل کرتى اے تے اس بنیادى سوال دا جواب دیتى اے کہ حکومت دا حق کن افراد نو‏‏ں حاصل اے _

٦) دین سیاست دے مذکورہ بالا پنج بنیادى میداناں وچ اپنى رائے دا اظہار کرسکدا اے _

٧) سیاسى امور وچ دین کى حاکمیت دومرحلےآں وچ قابل بحث تے تحقیق اے _

الف: کونسے سیاسى موارد وچ دین کى دخالت ممکن اے ؟

ب: کن موارد وچ اسلام نے عملى طور اُتے اپنى رائے دا اظہار کیہ اے ؟

۸) دوسرے سوال دا جواب صرف دینى تعلیمات کى طرف رجوع کرنے تو‏ں ہى مل سکدا اے _ تو‏ں کہ واضح ہوسک‏‏ے کہ حکومتى امور وچ اسلام نے کس حد تک دخالت کى اے _

۳۹ سوالات :

۱) حکومت تے سیاست تو‏ں مربوط پنج مباحث نو‏‏ں اختصار دے نال بیان کیجئے_

۲) اقتدار تو‏ں کيتا مراد اے ؟ تے اس دے متعلق کونسى بحث اہ‏م اے ؟

۳) مشروعیت کى بحث کیہ اے ؟ اورقانونى حاکمیت کى بحث تو‏ں اس دا کیہ تعلق اے ؟

۴) حکومت دے انہاں پنج میداناں وچو‏ں کس میدان وچ دین حکمرانى کرسکتاہے ؟

۵) انہاں پنج موارد وچو‏ں ہر اک وچ دخالت دین کى حدود کى تشخیص دا طریقہ کیہ اے ؟

۴۰ پنجواں سبق:

دینى حکومت دے منکرین

دینى حکومت اک سیاسى نظریہ اے ، جو مختلف سیاسى تے حکومتى امور وچ دین کى حکمرانى کوتسلیم کرنے تو‏ں وجود وچ آندا اے _ دینى حکومت اوہ حکومت اے جو دین دے نال سازگار ہوتى اے تے کوشش کرتى اے کہ دین دے پیغام اُتے لبیک کہ‏ے جو انتظامى امور ، اجتماعى تے سماجى روابط تے ہور حکومتى امور وچ دین کى گلاں پرکان دھرے تے معاشرتى امور نو‏‏ں دینى تعلیمات کى روشنى وچ منظم کرے _یہ تمام بحث گذر چکى اے _

دین تے حکومت کى ترکیب تے دینى حکومت دے قیام دے ماضى وچ بھى مخالفین رہے نيں تے اج بھى موجود نيں _ اس مخالفت تو‏ں ہمارى مراد دین تے حکومت کى ترکیب دا نظریاتى انکار اے تے دینى حکومت دے خلاف سیاسى جنگ تے عملى مخالفت ہمارى بحث تو‏ں خارج اے _ دینى حکومت دے منکرین اوہ افراد نيں جو نظریہ ترکیب دین تے حکومت اور مختلف سیاسى امور وچ دین کى حکمرانى نو‏‏ں منفى نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں تے اس کاانکار کردے نيں_ اس انکار کى مختلف ادلّہ نيں اختلاف ادلّہ دے اعتبار تو‏ں دینى حکومت دے مخالفین تے منکرین کى اک مجموعى تقسیم بندى کى جاسکتى اے _

دینى حکومت دے مخالفین تن گروہاں وچ تقسیم ہُندے نيں_

۴۱ ۱_ اوہ مسلما‏ن جو معتقد نيں کہ اسلام صرف انسان کى معنوى تے اخلاقى ہدایت دے لئی آیا اے تے فقط انسان نو‏‏ں آداب عبودیت سیکھاندا اے انہاں افراد دے بقول اسلام نے سیاسى امور وچ کسى قسم کى مداخلت نئيں کى اے _ دین تے سیاست دو وکھ وکھ چیزاں نيں تے دینى اہداف سیاست وچ دین کى دخالت دے نال مطابقت نئيں رکھدے _

دینى حکومت دے مخالفین کایہ گروہ سیاسى امور وچ دین کى حکمرانى دا کلى طور اُتے انکار نئيں کردا بلکہ اس دا اصرار ایہ اے کہ اسلامى تے دینى تعلیمات وچ سیاسى پہلو مفقود اے _ ایہ افراد اس گل نو‏‏ں تسلیم کردے نيں کہ جے دینى تعلیمات وچ تشکیل حکومت کى دعوت دى گئی ہوتى تے دین نے مختلف سیاسى شعبےآں تے حکومتى امور وچ عملى طور اُتے راہنمائی کى ہوتى تاں دینى حکومت کى تشکیل وچ کوئی رکاوٹ نہ ہوتى _ بنابراں دینى حکومت دے قائلین دے نال انہاں کاجھگڑا فقہى تے کلامى اے _ نزاع ایہ اے کہ کیہ دینى تعلیمات وچ ایداں دے دلائل تے شواہد موجود نيں جوسانو‏ں دینى حکومت کى تشکیل تے دین تے سیاست کى ترکیب کى دعوت دیندے نيں ؟

۲_ دینى حکومت دے مخالفین دا دوسرا گروہ انہاں افراد اُتے مشتمل اے ، جو تاریخى تجربات تے دینى حکومتاں دے قیام دے منفى نتائج کى وجہ تو‏ں دین تے سیاست کى جدائی دے قائل نيں _ انہاں کى نظر وچ دینى حکومت کى تشکیل دے بعض تاریخى تجربات کچھ زیادہ خوشگوار نئيں سن _ اس کى واضح مثال قرون وسطى وچ یورپ وچ قائم کلیسا کى حکومت اے کہ جس دے نتائج بہت تلخ سن _

اس نظریہ دے قائلین کى نظر وچ دین تے سیاست کى ترکیب دین دے چہرہ نو‏‏ں بگاڑ دیتى اے تے اس تو‏ں لوکاں دا دین نو‏‏ں قبول کرنا خطرے وچ پڑجاتاہے_ لہذا بہتر اے کہ دین نو‏‏ں سیاست تو‏ں جدا رکھیا جائے_ چاہے سیاست تے حکومت دے سلسلہ وچ دینى تعلیمات موجود ہى کیو‏ں نہ ہاں _ بنابراں اس گروہ دے بقول بحث

۴۲ اس وچ نئيں اے کہ دین سیاسى پہلو دا حامل نئيں اے بلکہ ایہ افراد سیاست تے حکومت وچ دینى تعلیمات کى دخالت وچ مصلحت نئيں سمجھدے _ انہاں دا عقیدہ اے کہ اگرچہ دین سیاسى جہات دا حامل ہى کیو‏ں نہ ہوئے تب بھى دینى حکومت کى تشکیل دے منفى تے تلخ نتائج کى وجہ تو‏ں اس قسم کى دینى تعلیمات تو‏ں ہتھ کھچ لینا چاہیے تے سیاست نو‏‏ں خالصة ً لوکاں اُتے چھڈ دیناچاہیے _

۳_ دینى حکومت دے مخالفین دا تیسرا گروہ اوہ اے جو امور سیاست وچ دین کى مداخلت کاکلى طور پرمخالف اے _ ایہ افراد سیاسى تے حکومتى امور وچ دین کى حکمرانى نو‏‏ں تسلیم نئيں کردے _ انہاں کى نظر وچ گل ایہ نئيں اے کہ کیہ حکومتى امور او رمعاشرتى نظام دے متعلق دین دے پاس تعلیمات نيں یا نئيں ؟ بلکہ انہاں کى نظر وچ دین نو‏‏ں اجتماعى تے سیاسى امو رسے وکھ رہنا چاہیے اگرچہ اجتماعى تے سیاسى امور دے متعلق اس دے پاس بوہت سارے اصول تے تعلیمات ہى کیو‏ں نہ ہاں _ اس نظریہ کى بنیاد اُتے جے دین، سیاسى امور وچ اپنے لئے حکمرانى دا قائل ہوئے تے اس نے دینى حکومت تشکیل دینے دا کہیا ہوئے ،اور مختلف سیاسى امور وچ اپنى تعلیمات پیش بھى کى ہاں لیکن عملى طور اُتے سیاسى امور وچ دین کى حاکمیت نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا جا سکدا کیونجے سیاست او رمعاشرتى نظام مکمل طو ر اُتے انسانى تے عقلى امر اے او ردین اس وچ مداخلت کى صلاحیت نئيں رکھدا تے اس وچ دین نو‏‏ں دخیل کرنے دا واضح مطلب، انسانى علم تے دانش تے تدبر وعقل تو‏ں چشم پوشى کرنا اے _یہ افراد در حقیقت سیکو لر حکومت کى حمایت کردے اے تے مکمل طور اُتے سیکولرازم دے وفادار نيں _

سیاست تو‏ں اسلام کى جدائی

جداں کہ اشارہ ہوئے چکيا اے : دینى حکومت دے مخالفین دا پہلا گروہ ایہ اعتقاد رکھدا اے کہ اسلام نے اپنى تعلیمات وچ مسلماناں نو‏‏ں دینى حکومت کى تشکیل کى ترغیب نئيں دلائی _ان دا زور اس گل اُتے اے کہ

۴۳ آنحضرت (ص) مدینہ وچ کئی سال رہے لیکن کیہ تسيں (ص) نے اوتھ‏ے حکومت تشکیل دى ؟اگر مان بھى لیا جائے کہ حکومت قائم کى تھى سوال ایہ اے کہ کیہ اس حکومت دے قیام دا سرچشمہ فرمان الہى تے دعوت دینى تھى ؟ یا نئيں بلکہ اس دا سرچشمہ صرف عوام سن ،اور تشکیل حکومت دے سلسلہ وچ اسلامى تعلیمات خاموش سن ؟

تاریخى حقیقت ایہ اے کہ ہجرت مدینہ دے بعد آنحضرت (ص) نے اطراف مدینہ دے قبیلے نو‏‏ں اسلام کى دعوت دى تھى اوراک اتحاد تشکیل دتا کہ جس دا مرکز مدینة النبى تھا_

اس تو‏ں مسلماناں نے ہمیشہ یہى سمجھیا کہ آنحضرت (ص) نے مدینہ وچ حکومت بنائی تھی_ نبوت تے ہدایت وراہنمائی دے نال نال مسلماناں دے سیاسى امور کى باگ ڈور بھى آپ (ص) دے ہتھ وچ تھى آپ (ص) دے اس اقدام دا سرچشمہ وحى تے الہى تعلیمات سن او رآنحضرت (ص) کى سیاسى ولایت دا سرچشمہ فرمان الہى سی:

( النبى اولى بالمؤمنین من انفسهم )

نبى تمام مومنین تو‏ں انہاں دے نفس کى نسبت زیادہ اولى اے _ (سورہ احزاب آیت٦)

( انّا انزلناالیک الکتاب بالحق لتحکم بین الناس بمااریک الله )

اساں آپ اُتے برحق کتاب نازل کى اے تاکہ آپ لو گاں دے در میان حکم خدا دے مطابق فیصلہ کرن_(سورہ نساء آیت ۱۰۵)

ان دو آیات وچ الله تعالى نے مسلماناں اُتے آنحضرت (ص) نو‏‏ں ولایت عطا فرمائی اے تے آپ (ص) نو‏‏ں حکم دیاہے کہ قرآن نے آپ نو‏‏ں جو سیکھایاہے اس دے مطابق لوکاں دے در میان فیصلہ کرن_ اسى طرح دوسرى آیات وچ مسلماناں نو‏‏ں حکم دیاہے کہ اوہ آپ (ص) کى اطاعت کرن_

( اطیعواالله واطیعواالرسول )

خدا تے رسول کى اطاعت کرو (سورہ نساء آیت۵۹)

۴۴ ( فلا تے ربّک لا یؤمنون حتى یحکّموک فیما شجر بینهم ثم لا یجدوافى انفسهم حرجامّما قضیتَ تے یسلّمواتسلیماً )

پس آپ(ص) دے پروردگار کى قسم ایہ کبھى بھى صاحب ایمان نئيں بن سکدے جدو‏ں تک آپ نو‏‏ں اپنے باہمى اختلاف وچ منصف نہ بناواں تے فیر جدو‏ں آپ فیصلہ کرداں تاں اپنے دل وچ کسى تنگى دا احساس نہ کرن_ تے آپ دے فیصلہ دے سامنے سرا پا تسلیم ہوجا نيں_(سورہ نساء آیت ٦۵)

اس مشہور تے معروف تفسیر کى بنیاد اُتے صدر اسلام وچ مسلماناں دے دینى حکومت دے تشکیل دینے دا سرچشمہ دین تے اس کى تعلیمات سن تے ایہ اقدام مکمل طور اُتے دینى تے مشروع سی تے در حقیقت ایہ دین دے پیغام اُتے لبیک تھا_ لیکن آخرى عشراں وچ بعض سنى تے بوہت گھٹ شیعہ مصنفاں نے اس معروف تفسیر تے نظریہ کى مخالفت کى اے _(۱)

مدینہ وچ آنحضرت (ص) کى اس سیاسى حاکمیت کى ایہ افراد کچھ تے تفسیر کردے نيں_ بعض تاں سرے تو‏ں ہى اس دے منکر نيں تے اس گل اُتے مصر نيں کہ آنحضرت (ص) صرف دینى رہبر تے قائد سن تے انہاں نے حکومتى تے سیاسى امور کبھى بھى اپنے ہتھ وچ نئيں لئے سن _ جدو‏ں کہ اس دے مقابلہ وچ بعض افراد معتقد نيں کہ آنحضرت (ص) سیاسى ولایت بھى رکھدے سن لیکن ایہ ولایت خدا کى طرف تو‏ں عطا نئيں ہوئی تھى بلکہ اس دا سرچشمہ رائے عامہ تھی_ اورلوگوںنے ہى حکومت آپ دے سپرد کى تھی_ پس دین نے اپنى تعلیمات وچ تشکیل حکومت کى دعوت نئيں دى اے تے رسولخدا (ص) کى حکومت خالصةًاک تاریخى تے اتفاقى واقعہ سی لہذا اسنو‏ں اک دینى دستور دے طور اُتے نئيں لیا جاسکدا_

ہم اس کتاب دے دوسرے باب وچ جو اسلام دے سیاسى تفکر کى بحث اُتے مشتمل اے مذکورہ نظریاں کے

____________________

۱) اس بحث دا آغاز ۱۹۲۵ عیسوى وچ مصرى مصنف على عبدالرزاق کى کتاب الاسلام تے اصول الحکم دے چھپنے دے بعد ہويا_

۴۵ بارے وچ تفصیلى گفتگو کرن گے تے دینى حکومت دے مخالف اس گروہ کى ادلہ دا جواب دین گے_

دینى حکومت دا تاریخى تجربہ :

پہلے اشارہ ک‏ے چکے نيں کہ دینى حکومت دے مخالفین دا دوسرا گروہ دینى حکومت کى تشکیل دے منفى تے تلخ نتائج اُتے مصر اے تے ایہ افراد اپنے انکار کى بنیاد انہى منفى نتائج نو‏‏ں قرار دیندے نيں_ انہاں کى ادلّہ دا محور دینى حکومت دے قیام دے تاریخى تجربات دا تنقیدى جائزہ اے _

ان افراد دے جواب دے طور اُتے اسيں چند نکات کى طرف اشارہ کردے نيں_

۱_ انسانى تریخ مختلف قسم کى دینى حکومتاں کى گواہ اے _ انہاں وچو‏ں بعض اپنى تاریخى آزمائشےاں وچ کامیاب نہ ہوسکن لیکن بعض انبیائ تے اولیا الہى کى حق تے عدل تے انصاف اُتے مبنى حکومتاں دینى حکومت کى تریخ دا سنہرى ورق نيں_ مدینہ وچ آنحضرت (ص) کى دس سالہ قیادت تے رہبرى تے حضرت امیر المؤمنین کى تقریباً پنج سالہ حکومت، دینى حکومت کى بہترین مثالیاں نيں_ جنہاں کى جزئیات تے درخشاں دور تریخ دے ہر محقق تے مورّخ دے سامنے اے _ اس دور وچ عدل ، تقوى تے فضیلت کى حکمرانى دے روح پرور جلوے ایداں دے خوشگوار تے مسرت انگیز نيں کہ نہ صرف مسلماناں دے لئی بلکہ پورى انسانیت دے لئی قابل فخر تے مباہات نيں_ بنابراں کلى طور اُتے تمام دینى حکومتاں نو‏‏ں یکسر رد نئيں کيتا جاسکدا _ بلکہ علمى انصاف دا تقاضا ایہ اے کہ ہر تاریخى تجربہ دا باریک بینى تو‏ں جائزہ لیا جائے_

۲_ دینى حکومت دے بھى مراتب تے درجات نيں_ عالم اسلام تے عیسائیت کى بعض دینى حکومتاں اگرچہ بہت اعلى تے مطلوب حد تک نئيں سن لیکن اپنے دور کى غیر دینى حکومتاں تو‏ں بہت بہتر سن_ عالم اسلام کى

۴٦ ابتدائی سو سالہ اسلامى حکومتاں اگرچہ ساڈے نزدیک انہاں وچو‏ں اکثر حکومتاں غاصب سن تے اسلامى اصولاں اُتے استوار نئيں سن اس دے باوجود دینى حکومت دے کچھ مراتب دا پاس ضرور رکھتى تھی_ لہذا ایہ ادعا کيتا جاسکدا اے کہ ایہ حکومتاں اپنے دور کى غیر دینى حکومتاں کى نسبت بوہت سارے بہتر نکات کى حامل سن_مفتوحہ علاقےآں دے رہنے والےآں تو‏ں مسلما‏ن فاتحین دے سلوک نو‏‏ں بطور نمونہ پیش کيتا جاسکدا اے کہ جس نے انہاں دے اسلام لیانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا_ اس لحاظ تو‏ں کشور کشائی دے خواہشمند سلاطین تے دوسرى فاتح حکومتاں دا انہاں تو‏ں مقائسہ نئيں کيتا جاسکدا_

۳_ اس حقیقت تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا کہ بوہت سارے اعلى حقائق ، گرانقدرمفاہیم تے بلند تے بالا اہداف تو‏ں غلط استفادہ کيتا جاسکدا اے _ کيتا نبوت دے جھوٹھے دعوے نئيں کيتے گئے ؟ کيتا آبادکارى تے تعمیر تے ترقى دے بہانے استعمارى حکومتاں نے کمزور ملکاں نو‏‏ں تاراج نئيں کيتا؟ موجودہ دور وچ جمہوریت تے آزادى کى علمبردار مغربى حکومتاں نے حقوق بشر تے آزادى دے بہانے عظیم جرائم دا ارتکاب نئيں کيتا؟ تے فلسطین جیسى مظلوم قوماں دے حق وچ تجاوز نئيں کيتا؟

ان غلط استفاداں تے تحریفات دا کیہ کيتا جائے؟ کيتا نبوت ، امامت ، دین ، آزادى تے حقوق بشر نو‏‏ں ترک کردتا جائے؟ صرف اس دلیل کى بنیاد اُتے کہ بعض افراد نے بعض موارد وچ انہاں گرانقدر تے مقدس امور تو‏ں غلط استفادہ کيتا اے ؟ بلکہ معقول تے منطقى گل ایہ اے کہ ہوشیارى ، دقت ، آگاہى تے طاقت تو‏ں غلط کاریاں تے سوء استفادہ کى روک تھام کى جائے_

دینى حکومت بھى انہاں مشکلات تو‏ں دوچار اے _ دین دے تقدس اوردینى حکومت تو‏ں غلط فائدہ اٹھانے تے دین کى حقیقت تے روح نو‏‏ں پس پشت ڈال دینے دا امکان ہمیشہ موجود اے _ دینى حکومتاں نو‏‏ں راہ راست

۴٧ سے بھٹکنے تے دینى تعلیمات تو‏ں ہٹنے دا خطرہ ہمیشہ موجود رہندا اے لہذا صاحبان دین کى علمى آگاہى تے نظارت کى ضرورت ہور ودھ جاتى اے _ لیکن کسى صورت وچ بھى ایہ گل عقلى تے منطقى نئيں اے کہ انہاں خطرات کى وجہ تو‏ں دین کى اصل حاکمیت تے سماج تے سیاست وچ اس دے کردار تو‏ں منہ موڑلیا جائے_صاحبان دین نو‏‏ں ہمیشہ اس کى طرف متوجہ رہنا چاہیے کہ حقیقى اسلام دا نفاد تے دین مقدس کى گرانقدر تعلیمات کى بنیاد اُتے اجتماعى امور کى تدبیر لوکاں دے لئی کس قدر شیريں ، گوارا تے اُتے ثمر اے _

۴۸ خلاصہ

۱) دین تے سیاست کى ترکیب دے مخالفین تن قسم دے نيں_

الف : دینى حکومت دے مخالفین دا اک گروہ اوہ مسلما‏ن نيں جنہاں دا عقیدہ ایہ اے کہ اسلام نے دینى حکومت دے قیام کى دعوت نئيں دى تے سیاست دے متعلق اس دے پاس کوئی خاص اصول تے تعلیمات نئيں نيں_

ب: مخالفین دا دوسرا گروہ دینى حکومت دے انکار کى بنیاد ماضى وچ قائم دینى حکومتاں دے تلخ تے ناخوشگوار نتائج نو‏‏ں قرار دیندا اے _

ج : تیسرا گروہ سرے تو‏ں اجتماعى تے سیاسى امور وچ دین کى حاکمیت نو‏‏ں تسلیم ہى نہیںکردا_

۲) تاریخى حقیقت ایہ اے کہ آنحضرت (ص) نے دینى حکومت قائم کى تھى تے انہاں کى سیاسى فرمانروائی دا سرچشمہ وحى الہى تھى _

۳) طول تریخ وچ تمام دینى حکومتاں منفى نئيں سن بلکہ انہاں وچو‏ں بعض قابل فخر تے درخشاں دور کى حامل سن_

۴)مقدس امور تو‏ں غلط استفادہ دا امکان صرف دین تے دینى حکومت وچ منحصر نئيں اے بلکہ دوسرے مقدس لفظاں تے مفاہیم تو‏ں بھى غلط استفادہ کيتا جاسکدا اے _

۴۹ سوالات :

۱) دین تے سیاست کى ترکیب دے مخالفین کى مختصر تقسیم بندى کیجئے_

۲) جو افراد دینى حکومت دے انکار کى وجہ تریخ دے تلخ تجربات نو‏‏ں قرار دیندے نيں اوہ کیہ کہندے نيں؟

۳) رسولخد ا (ص) کى سیاسى ولایت دا سرچشمہ کيتا اے ؟

۴) دینى حکومت دے منکرین دے دوسرے گروہ نو‏‏ں اساں کيتا جواب دتا اے ؟

۵۰ چھٹا سبق:

سیکولرازم تے دینى حکومت دا انکار

گذشتہ سبق وچ اشارہ کرچکے نيں کہ دینى حکومت دے منکرین دا تیسرا گروہ اجتماعى تے سیاسى امور وچ سرے تو‏ں ہى دینى حاکمیت کى مخالفت کردا اے تے سیکولر حکومت کى حمایت کردا اے _ اگرچہ اس نظریہ دے قائلین خود نو‏‏ں سیکولر نئيں کہندے لیکن حقیقت وچ سیکولرازم دے بنیادى ترین اصول دے موافق تے سازگار نيںکیونجے ایہ اجتماعى تے سیاسى امور وچ دین تو‏ں بے نیازى دے قائل نيں انہاں افراد کى ادلّہ کى تحقیق تو‏ں پہلے بہتر اے سیکولرازم تے اس دے نظریات کى مختصر وضاحت کردى جائے_

سیکولرازم کى تعریف:

سیکولرازم(۱) اوہ نظریہ اے جو یورپ وچ عہد رنسانس دے بعد اقتصادى ، ثقافتى تے سماجى تحولات دے نتیجہ وچ معرض وجود وچ آیا_ اس دا اہ‏م ترین نتیجہ تے اثر سیاست تو‏ں دین کى علیحد گى دا نظریہ اے _ سیکولرازم دا فارسى وچ دنیوى ، عرفى تے زمینى جداں لفظاں تو‏ں ترجمہ کيتا گیا اے _ تے عربى وچ اس دے لئی العلمانیہ اور

____________________

۱) Secularism

۵۱ العَلَمانیة کے لفظاں استعمال کيتے جاندے نيں_ جنہاں نے سیکولرازم دے لئی لفظ العلمانیہ دا انتخاب کيتا اے _ انہاں نے اسنو‏ں علم تو‏ں مشتق جانا اے _ تے اسنو‏ں علم کى طرف دعوت دینے والا نظریہ قرار دتا اے تے جنہاں نے اس دے لئی العَلمانیة دے لفظ دا انتخاب کيتا اے _ انہاں نے اسنو‏ں عالَم ( دنیا ، کائنات) تو‏ں مشتق سمجھاہے تے سکولرازم نو‏‏ں آخرت کى بجائے دنیا اُتے ستى والا نظریہ قرار دتا اے کہ وحى الہى تو‏ں مدد لینے کى بجائے انسان کى دنیوى طاقت مثلا عقل تے علم تو‏ں مدد لى جائے_

فارسى تے عربى دے اس جداں ہور لفظاں تے خود لفظ (سیکولر) اس اصطلاح دے تمام تے ہمہ گیر مفہوم نو‏‏ں ادا نئيں کرسکدے _ طول زمان دے نال نال بہت سى تاریخى اصطلاحاں کى طرح لفظ سیکولرازم تے سیکولر بھى مختلف تے متعدد معانى وچ استعمال ہُندے رہے نيں تے تاریخى تحولات دے نال نال انہاں دے معانى بدلدے رہے نيں_ابتدا وچ سیکولر تے لائیک(۱) کى اصطلاحاں غیر مذہبى تے غیر دینى معانى تے مفاہیم دے لئی استعمال ہوتى سن_قرون وسطى وچ یورپ وچ بہت سى موقوفہ اراضى ( وقف شدہ زمین) سن جو مذہبى افراد تے راہبان کلیسا دے زیر نظر سن جدو‏ں کہ غیر موقوفہ اراضى غیر مذہبى یعنى سیکولر افراد دے زیر نظر سن اس لحاظ تو‏ں سیکولر غیر مذہبى تے غیر پادرى افراد نو‏‏ں کہیا جاندا تھا_

____________________

۱) اج بہت سى حکو متاں نو‏‏ں لائیک تے سیکولر کہیا جاتاہے _ قابل غور اے کہ سیکولر تے لائیک دے درمیان کوئی بنیادى فرق نئيں اے _ تے دونے اصطلاحاں اک ہى مخصوص نظریہ اُتے دلالت کردیاں نيں _ وہى نظریہ جو سیاست وچ دین کى مداخلت نو‏‏ں قبول نئيں کردا _ اس نکتہ کى وضاحت ضرورى اے کہ پروٹسٹنٹ t Protestan (دین مسیحیت دے مننے والےآں دا اک فرقہ) علاقےآں وچ سیکولرازم تے سیکولر کى اصطلاحاں رائج ہوئیاں_ لیکن کیتھولک ملکاں مثلا فرانس تے غیرہ وچ لائیک تے لائیسیتہ ( Laicite ) کى اصطلاح مشہور ہوئی _ تے گرنہ لائیک تے سیکولر وچ معنى دے لحاظ تو‏ں کوئی فرق نئيں اے _

۵۲ زمانہ دے گزرنے دے نال نال لفظ سیکولر تے لائیک اک مخصوص معنى وچ استعمال ہونے لگے_ حتى کہ بعض موارد وچ اس تو‏ں دین تے صاحبان دین تو‏ں دشمنى کى بو آتى اے _ لیکن اکثر موارد وچ انہاں نو‏ں غیر مذہبیت یا کلیسا تے مذہبى لوکاں دے تحت نظر نہ ہونے دے لئی استعمال کيتا جاندا سی نہ کہ دین دشمنى دے معنى وچ _ مثلا سیکولر مدارس انہاں سکولاں نو‏‏ں کہندے نيں جنہاں وچ دینى تعلیم کى بجائے ریاضى یا دوسرے علوم کى تعلیم دى جاتى اے تے انہاں دے استاداں مذہبى افراد تے پادرى نئيں ہُندے _

آہستہ آہستہ ایہ فکر تے نظریہ رائج ہونے لگیا کہ نہ صرف بعض تعلیمات تے معارف ، دین تے کلیسا دے اثر تے نفوذ تو‏ں خارج نيں بلکہ انسانى زندگى دے کيتے شعبے دین تے کلیسا دے دائرہ کار تو‏ں خارج نيں_

یاں سیکولرازم تے لائیک نے اک نويں فکرى شکل اختیار کر لى تے سیکولرازم نے کائنات اورانسان نو‏‏ں اک نواں نظریہ دیایہ نواں نظریہ بوہت سارے موارد وچ دین کى حاکمیت تے اس کى تعلیمات کى قدر تے قیمت دا منکر اے _

سیکولر حضرات ابتداء وچ علم تے ایمان کى علیحد گى اُتے اصرار کردے سن _ اس طرح انہاں نے تمام انسانى علوم حتى کہ فلسفى تے ماورائے طبیعت موضوعات نو‏‏ں بھى دینى حاکمیت تے دینى تعلیمات دے دائرے تو‏ں خارج کردتا_البتہ انہاں لوگوںکى ایہ حرکت تے فکر کلیسا کى سخت گیرى دا نتیجہ تے رد عمل سی کہ جنہاں نے علم تے معرفت نو‏‏ں عیسائیاں کى مقدس کتاباں کى خو د ساختہ تفسیراں وچ محدود کردتا سی تے دانشوراں کى تحقیقات تے علمى رائے کى آزادى نو‏‏ں سلب کرلیا تھا_ مسیحى کلیساواں نے قرون وسطى دے تمام علمى ، ادبى تے ثقافتى شعبےآں وچ مقدس کتاباں تے اپنى اجارہ دارى قائم کر رکھى تھی_ اس وجہ تو‏ں سیکولر حضرات رد عمل دے طور پر سیکولر علوم تے اوہ علوم جو دین تے کلیسا کى دسترس تو‏ں خارج سن دے دفاع دے لئی اٹھیا کھڑے ہوئے_

علم طبیعیا تو‏ں علم فلسفہ وچ بھى یہى گل سرایت کر گئی تے سیکولر فلسفہ کى بنیاد پئی_ فیر آہستہ آہستہ سیاسى

۵۳ اور سماجى تے اجتماعى امور بھى اس وچ داخل ہوگئے تے علم تے فلسفہ کى طرح سیاسى میدان وچ بھى سیکولرازم کى راہ ہموار ہوگئی _ سیکولر افراد دے ہاں سیاست تو‏ں دین کى جدائی دا نظریہ تے سیاسى امور وچ دین تے کلیساکى حاکمیت کى نفى دا نظریہ شدت اختیار کر گیا لہذا سیکولرازم نہ صرف سیاست تو‏ں دین کى علیحد گى دا حامى اے بلکہ علم تو‏ں بھى دین کى جدائی دا دفاع کردا اے _ بنیادى طور اُتے سیکولرازم اس دا خواہاں اے کہ انہاں تمام امور نو‏‏ں سیکولر تے غیر دینى ہوجانا چاہیے جو دین دے بغیر قائم رہ سکدے نيں_ پس سیکولرازم ، سیکولر علم ، سیکولر فلسفہ ، سیکولر قانون تے سیکولر حکومت دا حامى اے _

سیکولر ازم کى بنیاد اک ایسى چیز اُتے اے جسنو‏ں سیکولر عقلانیت(۱) کہندے نيں _ اس مخصوص عقلانیت(۲) نے موجودہ مغربى معاشرہ کى تشکیل وچ بہت وڈا کردار ادا کيتا اے _ سیکولر عقلانیت نے اک طرف حاکمیت دین کى حدودکے متعلق نويں نظریات پیش کيتے نيں تاں دوسرى طرف انسانى عقل تے علم کى اہمیت اُتے زور دتا اے _ سیکولرازم صرف انسان کى انفرادى زندگى تے اس دے خدا دے نال تعلق وچ دین کى حاکمیت دا قائل اے جدو‏ں کہ انسان کى علمى تے اجتماعى زندگى وچ دین کى حکمرانى نو‏‏ں تسلیم نئيں کردا_ بلکہ انہاں امور وچ انسانى علم اورعقل کى فرمانروائی اُتے زور دیندا اے سیکولر عقلانیت دے نزدیک انسانى علم تے عقل ہر قسم دے سرچشمہ معرفت تو‏ں مستقل تے بے نیاز اے لہذا اسنو‏ں اپنے استقلال تے بے نیازى اُتے باقى رہنا چاہیے _ انسانى عقل تے علم ، دین تے ہر قسم دے سرچشمہ معرفت تو‏ں بے نیاز تے مستقل رہندے ہوئے انسانى زندگى کى پیچیدگیاں نو‏‏ں حل کرنے کى صلاحیت رکھدے نيں_ اس طرح سیکولرازم نے سیکولر عقلانیت تے انسانى عقل تے علم دے بارے وچ اس خاص

____________________

۱) Secular Rationality

۲) Rationality

۵۴ نظریہ کى بناء اُتے آہستہ آہستہ مختلف علمى امور تو‏ں دین کى حاکمیت نو‏‏ں ختم کيتااور علمى زندگى اورموجودہ مغربى معاشرہ دے مختلف شعبےآں وچ خود انسان تے عقل اُتے زیادہ زور دینے لگیا _ (۱)

دین تے سیکولرازم

سیکولرازم عقل اورا نسانى علم نو‏‏ں وحى تے دینى تعلیمات تو‏ں بے نیاز سمجھدا اے تے انہاں تمام امور وچ دین کى طرف رجوع کرنے کى نفى کردا اے جنہاں تک انسانى عقل تے علم کى رسائی اے _ سیکولرازم کى نظر وچ صرف انہاں امور وچ دین کى حاکمیت قبول اے جنہاں تک انسانى عقل تے علم کى رسائی نئيں ہوتى _دین دے نال سیکولرازم دے اس رویہ نو‏‏ں کيتا الحاد تے دین دشمنى دا ناں دتا جاسکدا اے ؟

حقیقت ایہ اے کہ حاکمیت دین کى حدود تو‏ں متعلق سیکولرازم کى تفسیر اس تفسیر تو‏ں بالکل مختلف اے جو صاحبان دین کردے نيں_ صاحبان دین دے نزدیک دین کى مشہور، رائج تے قابل قبول تشریح ایہ اے کہ دین کى حاکمیت صرف انسان کى خلوت تے خدا دے نال اس دے انفرادى رابطے تک منحصر نئيں اے بلکہ اک انسان دا دوسرے انسان نال تعلق ، تے انسان دا کائنات تے فطرت نال تعلق سب دینى ہدایت دے تابع نيںاور اجتماعى زندگى دے مختلف شعبےآں وچ دین نے اپنى تعلیمات پیش کى نيں_ دین دے بارے وچ اس رائج فک‏ر ک‏ے نال سیکولر عقلانیت اِنّا فرق نئيں رکھتى کہ اسيں سیکولرازم نو‏‏ں ملحد تے دشمن دین سمجھاں _ سیکولرازم دا انسانى عقل تے علم دے وحى تے دینى تعلیمات تو‏ں جدا تے بے نیاز ہونے اُتے اصرار ایمان تے دین دے نال تضاد نئيں رکھدا _ سیکولرازم یقیناً دین کى حاکمیت نو‏‏ں محدود کردا اے تے اوہ امور جو عقل انسانى تے علم بشرى کى دسترس وچ نيں انہاں نو‏ں ایمان تے دین کى فرمانروائی تو‏ں خارج سمجھدا اے _ اس قسم دے موارد وچ انسانى علم تے فہم تو‏ں حاصل شدہ

____________________

۱) سیکولرازم دے متعلق ہور تفصیل دے لئی احمد واعظى کى کتاب حکومت دینى (نشر مرصاد ۱۳٧۸قم ) کى دوسرى فصل دا مطالعہ فرماواں_

۵۵ ظن تے گمان کودینى تعلیمات تو‏ں حاصل ہونے والے یقین تے اعتقاد اُتے ترجیح دیتاہے تے اسنو‏ں شش وچ رہندا اے کہ دینى اعتقادات نو‏‏ں عقل تے علم تے انسانى منطق کى کسوٹى اُتے پرکھے لیکن اس دے باوجود سیکولرازم نو‏‏ں ملحد تے دشمن دین نئيں کہیا جاسکدا_

ہمارى نظر وچ سیکولر ہونے کى بنیاد سیکولر عقلانیت دے قبول کرنے اُتے منحصر اے یعنى ہر شخص جو خود اُتے بھروسہ کردا اے، انسانى علم تے عقل دے مستقل ہونے دا عقیدہ رکھدا اے ، دین کى حاکمیت نو‏‏ں انسان دے عالم غیب دے نال رابطہ وچ منحصر سمجھدا اے تے جو امور انسانى عقل تے علم کى دسترس وچ نيں، انہاں وچ دین کى مداخلت نو‏‏ں ممنوع قرار دیندا اے اوہ اک سیکولر انسان اے _ چاہے اوہ حقیقتاً خدا تے کسى خاص دین دا معتقد ہوئے یا بالکل منکر دین تے ملحد ہوئے _

مختصر ایہ کہ سیکولرازم صرف انہاں امور وچ دین دے نفوذ دا قائل اے جو انسانى عقل کى دسترس تو‏ں خارج ہاں _ ایہ اوہ انفرادى امور نيں جو انسان تے خدا دے تعلق دے نال مربوط نيں_ ایہ ہر فرد دا حق اے کہ اوہ اس ذاتى تعلق نو‏‏ں ردّ یا قبول کرنے دا فیصلہ کرے _ اس لحاظ تو‏ں اس رابطے تے تعلق دے انکار یا اقرار اُتے سیکولرازم زور نئيں دیندا_ تے دینى امور وچ سہل انگارى دا معتقد اے تے ایہ سہل انگارى الحاد یا بے دینى نئيں اے _ البتہ سیکولر شخص کى دین دارى اک مخصوص دیندارى اے جو عقل کى محوریت اُتے استوار اے تے دین کى حاکمیت نو‏‏ں بہت محدود قرار دیتى اے _

گذشتہ مطالب نو‏‏ں دیکھدے ہوئے سیکولرازم دا بنیادى نکتہ سیکولر عقلانیت نو‏‏ں تسلیم کرنا اے _ ایہ عقلانیت جو خود اُتے بھروسہ کرنے اورا نسانى عقل تے علم نو‏‏ں وحى تے دینى تعلیمات تو‏ں بے نیاز سمجھتى اے بوہت سارے امور وچ دینى مداخلت دے لئی کسى گنجائشے کى قائل نئيں اے _ دین تے انسان کى علمى طاقت دے متعلق ایہ فکر متعدد نتائج کى حامل

۵٦ ہے تے بوہت سارے امور نو‏‏ں سیکولر تے غیر دینى کردیتى اے _ علم ، فلسفہ ، قانون ، اخلاق تے سیاست تمام دے تمام غیر دینى تے سیکولر ہوئے جاندے نيں_ بنابراں سیاست تو‏ں دین کى جدائی بھى سیکولرازم دے نتائج تے ثمرات وچو‏ں اک نتیجہ اے، نہ کہ صرف یہى اس دا نتیجہ اے _ لہذا سیاست تو‏ں دین کى جدائی سیکولرازم کى دقیق تے مکمل تعریف نئيں اے _ کیونجے اس صورت وچ سیکولرازم کى بنیاد یعنى سیکولر عقلانیت دے ذریعہ تعریف کى بجائے اس دے اک نتیجے دے ذریعہ تعریف ہوجائے گى اسى طرح الحاد تے بے دینى دے نال بھى اس کى تعریف کرنا صحیح نئيں اے کیونجے ممکن اے کوئی خدا اُتے ایمان رکھدا ہوئے لیکن سیکولر عقلانیت نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے عملى طور اُتے سیکولرازم دا حامى ہو_

سیکولرازم دے مفہوم کى اجمالى وضاحت تے دین دارى دے نال اس کى نسبت دے بعد دینى حکومت کى نفى اُتے تے سیاست تے معاشرتى نظام وچ دین کى مداخلت دے انکار اُتے سیکولرازم کى بعض ادلہ ذکر کرنے کى بارى اے تے آنے والے سبق وچ اسيں انہاں کى دو اصلى دلیلاں اُتے بحث کرن گے_

۵٧ خلاصہ :

۱) دینى حکومت دے مخالفین دا تیسرا گروہ سیکولرازم کى فکر نو‏‏ں قبول کردا اے _

۲) سیکولرازم اک خاص علمى نظریہ اے جو رنسانس دے بعد منظر عام پرآیا_

۳) سیکولرازم دے تحت اللفظى تراجم اس دے مفہوم کى صحیح عکاسى نئيں کردے _

۴)سیکولر تے لائیک دو مترادف اصطلاحاں نيں_

۵)لفظ سیکولر دا معنى وقت دے نال نال بدلتارہاہے_

٦) سیکولراز م کى بنیاد سیکولر عقلانیت کے قبول کرنے اُتے اے _سیکولر عقلانیت خود اُتے بھروسہ کرنے تے دین تے دینى تعلیمات تو‏ں عقل تے علم کى بے نیازى کى قائل اے _

٧) سیکولرازم بوہت سارے شعبےآں وچ دین کى حاکمیت تو‏ں انکار کردا اے _

۸) سیاست تو‏ں دین کى جدائی دے نال سیکولرازم کى تعریف کرنا صحیح نئيں اے _کیونجے ایہ تاں اس دا اک نتیجہ اے جداں کہ علم تے فلسفہ تو‏ں دین کى جدائی بھى اس دے نتائج وچو‏ں اے _

۹) سیکولرازم دا معنى دین دشمنى تے الحاد نئيں اے _ بلکہ ایہ دین کى حاکمیت نو‏‏ں محدود کرنا چاہندا اے _

۱۰) موحد تے ملحد دونے سیکولر ہوسکدے نيں، کیونجے دین دارى تے الحاد وچو‏ں کوئی بھى اسکى بنیاد نئيں اے بلکہ اس کى بنیاد سیکولر عقلانیت دے قبول کرنے اُتے اے _

۵۸ سوالات :

۱) لفظ سیکولرازم دا اردو تے عربى وچ ترجمہ کیجئے؟

۲)لفظ سیکولر تے لفظ لائیک وچ کیہ فرق اے ؟

۳)ابتدا وچ لفظ سیکولر کن معانى وچ استعمال ہُندا سی؟

۴)سیکولر عقلانیت سے کيتا مراد اے ؟

۵)سیکولرازم تے دین دارى وچ کیہ نسبت اے ؟

٦)دین کى حاکمیت دے متعلق سیکولر ازم دا کیہ عقیدہ اے ؟

٧) کيتا سیاست تو‏ں دین کى جدائی دے نال سیکولرازم کى تعریف کرنا صحیح اے ؟

۵۹ ساتواں سبق:

دینى حکومت کى مخالفت وچ سیکولرازم کى ادلہ -۱-

پہلى دلیل:

سیاست وچ دین کى عدم مداخلت اُتے سیکولرازم نے جو استدلال کيتے نيں انہاں وچو‏ں اک اوہ اے جسنو‏ں مشکل نفاذ شریعت کے ناں تو‏ں یاد کيتا جاتاہے _یہ استدلال جو دو اساسى مقدماں اُتے مشتمل اے، شریعت دے نفاذ دے ممکن نہ ہونے اُتے استوار اے _ دینى حکومت دے قائلین اپنے استدلال تے ادلّہ وچ اس نکتہ اُتے اصرار کردے نيں کہ اسلامى شریعت وچ کچھ ایداں دے احکا‏م تے قوانین نيں جنہاں دا اجرا ضرورى اے _ دوسرى طرف ایہ احکا‏م حکومت کى پشت پناہى دے بغیر قابل اجرا نئيں نيں _ لہذا مختلف اجتماعى امور وچ شریعت دے نفاذ دے لئی دینى حکومت دا قیام ضرورى اے _ سیکولرازم دینى حکومت کى تشکیل کى نفى دے لئی اس نکتہ اُتے اصرار کردا اے کہ اجتماعى تے سماجى امور وچ شریعت دا نفاذ مشکل اے تے معاشرہ وچ فقہ تے شریعت نو‏‏ں نافذ نئيں کيتا جاسکدا_ اس طرح اوہ اپنے زعم ناقص وچ دینى حکومت کى تشکیل اُتے سوالیہ نشان لگاندے نيں_ کیونجے دینى حکومت دے قیام کى اساس تے بنیاد معاشرے وچ دین تے شریعت دے نفاذ دے علاوہ کچھ بھى نئيں اے _

٦۰ سیکولرازم دے استدلال دا پہلا مقدمہ ایہ اے کہ اجتماعى اورسماجى روابط تے تعلقات ہمیشہ بدلدے رہندے نيں_ طول تریخ وچ انسان دے اجتماعى تے اقتصادى روابط تبدیل ہُندے رہے نيں تے اس تبدیلى دا سرچشمہ علمى تے انسانى تجربات دا رشد اے _ دیہاتى تے قبائلى معاشرہ وچ حاکم سیاسى ،ثقافتى تے اقتصادى روابط ،صنعتى تے نیم صنعتى معاشرہ اُتے حاکم اجتماعى روابط تو‏ں بہت مختلف نيں _ بنابراں اجتماعى زندگى دے تحول تے تغیر کى بناپر اجتماعى روابط وچ تبدیلى اک ایسى حقیقت اے جس تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا_

دوسرا مقدمہ ایہ اے کہ دین تے اس کى تعلیمات ثابت تے غیر قابل تغییر نيں_کیونجے دین نے اک خاص زمانہ جو کہ اس دے ظہور دا دور سی وچ انسان تو‏ں خطاب کيتا اے تے اس زمانے نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اک مخصوص اجتماع کےحالات تے خاص ماحول دے تحت اس تو‏ں سروکار رکھاہے_ دین تے شریعت ایسى حقیقت نئيں اے جو قابل تکرار ہو_ اسلام نے اک خاص زمانہ وچ ظہور کيتا اے تے اس طرح نئيں اے کہ سماجى تحولات دے نال نال وحى الہى بھى بدل جائے تے اسلام بھى نواں آجائے _ دین اک امر ثابت اے تے سماجى تحولات دے نال اس وچ جدّت پیدا نئيں ہوئے تى تے اس دے اصول تے ضوابط تے تعلیمات نويں نئيں ہوجاندے _ انہاں دو مقدماں کانتیجہ ایہ اے کہ اک امر ثابت، امر متغیر اُتے قابل انطباق نئيں اے _ دین جو کہ امر ثابت اے ہر زمانے دے مختلف اجتماعى تے سماجى روابط نو‏‏ں منظم نئيں کرسکدا_ صرف اُنہاں معاشراں وچ شریعت دا نفاذ مشکل تو‏ں دوچار نئيں ہُندا جو اس دے ظہورکے نیڑے ہاں کیونجے اس وقت تک انہاں معاشراں دے اجتماعى روابط وچ کوئی بنیادى تبدیلى نئيں ہوئی تھى _ لیکن انہاں معاشراں وچ شریعت دا نفاذ مشکل ہوتااے، جنہاں دے اجتماعى مسائل نزول وحى دے زمانہ تو‏ں مختلف نيںپس شریعت دے نفاذ دے غیر ممکن ہونے دا نتیجہ ایہ اے کہ سیاسى تے اجتماعى امور وچ دین کى حاکمیت تے دینى حکومت کى تشکیل کى ضرورت نئيں اے _

٦۱ اس پہلی دلیل دا جواب

اس استدلال تے اس دے دو اساسى مقدماں اُتے درج ذیل اشکالات نيں _

۱_ اجتماعى امور تے روابط وچ تبدیلیاں دا رونما ہونا اک حقیقت اے لیکن ایہ سب تبدیلیاںاک جیسى نئيں نيں تے انہاں وچو‏ں بعض شریعت دے نفاذ وچ رکاوٹ نئيں بنتاں _ اس نکتہ نو‏‏ں صحیح طور اُتے سمجھ لینا چاہیے کہ تمام اجتماعى تغیرات اساسى تے بنیادى نئيں نيں بلکہ بعض اجتماعى تبدیلیاں صرف ظاہرى شکل تے صورت دے لحاظ تو‏ں ہوتى نيں بااں معنى کہ گذشتہ دور وچ معاشرے وچ لوکاں دے درمیان اقتصادى روابط سن اج بھى اوداں ہى اقتصادى روابط موجود نيں لیکن اک نويں شکل وچ نہ کہ نويں روابط نے انہاں کى جگہ لى اے _ مختلف اجتماعى روابط وچ شکل تے صورت کى ایہ تبدیلى قابل تصور اے _ مثلاًتمام معاشراں وچ اقتصادى تے تجارتى تعلقات; خرید تے فروخت، اجارہ ، صلح تے شراکت جداں روابط تے معاملات کى صورت وچ موجود رہے نيں تے اج بھى موجود نيں _زمانہ دے گزرنے دے نال نال انہاں کى شکل تے صورت وچ تبدیلى آجاتى اے لیکن انہاں معاملات کى اصل حقیقت نئيں بدلدی_ جے ماضى وچ خرید تے فروخت ،اجارہ تے شراکت کى چند محدود صورتیںسن ، تاں اج انکى بہت سارى قسماں وجود وچ آچکى نيں _ مثلاً ماضى وچ حصص کاکا روبار کرنے والی(۱) تے مشترکہ سرمایہ کى(۲) بڑى بڑى کمپنیاں نئيں سن_ اسلام نے انہاں معاملات کى اصل حقیقتکے احکا‏م مقرر کر دتے نيں _ تجارت ، شراکت تے اجارہ دے متعلق صدر اسلام دے فقہى احکا‏م انہاں تمام نويں صورتاں تے قسماں دے نال مطابقت رکھدے نيں کیونجے ایہ احکا‏م اصل حقیقت دے متعلق نيں نہ کہ انہاں کى کسى مخصوص شکل تے صورت دے متعلق_ لہذا ہن بھى باقى نيں _

____________________

۱) Exchange. Stock

۲) jointstock companis

٦۲ اسى طرح اسلام نے بعض اقتصادى معاملات نو‏‏ں ناجائز قرار دتا اے _ اج جے اوہ نويں شکل وچ آجاواں تب بھى اسلام دے لئی ناقابل قبول نيں تے اس نويں شکل اُتے بھى اسلام دا وہى پہلے والا حکم لاگو ہُندا اے _ مثلاً سودى معاملات اسلام وچ حرام نيں _ اج نويں طرز دے سودى معاملات موجود نيں جو ماضیماں نئيں سن _ جے تجزیہ تے تحلیل کردے وقت مجتہد نو‏‏ں معلوم ہوجائے کہ ایہ سودى معاملہ اے تاں اوہ اس کى حرمت تے بطلان دا حکم لگیا دے گا _ بنابراں اس نويں مورد وچ بھى سود والا حکم لگانے وچ کوئی دشوارى نئيں ہوگى _ لہذا اقتصادى روابط تے معاملات وچ تغیر تے تبدل شرعى احکا‏م دے منطبق ہونے وچ رکاوٹ نئيں بندا _

۲_ بعض اجتماعى تحولات، ایداں دے مسائل نو‏‏ں جنم دیندے نيں جوحقیقت تے شکل تے صورت دے لحاظ تو‏ں بالکل نويں ہُندے نيں کہ جنہاں نو‏ں مسائل مستحدثہ کہندے نيں اس قسم دے مسائل دا حل بھى شریعت دے پاس موجود اے _ پس سیکولرازم دے استدلال دا دوسرا مقدمہ کہ دین ثابت اے تے تغیر پذیر اشیاء اُتے منطبق ہونے کى صلاحیت نئيں رکھدا درست نئيں اے کیونجے دین اگرچہ ثابت اے تے معاشرتى تحولات دے نال نال تبدیل نئيں ہُندا لیکن اس دے باوجود دین مبین اسلام وچ ایداں دے قوانین تے اصول موجود نيں جنہاں کى وجہ تو‏ں فقہ اسلامى ہر زمانہ دے مسائل مستحدثہ (نويں مسائل ) اُتے منطبق ہونے تے انہاں نو‏‏ں حل کرنے کى قدرت تے صلاحیت رکھتى اے تے اس وچ اسنو‏ں کوئی مشکل پیش نئيں آتى _ انہاں وچو‏ں بعض اصول تے قوانین ایہ نيں_

الف_ اسلامى فقہ خصوصاً فقہ اہلبیت وچ اجتہاد دا دروازہ کھلا اے بااں معنى کہ فقیہ تے مجتہد دا کم صرف ایہ نئيں اے کہ فقہى منابع وچ موجود مسائل دے احکا‏م دا استنباط کرے بلکہ اوہ فقہى اصول تے مبانى نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے جدید مسائل دے احکا‏م دے استخراج دے لئی بھى کوشش کرسکدا اے _

ب_ شرط کى مشروعیت تے اس کى پابندى دا لازمى ہونا فقہ دے بعض شرائط تے جدید مسائل دے نال

٦۳ مطابقت کى راہ ہموار کردا اے کیونجے بوہت سارے نويں عقلائی معاملات نو‏‏ں شرط تے اس کى پابندى دے لزوم دے عنوان تو‏ں جواز بخشا جاسکتاہے _ مثلاً عالمى تجارت دے قوانین ،دریائی تے بحرى قوانین، قوانین حق ایجاد ، فضائی راستوںاور خلائی حدود دے قوانین سب نويں امور تے مسائل نيں کہ جنہاں دے متعلق اسلامى فقہ وچ واضح احکا‏م موجود نئيں نيں _ لیکن اسلامى نظام انہاں وچو‏ں جنہاں وچ مصلحت سمجھتاہے انہاں نو‏‏ں بین الاقوامى یا بعض انفرادى معاملات دے ضمن وچ قبول کرسکتاہے تے لوکاں نو‏‏ں انہاں کى پابندى کرنے تے انہاں تو‏ں فائدہ اٹھانے دے لئی راہنمائی کرسکدا اے _

ج_ مصلحت دے پیش نظر جامع الشرائط ولى فقیہ دا حکم حکومتى زمانہ دے تقاضاں دے نال فقہ کى مطابقت دے اہ‏م ترین اسباب وچو‏ں اے _نويں امور کہ جنہاں دے متعلق مخصوص فقہى حکم موجود نئيں اے وچ ولى فقیہ حکومتى حکم دے تحت انہاں کى شرعى حیثیت دا تعین کرسکدا اے _

مختصر ایہ کہ:

اولاً: تاں تمام اجتماعى تبدیلیاں ایسى نئيں نيں جو نويں شرعى جواب دا مطالبہ کرن تے نفاذ شریعت وچ دین دا ثبات تے استحکا‏م رکاوٹ پیدا کرے کیونجے صرف شکل وصورت بدلى اے لہذا شریعت دا حکم آسانى تو‏ں اس اُتے منطبق ہوسکدا اے _

ثانیاً: جے اجتماعى تحولات کى وجہ تو‏ں بالکل نويں مسائل پیدا ہوجاواں تب بھى اسلامى فقہ وچ ایداں دے اسباب وا صول موجود نيں جنہاں کى وجہ تو‏ں شریعت انہاں نويں مسائل دے لئی بھى جواب گو ہوسکتى اے _ بنابراں ثبات دین دا معنى ایہ نئيں اے کہ دین دا جدید مسائل اُتے منطبق ہونا ممکن نئيں اے _ بلکہ دین ثابت وچ ایسےعناصرموجود نيں کہ جنہاں کى بناپر دین جدید تبدیلیوںاور مسائل دے قدم بہ قدم چل سکدا اے _

٦۴ خلاصہ :

۱) سیکولرازم دینى حکومت نو‏‏ں تطبیق تے نفاذ شریعت کى مشکل تو‏ں دوچا ر سمجھتاہے _

۲) دینى حکومت کى مخالفت دے سلسلہ وچ سیکولرازم کى مشہور دلیل ایہ اے کہ فقہ اپنے ثبات کى وجہ تو‏ں اجتماعى تحولات اُتے منطبق نئيں ہوسکتى _

۳)سیکولرازم دے استدلال دا بنیادى نکتہ ایہ اے کہ دین ثابت اے تے اجتماعى روابط تبدیل ہُندے رہندے نيں تے ثابت چیز متغیّر شےء اُتے منطبق نئيں ہوئے سکتى پس دین معاشرے وچ قابل اجرا نئيں اے _

۴) حقیقت ایہ اے کہ اجتماعى تغیرات اک جداں نئيں نيں _

۵) اجتماعى معاملات کى شکل تے صورت وچ تبدیلى نفاد شریعت وچ مشکل پیدا نئيں کرتى _

٦) اگرچہ بعض تبدیلیاں بالکل نويں نيں لیکن شریعت وچ انہاں دے لئی راہ حل موجود اے _

٧) دین اگرچہ ثابت اے لیکن اس وچ مختلف حالات دے نال سازگار ہونے دے اسباب فراہ‏م نيں_

٦۵ سوالات :

۱) دینى حکومت کى نفى اُتے سیکولرازم کى پہلى دلیل بیان کیجیئے _

۲) دو قسم دے اجتماعى تغیرات کى مختصر وضاحت کیجیئے _

۳) کس قسم دے اجتماعى تغیرات وچ شریعت دا اجرازیادہ مشکل اے ؟

۴)سیکولرازم دے پہلے استدلال دا اختصار کینال جواب بیان کیجئے_

۵) جدید مسائل اُتے اسلامى فقہ نو‏‏ں قابل انطباق بنانے والے عناصر کى چند مثالاں پیش کیجئے_

٦٦ اٹھواں سبق :

دینى حکومت کى مخالفت وچ سیکولرازم کى ادلّہ -۲-

دوسرى دلیل :

سیکولرازم کى پہلى دلیل اس زاویہ نگاہ تو‏ں بیان کى گئی تھى کہ اجتماعى معاملات تے مسائل ہمیشہ بدلدے رہندے نيں جدو‏ں کہ دین تے شریعت ثابت اے لہذا فقہ انہاں معاملات تے مسائل دا جواب دینے تو‏ں قاصر اے _ سیاست تے اجتماع دے متعلق فقہ کى ناتوانى اُتے سیکولرازم کى دوسرى دلیل درج ذیل مقدمات اُتے مشتمل اے _

۱_ فقہ دے سیاسى اہداف وچو‏ں اک معاشرتى مشکلات دا حل تے انسان کى دنیوى زندگى دے مختلف پہلوآں کى تدبیر کرنا اے غیر عبادى معاملات مثلاً ارث ، وصیت، تجارت ، حدود تے دیات وچ واضح طور پریہ ہدف قابل فہم اے _ مثال دے طور اُتے معاشرتى برائیاں نو‏‏ں روکنے دے لئی حدود تے دیات دا باب تے معاشرہ کى اقتصادى مشکلات دے حل دے لئی مختلف تجارتى تے معاملاتى ابواب کارسازہاں _

۲_ گذشتہ ادوار وچ اجتماعى روابط بہت ہى سادہ تے لوکاں کى ضروریات نہایت کم تے غیر پیچیدہ سن _ فقہ آسانى تو‏ں انہاں اہداف تو‏ں عہدہ برا ہوئے سکتى تھى تے انسان کى اجتماعى ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے کى صلاحیت

٦٧ رکھتى تھى بنابراں فقہ تے فقہى نظارت صرف اس معاشرہ دے نال ہ‏‏م آہنگ ہوسکتى اے جو نہایت سادہ تے مختصرہو_

۳_ اج معاشرہ تے اجتماعى زندگى مخصوص پیچیدگیاں کى حامل اے لہذا اس کى مشکلات دے حل دے لئی علمى منصوبہ بندى(۱) کى ضرورت اے تے موجودہ دور کى مشکلات نو‏‏ں فقہ اپنى سابقہ قد تے قامت کینال حل کرنے تو‏ں قاصر اے کیونجے فقہ بنیادى طور اُتے منصوبہ بندى دے فن نو‏‏ں نئيں کہندے بلکہ فقہ دا کم احکا‏م شریعت نو‏‏ں بیان کرنا اے فقہ صرف قانونى مشکلات نو‏‏ں حل کرسکتى اے جدو‏ں کہ موجودہ دور کى تمام مشکلات قانونى نئيں نيں _

ان مقدمات دا نتیجہ ایہ اے کہ فقہ موجودہ معاشراں نو‏‏ں چلانے تو‏ں قاصر اے کیونجے فقہ صرف قانونى مشکلات دا حل پیش کرتى اے جدو‏ں کہ موجود معاشرتى نظام نو‏‏ں ماہرانہ تے فنى منصوبہ بندى کى ضرورت اے _ لہذا اج کى ماہرانہ علمى اورسائنٹیفک منصوبہ بندیاں دے ہُندے ہوئے فقہى نظارت کى ضرورت نئيں اے _

اس دوسرى دلیل کاجواب:

مذکورہ دلیل دینى حکومت اور اجتماعى زندگى وچ فقہ کى دخالت کى صحیح شناخت نہ ہونے دا نتیجہہے _ اس دلیل وچ درج ذیل کمزورنکات پائے جاندے نيں _

۱_ اس دلیل دے غلط ہونے کى اک وجہ فقہى نظارت تے علمى تے عقلى نظارت(۲) دے در میان تضاد قائم کرنا اے _گویا انہاں دونے دے درمیان کسى قسم دا توافق تے مطابقت نئيں اے _ اس قسم دے تصور دا سرچشمہ عقل تے دین دے تعلق دا واضح نہ ہونا اوردینى حکومت تے اس وچ فقہ دے کردار دے صحیح تصور دا فقدان اے _ اسى ابہام کى وجہ تو‏ں سیکولرازم نے ایہ سمجھ لیا اے کہ معاشرے کى تمام تر زمام نظارت یا تاں فقہ دے ہتھ وچ ہوئے تے تمام تر

____________________

۱) scientific management

٦۸ اجتماعى تے سماجى مشکلات دا حل فقہ دے پاس ہوئے تے علم تے عقل کى اس وچ کسى قسم کى دخالت نہ ہوئے یا فقہ بالکل اک طرف ہوجائے تے تمام تر نظارت علم تے عقل دے پاس ہو_

اس تضاد کى کوئی بنیاد تے اساس نئيں اے دینى حکومت تے سیکولر حکومت وچ ایہ فرق نئيں اے کہ دینى حکومت عقل ، علم تے انسانى تجربات نو‏‏ں بالکل نادیدہ سمجھتى اے تے معاشرے دے انتظامى امور وچ صرففقہى احکا‏م اُتے بھروسہ کرتى اے جدو‏ں کہ سیکولر حکومت معاشرتى امور وچ مکمل طور اُتے عقل تے علم اُتے انحصار کرتى اے _اس قسم کى تقسیم بندى تے فرق کاملاً غیر عادلانہ تے غیر واقعى اے _دینى حکومت بھى عقل تے فہم تے تدبیرومنصوبہ بندى تو‏ں کم لیتى اے _ دینى حکومت تے سیکولر حکومت وچ فرق ایہ اے کہ دینى حکومت وچ عقل تے منصوبہ بندى نو‏‏ں بالکل بے مہار نئيں چھڈ اگیا بلکہ عقل دینى تعلیمات دے نال ہ‏‏م آہنگ ہوتى اے تے دینى حکومت عقل تو‏ں بے بہرہ نئيں اے _ بلکہ اسنو‏ں اوہ عقل چاہیے جو شریعت دے رنگ وچ رنگى ہوئے تے دینى حکومت وچ نظارت تے عقلى منصوبہ بندى دے لئی ضرورى اے کہ اوہ دینى تعلیمات تو‏ں آراستہ ہاں تے اسلامى حدودکو مد نظر رکھدے ہوئے معاشرتى امور نو‏‏ں چلائے _ سیکولر حکومت وچ عقلى نظارت ،بے مہار تے دین تو‏ں لا تعلق ہوتى اے _ ایسى عقلینظارت دین تو‏ں کوئی مطابقت نئيں رکھتى _

۲_ دینى حکومت وچ دین کى حاکمیت تے اسلامى احکا‏م کى رعایت دا ایہ معنى نئيں اے کہ حکومت دے تمام کم مثلاً قانون گذارى ، فیصلے تے منصوبہ بندى جداں امور بلاواسطہ فقہ تو‏ں ماخوذ ہاں _ دینى حکومت کى اساس اس اُتے نئيں اے کہ معاشیات کى جزوى تدابیر، وڈے وڈے سیاسى تے اقتصادى منصوبے تے اجتماعى پیچیدگیاں دا حل عقل تے علم کى دخالت تے مددکے بغیر براہ راست فقہ تو‏ں اخذ کيتا جائے_ ایہ گل نا ممکن اے تے دین نے بھى اس قسم دا کوئی دعوى نئيں کيتا _ نہ ماضى وچ تے نہ حال وچ کبھى بھى فقہ تمام مشکلات دا حل نئيں

٦۹ رہى بلکہ ماضى وچ بھى جو مشکلات سیکولر افراد کى نظر وچ صرف فقہ نے حل کى نيں در حقیقت انہاں وچ عقل تے انسانى تجربات بھى کار فرما رہے نيں_ آنحضرت (ص) ،امیرالمؤمنیناور صدر اسلام دے دوسرے خلفاء نے اسلامى معاشرے دے انتظامى امور وچ جس طرح فقہ تو‏ں مدد لى اے اسى طرح عقلى چارہ جوئی، عرفى تدابیر تے دوسرےآں دے مشوراں تو‏ں بھى فائدہ اٹھایا اے _ ایسا ہرگز نئيں اے کہ فقہ تمام اجتماعى مسائل تے مشکلات دا حل رہى ہوئے تے اس نے عقل تے تدبیرکى جگہ بھى لے لى ہوئے _ پس جس طرح ماضى وچ دینى حکومت نے فقہ تے عقل تے عقلى تدابیر نو‏‏ں نال نال رکھیا اے اسى طرح اج بھى دینى حکومت انہاں دوناں نو‏ں نال نال رکھ سکتى اے _ سیکولر حضرات نو‏‏ں ایہ غلط فہمى اے کہ ماضى وچ دینى حکومت صرف فقہ کى محتاج تھى تے اج چونکہ دنیا نو‏‏ں اجتماعى اورناقابل انکار منصوبہ بندى کى ضرورت اے لہذا دینى حکومت جو کہ صرف فقہى نظارت اُتے مشتمل ہوتى اے معاشرتى نظام نو‏‏ں چلانے تو‏ں قاصر اے _

۳_ اجتماعى زندگى وچ فقہ دے دو کم نيں_ اک : مختلف پہلوآں تو‏ں قانونى روابط نو‏‏ں منظم کرنا تے انہاں کى حدود متعین کرنا_ دوسرا : سبھیاچار ، معیشت تے داخلى تے خارجى سیاست دے کلى اصول تے ضوابط مشخص کرنا_دینى حکومت دا فقہ اُتے انحصار یا فقہى نظارت دا مطلب ایہ اے کہ اوہ حکمرانی، خدمتگزاری،کا رکردگى تے قوانین بنانے وچ انہاں قانونى حدود دا بھى خیال رکھے تے انہاں اصول تے قوانین دے اجرا تے اپنے اہداف دے حصول دے لئی عملى منصوبہ بندى بھى کرے_ فقہى نظارت دا معنى ایہ نئيں اے کہ فقہ صرف افراط زر ، بے روزگارى تے ٹریفک کى مشکلات نو‏‏ں حل کرے بلکہ فقہى نظارت دا معنى ایہ اے کہ اسلامى معاشرے دے حکمران تے منتظمین اقتصادى تے سماجى مشکلات نو‏‏ں حل اوران کى منصوبہ بندى کردے وقت شرعى حدود کى رعایت کرن _ تے ایداں دے قوانین دا اجرا کرن جو فقہى موازین دے نال سب تو‏ں زیادہ مطابقت رکھدے ہاں _ لہذا دلیل دے تیسرے حصّے وچ جو یہ

٧۰ کہیا گیا اے کہ فقہ صرف قانونى پہلو رکھتى اے تے تمام معاشرتى مسائل قانونى نئيں نيں اوہ اس نکتے اُتے توجہ نہ دینے کى وجہ تو‏ں کہیا گیا اے _ اگرچہ تمام معاشرتى مسائل قانونى نئيں نيں لیکن اک دینى معاشرے وچ انہاں مشکلات تے جدید مسائل دے حل دا طریقہ بہت اہمیت رکھدا اے _ اک اجتماعى مشکل دے حل دے مختلف طریقےآں وچو‏ں اوہ طریقہ اختیار کيتا جائے جس وچ اسلامى احکا‏م کى زیادہ رعایت کى گئی ہوئے اورجو اسلامى اصولاں تو‏ں زیادہ مطابقت رکھدا ہوئے _ پس کسى اجتماعى مشکل دے قانونى نہ ہونے دا مطلب ایہ نئيں اے کہ اس دے حل دے لئی اسلامى احکا‏م نو‏‏ں بالکل نظر انداز کردتا جائے_

یہ دو دلیلاں جو انہاں دو سبقوںماں بیان کى گئیاں نيں سیاست تے معاشرتى نظارت وچ دین کى عدم دخالت اُتے سیکولر حضرات کى اہ‏م تے مشہورترین ادلّہ وچو‏ں نيں _باقى ادلّہ اتنى اہ‏م نئيں نيں لہذا انہاں نو‏ں ذکر نئيں کردے اورانہاں نو‏ں دو اُتے اکتفاء کردے نيں _

٧۱ خلاصہ :

۱) فقہ دے اہداف وچو‏ں اک انسانى معاشرے کى اجتماعى مشکلات نو‏‏ں حل کرنا اے _

۲)سیکولر حضرات دا خیال اے کہ ماضى وچ انہاں مشکلات دے حل کرنے وچ اسلامى فقہ کامیاب رہى اے لیکن موجودہ جدید دور وچ اوہ اس کى صلاحیت نئيں رکھدی_

۳) موجودہ دور، خاص قسم کى پیچیدگیاں تے مسائل دا حامل اے پس اس کى تمام مشکلات فقہ تو‏ں حل نئيں ہوئے سکتاں لہذا انہاں دے حل دے لئی علمى نظارت تے منصوبہ بندى کى ضرورت اے _

۴) سیکولر حضرات دا خیال اے کہ علمى تے عقلى نظارت، فقہى نظارت کى جانشین بن چکى اے _

۵) سیکولر حضرات کى نظر وچ فقہ صرف قانونى مشکلات نو‏‏ں بر طرف کرتى اے جدو‏ں کہ موجودہ دور کى مشکلات صرف قانونى نئيں نيں_

٦) سیکولر حضرات نو‏‏ں فقہى نظارت تے علمى نظارت دے درمیان تضاد قرار دینے وچ غلط فہمى ہوئی اے _

٧) دینى حکومت تے فقہى نظارت نے ماضى تو‏ں لےک‏ے اج تک عقل تو‏ں فائدہ اٹھایا اے _

۸) امور حکومت وچ فقہ نو‏‏ں بروئے کار لیانا ،عقل تو‏ں مدد حاصل کرنے دے منافى نئيں اے _

۹)دینى حکومت وچ اجتماعى مشکلات دے حل ، منصوبہ بندى تے نظارت وچ فقہى موازین تے دینى اقدار کى رعایت کرنا ضرورى اے _

٧۲ سوالات :

۱) سیکولرحضرات اجتماعى تے سماجى مشکلات دے حل کرنے وچ فقہ کى توانائی تے صلاحیت دے بارے وچ کیہ نظریہ رکھدے نيں؟

۲) دینى حکومت کى نفى اُتے سیکولر حضرات کى دوسرى دلیل نو‏‏ں مختصر طور پربیان کیجئے ؟

۳) سیکولر حضرات کى نظر وچ موجودہ دور دے لئی کس قسم کى نظارت کى ضرورت اے ؟

۴) کيتا علمى نظارت تے فقہى نظارت وچ تضادہے ؟

۵) اجتماعى زندگى وچ فقہ دا دائرہ کارکیہ اے ؟

٦) معاشرے کى نظارت وچ دین کى حاکمیت سے کيتا مراد اے ؟

٧۳ دوسرا باب :

اسلام تے حکومت

سبق نمبر ۹،۱۰ : آنحضرت (ص) تے تاسیس حکومت

سبق نمبر ۱۱ : آنحضرت (ص) دے بعد سیاسى ولایت

سبق نمبر ۱۲ : شیعاں دا سیاسى تفکر

سبق نمبر ۱۳، ۱۴ : سیاسى ولایت کى تعیین وچ بیعت تے شورى دا کردار

٧۴ تمہید :

گذشتہ باب وچ اساں کہیا سی کہ دینى حکومت دا معنى حکومتى امور وچ دینى تعلیمات کى دخالت تے مختلف سیاسى امور وچ دین کى حاکمیت نو‏‏ں قبول کرناہے _ دینى حکومت دے مخالفین کى ادلّہ اُتے اک نگاہ ڈالدے ہوئے اسيں ایہ ثابت کرچکے نيں کہ اجتماعى تے معاشرتى امور وچ دین کى حاکمیت تے دینى حکومت کى تشکیل وچ کوئی رکاوٹ نئيں اے _

اس باب وچ اس نکتہ کى تحقیق کى جائے گى کہ کیہ اسلام مسلماناں نو‏‏ں دینى حکومت کى تشکیل کى دعوت دیندا اے یانہاں نو‏ں ؟ تے حکومت کى تشکیل، اس دے اہداف تے مقاصد تے اس دے فرائض دے متعلق اس دا کوئی خاص نظریہ اے یا نئيں ؟ دوسرے لفظاں وچ کیہ اسلام نے دین تے حکومت کى ترکیب دا فتوى دتا اے ؟ تے کوئی خاص سیاسى نظریہ پیش کیہ اے ؟

واضح سى گل اے کہ اس تحقیق وچ دینى حکومت دے منکرین کى پہلى قسم کى آراء تے نظریات جو کہ گذشتہ باب وچ بیان ہوچکے نيں اُتے تنقید کى جائے گى _ ایہ افراد اس گل دا انکار نئيں کردے کہ معاشرے تے سیاست وچ دین کى دخالت ممکن اے _ اسى طرح اس دے بھى قائل نيں کہ اجتماعى امور وچ دین کى حاکمیت وچ کوئی رکاوٹ نئيں اے بلکہ انہاں دا کہناہے کہ اسلام وچ ایسا ہوانہاں نو‏ں _ یعنى انہاں کى نظر وچ اسلام نے حکومت کى تشکیل ، اس کى کیفیت تے حکومتى ڈھانچہ جداں امور خود مسلماناں دے سپرد کيتے نيں تے خود انہاں دے متعلق کسى قسم دا اظہار رائے نئيں کيتا _

٧۵ نواں سبق:

آنحضرت (ص) تے تاسیس حکومت -۱-

کیا اسلام نے دینى حکومت کى دعوت دى اے ؟ کيتا مختلف سیاسى تے حکومتى امور وچ اپنى تعلیماتپیش کى نيں ؟ اس قسم دے سوالات دے جواب سانو‏ں صدر اسلام تے آنحضرت (ص) کى مدنى زندگى کى طرف متوجہ کردے نيں_

آنحضرت (ص) نے اپنى زندگى دے جو آخرى دس سال مدینہ وچ گزارے سن اس وقت امت مسلمہ کى قیادت تے رہبرى آپ دے ہتھ وچ تھى _سوال ایہ اے کہ ایہ قیادت تے رہبرى کيتا مسلماناں اُتے حکومت دے عنوان تو‏ں تھی؟ یااصلاً آ پ (ص) نے حکومت تشکیل نئيں دى تھى بلکہیہ رہبرى تے قیادت صرف مذہبى تے معنوى عنوان تو‏ں تھى ؟

گذشتہ زمانے دے تمام مسلماناں تے موجودہ دور دے اسلامى مفکرین کى اکثریت معتقدہے کہ تاریخى شواہد دسدے نيں کہ اس وقت آنحضرت (ص) نے اک اسلامى حکومت تشکیل دى تھى جس دا راجگڑھ مدینہ سی _ اس مشہور نظریہ دے مقابلہ وچ قرن اخیر وچ مسلما‏ن مصنفینکى اک قلیل تعداد ایہ کہتى اے کہ پیغمبر

٧٦ اکرم (ص) صرف دینى رہبر سن تے انہاں نے کوئی حکومت تشکیل نئيں دى تھى _

آنحضرت (ص) کى قیادت دے سلسلہ وچ دو بنیادى بحثاں نيں :

الف_ کیہ تسيں (ص) نے حکومت تشکیل دى تھى ؟

ب_ بنابر فرض تشکیل حکومت کيتا آنحضر ت (ص) کى ایہ ریاست تے ولایت ،وحى تے دینى تعلیمات کى رو تو‏ں تھى یا اک معاشرتى ضرورت تھى تے لوکاں نے اپنى مرضى تو‏ں آپ(ص) نو‏‏ں اپنا سیاسى لیڈر منتخب ک‏ر ليا سی؟ پہلے اسيں پہلے سوال کى تحقیق کرن گے تے انہاں افراد کى ادلّہ اُتے بحث کرن گے جو کہندے نيں : آنحضرت (ص) نے حکومت تشکیل نئيں دى تھى _

حکومت دے بغیر رسالت

مصرى مصنف على عبدالرازق اس نظریہ دا دفاع کردے نيں کہ آنحضرت (ص) کى قیادت ورہبرى صرف مذہبى عنوان تو‏ں تھى تے اس قیادت دا سرچشمہ آپ کى نبوت تے رسالت تھى اسى وجہ تو‏ں آپ کى رحلت دے بعد اس قیادت دا خاتمہ ہوگیا _ تے ایہ امر جانشینى تے نیابت دے قابل نئيں سی _ آنحضرت (ص) کى رحلت دے بعد خلفاء نے جو قیادت کى اوہ آنحضرت (ص) والى رہبرى نئيں تھى بلکہ خلفاء کى قیادت سیاسى تھى تے اپنى اس سیاسى حکومت کى تقویت دے لئی خلفاء نے آنحضرت (ص) کى دینى دعوت تو‏ں فائدہ اٹھایا_ اس نويں حکومت دے اہلکاراں نے خود نو‏‏ں خلیفہ رسول کہلوایا جس کى وجہ تو‏ں ایہ سمجھ لیا گیا کہ انہاں کى رہبرى رسول اکرم (ص) کى قیادت کى جانشینى دے طور اُتے تھى حالانکہ آنحضرت (ص) صرف دینى قیادت دے حامل سن تے ایہ قیادت قابل انتقال نئيں اے _ پیغمبر اکرم (ص) سیاسى قیادت دے حامل نئيں سن کہ خلفا آپ دے جانشین بن سکدے(۱) _

____________________

۱) الاسلام تے اصول الحکم على عبدالرازق صفحہ ۹۰، ۹۴_

٧٧ عبدالرازق نے اپنے مدعا دے اثبات دے لئی دو دلیلاں دا سہارا لیا اے _

الف _ پہلى دلیل وچ انہاں نے بعض قرآنى آیات پیش کى نيں انہاں آیات وچ شان پیغمبر (ص) نو‏‏ں رسالت ، بشیر تے نذیر ہونے وچ منحصر قرار دتا گیا اے _ انہاں دے عقیدہ دے مطابق اگر آنحضرت (ص) رسالت تے نبوت دے علاوہ بھى کسى منصب دے حامل ہُندے یعنى حکومت تے ولایت دے منصب اُتے بھى فائز ہُندے تاں کبھى بھى انہاں آیات وچ انہاں کى شان نو‏‏ں نبوت ، بشیر تے نذیر ہونے وچ منحصر نہ کيتا جاندا(۱)

انہاں وچو‏ں بعض آیات ایہ نيں_

( ان ا نا الّا نذیرو بشیر ) (۲)

ماں تاں صرف ڈرانے تے بشارت دینے والا ہاں _

( وَ مَا على الرسول الّا البلاغ المبین ) (۳)

اور رسول دے ذمہ واضح تبلیغ دے سوا کچھ بھى نئيں اے _

( قل انّما ا نا بشر مثلکم یُوحى الی ) (۴)

کہہ دیجیئے وچ تواڈے جداں بشر ہاں مگر میرى طرف وحى آتى اے _

( انّما ا نت منذر ) (۵)

یقیناً تاں صرف ڈرانے والا اے _

____________________

۱) الاسلام تے اصول الحکم على عبد الرازق صفحہ ٧۳_

۲) سورہ اعراف آیت۱۸۸_

۳) سورہ نور آیت ۵۴_

۴) سورہ کہف آیت۱۱۰_

۵) سورہ رعد آیت ٧_

٧۸ ( فان ا عرضوا فما ا رسلناک علیهم حفیظاً انہاں علیک الا البلاغ ) (۱)

اگر ایہ روگردانى کرن تاں اساں آپ نو‏‏ں انہاں دا نگہبان بنا ک‏ے نئيں بھیجیا اے _ آپ دا فرض صرف پیغام پہنچیا دینا اے _

ب_ آنحضرت (ص) نے حکومت تشکیل نئيں دى تھى _ عبدالرازق اس کى دوسرى دلیل ایہ دیندے نيں کہ اج کل ہر حکومت بوہت سارے شعبےآں تے ادارےآں اُتے مشتمل ہوتى نيں _ ضرورى نئيں اے کہ گذشتہ دور کى حکومتاں بھى اسى طرح وسیع تر ادارےآں اُتے مشتمل ہاں لیکن جتھے بھى حکومت تشکیل پاتى اے گھٹ تو‏ں گھٹ کچھ سرکارى محکمےآں مثلاً انتظامیہ ،داخلى تے خارجى تے مالى امور تو‏ں متعلقہ اداروںو غیرہ اُتے مشتمل ہوتى اے _ ایہ اوہ کمترین چیز اے جس کى ہر حکومت نو‏‏ں احتیاج ہوتى اے لیکن جے اسيں آنحضرت (ص) دے دور فرمانروائی کى طرف دیکھو تاں کسى قسم دے انتظامى ادارےآں دا نشان نئيں ملدا _ یعنى آنحضر ت (ص) کى حاکمیت وچ ایداں دے کمترین انتظامى ادارے بھى مفقود نيں جو اک حکومت دے لئی ضرورى ہُندے نيں_

ممکن اے ذہن وچ ایہ خیال آئے کہ چونکہ آنحضرت (ص) اک سادہ زندگى بسر کردے سن لہذا انہاں نے اپنى حکومت دے دوران اس قسم دے ادارےآں دے قائم کرنے کى ضرورت محسوس نئيں کى لیکن عبدالرازق دے نزدیک ایہ احتمال صحیح نئيں اے کیونجے اس قسم دے ادارے اک حکومت دے لئی ناگزیر نيں تے سادہ زندگى دے منافى بھى نئيں نيں _ لہذا انہاں امور تے ادارےآں دا نہ ہونا اس گل کى دلیل اے کہ آنحضر ت (ص) نے حکومت تشکیل نئيں دى تھى تے ایہ کہ اسلام صرف اک دین اے تے رسالت پیغمبر اکرم (ص) دینى حکومت دے قیام نو‏‏ں شامل نئيں تھی_(۲)

____________________

۱) سورہ شورى آیت ۴۸_

۲) الاسلام تے اصول الحکم صفحہ ٦۲_ ٦۴_

٧۹ پہلى دلیل دا جواب

قرآن مجید کى طرف رجوع کرنے تو‏ں ایہ گل واضح ہوجاتى اے کہ آنحضرت (ص) دے مناصب تے ذمہ داریاں پیام الہى دے ابلاغ تے لوکاں نو‏‏ں ڈرانے وچ منحصر نئيں سن بلکہ قرآن کریم نے کفار تے منافقین دے نال جہاد، مشرکین دے نال جنگ دے لئی مومنین کى تشویق ، عدالتى فیصلے تے معارف الہى دے بیان جداں امور نو‏‏ں بھى آنحضرت (ص) کى ذمہ دارى قرار دتا اے _

اور ایہ امور پیام الہى دے ابلاغ تے لوکاں نو‏‏ں ڈرانے جداں امور دے علاوہ نيں _ انہاں وچو‏ں ہر منصب دے لئی اسيں بطور دلیل اک آیت پیش کردے نيں_

( یا ایها النبى جاهد الکفار تے المنافقین تے اغلظ علیهم ) (۱)

اے پیغمبر (ص) آپ کفار تے منافقین تو‏ں جہاد کرن تے انہاں اُتے سختى کرن_

( یا ایها النبى حرّض المومنین على القتال ) (۲)

اے پیغمبر مومنین نو‏‏ں جہاد اُتے آمادہ کرن_

( وما کان لمومن تے لا مومنة اذا قضى الله تے رسوله امراً انہاں یکون لهم الخیرة من امرهم ) (۳)

کسى مومن مرد یا عورت نو‏‏ں اختیار نئيں اے کہ جدو‏ں خدا تے اس دا رسول کسى امر دے بارے وچ فیصلہ کرن تاں اوہ بھى اپنے امر دے بارے وچ صاحب اختیار بن جائے_

____________________

۱) سورہ تحریم آیت ۹_

۲) سورہ انفال آیت ٦۵_

۳) سورہ احزاب آیت۳٦_

۸۰ ( تے انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزّل الیهم ) (۱)

اور آپ (ص) کى طرف قرآن نو‏‏ں نازل کيتا تو‏ں کہ لوکاں دے لئی جواحکا‏م آئے نيں انہاں نو‏ں بیان کرداں_

اس حقیقت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے کہ آنحضرت (ص) مختلف مناصب دے حامل سن معلوم ہوتاہے کہ عبدالرازق کى پیش کردہ آیات وچ موجود حصر حقیقى نئيں بلکہ اضافی اے _ حصر اضافى دا مطلب ایہ اے کہ جدو‏ں سامنے والا ایہ سمجھ رہیا ہوئے کہ موصوف دو صفتاں دے نال متصف اے تاں متکلم تاکیداً مخاطب اُتے ایہ واضح کردا اے کہ نئيں موصوف انہاں وچو‏ں صرف اک صفت دے نال متصف اے _ مثلاً لوک ایہ سمجھدے سن کہ آنحضرت (ص) کى ذمہ دارى پیام الہى دا پہچانیا بھى تے لوکاں نو‏‏ں زبردستى ہدایت کى طرف لیانا بھى اے _ اس تے سانو‏ں دور کرنے دے لئی آیت نے حصر اضافى دے ذریعہ آنحضرت (ص) کى ذمہ دارى نو‏‏ں پیام الہى دے ابلاغ وچ منحصر کر دتا اے تے فرمایا اے :( و ما على الرسول الا البلاغ ) تے رسول دے ذمہ تبلیغ دے سوا کچھ نئيں اے (۲) یعنى پیغمبر اکرم (ص) دا کم لوکاں نو‏‏ں زبردستى ایمان اُتے مجبور کرنا نئيں اے بلکہ صرف خدا دا پیغام پہچانیا تے لوکاں نو‏‏ں راہ ہدایت دکھانا اے _ لوک خود راہ ہدایت نو‏‏ں طے کرن تے نیک کماں کى طرف بڑھاں_ پس آنحضرت (ص) لوکاں کى ہدایت دے ذمہ دار نئيں نيں بلکہ صرف راہ ہدایت دکھانے دے ذمہ دا ر نيں آنحضرت (ص) صرف ہادى نيں تے لوکاں کى ہدایت دے ذمہ دار نئيں اے _ بلکہ لوک خود ہدایت حاصل کرنے تے نیک اعمال بجا لیانے دے ذمہ دار نيں_ اس حقیقت نو‏‏ں آیت نے حصر اضافى دے قالب وچ ایويں بیان فرمایا اے _(۳)

____________________

۱) سورہ نحل آیت۴۴_

۲) سورہ نورآیت ۵۴_

۳) تفسیر میزان ج ۱۲ ، ص ۲۴۱، ۲۴۲ سورہ نحل آیت ۳۵ دے ذیل وچ _ ج ۱۰ ص ۱۳۳ سورہ یونس آیت نمبر۱۰۸ دے ذیل وچ _

۸۱ ( فمن اهتدى فانما یهتدى لنفسه تے من ضل فانما یضّل علیها تے ما انا علیکم بوکیل ) (۱)

پس ہن جو ہدایت حاصل کريں گا اوہ اپنے فائدہ دے لئی کريں گا تے جو گمراہ ہوئے گا اوہ اپنے آپ دا نقصان کريں گا تے وچ تواڈا ذمہ دار نئيں ہاں _

بنابراں عبدالرازق تو‏ں غلطى ایتھ‏ے ہوئی اے کہ انہاں نے مذکورہ آیات وچ حصر نو‏‏ں حقیقى سمجھیا اے تے انہاں آیات وچ مذکورمخصوص صفت دے علاوہ باقى تمام اوصاف کى آنحضرت (ص) تو‏ں نفى کى اے _ حالانکہ انہاں آیات وچ حصر اضافی اے بنیادى طور پریہ آیات دوسرے اوصاف نو‏‏ں بیان نئيں کررہیںبلکہ ہر آیت صرف اس وصف کى نفى کر رہى اے جس وصف دا وہم پیدا ہويا تھا_

دوسرى دلیل دا جواب :

ظہور اسلام تو‏ں پہلے کى تریخ عرب کااگر مطالعہ کيتا جائے تاں ایہ حقیقت واضح ہوجاتى اے کہ ظہور اسلام تو‏ں پہلے جزیرہ نما عرب وچ کوئی منظم حکومت نئيں تھى _ ایسى کوئی حکومت موجود نئيں تھى جو ملک وچ امن تے امان برقرار کر سک‏‏ے تے بیرونى دشمناں دا مقابلہ کر سک‏‏ے صرف قبائلى نظام سی جو اس وقت اس سرزمین اُتے رائج تھا_ اس دور کى مہذب قوماں وچ جو سیاسى ڈھانچہ تے حکومتى نظام موجود سی جزیرة العرب وچ اس دا نشان تک نظر نئيں آندا _ ہر قبیلے دا اک مستقل وجود تے رہبر تھا_ انہاں حالات دے باوجود آنحضرت (ص) نے جزیرة العرب وچ کچھ ایداں دے بنیادى اقدامات کيتے جو سیاسى نظم تے نسق تے تأسیس حکومت کى حکایت کردے نيں حالانکہ اس ماحول وچ کسى مرکزى حکومت دا کوئی تصور نئيں تھا_ ایتھ‏ے اسيں آنحضرت (ص) دے انہاں بعض اقدامات کى طرف اشارہ کردے نيں جو آپ (ص) دے ہتھو‏ں دینى حکومت دے قیام اُتے دلالت کردے نيں_

____________________

۱) سورہ یونس آیت نمبر۱۰۸_

۸۲ الف _ آنحضرت (ص) نے مختلف تے وکھو وکھ قبیلے دے درمیان اتحاد قائم کيتا _ ایہ اتحاد صرف دینى لحاظ تو‏ں نئيں سی بلکہ اعتقادات تے مشترکہ دینى تعلیمات دے نال نال سیاسى اتحاد بھى اس وچ شامل سی _ کل دے مستقل تے متخاصم قبیلے اج اس سیاسى اتحاد کى برکت تو‏ں مشترکہ منافع تے تعلقات دے حامل ہوگئے سن _ اس سیاسى اتحاد دا نمایاں اثر ایہ سی کہ تمام مسلما‏ن قبیلے غیر مسلم قبیلے کینال جنگ تے صلح دے موقع اُتے متحد ہُندے سن _

ب _ آنحضرت (ص) نے مدینہ نو‏‏ں اپنا راجگڑھ قرار دتا تے اوتھے تو‏ں دوسرے علاقےآں وچ والى تے حکمران بھیجے طبرى نے ایداں دے بعض صحابہ دے ناں ذکر کيتے نيں_ اُنہاں وچو‏ں بعض حکومتى امور دے علاوہ دینى فرائض کى تعلیم اُتے بھى مامور سن جدو‏ں کہ بعض صرف اس علاقہ دے مالى تے انتظامى امور سنبھالنے دے لئی بھیجے گئے سن جدو‏ں کہ مذہبى امور مثلانماز جماعت دا قیام تے قرآن کریم تے شرعى احکا‏م کى تعلیم دوسرے افراد کى ذمہ دارى تھى _

طبرى دے بقول آنحضرت (ص) نے سعید ابن عاص نو‏‏ں رمَعْ تے زبید دے درمیانى علاقے اُتے جو نجران کى سرحداں تک پھیلا ہويا سی عامر ابن شمر نو‏‏ں ہمدان اور فیروز دیلمى نو‏‏ں صنعا کے علاقے کى طرف بھیجیا _ اقامہ نماز دے لئی عمرو ابن حزم نو‏‏ں اہل نجران کى طرف بھیجیا جدو‏ں کہ اسى علاقہ تو‏ں زکات تے صدقات کى جمع آورى دے لئی ابوسفیان ابن حرب نو‏‏ں مامور فرمایا_ ابو موسى اشعرى نو‏‏ں مأرب اور یعلى ابن امیہ نو‏‏ں الجند نامى علاقےآں کى طرف روانہ کيتا(۱)

ج _ مختلف علاقےآں کى طرف آنحضرت (ص) دا اپنے نمائندوںکو خطوط دے ک‏‏ے بھیجنا اس گل کى واضح دلیل اے کہ آپ (ص) نے اپنى قیادت وچ اک وسیع حکومت قائم کى تھى _ انہاں وچو‏ں بعض خطوط تے عہد نامے ایداں دے نيں جو دلالت کردے نيں کہ آنحضرت (ص) نے انہاں افراد نو‏‏ں حاکم تے والى دے عنوان تو‏ں بھیجیا تھا_ عمرو بن حزم

____________________

۱) تریخ طبرى ( تریخ الرسل تے الملوک ) ج ۳ ص ۳۱۸_

۸۳ کو آپ نے حکم نامہ دتا سی اس وچ آپ (ص) نے لکھیا سی :لوکاں تو‏ں نرمى تو‏ں پیش آنا لیکن ظالماں تو‏ں سخت رویہ رکھنا _ غنائم تو‏ں خمس وصول کرنا تے اموال تو‏ں زکات انہاں ہدایات دے مطابق وصول کرنا جو اس خط وچ لکھى گئیاں نيں (۱) واضح سى گل اے کہ ایداں دے امور حاکم تے والى ہى انجام دے سکدا اے _

د _ آنحضرت (ص) دے ہتھو‏ں حکومت دے قیام کى اک ہور دلیل ایہ اے کہ آپ (ص) نے مجرماں تے انہاں افراد دے لئی سزاواں مقرر کيتياں جو شرعى حدود کى پائمالى تے قانون شکنى دے مرتکب ہُندے سن تے آپ (ص) نے صرف اخروى عذاب اُتے اکتفاء نئيں کيتا اورحدود الہى دا نفاذ تے مجرماں دے لئی سزاواں دا اجراحکو متى ذمہ داریاں وچو‏ں نيں_

ہ_ قرآن کریم تے صدر اسلام دے مومنین کى بولی وچ حکومت تے سیاسى اقتدار نو‏‏ں لفظالامرسے تعبیر کيتا جاندا تھا_

( تے شاورهم فى الامر ) (۲) تے اس امر وچ انہاں تو‏ں مشورہ کرو _( و امرهم شورى بینهم ) (۳) تے آپس دے معاملات وچ مشورہ کردے نيں _

اگر آنحضرت (ص) کى رہبرى تے قیادت صرف دینى رہبرى وچ منحصر تھى تاں فیر رسالت الہى دے ابلاغ وچ آپ (ص) نو‏‏ں مشورہ کرنے دا حکم دینا ناقابل قبول تے بے معنى اے لہذا انہاں دو آیات وچ لفظ امر سیاسى فیصلےآں تے معاشرتى امور دے معنى وچ اے _

____________________

۱) اس خط کى عبارت ایہ تھى _امره انہاں یاخذ بالحق کما امره الله ، یخبر الناس بالذى لهم تے الذى علیهم ، یلین للناس فى الحق تے یشتدّ علیهم فى الظلم ، امره انہاں یاخذ من المغانم خمس الله

ملاحظہ ہو: نظام الحکم فى الشریعة تے التریخ الاسلامى ، ظافر القاسمی، الکتاب الاول ص ۵۲۹_

۲) سورہ العمران آیت ۱۵۹_

۳) سورہ شورى آیت ۳۸_

۸۴ خلاصہ :

۱) آنحضرت (ص) اپنى امت دے قائد سن تے تمام مسلما‏ن قائل نيں کہ آپ نے حکومت تشکیل دى تھى _ موجودہ دور دے بعض مسلما‏ن مصنفاں آپ (ص) کى دینى قیادت دے معترف نيں لیکن تشکیل حکومت دا انکار کردے نيں_

۲) آپ (ص) کى حکومت دے بعض منکرین نے انہاں آیات دا سہارا لیا اے جو شان پیغمبر نو‏‏ں ابلاغ وحى ، بشارت دینے تے ڈرانے والے وچ منحصر قرار دیتى نيں تے انہاں آیات وچ آپ کى حاکمیت کاکوئی تذکرہ نئيں اے _

۳) انہاں آیات سے حصر اضافی دا استفادہ ہُندا اے نہ کہ حصر حقیقی دا _ لہذایہ آنحضر ت (ص) دے سیاسى اقتدار کى نفى کى دلیل نئيں نيں_

۴)بعض منکرین کى دوسرى دلیل ایہ اے کہ مسلماناں اُتے آپ (ص) کى حاکمیت وچ ایداں دے کمترین امور بھى نئيں پائے جاندے جو اک حکومت کى تشکیل دے لئی انتہائی ضرورى ہُندے نيں_

۵) تریخ شاہد اے کہ آنحضرت (ص) نے اس دور دے اجتماعى ، ثقافتى تے ملکى حالات نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے حکومتى انتظامات کيتے سن _

٦) مختلف علاقےآں کى طرف صاحب اختیار نمائندےآں دا بھیجنا تے مجرماں دے لئی سزاواں تے قوانین مقرر کرنا آنحضرت (ص) کى طرف تو‏ں تشکیل حکومت کى دلیل اے _

۸۵ سوالات :

۱) آنحضرت (ص) کى زعامت تے ریاست دے متعلق کونسى دو اساسى بحثاں نيں؟

۲) آنحضرت (ص) دے ہتھو‏ں تشکیل حکومت کى نفى اُتے عبدالرازق کى پہلى دلیل کونسى اے ؟

۳) عبدالرازق کى پہلى دلیل دے جواب نو‏‏ں مختصر طور اُتے بیان کیجئے_

۴)عبدالرزاق کى دوسرى دلیل کیہ اے ؟

۵) آنحضرت (ص) دے ذریعے تشکیل حکومت اُتے کونسے تاریخى شواہد دلالت کردے نيں؟

۸٦ دسواں سبق:

آنحضرت (ص) تے تأسیس حکومت -۲-

محمد عابد الجابرى نامى اک عرب مصنف آنحضرت (ص) کى دینى حکومت کى نفى کردے ہوئے کہندے نيں کہ آپ (ص) نے کوئی سیاسى نظام تے دینى حکومت تشکیل نئيں دى تھى بلکہ آپ (ص) کى پورى کوشش اک امت مسلمہ کى تاسیس تھى _ آپ (ص) نے کوئی حکومت قائم نئيں کى تھى بلکہ آپ (ص) نے لوکاں وچ اک خاص اجتماعى تے معنوى طرز زندگى نو‏‏ں رائج کيتا تے ایسى امت نو‏‏ں وجود وچ لیائے جو ہمیشہ دین الہى کى حفاظت دے لئی کوشش کرتى رہى تے اسلام تے بعثت نبوى کى برکت تو‏ں اک منظم معنوى تے اجتماعى راہ نو‏‏ں طے کيتا_ اس معنوى تے اجتماعى راہ کى توسیعکى کوششاں تے امت مسلمہ کى پرورش دے باوجود آنحضرت (ص) نے اپنے آپ (ص) نو‏‏ں بادشاہ ، حکمران یا سلطان دا ناں نئيں دتا _ بنابریںدعوت محمدى تو‏ں ابتدا وچ اک امت مسلمہ وجود وچ آئی فیر امتداد زمانہ دے نال اک خاص سیاسى ڈھانچہ تشکیل پایا جسنو‏ں اسلامى حکومت دا ناں دتا گیا _ سیاسى نظم تے نسق اور

۸٧ حکومت کى تشکیل عباسى خلفا دے عہد وچ وقوع پذیر ہوئی _ صدر اسلامکےمسلما‏ن اسلام تے دعوت محمدى نو‏‏ں دین خاتم دے عنوان تو‏ں دیکھدے سن نہحکومت دے عنوان سے_ اسى لئے انہاں کى تمام تر کوشش اس دین کى حفاظت تے اس امت مسلمہ کى بقا کیلئےرہى نہ کہ سیاسى نظام تے نوزائیدہ مملکت کى حفاظت دے لئی_ صدر اسلام وچ جو چیز اسلامى معاشرے وچ وجود وچ آئی اوہ امت مسلمہ تھى فیر اس دینى پیغام تے الہى رسالت دے تکامل تے ارتقاء تو‏ں دینى حکومت نے جنم لیا_

عابد جابرى نے اپنے مدعا کى تائید دے لئی درج ذیل شواہد دا سہارا لیا اے _

الف _ زمانہ بعثت وچ عربوںکے پاس کوئی مملکت تے حکومت نئيں تھى _ مکہ تے مدینہ وچ قبائلى نظام رائج سی جسنو‏ں حکومت نئيں کہیا جا سکدا سی کیونجے حکومت دا وجود چند امور تو‏ں تشکیل پاندا اے: اس سرزمین کى جغرافیائی حدود معین ہاں ،لوک مستقل طور اُتے اوتھ‏ے سکونت اختیار کرن_اک مرکزى قیادت ہوئے جو قوانین دے مطابق انہاں لوکاں دے مسائل حل کرے _جدو‏ں کہ عرب وچ اس قسم کى کوئی شئے موجود نئيں تھی_

ب _ آنحضرت (ص) نے اس دینى تے معاشرتى رسم تے رواج تے طرز زندگى کى ترویج کى جسنو‏ں اسلام لیایا سی تے خود نو‏‏ں حکمران یا سلطان کہلو انے تو‏ں اجتناب کيتا _

ج _ قرآن مجید نے کدرے بھى اسلامى حکومت کى گل نئيں کى بلکہ ہمیشہ امت مسلمہ دا ناں لیا اے و کنتم خیر امّة ا ُخرجت للناستم بہترین امت ہوئے جسنو‏ں لوکاں دے لئی لیایا گیا اے _(۱)

د _ حکومت اک سیاسى اصطلاح دے عنوان تو‏ں عباسى دور وچ سامنے آئی _ اس تو‏ں پہلے صرف امت مسلمہ دا لفظ استعمال کيتا جاندا سی جدو‏ں امویاں تو‏ں عباسیاں کى طرف اقتدار منتقل ہويا تاں انہاں کى تے ان

____________________

۱) سورہ آل عمران آیت ۱۱۰_

۸۸ کے حامیاں کى بولی پر ہذہ دولتنا ( ایہ ہمارى حکومت اے ) جداں لفظاں جارى ہوئے جو کہ دین تے حکومت دے ارتباط کى حکایت کردے نيں تے امت کى بجائے حکومت تے ریاست دا لفظ استعمال ہونے لگیا _ (۱)

جابرى دے نظریئےکا جواب :

گذشتہ سبق دا اوہ حصہ جو عبدالرازق کى دوسرى دلیل دے جواب دے نال مربوط اے جابرى دے اس نظریہ دے رد کى دلیل اے کہ آنحضرت (ص) نے حکومت تشکیل نئيں دى تھى _ ایتھ‏ے اسيں جابرى دے نظریہ دے متعلق چند تکمیلى نکات کى طرف اشارہ کردے نيں_

۱_ اسلام تے ایمان کى برکت تو‏ں عرب دے متفرق تے وکھ وکھ قبیلے دے درمیان اک امت مسلمہ کى تشکیل تے اک مخصوص اجتماعى تے معنوى طرز زندگى اس تو‏ں مانع نئيں اے کہ ایہ امت اک مرکزى حکومت قائم کر لے _کسى نو‏‏ں بھى اس تو‏ں انکار نئيں اے کہ آنحضرت (ص) مختلف تے متعدد قبیلے سے امت واحدہ نو‏‏ں وجود وچ لائے_ بحث اس وچ اے کہ ایہ امت سیاسى اقتداراور قدرت کى حامل تھى _ حکومت دا عنصراس امت وچ موجود سی تے اس حکومت تے سیاسى اقتدار کى قیادت تے رہبرى آنحضرت (ص) دے ہتھ وچ تھى _

گذشتہ سبق دے آخر وچ اساں جو شواہد بیان کيتے نيں اوہ اس مدعا نو‏‏ں ثابت کردے نيں_

۲_ عبدالرازق تے جابرى دونے اس بنیادى نکتہ تو‏ں غافل رہے نيں: کہ ہر معاشرہ کى حکومت اس معاشرہ دے مخصوص اجتماعى تے تاریخى حالات کى بنیاد اُتے تشکیل پاتى اے _ اک سیدھا تے سادہ معاشرہ جو کہ پیچیدہ مسائل دا حامل نئيں اے اس کى حکومت بھى طویل تے عریض ادارےآں اُتے مشتمل نئيں ہوگى _جدو‏ں کہ اک وسیع معاشرہ جو کہ مختلف اجتماعى روابط تے پیچیدہ مسائل دا حامل اے واضح سى گل اے اسنو‏ں اک ایسى حکومت

____________________

۱) الدین تے الدولہ تے تطبیق الشریعة محمد عابد جابرى ص ۱۳_ ۲۴ _

۸۹ کى ضرورت اے جو وسیع انتظامى امور تے ادارےآں اُتے مشتمل ہُندا کہ اس دے مسائل حل کر سک‏‏ے _ جس غلط فہمى وچ ایہ دو افراد مبتلا ہوئے نيں اوہ ایہ اے کہ انہاں نے آنحضرت (ص) دے دور دے اجتماعى حالات اُتے غور نئيں کيتا _ انہاں نے حکومت دے متعلق اک خاص قسم دا تصور ذہن وچ رکھیا اے لہذا جدو‏ں آنحضرت (ص) دے دور وچ انہاں نو‏ں حکومت دے متعلق اوہ تصور نئيں ملیا توکہنے لگے آنحضرت (ص) نے حکومت تشکیل نئيں دى بلکہ عباسیاں دے دور وچ ا سلامى حکومت وجود وچ آئی _

یہ نظریہ کہ جس دا سرچشمہ عبدالرازق دا کلام اے کى ردّ وچ ڈاکٹر سنہورى کہندے نيں :

عبد الرازق کى بنیادى دلیل ایہ اے کہ اک حکومت دے لئی جو انتظامى امور تے ادارے ضرورى ہُندے نيں_ اوہ رسولخدا (ص) دے زمانہ وچ نہیںتھے_ لیکن ایہ گل عبدالرازق دے اس مدعاکى دلیل نئيں بن سکتى کہ آپ (ص) دے دور وچ حکومت دا وجود نئيں تھا_ کیونجے اس وقت جزیرة العرب اُتے اک سادہ سى طرز زندگى حاکم تھى جو اس قسم دے پیچیدہ تے دقیق نظم تے نسق کى روادار نئيں تھى لہذا اس زمانہ وچ جو بہترین نظم تے نسق ممکن سی آنحضرت (ص) نے اپنى حکومت دے لئی قائم کيتا _ پس اس اعتراض کى کوئی گنجائشے نئيں رہتى کہ اگر آپ نے حکومت تشکیل دى تھى تاں اس وچ موجود ہ دور کى حکومتاں کى طرح دا نظم تے نسق تے انتظامى ادارے کیو‏ں نئيں ملدے_ کیونجے اس قسم کانظم تے نسق تے طرز حکومت آنحضرت (ص) دے زمانہ دے نال مطابقت نئيں رکھدا سی لیکن اس دے باوجود آپ نے اپنى اسلامى حکومت دے لئی مالیات ، قانون گذارى ، انتظامى امور تے فوجى ادارے قائم کيتے_(۱)

۳_ ساڈا مدعا ایہ اے کہ آنحضرت (ص) سیاسى اقتدار تے اک مرکزى حکومت کى ماہیت نو‏‏ں وجود وچ لائے_ ہمارى بحث اس وچ نئيں اے کہ اس وقت لفظ حکومت استعمال ہُندا سی یا نئيں یا اوہ لفظاں جو کہ عموماً حکمران

____________________

۱) فقہ الخلافة تے تطورہیا عبدالرزاق احمد سنہورى ص ۸۲_

۹۰ استعمال کردے سن مثلاً امیر ، بادشاہ یا سلطان تے غیرہ آنحضرت (ص) نے اپنے لئے استعمال کيتے یا نئيں؟تاکہ جابرى صرف اس بنا اُتے کہ آپ (ص) نے خود نو‏‏ں حکمران یا بادشاہ نہیںکہلوایا یاعباسیاں دے دور وچ ہمارى حکومت جداں لفظاں رائج ہوئے تشکیل حکومت نو‏‏ں بعد والے ادوار کى پیداوا‏‏ر قرار داں_

وہ تاریخى حقیقت کہ جس دا انکار نئيں کيتا جاسکدا ایہ اے کہ آنحضرت (ص) دے دور وچ مدینہ وچ سیاسى اقتدار وجود وچ آچکيا سی _ البتہ ایہ حکومت جو کہ اسلامى تعلیمات کى بنیاد اُتے قائم تھى شکل تے صورت تے لوکاں دے نال تعلقات وچ اس دور کى دوسرى مشہور حکومتاں تو‏ں بہت مختلف تھى _

آنحضرت (ص) کى حکومت دا الہى ہونا :

اس نکتہ کى وضاحت دے بعد کہ آنحضرت (ص) نے مدینہ وچ حکومت تشکیل دى تھى تے آپ کى رسالت تے نبوت سیاسى ولایت دے نال ملى ہوئی تھى _ اس اہ‏م بحث کى تحقیق کى بارى آتى اے کہ آنحضرت (ص) نو‏‏ں ایہ حکومت تے سیاسى ولایت خداوند کریم کى طرف تو‏ں عطا ہوئی تھى یا اس دا منشأ رائے عامہ تے بیعت تھى ؟ دوسرے لفظاں وچ کیہ آ پ (ص) کى سیاسى ولایت دا منشأدینى سی یا عوامى اورمَدنی؟

اس سوال دا جواب اسلام تے سیاست دے رابطہ کى تعیین وچ اہ‏م کردار ادا کريں گا _ جے آنحضرت (ص) کى سیاسى ولایت تے حکومت دا منشا دینى تھا_ تے ایہ منصب آپ (ص) نو‏‏ں خدا کى طرف تو‏ں عطا کيتا گیا سی تاں فیر اسلام تے سیاست دا تعلق ذا‏تی ہوئے گا _ بااں معنى کہ اسلام نے اپنى تعلیمات وچ حکومت اُتے توجہ دى اے تے مسلماناں تو‏ں دینى حکومت دے قیام دا مطالبہ کيتا اے لہذا آنحضرت (ص) نے اس دینى مطالبہ اُتے لبیک کہندے ہوئے حکومت کى تشکیل تے مسلماناں دے اجتماعى تے سیاسى امور دے حل دے لئی اقدام کيتا اے _ تے جے آنحضرت (ص) کى حکومت تے سیاسى ولایت دا منشأ تے سرچشمہ صرف لوکاں کى خواہش تے مطالبہ سی تاں اس صورت وچ اسلام تے حکومت دے درمیان تعلق اک تاریخى تعلق اکھوائے گا _ اس تاریخى تعلق تو‏ں مراد یہ

۹۱ ہے کہ اسلام نے اپنى تعلیمات وچ دینى حکومت کى تشکیل دا مطالبہ نئيں کيتا تے آنحضرت (ص) دے لئی سیاسى ولایت جداں منصب یا ذمہ دارى قرار نئيں دى بلکہ رسولخدا (ص) دے ہتھو‏ں دینى حکومت دا قیام اک تاریخى واقعہ سی جو اتفاقاً وجود وچ آگیا _ جے مدینہ دے لوک آپ(ص) نو‏‏ں سیاسى قائد دے طور اُتے منتخب نہ کردے تے آپ (ص) کى بیعت نہ کردے تاں اسلام اورحکومت دے درمیان اس قسم دا تعلق پیدا نہ ہُندا کیونجے اس نظریہ دے مطابق اسلام تے سیاست دے درمیان کوئی ذاتى تعلق نئيں اے تے نہ ہى اس دین وچ سیاسى ولایت دے متعلق اظہار رائے کيتاگیا اے _

اس نظریہ دے حامیاں وچو‏ں اک کہندے نيں :

آسمانى پیغام نو‏‏ں پہنچانے دے لئی رسولخدا (ص) کى اجتماعى ، سیاسى تے اخلاقى قیادت سب تو‏ں پہلے لوکاں دے منتخب کرنے تے بیعت دے ذریعہ وجود وچ آئی فیر اس بیعت نو‏‏ں خداوند کریم نے پسند فرمایا جداں کہ سورہ فتح کى آیت لقد رضى اللہ عن المومنین اذ یبایعونک تحت الشجرة (۱) بے شک اللہ تعالى مومناں تو‏ں اس وقت راضى ہوئے گیا جدو‏ں اوہ درخت دے تھلے تیرى بیعت ک‏ر رہ‏ے سن _ تو‏ں معلوم ہُندا اے ایسا نئيں اے کہ آنحضرت (ص) کى سیاسى قیادت الہى ماموریت تے رسالت دا اک حصہ ہوئے بلکہ آپ کى سیاسى قیادت اورفرمانروائی جو کہ لوکاں کى روگٹھ زندگى تے عملى تے اجرائی دستورات اُتے مشتمل تھى لوکاں دے انتخاب تے بیعت دے ذریعہ وجود وچ آئی لہذا ایہ رہبرى وحى الہى دے زمرے وچ نئيں آندی_

یہ نظریہ صحیح نئيں اے کہ دین تے سیاست دا تعلق اک تاریخى تعلق اے تے آنحضرت (ص) کى سیاسى ولایت اک مدنى ضرورت تھى _ آپ (ص) کى حکومت اس دور دے تقاضے تے لوکاں دے مطالبہ تو‏ں اتفاقاً وجود وچ نئيں

____________________

۱) سورہ فتح آیت نمبر۱۸_

۹۲ آئی تھى _بلکہ اس دا سرچشمہ اسلامى تعلیمات سن تے جداں کہ اگے اسيں وضاحت کرن گے کہ لوکاں کى خواہش تے بیعت نے درحقیقت اس دینى دعوت دے عملى ہونے کى راہ ہموار کى _ متعدد دلائل تو‏ں ثابت کيتا جاسکدا اے کہ آپ (ص) کى سیاسى ولایت دا سرچشمہ اسلام تے وحى الہى تھى انہاں وچو‏ں بعض دلائل ایہ نيں_

الف _ اسلام کچھ ایداں دے قوانین تے شرعى فرائض اُتے مشتمل اے کہ جنہاں نو‏ں دینى حکومت کى تشکیل دے بغیر اسلامى معاشرہ وچ جارى نئيں کيتا جاسکدا _ اسلامى سزاواں دا نفاذ تے مسلماناں دے مالى واجبات مثلا ً زکوة ، تے اموال تے غنائم دے خمس کى وصولى تے مصرف ایداں دے امور نيں کہ دینى حکومت کى تشکیل دے بغیر انہاں دا انجام دینا ممکن نئيں اے _ بنابراں دینى تعلیمات دے اس حصہ نو‏‏ں انجام دینے دے لئی آپ (ص) دے لئی سیاسى ولایت ناگزیر تھی_ ہاں جے مسلما‏ن آپ (ص) دا نال نہ دیندے تے بیعت تے حمایت دے ذریعہ آپ (ص) کى پشت پناہى نہ کردے تاں آپ کى سیاسى ولایت نو‏‏ں استحکا‏م حاصل نہ ہُندا تے دینى تعلیمات دا ایہ حصہ نافذ نہ ہُندا _ لیکن اس دا ایہ معنى نہیںہے کہ آپ(ع) کى سیاسى ولایت دا منشأ عوام سن تے اسلام تو‏ں اس دا کوئی تعلق نئيں تھا_

ب _ قرآنى آیات رسولخدا (ص) کى سیاسى ولایت نو‏‏ں ثابت کرتى نيں اورمؤمنین تو‏ں مطالبہ کرتى نيں کہ اوہ آپ (ص) کى طرف تو‏ں دتے گئے اوامر تے نواہى کى اطاعت کرن:

( النبى اولى بالمومنین من انفسهم ) (۱)

بے شک نبى تمام مومناں تو‏ں انہاں دے نفس کى نسبت اولى نيں _

( انما ولیّکم الله تے رسوله تے الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوة تے یؤتون الزکوة تے هم راکعون ) (۲)

____________________

۱) سورہ احزاب آیت ٦_

۲) سورہ مائدہ آیت۵۵_

۹۳ یقینا ً تواڈا ولى خدا ، اس دا رسول تے اوہ صاحبان ایمان نيں جو نماز قائم کردے نيں تے حالت رکوع وچ زکوة دیندے نيں _

( انا انزلنا الیک الکتاب بالحق لتحکم بین الناس بما اریک الله ) (۱)

اساں تمہارى طرف بر حق کتاب نازل کى تو‏ں کہ لوکاں دے درمیان حکم خدا دے مطابق فیصلہ کرن_

اس قسم کى آیات تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ آنحضرت (ص) مومنین اُتے ولایت ،اولویت تے حق تقدم رکھدے نيں_ بحث اس وچ اے کہ ایہ ولایت تے اولویت کن امور وچ اے _ انہاں آیات تو‏ں یہى ظاہر ہُندا اے کہ ایہ ولایت تے اولویت انہاں امور وچ اے جنہاں وچ لوک معمولاً اپنے رئیس کى طرف رجوع کردے نيں یعنى اوہ اجتماعى امور جنہاں دے نال معاشرہ تے نظام کى حفاظت دا تعلق اے _ مثلاً نظم تے نسق دا برقرار رکھنا ،لوکاں دے حقوق کى پاسدارى ، مالیات کى جمع آورى ، انکى تقسیم اورمستحقین تک انہاں دا پہچانیا تے اس طرح دے دوسرے ضرورى مصارف ، مجرماں نو‏‏ں سزا دینا تے غیراں نال جنگ تے صلح جداں امور _

ج_ اوہ افراد جو آنحضرت (ص) کى سیاسى ولایت نو‏‏ں مدنى تے غیر الہى سمجھدے نيں انہاں کى اہ‏م ترین دلیل مختلف موقعاں اُتے مسلماناں دا رسولخدا ا(ص) کى بیعت کرنا اے _ بعثت دے تیر ہواں سال اہل یثرب کى بیعت تے بیعت شجرہ( بیعت رضوان) کہ جس کى طرف اسى سبق وچ اشارہ کيتا گیا اے ایہ اوہ بیعتاں نيں جنہاں تو‏ں انہاں افراد نے تمسک کردے ہوئے کہیا اے کہ آنحضرت (ص) کى حکومت دا منشأ دینى نئيں سی _

بعثت دے تیر ہواں سال اعمال حج انجام دینے دے بعد تے رسولخدا (ص) کى مدینہ ہجرت تو‏ں پہلے اہل یثرب دے نمائندےآں نے آنحضرت (ص) کى بیعت کى تھى _ جسنو‏ں بیعت عقبہ کہندے نيں_ جے اس دا پس منظر دیکھیا

____________________

۱) سورہ نساء آیت ۱۰۵_

۹۴ جائے تاں بخوبى واضح ہوجاندا اے کہ اس بیعت دا مقصد مشرکین مکہ کى دھمکیو‏ں دے مقابلہ وچ رسولخدا (ص) کى حمایت کرنا سی _ اس بیعت وچ کوئی ایسى چیز نئيں اے جو دلالت کرتى ہوئے کہ انہاں نے آنحضرت (ص) نو‏‏ں سیاسى رہبر دے عنوان تو‏ں منتخب کيتا ہوئے _ اس بیعت دے وقت آنحضرت (ص) نے فرمایا:

امّا مالى علیکم فتنصروننى مثل نسائکم تے ابنائکم تے انہاں تصبروا على عضّ السّیف تے انہاں یُقتل خیارکم

بہر حال میرا تسيں اُتے ایہ حق اے کہ تسيں میرى اسى طرح مدد کرو جس طرح اپنى عورتاں تے بچےآں کى مدد کردے ہوئے تے ایہ کہ تلواراں دے کٹنے اُتے صبر کرو اگرچہ تواڈے بہترین افراد ہى کیو‏ں نہ مارے جاواں_

براء بن معرور نے آنحضرت (ص) دا ہتھ اپنے ہتھ وچ لیا تے کہیا :

نعم تے الذى بعثک بالحق لنمنعنّک ممّا نمنع منه ازرنا (۱ )

ہاں اس ذات کى قسم جس نے آپ نو‏‏ں حق دے نال مبعوث کيتا اے اسيں ہراس چیز تو‏ں آپ دا دفاع کرن گے جس تو‏ں اپنى قوت تے طاقت دا دفاع کردے نيں_

بیعت رضوان کہ جس کى طرف سورہ فتح کى اٹھارويں آیت اشارہ ک‏ے رہى اے سن چھ ہجرى وچ حدیبیہ دے مقام اُتے ہوئی اس بیعت تو‏ں ایہ استدلال کرنا کہ آنحضرت(ص) کى حکومت دا منشا مدنى تے عوامى سی ناقابل فہم بہت عجیب اے کیونجے ایہ بیعت مدینہ وچ آنحضرت (ص) کى سیاسى ولایت تے اقتدار دے استحکا‏م دے کئی سال بعد ہوئی فیر اس بیعت دا مقصد مشرکین دے نال جنگ کى تیارى دا اظہار سی _ لہذا سیاسى رہبر دے انتخاب دے مسئلہ دے نال اس دا کوئی تعلق نئيں سی _

____________________

۱) مناقب آل ابى طالب ج ۱، ص ۱۸۱_

۹۵ خلاصہ :

۱) عصر حاضر دے بعض مصنفاں قائل نيں کہ آنحضرت (ص) نے حکومت تشکیل نئيں دى تھى بلکہ اک امت مسلمہ کى نبیاد رکھى تھى _ امت مسلمہ کى تشکیل دے بعد عباسیاں دے دور وچ دینى حکومت قائم ہوئی _

۲) اس مدعا کى دلیل ایہ اے کہ رسولخد ا (ص) دے دور وچ جو قبائلى نظام رائج سی اس اُتے حکومت کى تعریف صادق نئيں آتى _ دوسرا ایہ کہ آنحضرت (ص) نے اپنے آپ نو‏‏ں امیر یا حاکم دا ناں نئيں دتا ہور قرآن نے بھى مسلماناں دے لئی امت کا لفظ استعمال کيتا اے _

۳) اس نظریہ دے حامى اس نکتہ تو‏ں غافل رہے نيں کہ ہر معاشرے تے زمانے کى حکومت اس دور دے اجتماعى حالات دے مطابق ہوتى اے لہذا دور حاضر وچ حکومت کى جو تعریف کى جاتى اے اس دا رسولخدا (ص) دے زمانے کى حکومت اُتے صادق نہ آنا اس گل کى نفى نئيں کرتاکہ مدینہ وچ آنحضرت (ص) نے حکومت تشکیل دى تھى _

۴) دوسرا نکتہ جس تو‏ں غفلت برتى گئی اے اوہ ایہ اے کہ بحث لفظ حکومت، ریاست تے امارت وچ نئيں اے _ ساڈا مدعا ایہ اے کہ رسولخدا (ص) دے زمانہ وچ حکومت تے سیاسى ولایت موجود تھى _

۵) مسلماناں وچ حکومت دا وجود انہاں اُتے لفظ امت دے اطلاق دے منافى نئيں اے _

٦) اصلى مدعا ایہ اے کہ آنحضرت (ص) کى سیاسى ولایت اسلام تے سیاست دے در میان ذاتى تعلق دا نتیجہ اے نہ کہ اک اتفاقى تے تاریخى واقعہ _ پس اسلام تے سیاست دا تعلق اک تاریخى تعلق نئيں اے _

٧) آنحضرت (ص) کى حکومت دے الہى تے غیر مدنى ہونے اُتے بہت سى ادلّہ موجود نيں _

۹٦ سوالات :

۱) جو لوک ایہ کہندے نيں کہ آنحضرت (ص) نے حکومت کى بجائے امت مسلمہ کى نبیاد رکھى تھى اس تو‏ں انہاں کى مراد کیہ اے ؟

۲) اس مدعا اُتے انہاں نے کونسى ادلّہ پیش کى نيں ؟

۳) آنحضرت (ص) دے ہاتھوںتشکیل حکومت دے منکرین دے اس گروہ نو‏‏ں کيتا جواب دتا گیا اے ؟

۴) اسلام تے سیاست دے درمیان ذاتى تعلق تے تاریخى تعلق تو‏ں کيتا مراد اے ؟

۵)اس گل کى کيتا دلیل اے کہ آنحضرت (ص) کى حکومت الہى تھى تے اس دا سرچشمہ دین سی ؟ تے ایہ کہ آپ (ص) کى حکومت مدنى نہ تھی_

۹٧ گیا رہواں سبق:

آنحضرت (ص) دے بعد سیاسى ولایت

گذشتہ سبق وچ اس نکتہ کى طرف اشارہ کرچکے نيں کہ آنحضرت (ص) کى سیاسى ولایت، شرعى نص تے وحى الہى کى بنیاد اُتے تھى تے اس ولایت کى مشروعیت دا سرچشمہ فرمان الہى سی _ ہن سوال ایہ اے کہ کیہ رحلت دے بعد مسلماناں دے سیاسى نظام تے امت دے سیاسى اقتدار دے متعلق اسلامى تعلیمات تے دینى نصوص وچ اظہار رائے کيتا گیا اے ؟ یا اسلام اس بارے وچ خاموش رہیا اے تے امر ولایت تے سیاسى اقتدار تے اس کى کیفیت نو‏‏ں خود امت تے اس دے اجتہاد تے فکر اُتے چھڈ دتا اے ؟

یہ مسئلہ جو کہ کلام اسلامی وچ مسئلہ امامت دے ناں تو‏ں موسوم اے طول تریخ وچ عالم اسلام کى اہ‏م ترین کلامى مباحث وچ رہیا اے اوراسلام دے دو وڈے فرقےآں یعنى شیعہ تے سنى دے درمیان نزاع دا اصلى محور یہى اے _ اہلسنت کہندے نيں: آنحضرت(ص) کى رحلت دے بعد امر حکومت دے متعلق دینى نصوص ساکت نيں تے نظام حکومت ، مسلماناں دے حکمران کى شرائط تے اس دے طرزانتخاب دے متعلق کوئی واضح فرمان نئيں دتا گیا _ آنحضرت(ص) دے بعد جو کچھ ہويا اوہ صدر اسلام دے مسلماناں دے اجتہاد کى بناپرتھا _ اہل سنت اس اجتہاد دا نتیجہ

۹۸ نظام خلافتکے انتخا ب نو‏‏ں قرار دیندے نيں _

جدو‏ں کہ اس دے مقابلے وچ اہل تشیع ایہ کہندے نيں کہ آنحضرت (ص) نے اپنى زندگى وچ ہى حکم خدا تو‏ں متعدد شرعى نصوص دے ذریعہ امت کى سیاسى ولایت اور نظام امامت کى بنیاد رکھ د‏تی_

ان دو بنیادى نظریات کى تحقیق تو‏ں پہلے جو کہ آپس وچ بالکل متضاد نيں اس نکتہ کى وضاحت ضرورى اے کہ اہلسنت نے مسئلہ امامت نو‏‏ں اوہ اہمیت تے توجہ نئيں دى جو شیعاں نے دى اے _ اہلسنت دے نزدیک مسئلہ خلافت ، شرائط خلیفہ تے اس کى تعیین دا طریقہ اک فقہى مسئلہ اے _ جس دا علم کلام تے اعتقاد تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے _ اسى لئے انہاں نے اسنو‏ں اتنى اہمیت نئيں دى _ انہاں کى کلامى کتاباں وچ اس مسئلہ اُتے جووسیع بحث کى گئی اے اوہ در حقیقت ضد تے شیعاں دے رد عمل دے طور اُتے کى گئی اے _ کیونجے شیعاں نے اس اہ‏م مسئلہ اُتے بہت زور دتا اے اور مسئلہ امامت نو‏‏ں اپنى اعتقادى مباحث دے گٹھ وچ شمار کردے ہوئے اسنو‏ں بہت زیادہ اہمیت دى اے _ لہذا اہلسنت بھى مجبوراً اس فرعى تے فقہى بحث نو‏‏ں علم کلام تے اعتقادات وچ ذکر کرنے لگے بطور مثال ،غزالى مسئلہ امامت دے متعلق کہندے نيں :

النظر فى الامامة لیس من المهمات تے لیس ایضاً من فنّ المعقولات بل من الفقهیات

امامت دے بارے وچ غور کرنا اِنّا اہ‏م نئيں اے تے نہ ہى ایہ علم کلام دے مسائل وچو‏ں اے بلکہ اس دا تعلق فقہ تو‏ں اے (۱)

مسئلہ امامت شیعاں دے نزدیک صرف اک فرعى تے فقہى مسئلہ نئيں اے تے نہ ہى معاشرتى نظام دے چلانے کى کیفیت تے سیاسى ولایت وچ منحصر اے بلکہ اک کلامى مسئلہ اے تے جزء ایمان اے لہذا ائمہ

____________________

۱) الاقتصاد فى الاعتقاد، ابوحامد غزالى ص ۹۵_

۹۹ معصومین کى امامت اُتے اعتقاد نہ رکھنا در حقیقت دین دے اک حصّے دے انکار تے بعض نصوص تے دینى تعلیمات تو‏ں صرف نظر کرنے دے مترادف اے ،جس دے نتیجہ وچ ایمان ناقص رہ جاندا اے _ شیعاں دے نزدیک امامت اک ایسا بلند منصب اے کہ سیاسى ولایت اس دا اک جزء اے _ شیعہ ہونے دا اساسى رکن امامت دا معتقد ہونا اے _ یہى وجہ اے کہ اہلسنت دے مشہور عالم شہرستانی شیعہ کى تعریف کردے ہوئے کہندے نيں: الشیعة اسيں الذین شایعوا علیاً على الخصوص تے قالوا بامامتہ تے خلافتہ نصاً تے وصیتاً اما جلیاً تے اما خفیا تے اعتقدوا انہاں امامتہ لا تخرج من اولادہ (۱ ) شیعہ اوہ لوک نيں جو بالخصوص حضرت على دا اتباع کردے نيں تے آنحضرت (ص) کى ظاہرى یا مخفى وصیت تے نص کى روسے انکى امامت تے خلافت دے قائل نيں تے معتقد نيں کہ امامت انہاں کى اولاد تو‏ں باہر نئيں جائے گى _

اہلسنت تے نظریہ خلافت :

اگر موجودہ صدى دے بعض روشن فکر عرب مسلماناں دے سیاسى مقاصد تے نظریات تو‏ں چشم پوشى کرلاں تاں اہلسنت دا سیاسى تفکر تاریخى لحاظ تو‏ں نظام خلافت دے قبول کرنے اُتے مبتنى اے _

اہلسنت دے اوہ پہلے مشہور عالم ماوردى(۲) کہ جنہاں نے اسلام کى سیاسى فقہ دے متعلق اک مستقل کتاب لکھى اے دے زمانہ تو‏ں لےک‏ے اج تک سیاسى تفک‏ر ک‏ے بارے وچ انکى سب تحریراں دا محور نظریہ خلافت اے _

اہلسنت کى فقہ سیاسى تے فلسفہ سیاسى دینى نصوص کى بجائے صحابہ دے عمل تو‏ں متاثر اے _ اہلسنت سمجھدے نيں کہ خلیفہ کى تعیین کى کیفیت اورشرائط دے متعلق قرآن تے سنت وچ کوئی واضح تعلیمات موجو د نئيں نيں

____________________

۱) الملل تے النحل، شہرستانى ج ۲ ص ۱۳۱_

۲) على ابن محمد ابن حبیب ابوالحسن ماوردى ( ۳٦۴ _ م ۴۵۰ ق) شافعى مذہب دے عظیم فقہا وچو‏ں نيں فقہ سیاسى دے متعلق احکا‏م سلطانیہ دے علاوہ ہور کتاباں دے بھى مؤلف نيں جداں الحاوی تے تفسیر قرآن _

۱۰۰ بلکہ ایہ امر اجتہاد امت دے سپرد کيتا گیا اے _ سیاست ، معاشرہ دے انتظامى امور ، حاکم تے خلیفہ دے انتخاب دا طریقہ تے اس دے اختیارات دے متعلق آنحضرت (ص) کى رحلت دے بعدجو کچھ بھى ہويا اے وہى حجت اے کیونجے ایہ سب کچھ رسولخد ا (ص) دے صحابہ دے اجتہاد تے رہ‏ے کى بناپر ہويا اے تے انہاں دا ا جتہاد حجت تے معتبر اے _

اہلسنت دے سیاسى نظام دے دینى نصوص کى بجائے رحلت رسول (ص) دے بعد پیش آنے والے واقعات تو‏ں وابستہ ہونے کى وجہ تو‏ں سیاسى تفک‏ر ک‏ے سلسلہ وچ علماء اہلسنت مشکل وچ پڑگئے نيں کیونجے ایہ سیاسى واقعات اک طرح دے نئيں سن لہذا انہاں دے مختلف ہونے کى وجہ تو‏ں انکى آراء بھى مختلف نيں_ بطور مثال خلیفہ دے انتخاب کى کیفیت اوراس کى سیاسى ولایت کى مشروعیت دے سرچشمے کى طرف اشارہ کيتا جاسکدا اے _

خلیفہ اول دا انتخاب سقیفہ وچ موجود بعض مہاجرین تے انصار کى بیعت تو‏ں عمل وچ آیا _ جدو‏ں کہ امیر المومنین حضرت على ، حضرت ابوذر ،حضرت سلمان، حضرت مقداد تے حضرت زبیر جداں جلیل القدر صحابہ اس بیعت دے مخالفت سن _ خلیفہ دوم حضرت ابوبکرکى تعیین دے ذریعے منتخب ہوئے خلیفہ سوم دا انتخاب اس چھ رکنى شورى کى اکثریت رائے تو‏ں عمل وچ آیا جسنو‏ں حضرت عمر نے بنایا سی _ جدو‏ں کہ حضرت على دا انتخاب مہاجرین تے انصار دے اتفاق رائے تے عامة الناس کى بیعت تو‏ں ہويا _ جداں کہ آپ نے ملاحظہ فرمایا: خلفاء دے بر سر اقتدار آنے دا طریقہ اک نئيں سی _ انہاں چار خلفاء دے بعد سیاسى ولایت کاسرچشمہ ہور مشکلات تے ابہامات دا شکار ہوگیا کیونجے معاویہ سمیت بوہت سارے اموى تے عباسى خلفاء نے طاقت تے غلبہ دے زور اُتے حکومت حاصل کى _ انہاں دا انتخاب مسلماناں کى رائے ، بیعت یا اہل حل تے عقد دے ذریعہ عمل وچ نئيں آیا_

خلافت تے اس دے انتخاب دے متعلق اہلسنت دے صاحبان نظر دا نظریہ کلى طور اُتے آنحضرت (ص) کى رحلت دے بعد پیش آنے والے واقعات تو‏ں متاثر اے _ انہاں کى ہمیشہ ایہ کوشش رہى اے کہ اپنے سیاسى نظام کو

۱۰۱ اس طرح پیش کيتا جائے کہ اوہ انہاں تمام واقعات دے نال ہ‏‏م آہنگ ہوسک‏‏ے_ مثلاً آپ خلیفہ دے انتخاب کى کیفیت تے مشروعیت دے متعلق ماوردی دے کلام نو‏‏ں دیکھو کہ اوہ کس طرح انتخاب خلیفہ دے انہاں مختلف طریقےآں نو‏‏ں جمع کردے نيںوہ کہندے نيں :امامت دا اثبات دو طریقےآں تو‏ں ممکن اے _ اک اہل حل تے عقد دے اختیار اورانتخاب تو‏ں تے دوسرا سابق امام کى وصیت تے تعیین تو‏ں _ اس دوسرے طریقہ وچ ایہ اختلاف پایا جاندا اے کہ کیہ اہل حل تے عقد دے اجماع دے بغیر خلافت ثابت ہوسکتى اے ؟

حق ایہ اے کہ کسى امام کى امامت تے خلافت سابقہ امام کى تعیین تو‏ں ثابت ہوجاتى اے تے اس دے لئی اہل حل تے عقد کى رضایت ضرورى نئيں اے کیونجے حضرت عمر کى امامت صحابہ کى رضایت اُتے موقوف نئيں تھى _ دوسرا ایہ کہ سابقہ خلیفہ بعد والے خلیفہ دے تعیّن دا دوسرےآں کى نسبت زیادہ حق رکھدا اے _ تے اوہ دوسرےآں یعنى اہل حل تے عقد تو‏ں زیادہ با اختیار اے _(۱)

اہل سنت دے نظریہ خلافت دے متعلق دوسرا اہ‏م نکتہ ایہ اے کہ کیہ خلیفة المسلمین ہونا ،صاحب خلافت دے لئی کسى خاص اخلاقى تے معنوى مقام تے منزلت اُتے دلالت نئيں کردا؟

صدر اسلام وچ لفظ خلیفہ کو اس دے لغوى معنى وچ استعمال کيتا جاندا سی تے اس اُتے کوئی خاص معنوى شان تے منزلت مترتب نئيں کردے سن _ خلافت لغوى لحاظ تو‏ں مصدر اے _ جس دے معنی غیر کى جانشینى تے نیابت دے نيں _ خلیفہ اوہ اے جو کسى دوسرے کى جگہ اُتے آئے _بنابراں خلیفہ رسول اوہ شخص اے جو آنحضرت(ص) دے بعد مسلماناں کى قیادت اپنے ہتھ وچ لے_ خلیفہ اول دے بعد خلیفہ اوہ اے جو رسولخدا (ص) دے جانشین دے بعد مسلماناں دا قائد بنے_ یعنى اوہ رسولخدا (ص) دے خلیفہ دا خلیفہ اے _ خود خلفاء دے کلام

____________________

۱) الاحکا‏م السلطانیہ، ابوالحسن ماوردى ص ،٦و ۱۰ _

۱۰۲ سے بھى ظاہر ہُندا اے کہ ابتدائے استعمال وچ عنوان خلیفہ کسى خاص معنوى معانى دا حامل نئيں سی تے آنحضرت (ص) کى ذاتى صفات تے کمالات دا حامل ہونے تو‏ں حکایت نئيں کردا تھا_ لیکن امتداد زمانہ دے نال نال حکومتاں دے استحکا‏م دے لئی اس منصب نو‏‏ں معنوى تقدس تے احترام دا لبادہ پہنایا جانے لگیا تے خلیفہ رسول نو‏‏ں آنحضرت (ص) دے معنوى کمالات دا حامل بھى سمجھیا جانے لگا_

آخرى نکتہ جس کى طرف اشارہ ضرورى اے ایہ اے کہ خلافت اسلامیہ کى تریخ گواہ اے ، کہ ایداں دے افراد بھى بر سر اقتدار آئے جو اگرچہ خلیفہ رسول دے ناں اُتے حکومت ک‏ر رہ‏ے سن _ لیکن سیرت تے کردار ، تے اخلاقى صفات تے کمالات دے لحاظ تو‏ں نہ صرف رسولخدا (ص) بلکہ اک عام مسلما‏ن تو‏ں بھى نو‏‏ں ساں دور سن _ ایہ مسئلہ خود اس سوال دے لئی کافى اے کہ اہلسنت جس نظام خلافت اُتے بہت زور دیندے نيں اس نظام تے نظام سلطنت تے ملوکیت وچ کیہ فرق اے ؟ اس ابہام وچ ہور وادھا اس گل تو‏ں ہُندا اے کہ نظام خلافت دے حامیاں وچو‏ں بعض نے تاں امام یا خلیفہ کى مخصوص شرائط بھى بیان نئيں کاں_ بلکہ بعض دے کلام تو‏ں تاں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ مسلماناں دے حکمران کى اطاعت دے واجب ہونے وچ اس دا متقى تے عادل ہونا سرے تو‏ں شرط ہى نئيں اے _ ابوبکر باقلانى (م۴۰۳ھ ) جمہور اہل حدیث تو‏ں نقل کردے نيں : حاکم یا امام دے فسق تے فجور دا ظاہر ہونا، اس دے ہتھو‏ں نفوس محترمہ کى ہتک حرمت ، حدود الہى کى پائمالى تے لوکاں دے مال دا غصب ہونا اس کى قدرت دے فقدان تے اطاعت تو‏ں خارج ہونے دا باعث نئيں بندا _ اس نظریہ کى تائید دے لئی اہل حدیث آنحضرت (ص) تے صحابہ تو‏ں منقول روایات دا سہارا لیندے نيں _ مثلا:

اسمعوا وأطیعوا تے لو لعبد اجدع تے لو لعبد حبَشى تے صَلُّوا وَرائَ کلّ برّ تے فاجر

۱۰۳ حاکم کى اطاعت کرو اگرچہ اوہ ناک کٹا غلام ہى کیو‏ں نہ ہوئے تے اگرچہ اوہ حبشى غلام ہى کیو‏ں نہ ہوئے تے ہر نیک یا بد دے پِچھے نماز پڑھو_

یا ایہ روایت کہ:

أطعهم تے انہاں أکَلُوا مالَک تے ضَرَبُوا ظهرَک (۱)

حکمراناں کى اطاعت کرو چاہے انہاں نے تواڈے اموال غصب کيتے ہاں تے تواناں ماریا پیٹا ہو_

مخفى نہ رہےکہ احمد بن حنبل جداں بعض گذشتہ علماء اہلسنت معتقد نيں کہ حسن ابن على دے بعد والے حکمراناں اُتے خلیفہ دا اطلاق مکروہ اے _ ایہ علماء خلافت تے ملوکیت تے سلطنت وچ فرق دے قائل نيں_ انہاں کى دلیل اوہ روایت اے جسنو‏ں ابوداود تے ترمذى نے آنحضرت (ص) تو‏ں نقل کيتا اے :

الخلافةُ فى أُمتى ثلاثونَ سنة ثمّ ملک بعد ذلک (۲)

میرى امت وچ تِیہہ (۳۰) سال تک خلافت اے اس دے بعد ملوکیت اے _

اس دے باوجود اکثر علماء اہلسنت کى عملى سیرت ایہ رہى اے کہ انہاں نے اپنے حکمراناں تے خلفاء کى اطاعت کى اے تے انہاں کى مخالفت کرنے تو‏ں پرہیز کيتا اے _ اگرچہ انہاں وچو‏ں بوہت سارے خلفا ء فاسق تے فاجر سن _

____________________

۱) التمہید فى الردّ على الملحدة، ابوبکر باقلانى ،ص ۲۳۸_

۲) مأثر الانافة فى معالم الخلافہ ، احمد ابن عبداللہ قلقشندى ،ص ۹_

۱۰۴ خلاصہ :

۱) اسلامى علم کلام وچ مسئلہ امامت اس سوال دا جواب اے کہ کیہ اسلامى تعلیمات نے رحلت رسو ل (ص) دے بعد سیاسى ولایت دے متعلق سکوت اختیار کيتا اے یا نئيں؟

۲) اہلسنت معتقد نيں کہ سیاسى قیادت دا تقرر خود ا مت دے سپرد کيتا گیا اے تے صدر اسلام دے مسلماناں نے اپنے اجتہاد تے رائے تو‏ں نظام خلافت کا انتخاب کيتا_

۳) شیعہ نظام امامت کے معتقد نيں تے ایہ عقیدہ رکھدے نيں کہ دینى نصوص نے رحلت رسولخدا (ص) دے بعد مسئلہ امامت نو‏‏ں واضح کردتا اے _

۴)امامت اہلسنت دے نزدیک اک فرعى مسئلہ اے جدو‏ں کہ شیعہ اسنو‏ں اک اعتقادى مسئلہ تے اصول دین وچو‏ں قرار دیندے نيں_

۵) اہلسنت دے سیاسى تفکر تے نظریہ خلافت کى بنیاد صحابہ دے عمل اُتے اے _

٦) صدر اسلام دے خلفاء دے تعیّن تے طرز انتخاب دے مختلف ہونے کى وجہ تو‏ں اہلسنت دا سیاسى تفکر اکو جیہا نئيں رہیا تے اتفاق نظر تو‏ں عارى اے _

٧) ابتداء وچ لفظ خلیفہ معنوى خصوصیات دا حامل نئيں سی لیکن مرور زمان دے نال نال خلیفہ نو‏‏ں رسولخدا (ص) دے دینى تے معنوى جانشین دے طور اُتے متعارف کرایا گیا_

۸) بوہت سارے موارد وچ اہلسنت دے مورد نظر نظام خلافت تے نظام سلطنت دے درمیان فرق کرنا مشکل اے _

۱۰۵ سوالات :

۱) مسئلہ امامت وچ اصلى نزاع کيتا اے ؟

۲) نظام خلافت تو‏ں کيتا مراد اے ؟

۳) اہل تشیع تے اہل تسنن دے نزدیکمسئلہ امامت دا کیہ مقام اے ؟

۴) سیاسى تفکر تے نظریہ خلافت نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی اہلسنت نے کس چیز اُتے اعتماد کيتا اے ؟

۵) نظریہ خلافت تو‏ں متعلق سیاسى ولایت کى مشروعیت نو‏‏ں بیان کرنے وچ اہلسنت کیو‏ں مشکل تو‏ں دوچار ہوئے؟

٦) اہلسنت دے در میان لفظ خلافت تے خلیفہ دے استعمال نے کن راہاں نو‏‏ں طے کيتا اے ؟

٧) نظام خلافت نو‏‏ں نظام سلطنت تے ملوکیت تو‏ں تمیز دینے وچ کونسى شئے ابہام دا باعث بنى اے ؟

۱۰٦ بارہواں سبق :

شیعاں دا سیاسى تفکر

سیاسى ولایت دے سلسلہ وچ آنحضرت (ص) کى رحلت دے بعد شیعہ نظریہ امامت کے معتقد نيں _ شیعہ معتقد نيں کہ ائمہ معصومین صرف سیاسى ولایت تے شان تے منزلت دے حامل نئيں سن بلکہ انہاں دا ایمان اے کہ ائمہ معصو مین وحى الہى دے علاوہ آنحضرت (ص) کى تمام صفات تے کمالات وچ آپ (ص) دے جانشین نيں _ بنابراں ائمہ معصومین سیاسى ولایت سمیت ولایت معنوی، معاشرہ کى دینى راہنمائی تے لوکاں نو‏‏ں دینى حقائق کى تعلیم دینے جیسى خصوصیات دے بھى حامل نيں _ اوہ رسولخد ا (ص) دے حقیقى خلفاء ، وارث تے جانشین نيں تے اس وراثت دا لازمہ ایہ اے کہ معنوى ، علمى تے سیاسى اوصاف وچ رسولخدا (ص) دے بعد ائمہ معصومین تمام لوکاں تو‏ں افضل ہاں تے امامت تے خلافت نبوى دے منصب دے لئی اپنے دور دے تمام افراد تو‏ں زیادہ شائستہ ہاں _ اسى وجہ تو‏ں اہلسنت دے بعض علماء نے شیعہ کى تعریف وچ اسى نکتہ کى طرف اشارہ کيتا اے _

ابن حزم اہل تشیع کى تعریف کردے ہوئے کہندے نيں :

۱۰٧ و مَن وافق الشیعة فى أنّ علیّاً أفضل الناس بعد رسول الله (ص) تے أحقّهم بالامامة تے وُلده من بعده، فهو شیعى تے إن خالفهُم فیما عدا ذلک مما اختلف فیه المسلمون، فإن خالَفَهُم فیما ذکرنا فلیس شیعیّاً (۱)

جو شخص شیعاں کى اس گل تو‏ں اتفاق کردا اے کہ رسولخدا (ص) دے بعد على سب تو‏ں افضل نيں_ تے آپ(ع) تے آپ (ع) کى اولاد دوسرےآں تو‏ں زیادہ حقدار امامت اے اوہ شیعہ اے اگرچہ مسلماناں دے نزدیک مورد اختلاف ہور چیزاں وچ شیعاں تو‏ں اختلاف رائے رکھدا ہوئے تے جے اوہ اس چیز وچ شیعاں تو‏ں اتفاق نئيں کردا جسنو‏ں اساں ذکر کيتا اے تاں اوہ شیعہ نئيں اے _

شیعاں دا سیاسى نظریہ اہلسنت دے نظریہ خلافت تو‏ں دو بنیادى نکات وچ مختلف اے پہلانکتہ ایہ اے کہ آنحضرت (ص) کى رحلت دے بعد امر حکومت تے سیاسى ولایت دے متعلق شیعہ دینى نصوص نو‏‏ں ساکت نئيں سمجھدے بلکہ معتقد نيں کہ آنحضرت (ص) دے بعد خلیفہ دے تقرر دے سلسلہ وچ بہت سى معتبر نصوص موجودہاں _ اسى وجہ تو‏ں اوہ ائمہ معصومین کى ولایت دے جواز دا مبداء تے سرچشمہ ،ارادہ الہى تے خدا کى طرف تو‏ں تعیین نو‏‏ں سمجھدے نيں_ اہلبیت کى ولایت تے امامت اک الہى منصب اے جداں کہ امت اُتے رسولخد ا (ص) کى ولایت دا سرچشمہ الہى سی تے اس دا جواز لوکاں کى بیعت تے رائے دا مرہون منت نئيں تھا_

دوسرا نکتہ اختلاف ایہ اے کہ شیعاں کى نظر وچ لفظ امام خلیفہ رسول دے حقیقى معنى وچ اے یعنى معنوی، علمى تے سیاسى تمام جہات وچ رسولخدا (ص) دا جانشین _ جدو‏ں کہ اہلسنت خلفاء کى جانشینى نو‏‏ں اس دے لغوى معنى وچ لیندے نيں _ یعنى بعد وچ آنے والا _ البتہ ائمہ معصومین دے متعلق شیعاں دے اعتقاد تو‏ں متاثر ہوک‏ے

____________________

۱) الفصَل فى الملل تے الاہواء تے النحل ج ۲، ص ۱۱۳_

۱۰۸ اہلسنت دے بعض علماء نے ایہ نظریہ قائم کرلیا اے کہ آنحضرت (ص) دے بعد پہلے چار خُلفاء بالترتیب تمام لوکاں تو‏ں افضل نيں _ حالانکہ اس عقیدہ دا صدر اسلام حتى کہ خلیفہ اول تے دوم دے دور وچ بھى کوئی وجود نئيں تھا_ اہلسنت وچ ایہ عقیدہ اموى تے عباسى خلفاء دے ذریعہ آیا جس کى تقویت انہوںنے اپنے سیاسى اغراض تے شیعاں کى ضد وچ آک‏ے کى انہاں نے اس عقیدہ کى ترویج کى بہت زیادہ کوششاں کيتياں کہ اوہ بھى رسولخدا (ص) کى بعض خصوصیات دے حامل نيں (۱) _

بہت سى معتبر روایات دلالت کرتى نيں کہ امامت دا اک خاص اجتماعى تے ایمانى مقام تے منزلت اے امامت اسلام دے دوسرے فروع تے اجزا کى طرح نئيں اے _ بلکہ بوہت سارے احکا‏م تے فروع دا قوام تے اسلام تے مسلمین کى اساس امامت اُتے اے _ اسيں بطور نمونہ بعض روایات کى طرف اشارہ کردے نيں _

مرحوم شیخ کلینی جناب زرارہ دے واسطہ تو‏ں امام باقر تو‏ں نقل کردے نيں :

بُنى الاسلام على خمسة أشیائ: على الصلاة تے الزکاة تے الحجّ والصوم تے الولایة قال زرارة: فقلت تے أیّ شیء من ذلک أفضل؟ فقال: الولایة أفضل; لانّها مفتاحهنّ والوالى هو الدلیل علیهنّ ثمّ قال: ذروة الامر تے سنامه تے مفتاحه تے باب الا شیاء تے رضا الرحمان الطاعة للامام بعد معرفته انہاں الله (عزوجل) یقول:( ( مَن یُطع الرَّسولَ فَقَد أطاعَ الله َ تے مَن تَولّى فَما أرسلناک عَلیهم حَفیظاً ) )(۲)

____________________

۱) الاسلام السیاسی، محمد سعید العشماوى ص ۹۳و ۹۴_

۲) الکافى جلد ۲ صفحہ ۱۸_۱۹، باب دعائم الاسلام حدیث ۵ جدو‏ں کہ حدیث وچ مذکور آیت سورہ نساء کى ۸۰ نمبر آیت اے _

۱۰۹ اسلام کى بنیاد تے اساس پنج چیزاں اُتے اے : نماز ، زکوة ، حج، روزہ تے ولایت _

جناب زرارہ کہندے نيں : ميں نے پُچھیا کہ انہاں وچو‏ں افضل کونسى چیز اے ؟ امام نے فرمایا :ولایت سب تو‏ں افضل اے کیونجے ایہ انہاں تمام کى کنجى اے تے ولى انہاں پرراہنمائی کرنے والا اے فیر فرمایا: امر دین دا بلندترین مرتبہ تے اس کى کنجى ، تمام اشیاء دا دروازہ تے خدا کى رضا، امام کى معرفت دے بعد اس کى اطاعت وچ پنہاں اے _ الله تعالى فرماندا اے: جس نے رسول کى اطاعت کى اس نے خدا کى اطاعت کى تے جس نے روگردانى کى تاں اساں تواناں انہاں اُتے نگران بنا ک‏ے نئيں بھیجیا_

امام رضا اک حدیث وچ امامت نو‏‏ں زمام دین ، مسلماناں دا نظام حیات ، اسلام کى اساس تے بوہت سارے احکا‏م کى تکمیل کى بنیاد قرار دیندے ہوئے فرماندے نيں :

انّ الامامة زمام الدین تے نظام المسلمین تے صلاح الدنیا تے عزّ المؤمنین انّ الامامة أسّ الاسلام النامى تے فرعه السامی_ بالامام تمام الصلاة تے الزکاة والصیام والحجّ والجهاد تے توفیر الفیء تے الصدقات وامضاء الحدود والأحکا‏م تے منع الثغوروالاطراف الامام یحلّ حلال الله تے یحرم حرام الله تے یقیم حدود الله تے یذبّ عن دین الله (۱)

یقیناً امامت زمام دین ، مسلماناں دا نظام حیات ، صلاح دنیا تے صاحبان ایمان کى عزت اے _ امامت اسلام کى نشو تے نما کرنے والى جڑ تے اس کى بلندترین شاخ اے _ نماز، روزہ، حج،زکوة تے جہاد کى تکمیل امام دے ذریعہ تو‏ں ہوتى اے _ غنیمت تے صدقات کیشرعى قانون

____________________

۱) الکافى جلد ۱، صفحہ ۲۰۰ ، باب نادرجامع فى فضل الامام وصفاتہ حدیث۱ _

۱۱۰ کے مطابق تقسیم ، حدود تے احکا‏م دا اجر اء تے اسلامى سرزمین تے اس کى سرحداں کى حفاظت امام دے وسیلہ تو‏ں ممکن اے _ امام ہى حلال خدا نو‏‏ں حلال تے حرام خدا نو‏‏ں حرام کردا اے حدود الہى نو‏‏ں قائم کردا اے تے دین دا دفاع کرتاہے_

حضرت على بھى امامت نو‏‏ں امت دا نظام حیات تے اسکى اطاعت نو‏‏ں اسکى تعظیم قرار دیندے ہوئے فرماندے نيں :

فَرَضَ الله الإیمان تَطهیراً من الشرک والإمامة نظاماً للأُمة والطاعة تعظیماً للإمامة (۱)

الله تعالى نے ایمان نو‏‏ں شرک تو‏ں بچنے دے لئی ، امامت نو‏‏ں نظام امت تے اطاعت نو‏‏ں امامت کى تعظیم دے لئی واجب قرار دیاہے _

قابل ذکر اے کہ شیعاں دا سیاسى تفکر دو مرحلےآں وچ قابل تحقیق اے _

الف: امام معصوم دے حضور دے زمانہ وچ

ب : امام زمانہ( عجل اللہ فرجہ الشریف ) کى غیبت دے زمانہ وچ

امام دے حضور دے زمانہ وچ سیاسى ولایت دے متعلق شیعہ علماء دا نظریہ مکمل طور اُتے متفقہ تے واضح اے _ شیعہ نظریہ امامت دے معتقد نيں تے امت کى ولایت نو‏‏ں امام معصوم کى امامت دا اک حصہ تے جز سمجھدے نيں _ تمام اوہ حکومتاں جو اس حق خدا نو‏‏ں پامال ک‏ر ک‏ے تشکیل پائی ہاں انہاں نو‏ں غاصب تے ظالم قرار دیندے نيں تے اس نظریہ وچ کسى شیعہ عالم نو‏‏ں اختلاف نئيں اے ، کیونجے شیعاں کى شناخت تے قوام اسى اعتقاد کى بناپر اے _وہ شئے جو قابل بحث تے تحقیق اے اوہ غیبت دے زمانہ وچ شیعاں دا سیاسى تفکر اے _

____________________

۱ ) نہج البلاغہ حکمت ۲۵۲_

۱۱۱ زمانہ غیبت وچ شیعاں دا سیاسى تفکر :

زمانہ غیبت وچ شیعاں دا سیاسى تفکر اس طرح واضح ، روشن تے متفق علیہ نئيں اے جس طرح زمانہ حضور وچ اے _ شیعاں دا کوئی عالم دین ائمہ معصومین کى سیاسى ولایت تے امامت وچ شک تے تردید دا شکار نئيں اے کیونجے امامت وچ شک تشیّع تو‏ں خارج ہونے دے مترادف اے _ائمہ معصومین کى امامت اُتے نہ صرف سب دا اتفاق اے بلکہ تشیّع کى بنیاد ہى امامت دے نظریہ اُتے اے _ لیکن سوال ایہ اے کہ امام معصوم کى غیبت دے زمانہ وچ بھى انہاں کى سیاسى ولایت دے متعلق یہى اتفاق نظر اے ؟

حقیقت ایہ اے کہ تمام جہات تو‏ں ایسا اتفاق نظر موجود نئيں اے _ یعنى اک واضح تے ثابت قول کى تمام علماء شیعہ کى طرف نسبت نئيں دى جاسکتى _ کیونجے اس بحث دے بعض پہلوآں وچ انہاں دے در میان اختلاف پایا جاندا اے _ آئندہ کى بحثاں وچ آئے گا کہ امام زمانہ عجل اللہ فرجہ الشریف کى غیبت دے دوران علماء شیعہ فقیہ عادل کى ولایت دے قائل نيں _ تے فقیہ عادل نو‏‏ں امام زمانہ عجل اللہ فرجہ الشریف دا نائب عام سمجھدے نيں _ لیکن اس فقیہ عادل کى ولایت کى حدود تے اختیارات وچ اتفاق نئيں اے _ ولایت فقیہ کى حدود دے سلسلہ وچ اک واضح تے مشخص نظریہ کى تمام علماء کى طرف نسبت نئيں دى جاسکتى _

ولایت فقیہ کى تریخ اُتے بحث دے دوران تفصیل تو‏ں آئے گا کہ علماء شیعہ اصل ولایت فقیہ تے فقیہ عادل کى بعض امور وچ امام معصوم کى جانشینى اُتے اتفاق نظر رکھدے نيں _اختلاف اس وچ اے کہ اس ولایت دا دائرہ اختیار کس حد تک اے _

بعض وڈے شیعہ فقہاء اس ولایت تے جانشینى نو‏‏ں عام تے انہاں تمام امور وچ سمجھدے نيں کہ جنہاں وچ امام کى جانشینى ممکن اے تے اس طرح فقیہ کى ولایت عامہ دے قائل نيں _ جدو‏ں کہ بعض دوسرے فقہا اس جانشینى نو‏‏ں محدود تے خاص موارد وچ قرار دیندے نيں _

۱۱۲ مسلما‏ن معاشرے دے اجتماعى تے سیاسى امور وچ فقیہ کى سیاسى ولایت اس کى ولایت عامہ دے اثبات اُتے موقوف اے _ کیونجے امام معصوم کى خصوصیات وچو‏ں اک آپ کى سیاسى ولایت بھى اے تے ایہ خصوصیت قابل نیابت اے _ جدو‏ں کہ ائمہ معصومین دا مقام عصمت، علم الہى تے معنوى کمالات قابل نیابت نئيں نيں _ تیسرے باب وچ اسيں ولایت فقیہ تے اس کى ادلّہ اُتے تفصیلى بحث کرن گے _ اسى طرح فقیہ عادل دا منصب ولایت اُتے فائز ہونا تے اس دے دائرہ اختیار اُتے بھى گفتگو کرن گے _

البتہ اس گل دا اعتراف کرنا پئے گا کہ شیعہفقہا نے فقہ سیاسی یعنى فقہ حکومت کى مباحث نو‏‏ں اس قدرا ہمیت نئيں دى جس طرح دوسرى عبادى اوربعض معاملاتى مباحث نو‏‏ں دى اے _ بوہت سارے فقہا نے تاں اس قسم کى فقہى فروعات نو‏‏ں بیان ہى نئيں کيتا تے انہاں نو‏ں مورد بحث ہى قرار نئيں دتا _ تے جے بیان بھى کيتاہے تاں بہت مختصر تے اس دے مختلف پہلوآں تے مسائل دا اس طرح دقیق تجزیہ تے تحلیل نئيں کيتا جس طرح عبادى تے معاملاتى مسائل دا کیہ اے _ ایہ گل دوسرے فقہى ابواب کى نسبت فقہ سیاسی دے باب دے ضعف دا باعث بنى اے _ یقینا جے شیعاں دے جلیل القدر فقہاء دوسرے عبادى ابواب کى طرح فقہ الحکومة دے باب وچ بھى دقیق بحث کردے تاں اج شیعاں دے سیاسى تفکر وچ ہور ارتکاء دیکھنے نو‏‏ں ملدا _

امویاں تے عباسیاں دے زمانہ وچ حکمراناں کى طرف تو‏ں شیعاں اُتے اس قدر دباؤ سی تے انہاں دے حالات اسقدر ناسازگار سن کہ اولاً ائمہ معصومین تک دسترسى دے امکان کى صورت وچ بھى تقیہ کى وجہ تو‏ں اس قسم دے حساس سیاسى مسائل اُتے گفتگو کرنے تو‏ں اجتناب کردے سن _ کیونجے اس تو‏ں موجودہ حکومتاں کى واضح نفى ہوتى تھى لہذا اس قسم دے مسائل اُتے بحث کرنے دے لئی حالات سازگار نئيں سن _ ثانیاً ایہ اقلیت اس قدر دباؤ تے محرومیت دا شکار تھى کہ خود نو‏‏ں بر سر اقتدار لیانے تے اک صحیح دینى حکومت کى تشکیل نو‏‏ں انتہائی مشکل سمجھتى

۱۱۳ تھى لہذا اس نے اپنى تمام تر ہمت اپنى بقا تے غاصب حکومتاں نال نفرت وچ صرف کردى تے حکومتى روابط ، مسائل تے سیاسى نظام دے متعلق سوالات دے بارے وچ بوہت گھٹ فکر کى _بنابراں عبادى احکا‏م کى نسبت فقہ سیاسی دے متعلق روایات دا ذخیرہ بوہت گھٹ اے _

اسى طرح امام زمانہ عجل اللہ فرجہ الشریف کى غیبت دے بعد بھى شیعاں دے لئی اجتماعى تے سیاسى حالات سازگار نئيں سن _ لہذا علماء شیعہ نے سیاسى مباحث دے پھیلاؤ تے اس کى تحقیقات وچ کوئی خاص اہتمام نئيں کيتا _

۱۱۴ خلاصہ :

۱) شیعہ ائمہ معصومین دے لئی سیاسى ولایت تو‏ں وسیع تر مقام تے منزلت دے قائل نيں _

۲) ایہ مخصوص شان تے منزلت جو انہاں کى افضلیت دے اعتقاد دا باعث اے _ شیعہ کى پہچان اے تے امامت دے متعلق شیعہ تے سنى دے درمیان وجہ افتراق یہى اے _

۳) مکت‏‏ب اہلبیت تے معصومین کى روایات کى روشنى وچ امامت اک عظیم اجتماعى تے دینى شان ومنزلت کى حامل اے تے سیاسى ولایت وچ محدود نئيں اے _

۴) شیعاں دا سیاسى تفکر دو مرحلےآں وچ قابل تحقیق اے _

الف : امام معصوم دے زمانہ ظہور وچ

ب : زمانہ غیبت وچ

۵) زمانہ غیبت وچ شیعاں دا سیاسى تفکر زمانہ حضور وچ سیاسى تفکر کى طرح واضح تے روشن نئيں اے _

٦) زمانہ غیبت وچ تمام شیعہ علمائ اصل ولایت فقیہ کے قائل نيں لیکن اس ولایت دے دائرہ اختیار وچ اختلاف نظر رکھدے نيں _

٧) شیعہ علماء دے درمیان سیاسى فقہ دے متعلق مباحث کى کمى کى وجہ ظالم تے فاسق حکومتاں دا دباؤ اے _

۱۱۵ سوالات :

۱) اہل تشیع دے نظریہ امامت اور اہلسنت دے نظریہ خلافت کے در میان دو بنیادى فرق بیان کیجیئے _

۲) روایات اہلبیت نے امامت دے لئی کونسى اجتماعى تے ایمانى شان تے منزلت نو‏‏ں بیان کیہ اے ؟

۳) شیعاں دے زمانہ حضور تے زمانہ غیبت دے سیاسى تفکر وچ کیہ فرق اے ؟

۴) زمانہ غیبت وچ ولایت فقیہ دے متعلق علماء شیعہ دے درمیان وجہ اشتراک تے وجہ اختلاف کیہ اے ؟

۵) شیعہ علماء دے درمیان عبادى مباحث کى نسبت سیاسى فقہ کى مباحث دے کم ہونے کى وجہ کیہ اے ؟

۱۱٦ تیرہواں سبق:

سیاسى ولایت کى تعیین وچ بیعت تے شورى دا کردار -۱-

اہلسنت دے سیاسى نظریہ کى وضاحت دے دوران وچ اس نکتہ کى طرف اشارہ ہوئے چکيا اے کہ اوہ آنحضرت (ص) دے بعد سیاسى ولایت دے سلسلہ وچ دینى متون نو‏‏ں ساکت سمجھدے نيں تے معتقد نيں کہ سیاسى ولایت دا کم خود امت دے سپرد کيتا گیا اے _ شورى یعنى اہل حل تے عقد کى رائے اور بیعت مسلمین اسلامى حاکم کى تعیین کردے نيں _ واضح اے کہ ایسا دعوى شیعہ عقائد دے نال سازگار نئيں اے _ علم کلام کى کتاباں وچ امامت دے متعلق جو معتبر تے متعدد ادلّہ قائم کى گئیاں نيں اوہ اس دعوى نو‏‏ں بے معنى قرار دیتى نيں _ ائمہ معصومین کى امامت انتصابى یعنى خدا کى طرف تو‏ں مقررکردہ اے _ لوکاں کى بیعت صرف امام دے اختیارات نو‏‏ں عملى جامعہ پہنانے وچ مددگار ثابت ہوتى اے اوراس دا امامت کى حقیقت وچ کوئی کردار نئيں ہُندا_ لیکن سوال ایہ اے کہ کیہ امام زمانہ عجل اللہ فرجہ الشریف کى غیبت دے دوران بھى اس دعوے نو‏‏ں تسلیم کيتا جاسکدا اے ؟ تے کيتازمانہ غیبت وچ سیاسى ولایت دا اختیار خود شیعاں نو‏‏ں حاصل اے تے بیعت تے شورى سیاسى رہبر دا انتخاب کرے گی؟ ایہ بحث اس مفروضہ کى بناپر اے کہ ائمہ معصومین کى نیابت عامہ موجود نئيں اے تے روایات کى روسے فقیہ

۱۱٧ عادل نو‏‏ں ولایت تفویض نئيں کى گئی _

اس سبق تے اگلے سبق وچ اسيں انہاں دونکتاں کى تحقیق کرن گے _ پہلا ایہ کہ کیہ روایات وچ اس دعوى دے تسلیم کرنے اُتے کوئی دلیل موجود اے ؟ تے کیہ زمانہ غیبت وچ بیعت تے شورى سیاسى زندگی دا تعیّن کرسکدے نيں ؟ دوسرا ایہ کہ اصولى طور اُتے اسلام دے سیاسى تفکر وچ بیعت تے شورى دا کیہ کردار اے ؟

حضرت امیرالمومنین تو‏ں بعض ایسى روایات منقول ہوئیاں نيں جو صریحاً کہتى نيں کہ سیاسى ولایت دا حق خود امت نو‏‏ں حاصل اے _ لہذا جے مسلماناں کى شورى کسى نو‏‏ں مقرر کردے تے لوک اس کى بیعت کرلاں تاں وہى مسلماناں دا حاکم تے ولى اے _ اس قسم کى روایات کى تحقیق تو‏ں پہلے ضرورى اے کہ بیعت تے اس کى قسماں دے متعلق مختصر سى وضاحت کردى جائے _

بیعت دا مفہوم تے اس کى قسماں :

بیعت اک قسم دا عہد تے پیمان تے عقد اے جو ظہور اسلام تو‏ں پہلے عرب قبیلے وچ رائج تے مرسوم سی لہذا ایہ ایسا مفہوم نئيں اے جسنو‏ں اسلام نے متعارف کروایا ہوئے _ البتہ متعدد مواقع اُتے سیرت نبوى (ص) نے بیعت مسلمین نو‏‏ں شرعى جواز بخشا اے _

بیعت تے بیع لفظ باع دے دو مصدر نيں اسى وجہ تو‏ں بیعت دا مفہوم بڑى حد تک بیع دے مفہوم تو‏ں مطابقت رکھدا اے جو کہ خرید تے فروخت دے معنى وچ اے _ بیع اوہ عقد تے معاملہ اے جس وچ فروخت کرنے والے تے خریدار دے در میان مال دا تبادلہ ہُندا اے _ اسى طرح بیعت اوہ معاملہ اے جو اک قوم دے رہبر تے اس دے افراد دے درمیان قرار پاندا اے اس بنیاد اُتے کہ بیعت کرنے والے اپنى اطاعت ، اپنے وسائل تے امکانات تے اموال نو‏‏ں اس دے زیر فرمان قرار دے دیندے نيں_

۱۱۸ جس طرح بیع (خرید تے فروخت)ماں معاملہ کرنے والےآں دے درمیان ابتدا وچ قیمت تے دوسرى شرائط طے پاتى نيں فیر معاملہ انجام پاندا اے _ غالباًیہ معاملہ گفتگو دے ذریعہ انجام دتا جاندا اے لیکن کبھى کبھى فعل یعنى صرف عملى طور اُتے بھى انجام پاندا اے کہ جسنو‏ں بیع معاطات کہندے نيں _ بیعت وچ بھى اسى طرح پہلے گفتگو ہوتى اے تے تمام شرائط اُتے رضایت حاصل کى جاتى اے فیر دوسرے دے ہتھ وچ ہتھ دے ک‏ے اپنى رضایت دا اقرار کيتا جاندا اے _ اس طرح بیعت ہوجاتى اے ایہ معاہدہ بیعت مختلف طرح دا ہوسکدا اے اسى لئے سانو‏ں بیعت کى مختلف قسماں دیکھنے نو‏‏ں ملتى نيں _بیعت کى جو قسم غالب تے رائج اے اوہ مقابل کى سیاسى ولایت نو‏‏ں قبو ل کرنے تو‏ں متعلق اے _ عرباں دے در میان اک شخص بیعت دے ذریعہ دوسرے شخص کى سیاسى ولایت نو‏‏ں قبول کرلیندا سی _ سقیفہ وچ حضرت ابوبکر کى بیعت ، قتل عثمان دے بعد امیر المومنین حضرت على کى بیعت تے خلیفہ دے تعیّن دے لئی حضرت عمر نے جو شورى تشکیل دى تھى اس وچ عبدالرحمن ابن عوف دا حضرت عثمان کى بیعت کرنا ایہ سب خلافت تے سیاسى ولایت اُتے بیعت کرنے دے موارد نيں_ لیکن بیعت صرف اسى قسم وچ منحصر نئيں اے کیونجے کبھى بیعت اس لئی کى جاتى تھى تو‏ں کہ دشمن دے مقابلہ وچ جہاد تے ثابت قدمى دا عہد لیا جائے _ جس طرح بیعت رضوان دا واقعہ اے جو کہ حدیبیہ دے مقام اُتے ٦ ہجرى وچ لى گئی_ سورہ فتح کى اٹھارہويں آیت وچ اس کى طرح اشارہ اے _

( لَقَد رَضیَ الله ُ عَن المؤمنینَ اذیُبا یعُونَک تَحْتَ الشَّجرة فَعَلمَ ما فى قلُوبهم فا نْزَلَ السَّکینَةَ عَلَیْهم )

خدا صاحبان ایمان تو‏ں راضى ہوگیا جدو‏ں اوہ درخت دے تھلے تیرى بیعت ک‏ر رہ‏ے سن جو کچھ انہاں دے دلاں وچ تھاوہ اسنو‏ں جاندا سی پس اس نے انہاں اُتے سکو‏ن نازل کيتا _

۱۱۹ ٦ ہجرى تک مسلماناں اُتے رسولخدا (ص) کى سیاسى تے دینى قیادت تے ولایت نو‏‏ں کئی سال گذر چکے سن _ لہذا ایہ بیعت آنحضرت (ص) نو‏‏ں سیاسى قیادت سونپے دے لئی نئيں ہوسکتى _ جناب جابر جو کہ اس بیعت وچ موجود سن کہندے نيں : اساں ایہ بیعت اس بناپر کى تھى کہ دشمن دے مقابلہ وچ فرار نئيں کریںگے_ بایَعنا رسول الله (یَومَ الحُدَیبیة) على ا ن لانَفرّ (۱) _

بعض اوقات بیعت دا مقصد اک شخص کى اس دے دشمناں دے مقابلہ وچ حمایت تے دفاع دا اعلان کرنا ہوتاتھا _ جس طرح بعثت دے تیرہويں سال مقام عقبہ وچ اہل یثرب دے نمائندےآں نے آنحضرت (ص) کى بیعت کى تھى _(۲)

بیعت کى انہاں تمام قسماں وچ ایہ گل مشترک اے کہ بیعت کرنے والا بیعت کى تمام طے شدہ شرائط دا پابند ہُندا اے _ بیعت اک ایسا عہد تے پیمان اے جس دا پورا کرنا بیعت کرنے والے دے لئی ضرورى ہُندا اے _

بیعت دے مفہوم کى وضاحت دے بعد انہاں بعض روایات نو‏‏ں ذکر کردے نيں جنہاں تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اسى شخص کى ولایت قابل اعتبار اے جس کى لوک بیعت کر لین _ ظاہرى طور اُتے ایہ روایات نظریہ انتخاب کى تائید کرتى نيںیعنى سیاسى ولایت دے تعیّن دا حق خود مسلماناں نو‏‏ں دیاگیا اے _

نظریہ انتخاب کى مؤید روایات

امیر المومنین حضرت على فرماندے نيں :

إنّه بایعنى القوم الذین بایعوا أبابکر تے عمر تے عثمان على ما

____________________

۱) جامع البیان ابن جریر طبری، جلد ۲٦، صفحہ ۱۱۰، ۱۱۳ مذکورہ آیت دے ذیل وچ _

۲) السیرة النبویہ، جلد۲، صفحہ ۸۴،۸۵_

۱۲۰ بایعوهم علیه ، فلم یکن للشّاهد أن یختار تے لا للغائب أن یردّ ، تے إنّما الشورى للمهاجرین والانصار، فإن اجتمعوا على رجل سمّوه إماماً کان ذلک لله رضی (۱)

جن لوکاں نے ابوبکر ، عمر تے عثمان کى بیعت کى تھى انہى لوکاں نے انہى شرائط اُتے میرى بھى بیعت کى اے لہذا جو بیعت دے وقت حاضرتھا اسنو‏ں نويں انتخاب دا اختیار نئيں تے جو غائب سی اسنو‏ں ردّ کرنے دا حق حاصل نئيں یقینا شورى مہاجرین تے انصار دے لئی اے پس جے اوہ کسى شخص اُتے متفق ہوئے جاواں تے اسنو‏ں امام منتخب کرلاں تاں خدا اس اُتے راضى اے _

اک ہور مقام اُتے فرمایا :

و لعمرى لئن کانت الإمامة لا تنعقد حتّى یحضرها عامّة الناس فما إلى ذلک سبیل، تے لکن أهلها یحکمون على من غاب عنها ثمّ لیس للشّاهد أن یرجع تے لا للغائب أن یختار (۲)

مینو‏ں اپنى جان کى قسم جے امامت دے انتخاب دے لئی تما م لوکاں دا حاضر ہونا شرط ہُندا تاں امام دا انتخاب کبھى بھى نہ ہُندا لیکن اہل حل تے عقد غائب افراد اُتے حجت ہُندے نيں فیر حاضر دے لئی پلٹنے دا اختیار نئيں تے غائب نو‏‏ں نويں انتخاب دا حق حاصل نئيں _

____________________

۱) نہج البلاغہ ، مکتوب ٦ _

۲) نہج البلاغہ ، خطبہ ۱٧۳_

۱۲۱ شیخ مفید کہندے نيں :جب عبدالله ابن عمر، سعد ابن ابى وقاص ، محمد بن مسلمہ ، حسان ابن ثابت تے اسامہ ابن زید نے حضرت على کى بیعت تو‏ں انکار کيتا ، تاں آپ نے خطبہ دیندے ہوئے فرمایا :

أیّها الناس، إنّکم بایعتمونى على ما بویع علیه من کان قبلی، تے إنّما الخیار إلى الناس پہلے أنْ یبایعوا ، فإذا بایَعوا فلا خیار لهم، وإنّ على الإمام الاستقامة، تے على الرعیة التسلیم تے هذه بیعة عامّة تے من رغب عنها رغب عن دین الاسلام ، تے اتّبع غیر سبیل أهله …(۱)

اے لوکاں تسيں نے انہى شرائط اُتے میرى بیعت کى اے کہ جنہاں شرائط اُتے میرے تو‏ں پہلے والےآں کى بیعت کى تھی_ لوکاں نو‏‏ں بیعت کرنے تو‏ں پہلے اختیار حاصل اے لیکن جدو‏ں اوہ بیعت کرلاں تاں فیر اختیار نئيں اے _ امام دے لئی استقامت تے پائیدارى تے رعیت دے لئی اطاعت تے پیروى اے _ ایہ بیعت عامہ اے جس نے اس تو‏ں روگردانى کى اس نے دین تو‏ں منہ پھیریا تے اہل دین دے راستہ تو‏ں ہٹ گیا

قتل عثمان دے بعد جدو‏ں لوکاں نے بیعت کرنا چاہى تے خلافت کى درخواست کى توآپ (ع) نے فرمایا :

بیعت تواڈے نال مربوط نئيں اے بیعت دا تعلق اصحاب بدر تو‏ں اے جسنو‏ں اوہ خلیفہ منتخب کرلاں وہى مسلماناں دا خلیفہ ہوئے گا _(۲)

____________________

۱) ارشاد جلد ۱، صفحہ ۲۴۳ _ نہج البلاغہ مکتوب ٦ _

۲) ا نساب الاشراف، بلاذرى جلد۴، صفحہ ۵۵۹_

۱۲۲ اس قسم کى روایات تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ خلیفة المسلمین دے انتخاب دا اختیار مسلماناں دے ہتھ وچ اے اوہ افراد جو انتخاب کى صلاحیت رکھدے نيں اور اہل حل تے عقد شمار ہُندے نيں، جے کسى کى بیعت کرلیںتو وہى مسلماناں دا امام تے خلیفہ اے تے اس کى اطاعت واجب اے تے دوسرےآں نو‏‏ں اس کى مخالفت دا حق حاصل نئيں اے _ آخرى روایت صریحاً جدو‏ں کہ بعض ہور روایات ظاہرى طور اُتے ایہ کہہ رہى اے کہ حاکم تے خلیفة المسلمین دے تعیّن وچ تمام افراد کى رائے تے بیعت کى اہمیت اک جیسى نئيں اے بلکہ ایمان، جہاد تے شہادت وچ سبقت حاصل کرنے والے اس انتخاب کى اہلیت رکھدے نيں _ بہر حال ایہ روایات صراحتاً اس قول دے متضاد نيں کہ امام منصوب من الله ہُندا اے _ کیونجے انہاں روایات تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ امت کى سیاسى ولایت انتخابى اے تے اس دے انتخاب دا حق امت دے اہل حل تے عقد نو‏‏ں حاصل اے _ (۱)

صدور روایات دا زمانہ تے ماحول:

سوائے انہاں مختصر کلمات دے جو بیعت سقیفہ تے حضرت عمر کى مقرر کردہ چھ نفرى شورى دے متعلق نيں _ بیعت تے شورى دے متعلق حضرت على تو‏ں جو اقوال منقول نيں آپ کى خلافت دے مختصر عرصہ تے لوکاں دے بیعت کرنے دے بعد صادر ہوئے نيں _

بیعت تے شورى دے متعلق اپنى خلافت دے دوران آپ نے جو بیانات دتے نيں انہاں نو‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے _ انہاں وچو‏ں بعض اپنى بیعت کى توصیف تے وضاحت دے بارے وچ نيں تے ایہ کہ کونسى شرائط اُتے بیعت ہوئی تے پہلے تن خلفاء کى بیعت کى نسبت ایہ بیعت کونسى خصوصیات کى حامل تھى _ نمونہ

____________________

۱) مذکورہ بحث انہاں روایات کى سند کى تحقیق تو‏ں صرف نظر کردے ہوئے تے انہاں نو‏ں صحیح فرض کردے ہوئے کى جارہى اے _ وگرنہ جے روایات دے مصادر اُتے غور کيتا جائے تاں اکثر روایات سند دے اعتبار سےضعیف نيں_

۱۲۳ کے طور پرہم اس قسم دے بعض بیانات کى طرف اشارہ کردے نيں _ حضرت امیرالمؤمنین فرماندے نيں:

بایَعَنى الناس غَیر مُستکرهین تے لا مُجبرین ، بل طائعین مُخیَّرین (۱)

لوکاں نے میرى بیعت اکراہ تے مجبورى دے عالم وچ نئيں کى بلکہ رضا تے رغبت دے نال کى اے _

ہور فرماندے نيں:

لم تکن بیعتکم ایّاى فَلتة ، تے لیس أمرى تے أمرکم واحد، إنّى أریدکم لله تے أنتم تریدوننى لانفسکم (۳)

تواڈا میرى بیعت کرنا اچانک پیش آنے والا واقعہ نئيں سی، تے میرا تے تواڈا معاملہ بھى اکو جیہا نئيں اے ، وچ تواناں خدا دے لئی چاہندا ہاں تے تسيں مینو‏ں اپنے لئے چاہندے ہوئے _

جب بعض افراد نے بیعت اُتے اصرار کيتا تاں آپ (ع) نے انہاں نو‏ں فرمایا: میرى بیعت مخفى طور اُتے نئيں ہونى چاہیے_

ففى المسجد، فإنّ بیعتى لا تکون خفیّاً تے لا تکون إلاّ عن رضا المسلمین (۳)

میرى بیعت مسجد وچ ہوگى مخفى نئيں ہوگى بلکہ تمام مسلماناں کى رضا مندى تو‏ں ہوگى _

____________________

۱) نہج البلاغہ مکتوب ۱_

۲) نہج البلاغہ ، خطبہ ۱۳٦_

۳) تریخ طبرى ج ۴ ، ص۴۲٧_

۱۲۴ اس قسم کى روایات ہمارى بحث تو‏ں خارج نيں جو حضرت امیرالمؤمنین کى بیعت کى کیفیت نو‏‏ں بیان کرتى نيں _

دوسرى قسم دے بیانات اوہ نيں جو آپ نے بیعت نہ کرنے والے عبدالله ابن عمر ، اسامہ ابن زید تے سعد ابن ابى وقاص تے بیعت توڑنے والے طلحہ تے زبیر جداں افراد نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے فرمائے نيں _

حضرت امیرالمؤمنین تو‏ں منقول اس قسم کى روایات دونکتاں اُتے اصرار کرتى نيں پہلا نکتہ ایہ اے کہ جنہاں افراد نے رضا تے رغبت دے نال بیعت کى اے انہاں پراطاعت واجب اے دوسرا ایہ کہ لوکاں دا آپ کى بیعت کرنا بیعت عمومى تے اختیارى تھى لہذا بیعت توڑنے تے نہ کرنے والے پیمان شکن تے مسلماناں کى مخالفت کرنے والے شمار ہون گے _

تیسرى قسم دے کلمات جو کہ سب تو‏ں اہ‏م نيں، اوہ نيں جو معاویہ تے اہل شام دے دعوےآں دے مقابلے وچ بیان کيتے گئے نيں _ انہاں نے حضرت امیرالمؤمنین کى بیعت دے صحیح ہونے اُتے اعتراض کيتا سی تے انہاں دا کہنا سی کہ معاویہ ، عمرو ابن عاص تے دوسرے قریش شام دا خلیفہ نو‏‏ں منتخب کرنے والى شورى وچ شامل نہ ہونا آپ کى خلافت نو‏‏ں غیر معتبر قرار دیندا نيں _آپ (ع) تو‏ں صادر ہونے والے بوہت سارے کلمات دا تعلق اسى تیسرى قسم تو‏ں اے _آنے والے سبق وچ اسيں انہاں کلمات دا تجزیہ تے تحلیل تے ایہ بحث کرن گے کہ کیہ ایہ کلمات سیاسى ولایت دے انتخابى ہونے کى تائید کردے نيں یا نئيں _

۱۲۵ خلاصہ:

۱) بعض لوک اس نظریہ دے حامى نيں کہ بعض روایات کى رو تو‏ں سیاسى ولایت دے سلسلہ وچ بیعت تے شورى اُتے اعتبار کيتا جاسکتاہے_بنابراں زمانہ غیبت وچ سیاسى ولایت خود لوکاں دے سپرد کى گئی اے تے انتصابى نئيں اے _

۲) بیعت اک ایسا عہد تے پیمان اے جو ظہور اسلام تو‏ں پہلے موجود سی تے رسول خدا (ص) نے اس کى تائید فرمائی اے _

۳)بیعت کى مختلف قسماں نيںلہذا ایہ صرف سیاسى ولایت دے انتخاب وچ منحصر نئيں اے _

۴) اسلامى معاشرہ دے حاکم کى تعیین دے لئی بیعت تے شورى دے معتبر ہونے دے سلسلہ وچ حضرت امیرالمؤمنین تو‏ں روایات نقل ہوئیاں نيں_

۵) ایہ روایات کچھ خاص سیاسى حالات دے پیش نظر صادر ہوئیاں نيں _ تے ایہ روایات انہاں لوکاں دے مقابلہ وچ بیعت تے شورى کى تائید کرتى نيں جنہاں نے حضرت امیر المؤمنین کى بیعت اُتے اعتراض کيتا سی یابیعت تو‏ں انکار کيتا سی یا طلحہ تے زبیر کى طرح بیعت شکنى کى تھی_

۱۲٦ سوالات

۱) اوہ افراد جو زمانہ غیبت وچ سیاسى ولایت نو‏‏ں انتخابى سمجھدے نيں انہاں کى دلیل کیہ اے ؟

۲) بیعت کيتا اے تے اس کى کتنى قسماں نيں ؟

۳) کيتا بیعت رضوان رسول خدا (ص) نو‏‏ں سیاسى ولایت سونپنے دے لئی تھی؟

۴) حضرت امیر المؤمنین تو‏ں منقول بعض روایات تو‏ں بیعت تے شورى دے متعلق کس نکتہ کى طرف اشارہ ملتاہے؟

۵) اس قسم کى روایات دے صادر ہونے وچ کونسے حالات کار فرما سن ؟

۱۲٧ چودہواں سبق:

سیاسى ولایت کى تعیین وچ بیعت تے شورى دا کردار -۲-

پہلے گذر چکيا اے کہ سیاسى ولایت دے انتخابى ہونے دے قائلین نے اپنے اس نظریہ دے اثبات دے لئی حضرت امیر المؤمنین تو‏ں منسوب بعض کلمات تے روایات نو‏‏ں بطور دلیل پیش کيتا اے _ اوہ ایہ سمجھدے نيں کہ انہاں کلمات تو‏ں یہى ظاہر ہوتاہے کہ اسلامى معاشرہ دے حاکم تے خلیفہ دے انتخاب دا حق خود امت نو‏‏ں دتا گیا اے _ بنابراں گھٹ تو‏ں گھٹ زمانہ غیبت وچ اسلامى معاشرہ کى سیاسى ولایت انتخابى امر اے نہ کہ انتصابى تے ایہ اعتقاد صحیح نئيں اے کہ امت دے لئی فقیہ عادل نصب کوکیا گیا اے بلکہ ایہ امر شورى مسلمین تے بیعت امت دے سپرد کيتا گیا اے _

ہمارى نظر وچ انہاں روایات تو‏ں مذکورہ بالا مطلب اخذ کرنا صحیح نئيں اے _ کیونجے ایہ تمام روایات جدال احسن(۱)

____________________

۱) سورہ نحل کى آیت ۱۲۵ وچ ارشاد ہوتااے: ادع الى سبیل ربک بالحکمة والموعظة الحسنة تے جادلهم بالتى هى احسن اللہ تعالى نے رسول خدا (ص) تو‏ں فرمایا اے کہ اوہ حق تے سعادت کى طرف دعوت دینے دے لئی برہان، خطابہ تے جدل تِناں نو‏‏ں بروئے کار لاواں _ تفسیر المیزان ج ۱۲ ص ۳٧۱ ، ۳٧۲ _

جدل استدلال کى اوہ قسم اے جس وچ استدلال کرنے والا اپنے مدعا دے اثبات دے لئی مخاطب دے نزدیک مقبول تے مسلمہ قضایا تو‏ں کم لیتاہے _ اسنو‏ں اس دعوى دے قبول کرنے اُتے مجبور کرتاہے _ ہمیشہ ایہ ہوتاہے کہ استدلال کرنے والے دے نزدیک انہاں مقدمات کى صحت مشکوک ہوتى اے یا بالکل ناقابل قبول ہوتى اے تے اپنے مدعا دے اثبات دے لئی اس دے پاس تے ادلّہ ہوتى نيں _ لیکن طرف مقابل نو‏‏ں منوانے تے اپنے مقصد تک پہنچنے دے لئی انہاں صحیح تے یقینى مقدمات کى بجائے انہاں مقدمات تو‏ں استفادہ کرتاہے جو طرف مقابل دے لئی قابل قبول ہاں دوسرے لفظاں وچ برہان کى بجائے جدل تو‏ں استفادہ کرتاہے کیونجے طرف مقابل برہانى مقدمات نو‏‏ں تسلیم نئيں کردا جدو‏ں کہ جدلى مقدمات نو‏‏ں مانتاہے_

۱۲۸ کے زمرے وچ آتى نيں _ لہذا انہاں روایات نو‏‏ں جدل تو‏ں ہٹ کر کسى تے مورد وچ استدلال دے طور اُتے پیش نئيں کيتا جاسکدا_

وہ مقدمات جنہاں نو‏ں استدلال جدلى وچ بروئے کار لیایا جاتاہے انہاں نو‏ں استدلال برہانى دے مقذمات کى طرح صحیح تے حق قرار نئيں دتا جاسکدا_کیونجے جدلى استدلال دے مقدمات تو‏ں صرف اس لیئے استفادہ کيتا جاتاہے چونکہ اوہ مخاطب دے نزدیک مسلّم تے قابل قبول ہُندے نيں _ لیکن اس دا معنى ایہ نئيں اے کہ اوہ مقدمات بذات خود بھى قابل قبول تے مسلم ہاں _ ساڈا مدعا ایہ اے کہ حضرت امیر المؤمنین نے ایہ استدلال انہاں لوکاں دے سامنے کيتا اے جو آپ (ع) کى خلافت تے امامت نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کررہے سن _ یعنى بجائے انہاں امورکے جو آپ (ع) کى امامت تے ولایت کى حقیقى ادلہ نيں کہ آپ منصوب من اللہ نيں انہاں امور تو‏ں استدلال کيتا اے جو مخالفین دے نزدیک قابل قبول نيں تے جنہاں کى بناپر پہلے تن خلفاء کى خلافت قائم ہوئی اے _ آپ دے استدلال دا بنیادى نکتہ ایہ سی کہ جس دلیل کى بناپر تسيں لوکاں نے پہلے تن خلفاء کى خلافت قبول کى اے اسى دلیل کى بناپر میرى خلافت تسلیم کرو کیونجے میرى امامت بیعت امت اور شورى دے اتفاق تے اجماع سے بالاتر درجات کى حامل اے _

ان روایات دے جدلى ہونے کى دلیلاں

حضرت امیر المؤمنین نے اپنى خلافت دے ابتدائی ایام وچ معاویہ نو‏‏ں خط لکھیا جس وچ اسنو‏ں قتل عثمان اوراپنے نال لوکاں کى بیعت کى اطلاع دى تے اسنو‏ں کہیا کہ اوہ بھى شام دے سرکردہ افراد نو‏‏ں لے آئے تے بیعت کرے آپ (ع) نے فرمایا:

۱۲۹ أمّا بعد ، فإنّ الناس قَتَلوا عثمان من غَیر مشورة منّی، تے بایَعونى عن مشورة منهم تے اجتماع، فإذا أتاک کتابى فبایع لى تے أوفد إلیّ أشراف أهل الشام قبلک (۱)

اما بعد، لوکاں نے میرے مشورے دے بغیر عثمان نو‏‏ں قتل کردتا اے تے اپنى رائے تے اجماع تو‏ں میرى بیعت کرلى اے _ جدو‏ں میرا خط تجھ تک پہنچے تاں تسيں بھى میرى بیعت کرلینا تے شام دے سرکردہ افراد نو‏‏ں میرى طرف بھیجنا _

معاویہ نے امام دے خط دا مثبت جواب نئيں دتا تے بیعت کى بجائے آپ (ع) دے خلاف جنگ کى تیارى کرنے لگیا _ جنگ دے لئی اسنو‏ں اک بہانے کى ضرورت تھى لہذا امام دے مضبوط استدلال دے سامنے ایہ بہانہ پیش کيتا اولاً: حضرت على تے سابقہ خلفاء دے درمیان فرق اے _ اس طرح آپ کى امامت تے خلافت کى مخالفت کيتی_

ثانیاً: ایہ بہانہ کيتا کہ حضرت عثمان دے قاتل حضرت على دے زیر حمایت نيں لہذا امام تو‏ں ایہ کہیا کہ قاتلین نو‏‏ں شام روانہ کریںتا کہ انہاں نو‏ں سزا دى جاسک‏‏ے تے انہاں تو‏ں قصاص لینے دے بعد خلیفہ دے انتخاب دے لئی مسلماناں کى شورى تشکیل دى جائے گى _ در حقیقت معاویہ ایہ کہنا چاہندا سی کہ بیعت تے شورى حضرت على کى خلافت نو‏‏ں اہل شام دے لئی لازم قرار نئيں دیتى کیونجے مدینہ تے بصرہ دے اشراف دے برعکس شام دے سرکردہ افراد شورى وچ شامل نئيں سن _ معاویہ دے گستاخانہ جواب نو‏‏ں مبرد نے ایويں نقل کيتا اے _

أما بعد، فَلَعَمرى لو بایعک القوم الَّذین بایعوک تے أنت بری من دَم عثمان ، کنتَ کأبى بکر تے عمر تے عثمان، تے لکنّک

____________________

۱) شرح نہج البلاغہ، ابن ابى الحدید جلد ۱ ص ۲۳۰_

۱۳۰ أغریت بعثمان المهاجرین تے خذّلت عنه الأنصار ، فأطاعک الجاهل تے قوى بک الضعیف، تے قد أبى أهل الشام إلا قتالک حتّى تدفع الیهم قتلة عثمان، فإن فعلت کانت شورى بین المسلمین (۱)

اما بعد: مینو‏ں اپنى جان کى قسم جے لوکاں نے تیرى بیعت اس حالت وچ کى ہوتى کہ تاں خون عثمان تو‏ں برى ہُندا تاں فیر تاں تسيں ابوبکر، عمر تے عثمان کى طرح ہُندے_ لیکن تسيں نے مہاجرین نو‏‏ں قتل عثمان تے انصار نو‏‏ں انہاں کى مدد نہ کرنے پراکسایا اے _ پس جاہل نے تیرى اطاعت کى اے اورکمزور تیرى وجہ تو‏ں مضبوط ہوگیا اوراہل شام نو‏‏ں تاں تیرے نال صرف جنگ کرنا اے مگر ایہ کہ تاں عثمان دے قاتلاں نو‏‏ں انہاں کى طرف بھیج دے _ جے تاں نے ایسا کيتا تاں فیر خلیفہ دے انتخاب دے لئی مسلماناں کى شورى قائم ہوئے گی_

جنگ صفین دے دوران معاویہ نے اک ہور خط لکھیا جس وچ اس نے شورى تے حضرت امیر المؤمنین کى بیعت نو‏‏ں غیر معتبر قرار دتا _ اس دلیل کى بناپر کہ اہل شام نہ اس وچ حاضر سن تے نہ اس اُتے راضى سن

فَلَعَمرى لو صحَّت خلافتک لکنت قریباً من أن تعذر فى حرب المسلمین ، تے لکنّها ما صحت لک، أنّى بصحّتها تے أهل الشام لن یدخلوا فیها تے لم یرتضوا بها (۲)

مینو‏ں اپنى جان کى قسم جے تیرى خلافت صحیح ہوتى تاں تیرا مسلماناں کى جنگ وچ صاحب عذر ہونا نیڑے سی لیکن اوہ صحیح نئيں اے کیونجے اہل شام اس وچ داخل نہیںتھے تے اس اُتے راضى نئيں نيں_

____________________

۱) الکامل، مبرد جلد۱ صفحہ ۴۲۳ _ شرح نہج البلاغہ جلد۳ صفحہ ۸۸_

۲) بحارالانوار جلد۳۳ صفحہ ۸۰ ، شرح نہج البلاغہ جلد۱۴ صفحہ ۴۲_

۱۳۱ معاویہ اہل شام نو‏‏ں ایہ تأثر دینے وچ کامیاب ہوگیا کہ خون عثمان دے قصاص تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی شئے اہ‏م نئيں اے تے خلافت على دے لئی جو بیعت تے شورى منعقدہوئی اے اوہ قابل اعتبار نئيں اے لہذا ضرورى اے کہ قاتلاں نو‏‏ں سزا دینے دے بعد شورى تشکیل پائے_ جنگ صفین وچ معاویہ کى طرف تو‏ں بھیجے گئے نمائندہ گروہ وچو‏ں اک حبیب ابن مسلمہ نے حضرت على تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا _

فَادفع إلینا قَتَلة عثمان إن زعمتَ أنّک لم تقتله_ نقتلهم به ، ثمّ اعتزل أمر الناس، فیکون أمرهم شورى بینهم ، یولّى الناس أمرهم من أجمع علیه رَأیهم (۱)

اگر تسيں سمجھدے ہوئے کہ تسيں نے عثمان نو‏‏ں قتل نئيں کيتا تاں فیر انہاں دے قاتل ساڈے حوالے کردو تو‏ں کہ اسيں انہاں نو‏ں قتل کرداں_ فیر امر خلافت لوکاں دے سپرد کردو_ اک شورى تشکیل پائے گى تے لوک اپنے لئے جسنو‏ں چاہن گے اسنو‏ں اتفاق را ے تو‏ں خلیفہ منتخب کرلاں گے _

اس قسم کى سرکشى ، مخالفت تے ادلّہ دے سامنے حضرت امیر المؤمنین نے انہاں امور تو‏ں استدلال کيتا جو اُنہاں دے لئی قابل قبول سن حتى کہ دشمن بھى انہاں تو‏ں انکار نئيں کرسکدا تھا_ تمام مسلما‏ن ، اہل شام تے حضرت امیرالمؤمنین کى بیعت کى مخالفت کرنے والے ، حتى کہ معاویہ بھى پہلے تن خلفاء دے طریقہ انتخاب نو‏‏ں مندے سن _ لہذا حضرت امیر المؤمنین نے استدلال دے مقام اُتے انہاں افراد دے سامنے مہاجرین تے انصار کى بیعت تے شورى دے صحیح تے قابل اعتبار ہونے نو‏‏ں پیش کيتا تے اپنى امامت دے لئی انہى مطالب تو‏ں استدلال کيتا جو مخالفین دے نزدیک مسلم تے قابل قبول سن _

امام نے بیعت تو‏ں روگردانى کرنے والےآں نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا:

____________________

۱) تریخ طبرى جلد۵ صفحہ ٧ ، البدایہ والنہایہ جلد٧ صفحہ ۲۵۹_

۱۳۲ أیّها الناس، إنّکم بایعتمونى على ما بویعَ علیه مَن کان قبلی، تے انّما الخیارُ إلى الناس پہلے أن یُبایعوا (۱)

اے لوگو تسيں نے میرى بیعت انہى شرائط اُتے کى اے جنہاں اُتے تسيں نے میرے تو‏ں پہلے والےآں کى بیعت کى تھى تے لوکاں نو‏‏ں بیعت کرنے تو‏ں پہلے اختیار ہوتاہے _

معاویہ تے اہل شام دے مقابلہ وچ بھى اسى طرح استدلال کردے ہوئے فرمایا:

کہ جنہاں لوکاں نے میرے تو‏ں پہلے والے خلفاء نو‏‏ں منتخب کيتا سی انہى لوکاں نے اصرار تے اپنى رضا تے رغبت دے نال میرى بیعت کى اے _ پس تسيں اُتے میرى اطاعت اسى طرح واجب اے جس طرح میرے تو‏ں پہلے والے خلفاء کى اطاعت کردے سن _(۲)

حضرت امیر المؤمنین ، معاویہ نو‏‏ں تنبیہ کردے ہوئے فرماندے نيں کہ اطاعت دے لئی تیرا بیعت دے وقت موجود ہونا ضرورى نئيں اے کیونجے پہلے تمام خلفا کى بیعت تے شورى وچ بھى تاں موجود نئيں تھا_ فرمایا:

لأنّ بیعتى فى المدینة لزمتک تے أنت بالشام کما لزمتک بیعة عثمان بالمدینة تے أنت أمیر لعمر على الشام، تے کما لزمت یزید أخاک بیعة عمر تے هو أمیر لابى بکر على الشام (۳)

مدینہ وچ میرى بیعت دا ہونا تجھ اُتے اطاعت نو‏‏ں واجب قرار دیتاہے چاہے تاں شام وچ ہوئے جس طرح عثمان کى مدینہ وچ بیعت تیرے لئے لازم ہوگئی تھى جدو‏ں کہ تاں عمر کى طرف تو‏ں شام پر

____________________

۱) ارشاد شیخ مفید جلد۱ صفحہ ۲۴۳_

۲) شرح نہج البلاغہ جلد۳ صفحہ٧۵_

۳) شرح نہج البلاغہ جلد۱۴ صفحہ ۴۴_

۱۳۳ حاکم تھا_ تے جس طرح تیرے بھائی یزید دے لئی عمر کى بیعت لازم ہوگئی تھى جدو‏ں کہ اوہ ابوبکر کى طرف تو‏ں شام دا والى تھا_

ہور فرمایا کہ معاویہ تے قریش طلقا ( آزاد کردہ ) وچو‏ں نيں تے خلیفہ نو‏‏ں مقرر کرنے والى شورى وچ شمولیت کى اہلیت نئيں رکھدے فرمایا :

( وَ اعلَم أنّک من الطُلَقاء الَّذین لا تَحلُّ لَهُم الخلافة تے لا تعرض فیهم الشوری ) (۱)

اور جان لوکہ تسيں طلقا وچو‏ں ہوئے ، جو کہ خلافت دے حقدار نئيں نيں تے شورى وچ بھى شمولیت کى اہلیت نئيں رکھدے_

أما قولک إنّ أهل الشام هم الحُکّام على أهل الحجاز فهات رجلاً من قریش الشام یپہلے فى الشورى أو تحلّ له الخلافة، فإن زعمتَ ذلک کذبک المهاجرون والانصار (۲)

اور تیرا ایہ کہنا کہ اہل شام اہل حجاز اُتے حاکم نيں تاں ایہ کِداں ممکن اے کہ شام دے قریش دا اک فرد شورى وچ قابل قبول ہوئے یا اس دے لئی خلافت جائز ہوئے _ جے تاں ایسا سمجھتاہے تاں مہاجرین تے انصار تینو‏ں جھٹلا دیںگے _

اسک‏‏ے پیش نظر تے انہاں ادلّہ نو‏‏ں دیکھدے ہوئے جو امام کى امامت کے منصوب من اللہ ہونے اُتے دلالت کرتى نيں کوئی شک تے شبہہ باقى نئيں رہندا کہ امام دا تعیین خلیفہ وچ بیعت تے شورى دے معتبر ہونے پر

____________________

۱) وقعة صفین صفحہ ۲۹_

۲) بحارالانوار جلد۳۲ ، صفحہ ۳٧۹ ، شرح نہج البلاغہ جلد۳ صفحہ ۸۹_

۱۳۴ تاکید کرنا، تے ایہ کہنا کہ خلیفہ دا تقرر مہاجرین تے انصار دے ہتھ وچ اے از باب جدل تھا_ جس طرح آپ(ع) نے اسى جدال احسن دے ذریعہ اس وقت استدلال کيتا سی جدو‏ں سقیفہ وچ حضرت ابوبکر کى بیعت ہوئی تھی_ انصار دے مقابلہ وچ قریش نے ابوبکر تے عمر کى رہبرى وچ آنحضرت (ص) - تو‏ں اپنى قرابت نو‏‏ں دلیل قرار دتا سی تے انصار نے اسى دلیل کى بناپر خلافت، مہاجرین قریش دے سپرد کردى تھی_

حضرت على نے بھى اسى استدلال تو‏ں استفادہ کردے ہوئے فرمایا: جے خلافت دا معیار قرابت رسول (ص) اے تاں وچ سب تو‏ں زیادہ آنحضرت (ص) دے نیڑے ہاں _ تعیین امامت دے لئی اس قسم دے تمام استدلال جدلی نيں کیونجے آپ (ع) کى امامت کى دلیل خدا دا آپ نو‏‏ں امام مقرر کرنا اے آنحضرت (ص) تو‏ں قرابت آپ کى امامت کى دلیل نئيں اے _ امام نے معاویہ نو‏‏ں جو خط لکھیا اس وچ اسى استدلال جدلی دا سہارا لیا_

قالَت قریش مّنّا أمیر تے قالت الأنصار منّا أمیر; فقالت قریش: منّا محمّد رسول الله (ص) فنحن أحقّ بذلک الأمر ، فعرفت ذلک الأنصار فسلمت لهم الولایة تے السلطان فاذا استحقوها بمحمد (ص) دون الانصار فإنّ أولَى الناس بمحمّد أحقّ بها منهم (۱)

قریش نے کہیا کہ امیر اسيں وچو‏ں ہوئے گا تے انصار نے کہیا اسيں وچو‏ں_ فیر قریش نے کہیا کہ رسول خد ا (ص) اسيں وچو‏ں سن لہذا خلافت ساڈا حق اے _ انصار نے اسنو‏ں تسلیم کرلیا تے خلافت تے ولایت انہاں دے سپرد کردى _لہذا جدو‏ں محمد (ص) تو‏ں قرابت کى وجہ تو‏ں اوہ خلافت دے مستحق قرار پائے نيںنہ کہ انصار تاں جو قرابت دے لحاظ تو‏ں محمد (ص) دے زیادہ نیڑے اے اوہ خلافت دا انہاں تو‏ں زیادہ حق رکھتاہے_

____________________

۱) وقعة صفین صفحہ ۹۱_

۱۳۵ ممکن اے کوئی ایہ کہ‏ے کہ اسيں اسنو‏ں تسلیم کردے نيں کہ ائمہ معصومین کى ولایت دے اثبات دے لئی بیعت تے شورى نو‏‏ں معتبر قرار دینا استدلال جدلى اے لیکن زمانہ غیبت وچ اسلامى معاشرہ دے حاکم دے تعین دے لئی بیعت تے شورى نو‏‏ں معتبر قرار دتا جاسکتاہے _ پس بنیادى لحاظ تو‏ں بیعت تے شورى ناقابل اعتبار نئيں نيں بلکہ امام معصوم دے زمانہ وچ ائمہ معصومین کى امامت کى ادلّہ نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ناقابل اعتبار نيں لیکن زمانہ غیبت وچ قابل اعتبار نيں _ دوسرے لفظاں وچ امام دا استدلال جدلی غلط مقدمات اُتے مشتمل نئيں سی بلکہ ایہ مقدمہ (بیعت تے شورى دا معتبر ہونا) صرف امام معصوم دے حضور دے زمانہ وچ ناقابل اعتبارہے وگرنہ بذات خود ایہ معتبر اے _ جو لوک اس نظریہ دے حامى نيں اوہ لوک امامکے استدلال جدلى نو‏‏ں زمانہ غیبت وچ اسلامى معاشرہ دے حاکم دے تقرر دے لئی بیعت تے شورى تو‏ں تمسک کى راہ وچ مانع نئيں سمجھدے _ جے فقیہ عادل کى ولایت عامہ کى ادلّہ صحیح تے کامل نيں تاں فیر اس بحث کى گنجائشے نئيں رہتى یعنى جس طرح امام معصوم کى امامت کى ادلّہ سیاسى ولایت دے تقرر وچ بیعت تے شورى دے کردار نو‏‏ں کالعدم قرار دیتى نيں اسى طرح ولایت فقیہ کى ادلّہ بھى بیعت تے شورى نو‏‏ں کالعدم قرار دیتى نيں _

بحثکے آخر وچ اس نکتہ کى وضاحت ضرورى اے کہ ہمارى بحث اس وچ اے کہ ایہ تحقیق کى جائے کہ سیاسى تسلط دے جواز وچ بیعت تے شورى دا کیہ کردار اے _وگرنہ اس تو‏ں کسى نو‏‏ں انکار نئيں اے کہ سیاسى ولایت دا عینى تے خارجى وجود لوکاں کى رائے تے بیعت دے تابع اے _ اکثر ائمہ معصومین اسى وجہ تو‏ں اپنى شرعى تے الہى ولایت نو‏‏ں لوکاں وچ عملى نئيں کروا سک‏‏ے ، چونکہ لوکاں نے آپ کى اعلانیہ بیعت نئيں کى تھی_

۱۳٦ خلاصہ :

۱) خلیفہ دے تقرر دے سلسلہ وچ بیعت تے شورى دے معت۱بر ہونے دے متعلق حضرت على تو‏ں منقول روایات جدل دے باب تو‏ں نيں _اور ولایت نو‏‏ں انتخابى قرار دینے وچ انہاں ادلہ تو‏ں استدلال نئيں کيتا جاسکدا_

۲) حضرت على کى امامت کى مخالفت دے لئی معاویہ دا ہدف بیعت تے شورى نو‏‏ں غیر معتبر قرار دینا سی تو‏ں کہ اس طرح آپ (ع) کى خلافت اُتے سوا لیہ نشان لگایا جاسک‏‏ے_

۳) معاویہ ایہ چاہندا سی کہ حضرت عثمان دے قاتلاں نو‏‏ں سزا دینے دے بعد حاکم تے امام دے انتخاب دے لئی شورى تشکیل دى جائے جس وچ خود اس جداں افراد بھى موجود ہاں _

۴ )اپنى خلافت دے لئی ہونے والى بیعت کى حقانیت ثابت کرنے دے لئی، حضرت امیر المؤمنین نے انہاں امور دا سہارا لیا جو مسلماناں دے نزدیک مسلم تے قابل قبول سن تے جنہاں کامعاویہ تے اہل شام بھى انکار نئيں کرسکدے سن _ پس آپ دا استدلال جدال احسن کے زمرے وچ آتاہے _

۵) حضرت امیرالمومنین کى امامت اُتے ادلّہ دا موجود ہونا ، اورآپ (ع) دا انہاں نصوص تو‏ں تمسک نہ کرنا اس گل کى دلیل اے کہ آپ دے ایہ کلمات جدل دے باب تو‏ں سن _

٦) جے ولایت فقیہ کى ادلّہ صحیح تے مکمل ہاں تاں زمانہ غیبت وچ سیاسى ولایت دے متعلق نظریہ انتخابیدے لئی انہاں روایات تو‏ں تائید لیانے کى نوبت نئيں آتى _

۱۳٧ سوالات:

۱)بیعت تے شورى دے متعلق حضرت امیر المؤمنین تو‏ں منقول روایات تو‏ں سیاسى ولایت دے انتخابى ہونے اُتے کیو‏ں استدلال نئيں کيتا جاسکدا؟

۲)حضرت على دے نال سیاسى تنازعہ وچ معاویہ دا استدلال کيتا سی؟

۳) حضرت امیر المومنین نے معاویہ تے اہل شام دے استدلال دا کیہ جواب دتا؟

۴) حضرت امیرالمومنین دے استدلال دے جدلى ہونے دے شواہد بیان کیجئے ؟

۵) کيتا زمانہ غیبت وچ سیاسى ولایت دے انتخابى ہونے دے لئی اس قسم کى روایات تو‏ں تمسک کيتا جاسکتاہے؟

۱۳۸ تیسرا باب:

ولایت فقیہ دا معنى ، مختصر تریخ تے ادلّہ

سبق ۱۵ : ولایت فقیہ دا معنی

سبق۱٦: وکالت تے نظارت فقیہ دے مقابلہ وچ انتصابى ولایت

سبق ۱٧ _۱۸: ولایت فقیہ کى مختصر تریخ

سبق ۱۹ : ولایت فقیہ اک کلامى مسئلہ اے یا فقہی؟

سبق ۲۰،۲۱،۲۲ : ولایت فقیہ دے اثبات کى ادلّہ

سبق ۲۳ : ولایت فقیہ اُتے عقلى دلیل

۱۳۹ تمہید :

پہلے گذرچکاہے کہ شیعاں دا سیاسى تفکر نظریہ انتصاب پر استوار اے تے شیعہ معتقدہاں کہ ائمہ معصومین کى امامت تے ولایت خدا کى طرف تو‏ں اے تے اس دا اعلان خود رسول خدا (ص) نے فرمایا اے _ اہ‏م سوال جو زیر بحث اے اوہ ایہ اے کہ کیہ زمانہ غیبت وچ فقہاء عادل نو‏‏ں ولایت عامہ تے ائمہ معصومین کى نیابت حاصل اے ؟ مذکورہ باب اسى اساسى سوال کى تحقیق دے متعلق اے _

اس باب وچ ابتداً ولایت فقیہ دا معنى واضح کيتا جائے گا تے محل نزاع اُتے عمیق نظر ڈالى جائے گى _ تو‏ں کہ اس دے متعلق جو غلط فہمیاں نيں انہاں نو‏ں دور کيتا جاسک‏‏ے_

اس دے بعد علمائ شیعہ دے اقوال تے ولایت فقیہ کى تریخ اُتے اک نگاہ ڈالاں گے _ ولایت فقیہ دے اثبات کى ادلّہ کى تحقیق اس باب کى اہ‏م ترین بحث اے تے اس تو‏ں پہلے ایہ واضح کرن گے کہ مسئلہ ولایت فقیہ اک کلامى بحث اے یا فقہی؟ اس مسئلہ دا جواب براہ راست انہاں ادلّہ اُتے اثر انداز ہوتاہے جو ولایت فقیہ دے اثبات دے لئی قائم کى گئیاں نيں _ مسئلہ ولایت فقیہ نو‏‏ں کلامى سمجھنا یا گھٹ تو‏ں گھٹ ایہ اعتقاد رکھنا کہ مسئلہ فقہى ہونے دے نال نال اس وچ کلامى پہلو بھى اے اس تو‏ں ولایت فقیہ اُتے عقلى ادلہ پیش کرنے کى راہ ہموار ہوجائے گی_

۱۴۰ پندرہواں سبق:

ولایت فقیہ دا معنی

لغوى لحاظ تو‏ں ولایت تے _ ل _ ی تو‏ں ماخوذ اے _ واو اُتے زبر تے زیر دونے پڑھے جاندے نيں _ اس دے اسيں مادہ ہور کلمات ایہ نيں _ تولیت ، موالات ، تولّى ، ولیّ، متولّی، استیلائ، ولائ، مولا، والى _

لغوى لحاظ تو‏ں ولایت دے متعدد معانى نيں مثلاً نصرت ، مدد، امور غیرکا متصدى ہونا تے سرپرستى وغیرہ_البتہ انہاں معانى وچو‏ں سرپرستى او رغیر دے امور وچ تصرف ولایت فقیہ تو‏ں زیادہ مناسبت رکھدے نيں_جو شخص کسى منصب یا امر دا حامل ہوئے اسنو‏ں اس امر دا سرپرست، مولى اورولى کہیا جاتااے، بنابراں لفظ ولایت تے اس دے اسيں مادہ لفظاں یعنى ولی، تولیت ، متولى تے والى سرپرستى تے تصرف دے معنى اُتے دلالت کردے نيں اس قسم دے کلمات کسى دوسرے کى سرپرستى تے اس دے امور کى دیکھ بھال دے لئی استعمال ہُندے نيں تے بتلاندے نيں کہ ولى تے مولا دوسرےآں کى نسبت اس تصرف تے سرپرستى دے زیادہ سزاوار نيںاور ولى تے مولا کى ولایت دے ہُندے ہوئے دوسرے افراد اس شخص کى سرپرستى تے اس دے امور وچ تصرف دا حق نئيں رکھدے(۱)

____________________

۱) مولى تے ولى دے معانى کى ہور تفصیل دے لئی کتاب الغدیر ، جلد۱، صفحہ ٦۰۹ ، ٦۴۹ تے فیض القدیر ،صفحہ ۳٧۵_ ۴۴۸ کى طرف رجوع کیجئے _

۱۴۱ قرآن کریم وچ جو لفظاں انہاں معانى وچ استعمال ہوئے نيں _ اوہ اللہ تعالى ، رسول -(ص) تے امام دے لئی استعمال ہوئے نيں _

( إنَّمَا وَلیُّکُمُ الله ُ وَرَسُولُهُ وَالَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم رَاکعُونَ ) (۱)

سواے اس دے نئيں کہ تواڈا ولى خدا ، اس دا رسول تے اوہ مومن نيں جو نماز قائم کردے نيں تے حالت رکوع وچ زکوة دیندے نيں _

و ، ل ، ى دے مشتقات دے معانى تے قرآن تے روایات وچ انہاں دے استعمال کى تفصیلى بحث سانو‏ں ہمارى اصلى بحث تو‏ں دور کردے گى ، کیونجے ولایت تے اس تو‏ں ملدے جلدے لفظاں یعنى والى تے ولى تے غیرہ دا اصطلاحى معنى واضح تے روشن اے _

جب اسيں کہندے نيں : کيتا رسول خدا (ص) نے کسى نو‏‏ں مسلماناں کى ولایت دے لئی منصوب کیہ اے ؟ یا پُچھدے نيں : کيتا زمانہ غیبت وچ فقیہ عادل تے لایت رکھدا اے ؟ واضح اے کہ اس تو‏ں ہمارى مراد دوستی، محبت تے نصرت وغیرہ نئيں ہُندی_ بلکہ اس تو‏ں مراد اسلامى معاشرہ دے امور کى سرپرستى ہوتى اے _ ولایت فقیہ دا معنى ایہ اے کہ فقیہ عادل اسلامى معاشرہ کى سرپرستى تے حاکمیت دا حقدار اے تے اس شرعى تے اجتماعى منصب دے لئی منتخبکیا گیا اے _

ولایت کى حقیقت تے ماہیت

ولایت فقیہ کى ادلہ دے ذریعہ فقیہ عادل دے لئی جو ولایت ثابت کى جاتى اے اوہ شرعى اعتبارات تے مجعولات وچو‏ں اے _ فقاہت ، عدالت تے شجاعت جیسى صفات تکوینى نيں جدو‏ں کہ ریاست تے ملکیت جداں امور اعتباری

____________________

۱) سورہ مائدہ آیت ۵۵_

۱۴۲ اور وضعى نيں _ اعتبارى تے وضعى امور انہاں امور نو‏‏ں کہندے نيں جو جعل تے قرار دینے تو‏ں وجود وچ آندے نيں یعنى بذات خود خارج وچ انہاں کااپنا وجود نئيں ہُندا_ بلکہ بنانے والے دے بنانے تے قرار دینے والے دے قرار دینے تو‏ں وجود وچ آندے نيں _ لہذا جے قرار دینے والا شارع مقدس ہوئے تاں انہاں نو‏ں اعتبارات شرعیکہندے نيں اورا گر عقلاء تے عرف عام ہاں تاں فیر انہاں نو‏ں اعتبارات عقلائی کہیا جاتاہے_ (۱)

جو شخص فقیہ بنتاہے یا اوہ شخص جو ملکہ عدالت تے تقوى نو‏‏ں حاصل کرلیتاہے اوہ اک حقیقت تے تکوینى صفت دا حامل ہوجاتاہے _لیکن جے کسى شخص نو‏‏ں کسى منصب اُتے فائز کيتا گیا اے اوراس دے لئی اک حاکمیت قرار دى گئی اے تاں ایہ اک حقیقى تے تکوینى صفت نئيں اے بلکہ اک قرار داد تے عقلائی اعتبار اے امر اعتبارى اور امر تکوینى ماں ایہ فرق اے کہ امر اعتبارى دا وجود واضع تے قرار دادکرنے والےآں دے ہتھ وچ ہوتاہے_ لیکن تکوینى حقائق کسى بنانے والے یا قرار دینے والے دے ہتھ وچ نئيں ہُندے کہ قرار دے بدلنے تو‏ں انہاں دا وجود ختم ہوجائے_

ولایت دو طرح کى ہوتى اے _ تکوینى تے اعتبارى _ اوہ ولایت جو فقیہ نو‏‏ں حاصل اے تے ولایت فقیہ کى ادلہ تو‏ں جس دا اثبات ہوتاہے _ ولایت اعتبارى ہے _ولایت تکوینى اک فضیلت تے معنوى تے روحانى کمال اے _رسول خدا (ص) تے ائمہ معصومین نو‏‏ں دونے قسم کى ولایت حاصل اے آپ عصمت، عبودیت تے علم الہى دے اعلى مراتب اُتے فائز ہونے تے خلیفہ خدا ہونے کى وجہ تو‏ں ولایت تکوینیہ تے الہیہ دے حامل محسوب ہُندے نيں جدو‏ں کہ مسلماناں کى رہبرى تے قیادت کى وجہ تو‏ں سیاسى ولایت رکھدے نيں جو کہ ولایت اعتباریہے _ امام خمینى اس بارے وچ فرماندے نيں :

____________________

۱) اوہ حاکمیت جس دا اک قوم وقبیلہ اپنے سردار دے لئی تے اک معاشرہ اپنے حاکم دے لئی قائل ہوتاہے اعتبارات عقلائی دے نمونے نيں _ اسى طرح ٹریفک دے قوانین کہ سرخ لائٹ اُتے رکنا اے یا ایہ سڑک یک طرفہ اے ایہ تمام اعتبارات تے مجعولات عقلائی کى مثالیاں نيں_

۱۴۳ جب اسيں ایہ کہندے نيں کہ اوہ ولایت جس دے رسول خدا (ص) تے ائمہ معصومین حامل سن وہى ولایت زمانہ غیبت وچ فقیہ عادل نو‏‏ں حاصل اے تاں کوئی ہرگز ایہ نہ سمجھ‏‏ے کہ فقہاء نو‏‏ں وہى مقام حاصل اے جو رسولخدا (ص) تے ائمہ معصومین نو‏‏ں حاصل سی، کیونجے ایتھ‏ے گل مقام کى نئيں اے بلکہ فریضے تے ذمہ دارى کى اے _ ولایت یعنى حکومت اورملک وچ شرعى قوانین دا اجرا اک سنگین تے اہ‏م ذمہ دارى اے _ نہ ایہ کہ کسى شخص نو‏‏ں اک عام انسان تو‏ں ہٹ کر کوئی اعلى تے ارفع مقام دتا جارہیا اے _ دوسرے لفظاں وچ مورد بحث ولایت یعنى حکومت تے اس دا انتظام بوہت سارے افراد دے تصور دے برعکس کوئی مقام نئيں اے بلکہ اک بھارى تے عظیم ذمہ دارى اے ولایت فقیہ اک امر اعتبارى عقلائی اے _ لہذا جعل دے سوا کچھ بھى نئيں اے (۱) _

یاد رہے کہ اس اعتبار تو‏ں کہ ولایت فقیہہ ، منصب حکومت تے معاشرتى نظام دے چلانے نو‏‏ں فقیہ کى طرف منسوب کرتى اے _ ولایت فقیہ اک اعتبار عقلائی ہے کیونجے تمام معاشراں وچ ایسى قرارداد ہوتى اے تے کچھ افراد دے لئی ایہ منصب وضع کيتا جاتاہے_ دوسرى طرف چونکہ ایہ منصب تے اعتبار روایات معصومین تے شرعى ادلّہ تو‏ں فقیہ نو‏‏ں حاصل اے اس لئی ایہ اک شرعى اعتبار تے منصب بھى اے _ پس اصل ولایت اک اعتبار عقلائیہے تے فقیہ دے لئی شارع مقدس کى طرف اس کى تائید اک اعتبار شرعى ہے _

اسلامى فقہ وچ دوطرح کى ولایت

ولایت دے متعلق آیات تے روایات نو‏‏ں کلى طور اُتے دو قسماں وچ تقسیم کيتا جاسکتاہے یا دقیق تعبیر دے مطابق فقہ وچ دو قسم کى ولایت پائی جاتى اے _ اک ولایت دا تعلق مومنین دے امور کى سرپرستى تو‏ں اے ایہ وہى ولایت اے جو رسول خدا (ص) تے ائمہ معصومینکى طرف تو‏ں زمانہ غیبت وچ فقیہ عادل نو‏‏ں حاصل

____________________

۱) ولایت فقیہ صفحہ ۴۰ ، ۴۱_

۱۴۴ ہے _ اس سبق کى ابتدا ء وچ جو آیت ذکر کى گئی اے _ اوہ اسى ولایت کى طرف اشارہ کرتى اے _ دوسرى ولایت اوہ اے جس وچ انہاں افراد کى سرپرستى کى جاتى اے جو فہم تے شعور نئيں رکھدے یا اپنے امور انجام دینے تو‏ں قاصر نيں یا موجود نہ ہونے کى وجہ تو‏ں اپنے حق تو‏ں فائدہ نئيں اٹھاسکدے _ لہذا ضرورى اے کہ انہاں کى طرف تو‏ں اک ولى اپنى صواب دید دے تحت انمحجور، غائب تے بے بس افراد دے امور کى سرپرستى کرے _

باپ تے دادا کى اپنے کم سن، کم عقل تے دیوانے بچےآں اُتے ولایت، مقتول دے اولیاء کى ولایت اورمیت دے ورثا کى ولایت تمام ا سى ولایت کى قسماں نيں _ درج ذیل آیات اسى ولایت کى قسماں کى طرف اشارہ کررہى نيں_

( و من قتل مظلوماً فقد جعلنا لولیّه سلطانا فلا یُسرف فى القتل ) (سورہ اسراء آیت۳۳)

جو شخص ناحق ماریا جائے تاں اساں اس دے وارث نو‏‏ں ( قصاص کا) حق دتا اے پس اسنو‏ں چاہیے کہ قتل وچ زیادتى نہ کرے_

( فان کان الذى علیه الحق سفیهاً او ضعیفا او لا یستطیع انہاں یملّ هو فلیملل ولیه بالعدل ) (سورہ بقرہ آیت ۲۸۲)

اور جے قرض لینے والا کم عقل یا معذور یا خود لکھوا نہ سکدا ہوئے تاں اس دا سرپرست انصاف تو‏ں لکھوادے_

ان دو قسم کى ولایت دے درمیان بنیادى فرق تو‏ں غفلت تے انہاں دوناں نو‏ں اک ہى سمجھنے کى وجہ تو‏ں ولایت فقیہ دے بعض مخالفین اک بڑى تے واضح غلطى دے مرتکب ہوئے نيں _ اوہ ایہ سمجھنے لگے نيں کہ ولایت فقیہ وہى محجور تے قاصر افراد اُتے ولایت اے تے ولایت فقیہ دا معنى ایہ اے کہ لوک مجنون، بچے ، کم عقل تے محجور افراد کى طرح اک سرپرست دے محتاج نيں تے انہاں دے لئی اک سرپرست کى ضرورت اے _ لہذا ولایت فقیہ دا لازمہ لوکاں تے انہاں دے رشد تے ارتکاء کى اہانت اے _ آنے والے سبق وچ اسيں اس غلط فہمى دا جواب دین گے_

۱۴۵ خلاصہ

۱)ولایت دے متعدد معانى نيں _ ولایت فقیہ تو‏ں جو معنى مراد لیا جاتاہے اوہ اک لغوى معنى یعنى سرپرستى تے تصرف دے نال مطابقت رکھتاہے _

۲)ولایت فقیہ اعتبارات شرعى وچو‏ں اے _

۳) معصومین ولایت اعتبارى کے علاوہ ولایت تکوینى کے بھى حامل نيں جو کہ اک کمال تے معنوى فضیلت اے _

۴) فقہ وچ دو قسم کى ولایت پائی جاتى اے _

الف:محجور تے عاجز افراد اُتے ولایتب : مومنین دے اجتماعى امور کى سرپرستی

۵) اوہ ولایت جو قرآن کریم وچ رسول خدا (ص) تے اولى الامر دے لئی ثابت اے تے انہاں کى پیروى وچ فقیہ عادل دے لئی بھى ثابت اے ولایت کى یہى دوسرى قسم اے _

٦) انہاں دو قسم کى ولایت دے درمیان اشتباہ تے دوسرى قسم کى ولایت دے وجود تو‏ں غفلت سبب بنى اے کہ بعض افراد نے ولایت فقیہ نو‏‏ں اس ولایت کى قسم سمجھیا اے جو محجور اوربے بس افراد اُتے ہوتى اے _

۱۴٦ سوالات:

۱) ولایت فقیہ دا اصطلاحى معنى ولایت دے کونسے لغوى معنى دے نال مناسبت رکھتاہے ؟

۲)اس تو‏ں کيتا مراد اے کہ فقیہ عادل کى ولایت اک امر اعتبارى ہے ؟

۳) ولایت تکوینى تو‏ں کيتا مراد اے ؟

۴) ولایت فقیہ تے ائمہ معصومین کى ولایت وچ کیہ فرق اے ؟

۵) محجور افراد اُتے ولایت تو‏ں کيتا مراد اے ؟

۱۴٧ سولہواں سبق :

فقیہ کى وکالت تے نظارت دے مقابلہ وچ ولایت انتصابی

اس سبق دا مقصد اس امر کى ہور وضاحت کرنا اے کہ فقیہ کى ولایت انتصابى تو‏ں کيتا مراد اے ؟ اوران لوکاں دے اس نظریہ دے نال اس دا کیہ فرق اے جو ولایت فقیہ کى بجائے وکالت فقیہ کے قا ئل نيں یعنى فقیہ لوکاں دا وکیل یاوہ حکومتى امور پرنظارت کھنے والا اے _ اس تو‏ں ولایت فقیہ کى بحث وچ محل نزاع دے واضح ہونے وچ مدد ملے گى لیکن اس بحث وچ داخل ہونے تو‏ں پہلےان غلط فہمیوںکى طرف اشارہ کردتا جائے جو ولایت فقیہ دے معنى دے متعلق پائی جاتى نيں _وہى غلط فہمى جس کى طرف گذشتہ سبق دے آخر وچ اسيں اشارہ کرچکے نيں _ فقیہ کى سیاسى ولایت دے بعض مخالفین اس گل اُتے مصرہیاں کہ ولایت فقیہ وچ ولایت کاوہ معنى کيتا جائے جو دوسرے سیاسى نظاماں وچ موجود سیاسى اقتدار تے قانونى حاکمیت تو‏ں بالکل مختلف اے _ گویا اس نظام وچ سیاسى اقتدار کى حقیقت مکمل طور اُتے دوسرے نظاماں دے سیاسى اقتدار کى حقیقت تو‏ں مختلف اے _اس فکر تے نظریہ دا منشاو سرچشمہ فقیہ کى ولایت سیاسى تے اُس ولایت نو‏‏ں اک ہى طرح دا قرار دینا اے جو محجور تے بے بس افراد پرہوتى اے _وہ ایہ سمجھدے نيں کہ مختلف فقہى ابواب وچ جس ولایت دا ذکر کيتا جاندا

۱۴۸ ہے اوہ انہاں موارد وچ ہوتى اے جنہاں وچ مولّى علیہ (جس اُتے ولایت ہو)محجور ،بے بس تے عاجز ہوئے پس انہاں لوکاں نے سیاسى ولایت نو‏‏ں بھى اسى قسم کى ولایت خیال کيتا اے تے اس گل دے قائل ہوئے نيں کہ فقیہ کى ولایت عامہ دا معنى ایہ ہويا کہ معاشرہ دے افراد محجور وبے بس نيں تے انھاں اک ولى تے سرپرست کى ضرورت اے _ لوک رشد وتشخیص دینے تو‏ں قاصر نيں تے اپنے امور وچ اک سرپرست دے محتاج نيں اس نظریہ دے حامیاں وچو‏ں اک کہندے نيں -:

ولایت بمعنى سرپرستی مفہوم تے ماہیت دے لحاظ تو‏ں حکومت تے سیاسى حاکمیت تو‏ں مختلف اے کیونجے ولایت اوہ حق تصرف اے جو ولى امر مولّى علیہ دے مخصوص مال تے حقوق وچ رکھدا اے _وہ تصرفات جو مولّى علیہ عدم بلوغ تے رشد اورشعور تے عقل کى کمى یا دیوانگى کى وجہ تو‏ں اپنے حقوق تے اموال وچ نئيں کرسکدا _جدو‏ں کہ حکومت یا سیاسى حاکمیت دا معنى اک مملکت کوچلیانا اے _

اس قسم دے مطالب دوبنیادى نکات تو‏ں غفلت کى وجہ تو‏ں بیان کيتے جاندے نيں _

پہلا نکتہ ایہ کہ فقہ وچ دو طرح کى ولایت پائی جاتى اے _اک اوہ ولایت جو معاشرتى امور کى سرپرستى اے کہ جس دا تعلق حکومت تے انتظامى امور تو‏ں اے تے ایہ ولایت اُس ولایت تو‏ں بالکل مختلف اے جو محجور وقاصر افراد اُتے ہوتى اے _ولایت کى ایہ قسم قرآن کى رو تو‏ں رسولخدا (ص) تے اولى الامردے لئی ثابت اے _کیا رسولخدا (ص) دا مسلماناں دے ولى امر ہونے دا مطلب ایہ اے کہ صدر اسلام دے مسلما‏ن محجوروعاجز سن ؟ تے اس دور کى ممتازاور سرکردہ شخصیتاں ناقص سن ؟جداں کہ کئی بار وضاحت کى گئی اے کہ ولایت فقیہ وہى ائمہ معصومین کى ولایت کى اک قسم اے البتہ اس فرق دے نال کہ ائمہ معصومین کى ولایت اس اعتبارى ولایت وچ منحصر نئيں اے - بلکہ ائمہ معصومین تھ‏‏اںو‏اں معنوى تے تمام ترولایت تے خلافت الہیہ دے بھى حامل

۱۴۹ ہاں _

دوسرانکتہ ایہ کہ روایات کى روسے امام قیّم تے سرپرست ہوئے تو‏ں اے _ولایت تے امامت دے عظیم عہدہ دے فلسفہ دے متعلق فضل ابن شاذان امام رضا تو‏ں روایت نقل کردے نيں جس وچ امام نو‏‏ں دین خدا دے نگران تے قیّم،احکا‏م الہى دے محافظ تے بدعتى تے مفسد افراد دا مقابلہ کرنے والے دے طور اُتے متعارف کروایاگیا اے _روایت دے لفظاں ایہ نيں :

انه لولم یجعل لهم اماماً قیمّاً امیناً حافظاً مستودعاً ،لدرست الملّة وذهبت الدین وغیّرت السّنن ...فلولم یجعل لهم قیّماحافظاً لما جاء به الرسول (ص) لفسدوا (۱)

اگر خداوند متعال لوکاں دے لئی سرپرست، دین دا امین ، حفاظت کرنے والااور امانتاں دا نگران امام قرار نہ دیندا تاں ملت دا نشان تک باقى نہ رہندا، دین ختم ہوجاندا تے سنتاں تبدیل ہوجاندیاں پس جے خدا ،رسول اکرم (ص) دے لیائے ہوئے دین دے لئی کسى نو‏‏ں سرپرست تے محافظ نہ بناندا تاں لوک اس دین نو‏‏ں تباہ کردیندے_

اس قسم کى روایات وچ موجود لفظ قیّم سے مراد اوہ سرپرستى نئيں لى جا سکتى جو باپ تے ولى نو‏‏ں چھوٹے بچے یا کم شعور اُتے حاصل ہوتى اے _کیونجے قرآن تے روایات کى اصطلاح وچ قیّم اس چیز یا اس شخص نو‏‏ں کہندے نيں جو خود بھى قائم ہوئے تے دوسرےآں دے قوام دا ذریعہ ہو_اسى لئے قرآن کریم وچ دین تے کتاب خدا نو‏‏ں اس صفت دے نال متصف کيتا گیا اے _سورہ توبہ کى آیت ۳٦ وچ ارشاد ہوئے تااے:

( ذلک الدین القیم ) یہى دین قیم اے _

____________________

۱) بحارالانوار ج٦ ، صفحہ ٦۰ ، حدیث ۱_

۱۵۰ سورہ روم کى آیت ۴۳ وچ اے:

( فاقم وجهک للدّین القیّم )

آپ اپنے رخ نو‏‏ں دین قیم کى طرف رکھن_

سورہ بینہ کى آیت ۲ تے ۳ وچ اے:

( رسولٌ من الله یتلوا صحفاً مطهّرة *فیها کتاباں قیّمة )

اللہ کى طرف تو‏ں رسول اے جو پاکیزہ صحیفاں کى تلاوت کردا اے _ جنہاں وچ کتاباں قیمة نيں_

امام تے اسلامى معاشرہ دا سرپرست اس معنى وچ لوکاں دا قیّم اے کہ اوہ انہاں دے لئی مایہ انسجام تے زندگى دا سہارا ہوئے تو‏ں اے _قرآن تے روایت وچ استعمال ہونے والے لفظ قیّم کو اس معنى وچ نئيں لیاجاسکدا جو فقہى کتاباں وچ محجور وبے کس افراد کى سرپرستى دے لئی استعمال ہوئے تو‏ں اے _بنابراں ولایت فقیہ دے منکرین دے اس گروہ کویہى غلط فہمى ہوئی اے کہ انہاں نے فقیہ کى ولایت نو‏‏ں اسى قسم کى سرپرستى سمجھاہے جو محجور تے قاصر افراد پرہو تى اے (۱) _

ولایت انتصابى تے وکالت ونظارت وچ فرق

ولایت فقیہ کى بحث دا بنیادى تے اصلى محور ایہ اے کہ کیہ ائمہ معصومین کى طرف تو‏ں فقیہہ عادل نو‏‏ں امت اُتے ولى نصب کيتا گیا اے ؟مسلم معاشرے دے سیاسى تے اجتماعى امور کى دیکھ بھال، احکا‏م دے اجرا تے امام معصوم کى نیابت دا اہ‏م ترین فریضہ ادا کرنے دے لئی فقیہ دا امام کى طرف تو‏ں مقام ولایت اُتے منصوب ہونا درحقیقت ولایت فقیہ کى اصلى تے بنیادى مباحث وچو‏ں اے _ولایت انتصابی دے معنى کى ہور وضاحت دے لئی ضرورى اے کہ ولایت انتخابی یا وکالت فقیہ تو‏ں اس دے فرق کى تحقیق کى جائے _جس طرح اس گل کى وضاحت بھى ضرورى اے کہ ولایت فقیہ اورنظارت فقیہ وچ کیہ فرق اے _

____________________

۱) مزیدتفصیل دے لئی کتاب حکومت دینی صفحہ۱٧٧تا۱۸۵کى طرف رجوع کیجئے_

۱۵۱ زمانہ غیبت وچ عادل تے جامع الشرائط فقیہ امام زمانہ(عجل اللہ فرجہ الشریف) دا نائب تے آپ کى طرف تو‏ں اسلامى معاشرہ دا منتظم تے نگران ہوئے تو‏ں اے _فقیہ عادل آپ کى طرف تو‏ں لوکاں اُتے ولایت رکھدا اے ایہ ولایت، وکالت تو‏ں جدا اک عہدہ اے _فقیہ کى ولایت انتصابی تے ولایت انتخابى ماں بنیادى فرق اسى نکتہ وچ پوشیدہ اے _ولایت انتخابی دے نظریہ کى بنیاد اُتے لوک انتخاب تے بیعت دے ذریعہ فقیہ نو‏‏ں ولایت عطا کردے نيںگویا کہ لوکاں دا منتخب شدہ شخص انہاں دا وکیل تے مملکت دے انتظامى امور دا سرپرست ہوئے تو‏ں اے _ لیکن فقیہ کى ولایت انتصابى کے نظریہ کى بنیاد اُتے فقیہ عادل لوکاں دا وکیل نئيں ہوتابلکہ اسنو‏ں ایہ منصب شرعى دلیلاں تے امام دے منصوب کرنے تو‏ں حاصل ہوئے تو‏ں اے _اور لوکاں دا اسنو‏ں تسلیم کرنا تے اسکى مدد کرنا،اسک‏‏ے منصب تے ولایت وچ کوئی بنیادى کردار ادا نئيں کردا_بلکہ ولایت نو‏‏ں بروئے کار لیانے تے اس دے اختیارات دے عملى ہونے وچ مددگار ثابت ہوئے تو‏ں اے دوسرے لفظاں وچ لوکاں دا فقیہ کى ولایت نو‏‏ں قبول کرلینا اسکى ولایت دے شرعى ہونے دا باعث نئيں بندا_بلکہ لوکاں کى طرف تو‏ں حمایت تے نال دینے تو‏ں اس کى مقبولیت تے خارجى وجود دا اظہار ہوتاہے _

ولایت انتصابى کى حقیقت مکمل طورپرحقیقت وکالت سے بھى مختلف اے _وکالت وچ اک مخصوص شخص یعنى وکیل اک خاص مورد وچ اک دوسرے شخص یعنى موکل کى جگہ اُتے قرار پاندا اے تے اس کى طرف تو‏ں عمل انجام دیندا اے _اصل اختیار موکل دے ہتھ وچ ہُندا اے وکیل انہى اختیارات کى بنیاد اُتے کم کردا اے جو اک یا چند موکل اسنو‏ں دیندے نيں _جدو‏ں کہ ولایت وچ ایسا نئيں ہُندا _حتى کہ جے امام معصوم بھى اک شخص نو‏‏ں وکیل تے دوسرے نو‏‏ں ولایت دے مقام اُتے منصوب فرمائیںتو انہاں دونے کى حقیقت وحیثیت بھى اک جیسى نئيں ہُندی_آیت الله جوادى آملى اس بار ے وچ کہندے نيں :

۱۵۲ ولایت اور وکالت وچ فرق اے _ کیونجے وکالت موکل دے مرنے تو‏ں ختم ہوجاتى اے لیکن ولایت وچ ایسا نئيں ہُندا یعنى جے امام معصوم کسى نو‏‏ں کسى امر وچ اپنا وکیل قرار دیندے نيں تاں امام کى شہادت یا رحلت دے بعد اس شخص کى وکالت ختم ہوجاتى اے _ مگر ایہ کہ بعد والے امام اس کى وکالت کى تائید کر دیؤ_ لیکن ولایت وچ ایسا نئيں ہُندا مثلا جے امام کسى نو‏‏ں منصوب کردے نيں تے اوہ آپ (ع) کى طرف تو‏ں کسى موقوفہ اُتے ولایت رکھدا ہوئے تاں امام کى شہادت یا رحلت دے بعد اس شخص کى ولایت ختم نئيں ہوگى _ مگر ایہ کہ بعد والے امام اسنو‏ں ولایت تو‏ں معزول کرداں_ (۱)

دوسرا نکتہ ایہ اے کہ ولایت فقیہ ،نظارت فقیہ سے مختلف اے _ ولایت دا تعلق نظام دے چلانے تے اجراسنو‏ں اے _ ولایت اسلامى معاشرہ دے اہ‏م ترین تے مختلف مسائل تے انتظامى امور نو‏‏ں اسلامى موازین تے قواعد دے مطابق حل کرنے نو‏‏ں کہندے نيں_ جدو‏ں کہ نظارت اک قسم کى نگرانى اے تے اجرائی عنصرکى حامل نئيں ہوتى _ زمانہ غیبت وچ سیاسى تفکر وچ محل نزاع فقیہ عادل دے لئی ولایت دا اثبات اے جدو‏ں کہ نظارت فقیہ موافقین تے مخالفین دے درمیان محل نزاع تے بحث نئيں اے اصلى نزاع تے جھگڑا اس وچ اے کہ کیہ فقیہ عادل نو‏‏ں شریعت کى طرف تو‏ں ولایت اُتے منصوب کيتا گیا اے یا نئيں؟ لہذا اس باب وچ فقہى بحث دا محور ہمیشہ ولایت فقیہ رہیا اے نہ کہ نظارت فقیہ_

فقیہ کى ولایت انتصابى کے نظریہ کى بنیاد اُتے ایہ سوال سامنے آندا اے کہ جامع الشرائط فقیہ دے لئی ایہ ولایت کس طرح محقق ہوتى اے ؟

____________________

۱) ولایت فقیہ صفحہ ۳۹۵_

۱۵۳ کیا ہر عادل تے جامع الشرائط فقیہ شان ولایت رکھدا اے یا بالفعل اس منصب اُتے فائزہے ؟

حق ایہ اے کہ اگر ولایت فقیہ پر روایات کى دلالت صحیح ہوئے تاں فیر ہر جامع الشرائط فقیہ دے لئی منصب ولایت ثابت اے _ تے ایہ عہدہ اہل حل تے عقد کے انتخاب یا رائے عامہ جداں کسى تے امر اُتے موقوف نئيں اے _ پس ولایت فقیہ کى ادلّہ کى روسے فقیہ عادل بالفعل ولایت دا حامل اے _ جس طرح ہر فقیہ عادل بالفعل منصب قضا دا حامل ہُندا اے تے جھگڑےآں دا فیصلہ کر سکدا اے _

یاد رہے کہ تمام و اجدالشرائط فقہاء جو کہ منصب ولایت کے حامل نيں براہ راست معاشرے دے امور کى نگرانى دے عہدہ اُتے فائز نئيں ہوسکدے _ جس طرح اک کیس دے سلسلہ وچ تمام قاضى فیصلہ نئيں دے سکدے _ واضح سى گل اے کہ جدو‏ں اک جامع الشرائط فقیہ امور کى سرپرستى اپنے ذمہ لے لیندا اے تاں باقى فقہا تو‏ں ایہ ذمہ دارى ساقط ہوجاتى اے _ بنابراں اک فقیہ عادل نو‏‏ں اہل حل تے عقد دا منتخب کرنا یا عوام دا اسنو‏ں تسلیم کر لینا دوسرے فقہاء تو‏ں منصب ولایت نو‏‏ں سلب نئيں کردا بلکہ جدو‏ں تک اک فقیہ عادل امور کى سرپرستى کر رہیا اے تاں دوسرےآں تو‏ں ایہ ذمہ دارى ساقط اے _

۱۵۴ خلاصہ :

۱) جوافراد ولایت فقیہ نو‏‏ں اس ولایت کى قسم سمجھدے نيں جو محجور تے بے کس افراد اُتے ہوتى اے اوہ ولایت کى قانونى حقیقت تے ماہیت نو‏‏ں دوسرے سیاسى اقتدار کى قانونى حقیقت تو‏ں مختلف قرار دیندے نيں_

۲) اس نظریہ دے قائلین فقیہ کى ولایت عامہ کو لوکاں دے کم شعور تے بے بس ہونے دا لازمہ سمجھدے نيں_

۳) اس نظریہ دے قائلین اس تو‏ں غافل رہے نيں کہ اسلامى معارف وچ لفظ ولایت دے مختلف استعمال نيں_

۴) روایات وچ امام کومعاشرہ دا قیّم کہیا گیا اے _ تے انہاں روایات وچ قیم، ذریعہ حیات تے قوام دے معنى وچ استعمال ہويا اے _ جس معنى وچ قرآن نے دین تے آسمانى صحیفاں کو قیّم کہیا اے _

۵) ولایت انتصابى مکمل طور پرلوکاں کى طرف تو‏ں ولایت انتخابی تے وکالت فقیہ دے نظریہ تو‏ں مختلف اے _

٦) ولایت انتصابى اک قانونى حقیقت ہونے دے لحاظ تو‏ں وکالت کى ماہیت تو‏ں مختلف اے _

٧) ولایت فقیہ حاکمیت تے امور کى سرپرستى دے معنى وچ ہے لہذا نظارت فقیہ تو‏ں واضح فرق رکھتى اے _

۸) ولایت فقیہ کى ادلّہ کى رو تو‏ں ایہ ولایت بالفعل ہر جامع الشرائط فقیہ نو‏‏ں حاصل اے _ یعنى ہر فقیہ عادل امام کى طرف تو‏ں منصوب ہُندا اے تے اس کى ولایت شرعى ہوتى اے _

۱۵۵ سوالات :

۱) کيتا ولایت فقیہ کى قانونى حقیقت دوسرى حکومتاں دے سیاسى اقتدار تو‏ں مختلف ہوتى اے ؟

۲) اوہ افراد جو ولایت فقیہ نو‏‏ں اوہ ولایت سمجھدے نيں جو محجور افراد اُتے ہوتى نيں_ انہاں نے کن نکات تو‏ں غفلت کى اے ؟

۳) فقیہ کى ولایت انتصابى ،وکالت فقیہ سے کیہ فرق رکھتى اے ؟

۴) کيتا ولایت فقیہ تے نظارت فقیہ اک ہى چیز اے ؟

۵) ولایت فقیہ کى ادلّہ کى روسے جامع الشرائط فقیہ دے لئی کس قسم کى ولایت ثابت کى جاسکتى اے ؟

۱۵٦ ستر ہواں سبق :

ولایت فقیہ کى مختصر تریخ -۱-

ولایت فقیہ کى ابتداء آغاز فقہ تو‏ں ہى ہوتى اے _ فقہ تے اجتہاد کى ابتدائ تریخ تو‏ں ہى فقیہ کى بعض امور وچ ولایت دا اعتقاد پایا جاندا اے _ اس وجہ تو‏ں اسنو‏ں فقہ شیعہ دے مسلّمات وچو‏ں سمجھیا جاسکدا اے _ ولایت فقیہ دے متعلق جو شیعہ علماء وچ اختلاف پایاجاندا اے _ اوہ اس کى حدود وقیود تے اختیارات وچ اے نہ کہ اصل ولایت فقیہ وچ _

قضاوت تے امور حسبیّہ(۱) جداں امور وچ فقیہ عادل کى ولایت اُتے سب متفق نيں_جدو‏ں کہ اس تو‏ں وسیع تر امورماں اختلاف اے _ یعنى معاشرہ دے سیاسى تے انتظامى امور وچ فقیہ ولایت رکھدا اے یا نئيں ؟ اسنو‏ں

____________________

۱) امور حسبیّہ تو‏ں مراد اوہ امور نيں جنہاں دے چھڈ دینے اُتے شارع مقدس کسى صورت وچ بھى راضى نئيں اے مثلاً بچےآں ، دیواناں تے بے شعور افراد کى سرپرستى _لفظ حسبہ' دے معنى اجر تے ثواب دے نيں _ عام طور اُتے اس دا اطلاق انہاں امور اُتے ہُندا اے جو اخروى اجر تے ثواب دے لئی انجام دتے جاندے نيںاور کبھى قربت دے معنى وچ بھى استعمال ہُندا اے _وہ کم امور حسبیّہ وچ شمار ہُندے نيں جنہاں نو‏ں قربت خدا دے لئی انجام دتا جاندا اے یا در اے کہ امور حسبیّہ واجبات کفائی نئيں نيں _ کیونجے واجبات کفائی انہاں امور نو‏‏ں کہندے نيں جنہاں نو‏ں ہر شخص انجام دے سکدا اے تے بعض دے انجام دینے تو‏ں دوسرےآں تو‏ں ساقط ہوجاندے نيں جدو‏ں کہ امور حسبیّہ وچ تصرف دا حق یا تاں صرف فقیہ عادل دے نال مخصوص اے یا فیر گھٹ تو‏ں گھٹ فقیہ عادل دے ہُندے ہوئے دوسرے حق تصرف نئيں رکھدے _

۱۵٧ ولایت عامہ فقیہ یا معصومین کى نیابت عامہ تو‏ں بھى تعبیر کيتا جاندا اے _ فقیہ کى ولایت عامہ تو‏ں مراد ایہ اے کہ فقیہ عادل نہ صرف اجرائے احکا‏م ، قضاوت تے امور حسبیّہ وچ امام معصوم دا نائب اے بلکہ امام کى تمام قابل نیابت خصوصیات دا بھى حامل ہوئے تو‏ں اے _

ولایت فقیہ دے بعض مخالفین ایہ باور کرانا چاہندے نيں کہ شیعہ فقہ کى تریخ وچ ولایت عامہ فقیہ کى بحث اک نويں بحث اے جو آخرى دو صدیاں وچ منظر عام اُتے آئی اے جدو‏ں کہ شیعہ فقہ کى طویل تریخ وچ اس تو‏ں پہلے اس دا کوئی وجود نئيں ملدا حالانکہ فقاہت تشیع دے تمام ادوار وچ اس نظریہ دے قابل اعتبار قائلین موجود رہے نيں بلکہ بعض وڈے وڈے شیعہ علماء تے فقہاء نے اس دے متعلق فتوے بھى دتے نيں تے بعض علماء نے اس دے متعلق اجماع کادعوى بھى کيتا اے _ ایتھ‏ے اسيں صرف تن بزرگ فقہاء دے کلام کى طرف اشارہ کردے نيں_

دسويں صدى دے عظیم شیعہ فقیہ جناب محقق کر کى جامع الشرائط فقیہ دے لئی امام کى نیابت عامہ نو‏‏ں اجماعى تے متفق علیہ سمجھدے نيں تے کہندے نيں : اس ولایت دا نہ ہونا شیعاں دے امور دے معطل ہونے دا باعث بندا اے _(۱)

عظیم کتاب جواہر الکلام دے مصنف تے نامور شیعہ فقیہ شیخ محمد حسن نجفى امر بالمعروف کى بحث دے دوران امام معصوم دے تمام مناصب وچ فقیہ عادل کى نیابت نو‏‏ں شیعہ علماء دے نزدیک اک مسلّم حقیقت سمجھدے نيں _ انہاں دا کہنا اے کہ فقیہ کى ولایت عامہ تو‏ں انکار شیعاں دے بوہت سارے امور دے معطل ہونے دا باعث بندا اے _ تے جنہاں نے فقیہ کى ولایت عامہ دا انکار یا اس وچ شک کيتا اے انہاں نے نہ تاں فقہ دے مزہ نو‏‏ں چکھا اے تے نہ ہى معصومین دے کلام دے رموز نو‏‏ں سمجھیا اے (۲) _آپ فرماندے نيں:

____________________

۱) رسالے محقق کرکى جلد ۱ ، صفحہ ۱۴۲، ۱۴۳_ رسالة فى صلاة الجمعة_

۲) آپ کى آنے والى عبارت دا ترجمہ بھى تقریبا یہى اے ( مترجم)

۱۵۸ ثبوت النیابة لهم فى کثیر من المواضع على وجه یظهر منه عدم الفرق بین مناصب الامام اجمع ، بل یمکن دعوى المفروغیة منه بین الاصحاب، فانّ کتبهم مملوء ة بالرجوع الى الحاکم ، المراد منه نائب الغیبة فى سائر المواضع لو لا عموم الولایة لبقى کثیر من الامور المتعلّقة بشیعتهم معطّلة _ فمن الغریب وسوسة بعض الناس فى ذلک بل کانّه ما ذاق من طعم الفقه شیئاً، تے لا فهم من لَحن قولهم تے رموزهم امراً (۱)

فقیہ متبحر آقا رضا ہمدانى فقیہ عادل دے لئی امام کى نیابت تے جانشینى دے مسلّمہ ہونے دے متعلق ایويں فرماندے نيں:

زمانہ غیبت وچ اس قسم دے امور (وہ امور عامہ جنہاں وچ ہر قوم اپنے رئیس کى طرف رجوع کرتى اے ) وچ جامع الشرائط فقیہ دے امام دے جانشین ہونے وچ شک تے تردید معقول نئيں اے جدو‏ں کہ علماء دے اقوال بھى اس گل کى تائید کردے نيں کیونجے انہاں دے کلام تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ گل امور مسلّمہ وچو‏ں اے تے ایہ گل اس قدر واضح تھى کہ بعض علماء نے تاں امام کى طرف تو‏ں فقیہ کى نیابت عامہ کى دلیل اجماع نو‏‏ں قرار دتا اے _(۲)

ہم اشارہ ک‏ے چکے نيں کہ فقہ شیعہ دے طول تریخ وچ زمانہ قدماء تو‏ں لےک‏ے اج تک علمائ فقیہ کى ولایت

____________________

۱) جواہر الکلام فى شرح شرائع الاسلام جلد ۲۱، صفحہ ۳۹٦، ۳۹٧_

۲) مصباح الفقیہ جلد ۱۴، صفحہ ۲۹۱ کتاب الخمس _

۱۵۹ عامہ دے معتقد رہے نيں تے عظیم فقہاء نے اسى دے مطابق فتوے دتے نيں_ بہتر اے کہ اسيں ایتھ‏ے مختلف ادوار دے علماء دے اقوال ذکر کر دیؤ_

محمد ابن نعمان بغدادى متوفى ۴۱۳ھ جو کہ شیخ مفیدرحمة الله علیہ دے ناں تو‏ں مشہور نيں تے شیعاں دے بہت وڈے فقیہ شمار ہُندے نيں_ مخالفین دے اس ادعا نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد کہ جے امام زمانہ عجل الله فرجہ الشریف کى غیبت اسى طرح جا رى رہى تاں حدود الہى دا اجرا کسى اُتے واجب نئيں اے _ کہندے نيں:

فأما إقامة الحدود فهو إلى سلطان الاسلام المنصوب من قبَل الله تعالى تے هم ائمة الهُدى من آل محمد(ص) تے من نصبوه لذلک من الاُمراء والحکا‏م ، تے قد فَوَّضوا النظرَ فیه إلى فقهاء شیعتهم مع الامکان (۱)

حدود الہى دا اجرا حاکم شرعى دا کم اے _ اوہ حاکم شرعى جسنو‏ں خدا کى طرف تو‏ں مقرر کيتا گیا ہوئے تے اوہ ائمہ اہلبیت نيںیا اوہ افراد جنہاں نو‏ں ائمہ معصومین حاکم مقرر کرداں تے ممکنہ صورت وچ انہاں نے ایہ کم اپنے شیعہ فقہا دے سپرد کر رکھیا اے _

اس عبارت وچ شیخ مفید حدود الہى دا اجرا اسلام دے حاکم کى ذمہ دارى قرار دیندے نيں نہ کہ قاضى کى لہذا انہاں دا اس گل کى تاکید کر نا کہ ایہ کم جامع الشرائط فقیہ کى خصوصیات وچو‏ں اے فقیہ کى ولایت عامہ کى دلیل اے _ کیونجے صرف حاکم شرع ہى حدود الہى نو‏‏ں جارى کرسکدا اے _ ایہ گل درج ذیل دو روایات دے نال مطابقت رکھتى اے _

عن حفص بن غیاث قال : سألت اباعبدالله (علیه السلام)

____________________

۱) المقنعہ صفحہ ۸۱۰، کتاب الامر بالمعروف تے النہى عن المنکر _

۱٦۰ قلت: من یقیم الحدود؟ السلطان او القاضی؟ فقال: اقامة الحدود الى من الیه الحکم _(۱)

حفص ابن غیاث کہندے نيں : ميں نے امام صادق تو‏ں پُچھیا : حدود الہى کون جارى کريں گا؟ سلطان یا قاضی؟ فرمایا حدود دا اجرا حاکم دا کم اے _

انّ علیّاً (ع) قال : لا یصلح الحکم تے لا الحدود تے لا الجمعة الا ّ بامام (۲)

امیرالمؤمنین نے فرمایا حکومت ، حدود تے جمعہ کى ادائیگى امام دے بغیر صحیح نئيں نيں_

حمزہ ابن عبدالعزیر دیلمى (متوفى ۴۴۸_۴٦۳)جو کہ سلار دے لقب تو‏ں مشہور نيں کہندے نيں:

قد فوّضوا إلى الفقهاء إقامة الحدود والاحکا‏م بین الناس بعد أن لا یتعدّوا واجباً تے لا یتجاوزوا حداً تے امروا عامة الشیعة بمعاونة الفقهاء على ذلک (۳)

یہ کم فقہاء نو‏‏ں سونپیا گیا اے کہ اوہ حدود الہى نو‏‏ں قائم کرن تے لوکاں دے درمیان فیصلہ کرن_ اوہ نہ واجب تو‏ں اگے بڑھاں تے نہ حد تو‏ں تجاوز کرن تے عام شیعاں نو‏‏ں اس سلسلہ وچ فقہاء کى مدد کرنے دا حکم دتا گیا اے _

اس فتوى دے مطابق حدود تے احکا‏م الہى دا اجرا جو کہ سیاسى ولایت کى خصوصیات وچو‏ں اے تے ولایت قضائی تو‏ں وسیع تر اک امر اے _ شیعہ فقہا دے سپرد کيتا گیا اے تے ائمہ معصومین لوکاں تو‏ں ایہ چاہندے نيں کہ اوہ اس سلسلہ وچ فقہاء کى مدد کرن_

____________________

۱) وسائل الشیعہ جلد ۱۸ص۲۲۰_

۲) المستدرک جلد ۳ صفحہ ۲۲۰_

۳) المراسم النبویةص ۲٦۱_

۱٦۱ عظیم فقیہ ابن ادریس حلّى (متوفى ۵۹۸ھ ق) معتقد نيں کہ جامع الشرائط فقیہ نو‏‏ں احکا‏م الہى تے شرعى حدود دے اجرا کى ذمہ دارى لینى چاہیے ایہ ولایت امر بالمعروف تے نہى عن المنکر کى اک قسم اے تے ایہ ہر جامع الشرائط کى ذمہ داریہے_ حتى کہ جے اسنو‏ں فاسق تے فاجر حاکم کى طرف تو‏ں بھى مقرر کيتا جائےتب بھى اوہ در حقیقت امام معصوم تے ولى امر کى طرف تو‏ں مقرر کردہ اے _ حدود الہى دا اجرا صرف امام معصوم کى ذمہ دارى نئيں اے بلکہ ہر حاکم دا وظیفہ اے _پس مختلف شہراں وچ امام دے نائبین بھى اس حکم وچ شامل نيں (۱) _

ابن ادریس حلّی، سید مرتضى ، شیخ طوسى تے دوسرے بوہت سارے علماء نو‏‏ں اپنا ہ‏م خیال قرار دیندے نيں_

و علیه ( العالم الجامع للشرائط)متى عرض لذلک ا ن یتولّاه (الحدود)لکون هذه الولایة امراً بمعروف تے نهیاً عن منکر، تعیّن غرضهما بالتعریض للولایة علیه تے هو انہاں کان فى الظاهر من پہلے المتغلّب ،فهو فى الحقیقة نائب عن ولى الامر (عج) فى الحکم فلا یحلّ له القعود عنه تے اخوانه فى الدین مامورون بالتحاکم تے حمل حقوق الاموال الیه تے التمکن من انفسهم لحدّ او تادیب تعیّن علیهم …

و ما اخترناه اوّلا هو الذى تقتضیه الادلّة ،و هو اختیار السید المرتضى فى انتصاره تے اختیار شیخنا ابوجعفر فى مسائل خلافه

____________________

۱) آپکى آنے والى عبارت دا ترجمہ تقریبا یہى اے ( مترجم)

۱٦۲ و غیرهما من الجلّة المشیخة الشائع المتواتر انہاں للحکا‏م اقامة الحدود فى البلد الذى کل واحد منهم نائب فیه من غیر توقف فى ذلک (۱)

دسويں صدى دے عظیم فقیہ محقق کرکى (متوفى ۹۴۰ق )فقیہ عادل دے امام معصوم دے تمام قابل نیابت امور وچ امام دے نائب ہونے اُتے اصرار کردے نيں تے اسنو‏ں تمام علماء دا متفق الرا ے حکم قرار دیندے ہوئے کہندے نيں:

اتَّفَقَ أصحابنا (رضوان الله علیهم) على أنّ الفقیه العدل الإمامى الجامع لشرائط الفتوى المعبّر عنه بالمجتهد فى الأحکا‏م الشرعیة نائب من قبَل ائمة الهُدى (صلوات الله علیهم) فى حال الغَیْبة فى جمیع ما للنّیابة فیه مدخل والمقصود من هذا الحدیث هنا أنّ الفقیه الموصوف بالأوصاف المعیّنة منصوب من قبَل أئمّتنا نائب عنهم فى جمیع ما للنّیابة فیه مدخل بمقتضى قوله (ع) : فإنّى قد جعلته علیکم حاکماً تے هذه استنابة على وجه کلّی

ساڈے تمام علماء اس گل اُتے متفق نيں کہ اوہ شیعہ عادل فقیہ جو فتوى دینے کى صلاحیت رکھدا ہوئے کہ جسنو‏ں احکا‏م شرعیہ وچ مجتہد تو‏ں تعبیر کيتا جاندا اے، زمانہ غیبت وچ انہاں تمام امور وچ ائمہ ہدى دا نائب ہُندا اے جو نیابت دے قابل نيں

حدیث معصوم (کہ ميں نے اسنو‏ں تسيں اُتے حاکم قرار دتا اے ) تو‏ں مراد ایہ اے کہ اوہ فقیہ جو

____________________

۱) السرائر، جلد ۳ ، صفحہ ۵۳۸، ۵۳۹و۵۴٦_

۱٦۳ مذکورہ صفات دا حامل ہوئے _ ائمہ دا مقرر کردہ نائب اے انہاں تمام امور وچ جو قابل نیابت نيں تے ایہ نیابت کلى تے عام اے _ (۱)

شیخ جعفر کاشف الغطاء دے فرزند شیخ حسن کاشف الغطا (متوفى ۱۲٦۲ھ ق)اپنى کتاب انوار الفقاہہ (جو کہ خطى نسخہ اے )ماں فقیہ کى ولایت عامہ نو‏‏ں صراحتاً ذکر کردے ہوئے کہندے نيں : فقیہ کى ولایت صرف قضاوت تک محدود نئيں اے تے اس گل کى نسبت فقہا کیطرف دیندے ہوئے فرماندے نيں:

ولایة الحاکم عامّة لکلّ ما للإمام ولایة فیه لقوله (ع) : حجّتى علیکم تے قوله (ع) : فاجعلوه حاکماً حیث فهم الفقهاء منه انّه بمعنى الولیّ المتصرّف لا مجرّد أنّه یحکم فى القضائ

حاکم ( فقیہ جامع الشرائط) نو‏‏ں انہاں تمام امور وچ ولایت حاصل اے جنہاں وچ امام (ع) نو‏‏ں ولایت حاصل ہوتى اے کیونجے امام (ع) فرماندے نيں: یہ تسيں اُتے میرى طرف تو‏ں حجت نيں_ ہور فرمایا: اسنو‏ں ( فقیہ نو‏‏ں )حاکم قرار دو _ اس تو‏ں فقہا نے یہى سمجھیا اے کہ ایتھ‏ے مراد ولى متصرف ہے نہ کہ صرف قضاوت کرنے والا_

انوار الفقاہہ دے مصنف کى ولایت عامہ اُتے اک دلیل ایہ اے کہ ولایت دے سلسلہ وچ نائب خاص تے نائب عام وچ کوئی فرق نئيں اے _ یعنى جے امام معصوم کسى شہر وچ اک نائب خاص مقرر کردے نيں مثلا مالک اشتر نو‏‏ں مصر دے لئی ،یا غیبت صغرى وچ نوّاب اربعہ کو، تاں انہاں کى ولایت صرف قضاوت وچ منحصر نئيں ہوتى بلکہ حدود الہى دا اجراء ،شرعى مالیات کى وصولى ، جھگڑےآں دا فیصلہ ، امورحسبیّہ کى سرپرستى ، تے مجرماں نو‏‏ں سزا دینا، سب اس وچ شامل نيں_ پس غیبت کبرى دے زمانہ وچ بھى امام معصوم کى نیابت عمومى ہوگى تے انہاں تمام امور کى ذمہ دارى فقیہ عادل اُتے ہوگى _

____________________

۱) ر سائل محقق کرکی، جلد ۱ ،ص ۱۴۲، ۱۴۳ (رسالة صلوة الجمعہ)_

۱٦۴ خلاصہ:

۱) اصل ولایت فقیہ شیعہ فقہ دے مسلّمات وچو‏ں اے اگرچہ اس ولایت دے دائرہ اختیار وچ اختلاف اے _

۲)وڈے وڈے شیعہ فقہا نے فقیہ کى ولایت عامہ اُتے اجماع دا دعوى کيتا اے _ جدو‏ں کہ بعض مخالفین اسنو‏ں اک نواں تے جدید مطلب سمجھدے نيں_

۳) بعض فقہا دا اس اُتے اصرار کہ حدود الہى دا اجرا فقیہ عادل دا کم اے _ فقیہ کى ولایت عامہ کى دلیل اے _

۴)بعض روایات حدود الہى دے اجرا نو‏‏ں سلطان تے حاکم کى خصوصیات قرار دیتى نيں نہ قاضى کى _

۵)بعض فقہا صریحاً کہندے نيں : نائب عام ( زمانہ غیبت وچ فقیہ عادل)اور نائب خاص (مثلا مالک اشتر تے محمد ابن ابى بکر) کى ولایت دے دائرہ اختیار وچ کوئی فرق نئيں اے _

۱٦۵ سوالات :

۱)ولایت فقیہ وچ محور اختلاف کيتا اے ؟

۲)ان تن فقہاء دے ناں بتایئےنہاں نے فقیہ کى ولایت عامہ اُتے اجماع دا دعوى کيتا اے ؟

۳)فقیہ کى ولایت عامہ اُتے محقق کرکى نے کس طرح استدلال کيتا اے ؟

۴)حدود الہى دا اجرا فقیہ عادل دے ہتھ وچ اے _ ایہ نظریہ کس طرح فقیہ کى ولایت عامہ کى دلیل اے ؟

۵)ولایت فقیہ دے متعلق ابن ادریس حلّى کى کيتا را ے اے ؟

٦)انوار الفقاہہ دے مصنف ولایت فقیہ دے متعلق کيتا نظریہ رکھدے نيں؟

۱٦٦ اٹھارہواں سبق :

ولایت فقیہ کى مختصر تاریخ-۲-

ساڈے فقہا دے کلمات وچ حاکم دے جو فرائض تے مختلف اختیارات بیان کيتے گئے نيں اوہ قضاوت تو‏ں وسیع تر نيں _ پہلے اسيں نمونہ دے طور اُتے اوہ کلمات ایتھ‏ے ذکر کردے نيں_ فیر اس کى وضاحت کرن گے کہ ایتھ‏ے حاکم تو‏ں مراد کيتا اے _

جو شخص اپنے واجب نفقہ نو‏‏ں ادا نئيں کردا اس دے متعلق محقق حلّى کہندے نيں:

إذا دافع بالنفقة الواجبة أجبره الحاکم، فإن امتنع حبسه …(۱)

جب کوئی شخص نفقہ واجبہ نو‏‏ں ادا نہ کرے تاں حاکم اسنو‏ں مجبور کرے_ جے فیر بھى اوہ انکار کرے تاں اسنو‏ں قید کردے

محقق حلى خیانت کرنے والے وصى نو‏‏ں معزول کرناحاکم کى ذمہ دارى قرار دیندے ہوئے فرماندے نيں :

و لو ظهر من الوصیّ عجز ضُمَّ الیه مساعد، وإن ظهر منه خیانة وجب على الحاکم عزله تے یقیم مقامه أمیناً (۲)

____________________

۱) شرائع الاسلام جلد ۲ ،ص ۲۹٧_ ۲۹۸،کتاب النکاح _

۲) شرائع الاسلام جلد ۲، صفحہ ۲۰۳، کتاب الوصیة_

۱٦٧ اگر معلوم ہوجائے کہ وصى عاجز اے تاں اس دے لئی مددگار معین کيتا جائیگا تے جے معلوم ہوجائے کہ وصى نے خیانت کى اے تاں حاکم دے لئی ضرورى اے کہ اسنو‏ں معزول کرکے اس کى جگہ کسى امانتدار آدمى نو‏‏ں وصى مقرر کرے_

شیخ مفید دیواناں تے کم عقل افراد دے لئی وکیل معیّن کرنا حاکم کى ذمہ دارى قرار دیندے ہوئے فرماندے نيں:

لحاکم المسلمین ا ن یوکّل لسْفهائهم مَن یطالب بحقوقهم تے یحتج عنهم تے لهم (۱)

مسلما‏ن حاکم دے لئی ضرورى اے کہ اوہ سفیہ افرادپر اس شخص نو‏‏ں وکیل مقرر کرے جو انہاں دے حقوق دا مطالبہ کردا ہوئے تے انہاں کى طرف تو‏ں تے انہاں دے حق وچ استدلال کرے_

شیخ مفید حاکم کو سلطان اور ناظر جداں لفظاں تو‏ں بھى تعبیر کردے نيں_ مثلا ًکتاب وصیت وچ فرماندے نيں:

فإن ظهر من الوصى خیانة کان للناظر فى أُمور المسلمین أن یعزله (۲)

پس جے وصى خیانت کرے تاں امور مسلمین دے ناظر دے لئی ضرورى اے کہ اسنو‏ں معزول کردے_

ذخیرہ اندوز دے متعلق حاکم کى ذمہ دارى نو‏‏ں بیان کردے ہوئے فرماندے نيں:

وللسلطان أن یکره المحتکر على إخراج غلّته تے بیعها فى أسواق المسلمین (۳)

____________________

۱) المقنعہ، صفحہ ۸۱٦،کتاب الوکالة_

۲) المقنعہ، صفحہ ٦٦۹_

۳) المقنعہ ،صفحہ ٦۱٦_

۱٦۸ سلطان دے لئی ضرورى اے کہ اوہ ذخیرہ اندوز نو‏‏ں غلّہ باہر لیانے تے اسنو‏ں مسلماناں دے بازار وچ فروخت کرنے اُتے مجبور کرے_

قطب الدین راوندى مرحوم متاجرکى بحث وچ فرماندے نيں کہ حاکم نو‏‏ں حق حاصل اے کہ اوہ ذخیرہ اندوز نو‏‏ں غلّہ جات فروخت کرنے اُتے مجبور کرے_

فإذا ضاق الطعام تے لا یوجد إلّا عند مَن احتکره ، کان للسلطان أن یْجبره على بیعه (۱)

پس جدو‏ں غلّہ کى کمى ہوئے جائے تے ذخیرہ اندوز دے سوا کدرے نہ پایاجاندا ہوئے تاں سلطان دے لئی ضرورى اے کہ اوہ اسنو‏ں بیچنے اُتے مجبور کرے_

شیخ حسن کاشف الغطاء کتاب انوار الفقاہہ باب قضا وچ لکھدے نيں : حاکم شرع امام زمانہ -عجل الله فرجہ الشریف کى طرف تو‏ں تمام انفال تے اموال وچ وکیل او ر نائب اے _ تے اس فتوى اُتے اجماع دا دعوى کردے نيں_ انہاں کى عبارت ایہ اے _

و کذا الحاکم الشرعى وکیل عن الصاحب عجل الله فرجه الشریف فیما یعود الیه من انفاله تے امواله تے قبضه قبضه لمکان الضرورة تے الاجماع تے ظواهر اخبار النیابة تے الولایة

یہ کلمات اگرچہ حاکم دے فرائض دے متعلق بعض فقہاء شیعہ کى آرا تے فتاوى نيں_ لیکن اس گل کى بھى نشاندہى کردے نيں کہ سلطان تے حاکم دے اختیارات قاضى کى قضاوت تو‏ں وسیع تر نيں_حاکم قید کرسکدا اے

____________________

۱ ) فقہ القرآن جلد ۲، صفحہ ۵۲_

۱٦۹ حدود الہى نو‏‏ں جارى کردا اے ، کم شعور تے عاجز افراد دے امور کى ذمہ دارى لیندا اے، تے حاکم ہر اس شخص دا ولى ہُندا اے جس دا کوئی ولى نہ ہوئے _ اسى لئے انہاں موقوفات عامہ اُتے بھى اسنو‏ں ولایت حاصل ہوتى اے جنہاں دا کوئی ولّى نہ ہوئے _ اس دا مال قبض کرناگویا امام معصوم (ع) دا مال قبض کرنا اے _اس لئی امام معصوم (ع) دے زمانہ وچ جنہاں اموال وچ تصرف کرنا امامت کى خصوصیات وچو‏ں اے اوہ تصرف زمانہ غیبت وچ حاکم دے ہتھ وچ ہُندا اے _

اب دیکھنا ایہ اے کہ حاکم ، سلطان یا امور مسلمین دے ناظر تو‏ں کيتا مراد اے ؟ ساڈا دعوى ایہ اے کہ انہاں اوصاف دے مالک پہلے مرحلہ وچ خلفاء الہى یعنى محمد وآل محمد نيں _ انہاں دے بعد انہاں دے خاص نائبین تے انہاں دے بعد یعنى زمانہ غیبت وچ انہاں دے نائبین عام یعنى جامع الشرائط عادل فقہاء انہاں اوصاف دے مالک نيںاور ایہ گل وڈے وڈے علماء دے اقوال وچ وضاحت دے نال بیان کى گئی اے _

شیخ مفید اسلام دے حاکم تے سلطان کى وضاحت کردے ہوئے فرماندے نيں:

فأمّا اقامة الحدود فهو إلى سلطان الإسلام المنصوب من قبَل الله تعالى تے هُم ائمّة الهُدى من آل محمّد(ع) أو مَن نَصَبُوهُ لذلک من الأُمراء والحُکّام وقد فوّضوا النظر فیه إلى فقهاء شیعتهم مع الإمکان (۱)

حدود الہى دا اجرا اس اسلامى حاکم دا کم اے جو خدا کى طرف تو‏ں مقرر کيتا گیا ہوئے _ تے اوہ ائمہ اہلبیتہاں_ یا اوہ افراد جنہاں نو‏ں ایہ حاکم تے والى مقرر کرن تے ممکنہ صورت وچ ایہ کم انہاں نے اپنے شیعہ فقہاء دے سپرد کيتا اے _

فخر المحققاں محمد بن حسن حلى بھى حاکم کى اسى طرح تعریف کردے نيں تے اس کى نسبت اپنے والد حسن بن

____________________

۱) المقنعہ، صفحہ ۸۱۰_

۱٧۰ یوسف المعروف علامہ حلّیَ تے ابن ادریس کى طرف دیندے ہوئے فرماندے نيں:

المراد بالحاکم هنا السلطان العادل الا صلى أو نائبه فإن تعذ ّر فالفقیه الجامع لشرائط الفتوی، فقوله: فإن لم یکن حاکم المراد به فقد هؤلاء الثلاثة، تے هو اختیار والدى المصنّف تے ابن ادریس (۱)

ایتھ‏ے اُتے حاکم تو‏ں مراد خود سلطان عادل یا اس دا نائب اے تے جے ایہ نہ ہاں تاں فیر فتوى کى شرائط دا حامل فقیہ _ پس مصنف دا ایہ قول کہ جے حاکم نہ ہوئے اس تو‏ں مراد ایہ اے کہ ایہ تِناں نہ ہاں تے اس قول نو‏‏ں میرے والد ( یعنى مصنف )اور ابن ادریس نے اختیار کيتا اے _

محقق کرکى بھى لفظ حاکم کى یہى تفسیر کردے ہوئے فرماندے نيں:

والمراد به (الحاکم) الإمام المعصوم أو نائبه الخاصّ، تے فى زمان الغیبة النائب العامّ_ تے هو المستجمع لشرائط الفتوى تے الحکم تے لا یخفى أنّ الحاکم حیث أُطلق لا یراد به إلاّ الفقیه الجامع للشرائط (۲)

حاکم تو‏ں مراد امام معصوم یا انہاں کا نائب خاص ہے_ تے زمانہ غیبت وچ نائب عاماورنائب عام تو‏ں مراد اوہ شخص اے جو فتوى اورفیصلہ کرنے کى تمام شرائط دا حامل ہوئے مخفى نئيں رہنا چاہیے کہ جدو‏ں کسى قید وشرط دے بغیر حاکم دا لفظ بولا جائے تاں اس تو‏ں مراد جامع الشرائط فقیہ ہى ہُندا اے _

آخر بحث وچ اسيں چند مفید نکات کى طرف اشارہ کردے نيں:

____________________

۱) ایضاح الفائدے جلد ۲ ، صفحہ ٦۲۴ کتاب الوصایا_

۲) جا مع المقاصد جلد ۱۱، صفحہ ۲٦٦، ۲٦٧کتاب الوصایا_

۱٧۱ ۱_ آخرى دو اسباق وچ ہمارى یہى کوشش رہى اے کہ ولایت فقیہ کى تائید دے لئی زیادہ تر فقہا ء دے اقوال پیش کيتے جاواں _ کیونجے اصلى ہدف اس نکتہ کى وضاحت کرنا اے کہ ولایت فقیہ کا اعتقاد اک قدیمى بحث اے نہ کہ اک نواں مطلب _اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ بعد والے فقہاء دے اقوال وچ مسئلہ ولایت فقیہ نو‏‏ں بالکل شفاف تے واضح صورت وچ بیان کيتا گیا اے _ دور حاضر دے عظیم فقہاء جو فقیہ کى ولایت عامہ دے قائل نيں انہاں وچو‏ں آیت اللہ بروجردى ، آیت اللہ گلپایگانى تے اسلامى جمہوریہ ایران دے بانى امام خمینى قابل ذکر نيں_ (۱)

۲_اہلسنت نے الاحکا‏م السلطانیة کے عنوان تو‏ں فقہ سیاسى دے متعلق مستقل بحث کى اے _ تے فقہ الحکومت تے اس کى جزئیات اُتے تفصیلى نظر ڈالى اے _ جدو‏ں کہ شیعاں نے سیاسى فقہ دے بارے وچ اس قدر تفصیلى بحث نئيں کى اے _ تے اس کى وجہ شیعاں دے خاص سیاسى تے اجتماعى حالات نيں_فاسق تے فاجر حکومتاں کى مخالفت کى وجہ تو‏ں شیعاں اُتے جو سیاسى دباؤ تھا_ اس کى وجہ تو‏ں اوہ سیاسى فقہ دے متعلق مستقل تے تفصیلى بحث نئيں کر پائے تے نہ ہى گذشتہ فقہا حاکم ، والى امر دا دائرہ اختیارات تے سیاسى فقہ تو‏ں مربوط اس قسم کى دوسرى مباحث مستقل تے براہ راست کرپائے_ جداں کہ اس مختصر سى تریخ وچ گذر چکيا اے کہ اس قسم کى مباحث وکھو وکھ طور اُتے حدود تے دیات ، قضا ، امر بالمعروف تے نہى عن المنکر ، نکاح ، وصیت تے مزارعہ دے ابواب وچ کى گئیاں نيں _ حتى کہ محقق کرکى تے صاحب الجواہر جداں فقہاء جنہاں نے کھل دے فقیہ کى ولایت عامہ کى حمایت کى اے _

____________________

۱) انہاں تن فقہاء کى آراء درج ذیل کتاباں وچ ملاحظہ کى جاسکتى نيں _

الف: البدر الزاہر فى صلاة الجمعة تے المسافر ، تقریرات دروس آیت الله حاج آقا حسین بروجردی

ب : الہدایة الى من لہ الولایة ، تقریرات دروس آیت الله سید محمد رضاگلپایگانی

ج : کتاب البیع جلد ۲ تے ولایت فقیہ ، امام خمینی

۱٧۲ انہاں نے بھى اس ولایت عامہ تے اس کى جزئیات دے متعلق تفصیلى تے مستقل بحث نئيں کى ولایت فقیہ کے متعلق مستقل بحث آخرى دو صدیاں وچ کى گئی اے _پہلى دفعہ ملیا احمد نراقى (متوفى ۱۲۴۵) نے اپنى کتاب عوائد الایام ماں ولایت فقیہ کے متعلق اچھے خاصے صفحات مختص کيتے نيں_

یہ نکتہ اس حقیقت کى نشاندہى کردا اے کہ فقیہ عادل دے محدود اختیارات دا ذکر تے حدود دا اجرا، امور حسبیّہ اُتے ولایت تے معصومین دے نال مخصوص مالى امور مثلا انفال ، خمس تے سہم امام تے غیرہ جداں خاص مواردماں فقیہ دے نائب امام ہونے اُتے اصرار دا ایہ معنى نئيں اے کہ فقیہ کى ولایت عامہ اُتے اعتقاد نئيں اے _ کیونجے فقیہ کى ولایت عامہ دے سخت ترین حامیاں نے بھى چند مخصوص موارد نو‏‏ں اپنے مختلف فتاوى دے ذیل وچ حاکم کى ذمہ داریاں دے عنوان تو‏ں ذکر کيتا اے _پس محدود موارد دا ذکر کرنا فقیہ کى ولایت عامہ کى مخالفت یا عدم موافقت کى دلیل نئيں اے _ہاں جے خود فقیہ نے مورد نظر بحث وچ ولایت فقیہ کى محدودیت یا عدم ولایت عامہ کى تصریح کى ہوئے تاں فیر اس فقیہ نو‏‏ں اس نظریہ دا مخالف شمار کيتا جاسکدا اے _

۳_دوسرے علوم تے معارف کى طرح فقہ نے بھى امتداد زمانہ دے نال نال ترقى کى اے _ سیاسى فقہ نے بھى دوسرے فقہى ابواب کى طرح ارتکائی مراحل طے کيتے نيں_

قدیم علماء کى کتاباں وچ جو معاملات کى فقہى بحث اے _ اوہ بعد والے علماء کى لکھتاں تو‏ں قابل موازنہ نئيں اے _ مثلا دقت بحث دے لحاظ تو‏ں شیخ انصارى کى کتاب مکاسب تو‏ں علامہ ، محقق حلى تے شہیدین کى بحث تجارت قابل مقائیسہ نئيں نيں-_ اسى طرح بعد والے علمائ اصول نے اصول عملیہ تے دلیل عقلى دے متعلق جس طرح دقیق تے علمى بحثاں کى نيںپہلے والے علماء نے نئيں کى _لہذا بالکل واضح سى گل اے متاخرین علماء شیعہ دے دور وچ سیاسى فقہ اُتے جو بحث کى گئی اے اوہ سابقہ علماء کى بحث کى نسبت تفصیلى تے زیادہ مفید اے _

۱٧۳ لہذا اس تفصیل نو‏‏ں اس بحث دے جدید ہونے کى دلیل قرارنئيں دتا جاسکدا_

۴_فقیہ کی ولایت عامہ دا انکار اجتماعى امور وچ فقیہ کى سرپرستى دے انکار دے مترادف نئيں اے _ اس مطلب کى وضاحت دے لئی درج ذیل نکات اُتے توجہ دینا ضرورى اے _

الف _اصل ولایت فقیہ دا کوئی فقیہ بھى منکر نئيں اے _ ولایت فقیہ شیعہ فقہ دے مسلّمات وچو‏ں اے _ اختلاف ولایت دے قلمرو تے دائرہ اختیار وچ اے _

ب _ بعض موارد وچ ولایت فقیہ سے انکار دا معنى ایہ اے کہ انہاں موارد وچ شرعى ادلّہ کى روسے فقیہ کى ولایت ثابت نئيں ہوئی _ مثلا فقیہ کى سیاسى ولایت دے منکرین معتقد نيں کہ ادلّہ روائی دے لحاظ تو‏ں امر بالمعروف ، نہى عن المنکر یا حکومت وچ فقیہ کى ولایت ثابت نئيں اے _

ج_ ممکن اے کسى کم اُتے از باب ولایت فقیہ نو‏‏ں منصوب نہ کيتا گیا ہوئے لیکن اس کم کى سرپرستى فقیہ کى شان ہوئے نمونہ دے طور اُتے بعض شیعہ فقہاء دے فتاوى تو‏ں استناد کيتا جاسکدا اے کہ اوہ امور جو محجور تے بے بس افراد دے نال مربوط نيں_ انہاں وچ فقیہ عادل کى سرپرستى تے تصرف نصب ولایت دے باب تو‏ں نئيں اے _ بلکہ قدرمتقین دے باب تو‏ں اے _ یعنى دوسرےآں کى نسبت جواز تصرف دا فقیہ زیادہ حق رکھدا اے _(۱)

فقیہ کى سیاسى ولایت ( حکومت تے امر تے نہى وچ ولایت)کے متعلق ممکن اے کوئی فقیہ، فقیہ کى انتصابى ولایت دا معتقد نہ ہوئے لیکن امور حسبیّہ دے عنوان تو‏ں حکومت تے اسلامى معاشرہ دے انتظامى امور وچ فقیہ عادل کى سرپرستى نو‏‏ں جائز بلکہ واجب سمجھدا ہو_ آیت اللہ میرزا جواد تبریزى دامت برکاتہ اس بارے وچ فرماندے نيں:

____________________

۱) انہاں فقہا وچو‏ں اک آیت اللہ خوئی بھى نيں: التنقیح فى شرح العروة الوثقى ، تقریرات آیت الله خوئی ، بقلم مرزا على غروى تبریزى _ باب الاجتہاد تے التقلید ص ۴۹ _ ۵۰

۱٧۴ ولایت فقیہ دے متعلق دو بنیادى نظریے نيں_ اک اوہ جسنو‏ں امام خمینى نے اختیا کيتا اے _کہ آپ قرآن تے حدیث دے ذریعہ ولایت امر تے نہی_ کہ جس تو‏ں مراد وہى حکومت تے مملکت قائم کرنا اے _ نو‏‏ں فقیہ دے لئی ثابت کردے نيں_

دوسرانظر ایہ حسبیّہ اے جسنو‏ں آیت اللہ خوئی تسلیم کردے نيں_ اس کى بنا پر فقیہ کى ولایت عامہ اُتے ادلّہ عقلى تے نقلى کامل نئيں نيں لیکن معاشرہ وچ کچھ امور ایداں دے ہُندے نيں_ جنہاں نو‏ں بے لگام تے معطل چھڈ دینے اُتے شارع مقدس راضى نئيں اے _ تے اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ صرف فقیہ ہى انہاں امور کى سرپرستى کرسکدا اے یتیماں کى سرپرستى ، بچےآں کى سرپرستى تے کفالت تے مسلم سرحداں کى حفاظت امور حسبیّہ وچو‏ں نيں_ ایہ بھى کہیا جاسکدا اے کہ اسلامى نظام کى حفاظت انہاں سب وچو‏ں اہ‏م ترین امر اے _ اسى لئے مومناں کى جان تے مال کى حفاظت دے لئی فوج تیار کرنا تے انہاں دے امور کى انجام دہى دے لئی ادارے قائم کرنا بہت ضرورى اے _(۱)

____________________

۱) اندیشہ حکومت ، شمارہ ۲، مرداد ۱۳٧۸ ، صفحہ ۴_

۱٧۵ خلاصہ :

۱)شیعہ فقہا نے فقہى کتاباں وچ حاکم دے بوہت سارے فرائض گنوائے نيں_ تے کبھى اسنو‏ں ناظر تے سلطان دے عنوان تو‏ں بھى یاد کيتا اے _

۲)علماء دے کلمات وچ حاکم دے اختیارات قاضى دے اختیارات تے فرائض تو‏ں وسیع تر نيں_

۳)شیخ مفید پہلے مرحلہ وچ سلطان تے حاکم تو‏ں مراد امام معصوم لیندے نيںاور زمانہ غیبت وچ فقیہ عادل_ فخر المحققاں نے بھى یہى تعریف کى اے تے اس تعریف نو‏‏ں علامہ حلّى تے ابن ادریس تو‏ں منسوب کيتا اے _

۴)ولایت فقیہ کى بحث ہمارى فقہ کى تریخ دے نال ہى شروع ہوتى اے _ اگرچہ متاخرین دے ادوار وچ اس اُتے تفصیلى بحث ہوئی اے _

۵)ولایت فقیہ کى مستقل تے جداگانہ بحث محقق نراقى کى کتاب عوائد الایام تو‏ں شروع ہوئی اے تے اس تو‏ں پہلے حتى کہ ولایت فقیہ دے سخت حامیاں نے بھى مستقل بحث نئيں کى تھی_

٦)ولایت فقیہ کى بحث دا ارتکاء کوئی نويں گل نئيں اے _ کیونجے بہت سى اصولى تے فقہى ابحاث نے زمانہ دے نال نال ترقى کى اے _

٧)فقیہ کى ولایت انتصابی دا انکار مسلماناں دے اجتماعى امور وچ فقیہ کى سرپرستى دے انکار دے مترادف نئيں اے _

۱٧٦ سوالات :

۱) علماء دے اقوال وچ حاکم تے قاضى دے در میان کیہ فرق اے ؟

۲) شیخ مفید نے حاکم یا سلطان کى کيتا تعریف کى اے ؟

۳) کس دور وچ فقہى کتاباں وچ ولایت فقیہ کى مستقل بحث شردع ہوئی ؟

۴) متقدمین علماء دے اقوال وچ ولایت فقیہ اُتے مستقل بحث دا نہ ہونا تے اس کى تمام جزئیات کى وضاحت نہ کرنا کیو‏ں اسنو‏ں غیر معتبر قرار نئيں دیندا؟

۵) فقیہ کی ولایت انتصابى کا انکار، اجتماعى امور وچ فقیہ کى سرپرستى دے منافى نئيں اے _ کیو‏ں؟

۱٧٧ انیسواں سبق :

ولایت فقیہ، کلامى مسئلہ اے یا فقہى ؟

دوسرے باب وچ گزر چکاہے کہ امامت اہلسنت دے نزدیک اک فقہى مسئلہ اے جدو‏ں کہ اہل تشیع دے نزدیک کلامى مسئلہہے _ جے اہلسنت کى کلامى کتاباں وچ یہ مسئلہ مورد بحث قرار پایا اے تاں اس دا سبب ایہ اے کہ شیعاں نے اس مسئلہ نو‏‏ں بہت زیادہ اہمیت دى اے تے اسنو‏ں کلامى مباحث وچ ذکر کيتا اے _ اس سبق دا اصلى محور اس گل کى تحقیق کرنا اے کہ کیہ ائمہ معصومین کى ولایت تے امامت کى طرح ولایت فقیہ بھى اک کلامى مسئلہ اے یا فقہى بحث اے تے اعتقادى تے کلامى مباحث تو‏ں اس دا کوئی تعلق نئيں اے ؟

ہر قسم دا فیصلہ کرنے تو‏ں پہلے ضرورى اے کہ کلامى مسئلہکى واضح تعریف اورفقہى مسئلہ تو‏ں اس دے فرق کى وضاحت کى جائے_ کلامى تے فقہى ہونے دا معیار کيتا اے ؟ اسنو‏ں پہچانا جائے تو‏ں کہ ولایت فقیہ دے کلامى یا فقہى مسئلہ ہونے دا نتیجہ تے ثمرہ ظاہر ہوسک‏‏ے_

کسى مسئلہ دے کلامى یا فقہى ہونے دا معیار :

ابتدائے امر وچ ممکن اے ایہ گل ذہن وچ آئے کہ اک مسئلہ دے کلامى ہونے دا معیار ایہ اے کہ اس کا

۱٧۸ اثبات عقلى دلیل تو‏ں ہو_ تے مسئلہ فقہى اوہ اے جس دا اثبات شرعى تے نقلى ادلّہ تو‏ں ہوئے _ اس لئی علم کلام نو‏‏ں علوم عقلیہ تے علم فقہ نو‏‏ں علوم نقلیہ وچو‏ں شمار کيتا جاندا اے _

لیکن ایہ معیار مکمل طور اُتے غلط اے _ کیونجے علم فقہ وچ بھى ادلّہ عقلیہ نو‏‏ں بروئے کار لیایا جاندا اے جس طرح کہ بعض کلامى مباحث ادلّہ نقلیہ کى مدد تو‏ں آشکار ہوتى نيں_ دلیل عقلی، علم فقہ وچ دو طرح تو‏ں فقہى استنباط وچ مدد دیتى اے _

الف _ مستقلات عقلیہ : مثلا اطاعت خدا دا وجوب اک فقہى مسئلہ اے _ تے اس کى دلیل عقل دا حکم اے _ تے عقل اس حکم وچ مستقل اے _ تے کسى نقلى (شرعی)دلیل کى دخالت دے بغیر ایہ حکم لگاتى اے _

ب _ غیر مستقلات عقلیہ یا ملازمات عقلیہ، غیر مستقلات عقلیہ تو‏ں مراد اوہ قضایا عقلیہ نيں جو دو شرعى حکماں دے درمیان ملازمہ دے ادراک کى بنیاد اُتے صادر ہُندے نيں_ عقل اک شرعى حکم دے معلوم ہونے دے بعد اس حکم تے دوسرے حکم دے درمیان ملازمہ نو‏‏ں دیکھتى اے _ اس طرح اک شرعى حکم تو‏ں دوسرے شرعى حکم کى طرف جاتى اے _ اوریاں عقل اس شرعى حکمکے استنباط وچ فقیہ کى مدد کرتى اے _

لہذا ایہ دعوى نئيں کيتا جاسکدا کہ علم فقہ ایسا علم اے جس دے مسائل ادلّہ نقلیہ تو‏ں حل ہُندے نيں تے اس وچ دلیل عقلى کى کوئی مدد شامل نئيں ہوتى _ اسى طرح ایہ دعوى بھى نئيں کيتا جاسکدا کہ علم کلام ادلّہ نقلیہ تو‏ں مدد نئيں لیتااور اس دے تمام مسائل ادلّہ عقلیہ کى بنیاد اُتے حل ہُندے نيںکیونجے بعض کلامى مباحث جو کہ مبدا ومعاد تو‏ں مربوط نيں وچ ادلّہ نقلیہ یعنى قرآن تے روایات تو‏ں مدد لى جاتى اے معاد (قیامت) اک کلامى بحث اے _ لیکن اس کى بعض تفصیلات صرف عقلى ادلّہ تو‏ں قابل شناخت نئيں نيں بلکہ انہاں دے لئی ادلّہ نقلیہ تو‏ں استفادہ کرنا بھى ناگزیر ہُندا اے _

۱٧۹ حقیقت ایہ اے کہ علم فقہ ،مکلفین دے افعال دے متعلق بحث کردا اے _ انہاں دے اعمال دے احکا‏م کى تحقیق تے بررسى کردا اے _ علم فقہ بحث کردا اے کہ کونسے افعال واجب نيں تے کونسے حرام ،کونسے اعمال جائز نيں تے کونسے ناجائز _ لیکن علم کلام، مبدا تے معاد دے احوال دے متعلق بحث کردا اے _ علم کلام دا مکلفین دے افعال تو‏ں کوئی تعلق نئيں ہُندا_ جائز تے ناجائز اُتے بحث نئيں کردا_ علم کلام وچ افعال خدا دے متعلق بحث کى جاتى اے مثلا علم کلام وچ ایہ بحث کى جاتى اے کہ کیہ خدا اُتے رسولاں دا بھیجنا واجب اے ؟ کيتا خدا تو‏ں قبیح افعال سرزد ہوئے سکدے نيں؟ کيتا نیکى کرنے والےآں نو‏‏ں اجر دینا خدا اُتے واجب اے ؟ (۱)

بعثت انبیاء تے ارسال رُسُل دا وجوب اک کلامى بحث اے _ کیونجے ایہ اک اعتقادى بحث اے جو خدا دے مبدا تے فعل دے نال مربوط اے _ لیکن انبیاء کى اطاعت دا واجب ہونا تے انہاں کى دعوت اُتے لبیک کہنا اک فقہى بحث اے _کیونجے اس حکم دا تعلق مکلف دے عمل تو‏ں اے _ اس دا موضوع فعل انسان اے _ تے کرنا یا نہ کرنا انسان دے نال مربوط اے _

اسى معیار نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ولایت فقیہ کى بحث نو‏‏ں شروع کردے نيں_ بے شک ایہ بحث فقہى پہلواں کى بھى حامل اے _ مسئلہ ولایت فقیہ وچ کچھ ایسى جہات بھى نيں جنہاں دا تعلق مکلفین دے عمل تو‏ں اے _ تے انہاں دا شرعى حکم فقہى تحقیق دے قابل اے _ مثلا درج ذیل مسائل فقہى مسائل نيں جو کہ ولایت فقیہ دے نال مربوط نيں_

مسلماناں دے اجتماعى تے عمومى امور وچ فقیہ کى سرپرستى تے حاکمیت جائز اے یا نئيں؟ کيتا اجتماعى تے سیاسی

____________________

۱ ) یاد رہے کہ افعال خدا وچ جس وجوب کاذکر کيتا جاندا اے _ اوہ وجوب تکلیفى کى قسم تو‏ں نئيں اے _ بلکہ اس دا معنى ضرورت کے نيں_ یعنى خدا ایہ کم ضرور انجام دے گا_ کوئی فعل اس اُتے واجب نئيں ہوئے تو‏ں _ اوہ تمام ضرورتاں دا سرچشمہ اے _ دوسرے لفظاں وچ جس وجوب دا ذکر علم کلام وچ ہُندا اے اوہ وجوب عن اللہ ہُندا اے نہ کہ وجوب على اللہ _

۱۸۰ امور وچ فقیہ دے اوامر تے نواہى کى اطاعت مسلماناں اُتے واجب اے یا نئيں؟ کيتا مسلماناں دے عمومى مسائل وچ ولایت نو‏‏ں عملى کرنے وچ فقیہ کى مدد کرنا واجب اے یا نئيں؟ کيتا مسلماناں دے لئی جائز اے کہ فقیہ عادل دے علاوہ کسى دوسرے شخص نو‏‏ں اپنے امور وچ حاکم بنا لاں؟ کيتا ولى فقیہ دے احکا‏م کى اطاعت دوسرے فقہا اُتے بھى واجب اے ؟

لہذا قطعى طور اُتے مسئلہ ولایت فقیہ فقہى پہلوآں دا حامل اے _ اسى لئے علم فقہ وچ اس کى تحقیق ضرورى اے _ لیکن دیکھنا ایہ اے کہ کیہ اس وچ کلامى پہلو بھى نيں یا نئيں؟

ولایت فقیہ دا کلامى پہلو:

ولایت فقیہ دا کلامى پہلو مسئلہ امامت دے نال منسلک اے _ کیونجے مسئلہ ولایت فقیہ نو‏‏ں جے اسى نظر تو‏ں دیکھیا جائے جس نظر تو‏ں مسئلہ امامت نو‏‏ں دیکھیا جاندا اے تاں اس دا کلامى پہلو واضح ہوجائے گا تے مسئلہ امامت کى طرح ایہ بھى اک کلامى بحث شمار ہوئے گا_ شیعہ بحث امامت نو‏‏ں کیو‏ں کلامى مسئلہ سمجھدے نيں؟ اس دا جواب ایہ اے کہ شیعہ اس اُتے فقہى نظر نئيں رکھدے_ تے فعل مکلفین دے حکم دے پس منظر وچ اسنو‏ں نئيں دیکھدے -_شیعہ امامت دے متعلق اس طرح سوال نئيں کردے کہ کيتا مسلماناں اُتے امام تے حاکم دا مقرر کرنا واجب اے ؟ کیا امام کى اطاعت واجب اے ؟ کيتا مسلماناں اُتے حکومت تشکیل دینا واجب اے تے ایہ کہ رحلت رسول صلى الله علیہ تے آلہ تے سلم دے بعد کسى نو‏‏ں اپنے حاکم دے طور اُتے مقرر کرن_

امامت اُتے اس طرح کى نظر (اہلسنت کى نظر یہى اے ) اسنو‏ں فقہى مسئلہ قرار دیتى اے _ کیونجے اس وقت گل مسلماناں دے عمل تے انہاں دے حاکم مقرر کرنے اُتے ہوگى _ لیکن جے اسنو‏ں فعل خدا دے پس منظر وچ دیکھو تے مسئلہ امامت نو‏‏ں مسئلہ نبوت تے ارسال رسل کى طرح خدا دا فعل قرار داں _ تے ایہ سوال کرن کہ کیہ رحلت

۱۸۱ رسول (ص) دے بعد خدا نے کسى نو‏‏ں امت کى ہدایت دے لئی مقرر کيتا اے ؟ کيتا امام مقرر کرنا خدا اُتے واجب اے ؟ تاں اس وقت کلامى مسئلہ شمار ہوئے گا_ کیونجے گذشتہ معیار دے مطابق ایہ سوال مبدا تے معاد کى بحث دے گٹھ وچ آندا اے _ تے اس لحاظ تو‏ں ایہ افعال الہى کى بحث اے _ جو کہ اک کلامى بحث اے _

اور جے مسئلہ ولایت فقیہ نو‏‏ں ولایت معصومین دا استمرار سمجھدے ہوئے امام معصوم کى انتصابى ولایت تے امامت کى طرح فقیہ عادل کی ولایت انتصابى پر فعل خدا دے زاویہ تو‏ں بحث کرن_تو ایہ اک کلامى بحث اکھوائے گى _ آیت اللہ جوادى آملى اس مطلب کى وضاحت کردے ہوئے فرماندے نيں:

ولایت فقیہ دے متعلق کلامى بحث ایہ اے کہ خداوند قدوس جو کہ تمام ذرات کائنات دا عالم اے _ لا یعزب عنہ مثقال ذرة(۱) اوہ تاں جاندا اے کہ ائمہ معصومین اک محدود زمانہ تک موجود رہن گے_ تے آخرى امام عجل الله فرجہ الشریف اک لمبى مدت تک پردہ غیب وچ رہن گے_ تاں کيتا اس زمانہ غیبت دے لئی بھى کچھ دستور مقرر کيتے نيں؟ یا امت نو‏‏ں اس دے حال اُتے چھڈ دتا اے ؟ تے جے دستور بنایا اے تاں کیہ اوہ دستور جامع الشرائط فقیہ نو‏‏ں رہبرى دے لئی منصوب کرنا اے _ تے لوکاں دے لئی اس مقرر کردہ رہبر کى طرف رجوع کرنا ضرورى اے ؟ ایداں دے مسئلہ دا موضوع فعل خدا ہے _ لہذا ولایت فقیہ دا اثبات تے اس اُتے جودلیل قائم ہوگى اس دا تعلق علم کلام تو‏ں ہوئے گا_(۲)

امام خمینى بھى انہاں فقہاء وچ شامل نيں جو مسئلہ ولایت فقیہ نو‏‏ں کلامى پس منظر وچ دیکھدے نيں_ تے اس نکتہ اُتے مصرّ نيں کہ جو ادلّہ امام معصوم دے تقرر دا تقاضا کرتى نيں تے امامت دے سلسلہ وچ انہاں تو‏ں استدلال کيتا جاندا اے _ وہى ادلّہ زمانہ غیبت وچ حاکم دے تقرر تے حکومت کى تشکیل دا تقاضا کرتى نيں_

____________________

۱) اس تو‏ں کوئی معمولى سا ذرہ پوشیدہ نئيں اے _ سورہ سبأ آیت نمبر۳_

۲) ولایت فقیہ صفحہ ۱۴۳_

۱۸۲ حفظ النظام من الواجبات الا کیدة، تے اختلال اُمور المسلمین من الا ُمور المبغوضة، تے لا یقوم ذا تے لا یسدّ عن هذا الاّ بوال: تے حکومة مضافاً الى ا نّ حفظ ثغور المسلمین عن التّهاجم تے بلادهم عن غلبة المعتدین واجب عقلاً تے شرعاً; تے لا یمکن دلک الاّ بتشکیل الحکومة تے کلّ ذلک من ا وضح ما یحتاج الیه المسلمون، تے لا یعقل ترک ذلک من الحکیم الصانع ، فما هو دلیل الامامة بعینه دلیل على لزوم الحکومة بعد غیبة ولى الا مر (عج) فهل یعقل من حکمة الباری الحکیم اهمال الملّة الاسلامیّة تے عدم تعیین تکلیف لهم؟ ا تے رضى الحکیم بالهرج والمرج واختلال النظام ؟(۱)

نظام کى حفاظت واجبات مؤکدة وچو‏ں اے تے مسلماناں دے امور دا مختل ہونا ناپسندیدہ امور وچو‏ں اے _ انہاں کى سرپرستى تے حفاظت سوائے حاکم تے حکومت دے کوئی نئيں کرسکدا_ علاوہ براں مسلماناں کى سرحداں کى حفاظت تے دشمن تو‏ں انہاں دے شہراں نو‏‏ں محفوظ رکھنا عقلاً تے شرعاً واجب اے تے ایہ حکومت تشکیل دتے بغیر ممکن نئيں اے _ انہاں تمام امور کى مسلماناں نو‏‏ں احتیاج اے _ تے حکیم صانع (اللہ تعالى ) دا انہاں نو‏ں ایداں دے ہى چھڈ دینا معقول نئيں اے _ جو امامت کى دلیل اے بعینہ وہى دلیل امام زمانہ عجل الله فرجہ الشریف کى غیبت دے زمانہ وچ لزوم حکومت کى دلیل اے _ کيتا خداوند حکیم کى حکمت تو‏ں معقول اے کہ اوہ ملت اسلامیہ کو

____________________

۱) کتاب البیع ، امام خمینى ، جلد ۲ ، صفحہ ۴٦۱، ٦۲ ۴_

۱۸۳ بے مہار چھڈ دے _ تے انہاں دے لئی کوئی شرعى فریضہ متعین نہ کرے _ یا حکیم مطلق اختلال نظام اُتے راضى ہوئے گا _

گذشتہ مطالب تو‏ں ایہ گل واضح ہوجاتى اے کہ زمانہ غیبت وچ حکومت تے ولایت فقیہ کى بحث فقہى بھى ہوسکتى اے تے کلامى بھى _ تے اس مسئلہ دا کلامى ہونا اس دے فقہى ابعاد تو‏ں مانع نئيں اے _ زمانہ غیبت وچ حکومت دے متعلق شرعى نقطہ نظر دے اظہار دے ضرورى ہونے دے لحاظ تو‏ں اک کلامى مسئلہ اے _ تے جدو‏ں مسلماناں دے حاکم کى شرائط تے فرائض تے دوسرى طرف اس سلسلہ وچ عوام کى ذمہ داریاں اُتے بحث کرن گے تاں ایہ اک فقہى مسئلہ اکھوائے گا_ جس طرح امامت کى عقلى ادلّہ تو‏ں نصب امام دا وجوب ثابت اے _ اسى طرح نقلى ادلّہ مثلا واقعہ غدیر خم تو‏ں اس دے مصادیق معین ہُندے نيں_ ولایت فقیہ کى عقلى ادلّہ تو‏ں ایہ گل ثابت ہوتى اے کہ شرعى اعتبار تو‏ں والى تے حاکم دا مقرر کرنا ضرورى اے تے روائی ادلّہ تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ زمانہ غیبت وچ اوہ حاکم فقیہ عادل اے _

آخرى نکتہ ایہ اے کہ تمام کلامى بحثاں اہمیت دے لحاظ تو‏ں برابر نئيں نيں_ بعض کلامى بحثاں اصول دین کى ابحاث دا جز نيںمثلا نبوت تے معاد کى بحث _ جدو‏ں کہ امامت کى بحث اصول مذہب کى ابحاث دا حصہ اے _

اصل معاد اصول دین وچو‏ں اے لیکن اس دے مسائل کى تفصیلات تے جزئیات کلامى ہونے دے باوجود اہمیت دے لحاظ تو‏ں اصل معاد کى طرح نئيں نيں_ بنابراں زمانہ غیبت وچ ولایت فقیہ تے حکومت دا مسئلہ کلامى ہونے دے باوجود رتبہ دے لحاظ تو‏ں مسئلہ امامت تو‏ں کمتر اے _ اسى لئے اصول مذہب وچو‏ں نئيں اے _

۱۸۴ خلاصہ:

۱) ایہ گل واضح ہونى چاہیے کہ کیہ ولایت فقیہ اک فقہى مسئلہ اے یا کلامی؟

۲)بعض نو‏‏ں ایہ غلط فہمى ہوئی اے کہ کسى مسئلہ دے کلامى ہونے دا معیار ایہ اے کہ اس اُتے عقلى دلیل دا قائم کرنا ممکن ہو_

۳) کسى مسئلہ دے فقہى ہونے دا معیار ایہ اے کہ اس دا تعلق مکلفین دے عمل تو‏ں ہوئے _

۴)مسئلہ کلامى مبدا تے معاد دے احوال تو‏ں بحث کردا اے _ لہذا جے فعل خدا دے بارئے وچ بحث ہوئے ، تاں اوہ مسئلہ کلامى ہوئے گا_ تے جے فعل مکلف دے متعلق ہوئے تاں فقہى مسئلہ اکھوائے گا_

۵)مسئلہ ولایت فقیہ فقہى تے کلامى دناں پہلوآں دا حامل اے _ تے دونے جہات تو‏ں قابل بحث تے تحقیق اے _

٦) جے کوئی ولایت فقیہ نو‏‏ں اس لحاظ تو‏ں دیکھے کہ کیہ زمانہ غیبت وچ فقیہ دا مقرر کرنا اسى طرح خداوند عالم اُتے واجب اے جس طرح رحلت رسول صلى الله علیہ تے آلہ تے سلم دے بعد امام معصوم دا مقرر کرنا واجب اے _تو ایہ ولایت فقیہ دا کلامى پہلو اے _

٧) امام خمینى نے ولایت فقیہ دے کلامى پہلو تو‏ں بھى بحث کى اے _ تے معتقد نيں کہ اوہ عقلى ادلّہ جو ائمہ کى امامت اُتے قائم کى گئیاں نيں ، زمانہ غیبت وچ ولایت تے حکومت دے ضرورى ہونے اُتے دلالت کرتى نيں_

۸) اہمیت دے لحاظ تو‏ں تمام کلامى بحثاں مساوى نئيں نيں _ لہذا ولایت فقیہ کى اہمیت بحث امامت تے نبوت کى اہمیت تو‏ں کمتر اے _

۱۸۵ سوالات:

۱) کسى بحث دے فقہى ہونے دا معیار کيتا اے ؟

۲)کسى بحث دے کلامى ہونے دا معیار کيتا اے ؟

۳) اوہ افراد جو کسى مسئلہ دے کلامى ہونے دا معیار ایہ قرار دیندے نيں کہ اس اُتے عقلى دلیل قائم کرنا ممکن ہوئے _ انہاں نے کتھے غلطى کى اے ؟

۴)مسئلہ ولایت فقیہ کلامى تے فقہى دونے پہلوآں دا حامل کیو‏ں اے ؟

۵)مسئلہ ولایت فقیہ دے بارے وچ کلامى نظر تو‏ں کيتا مراد اے ؟

٦)ولایت فقیہ دے متعلق امام خمینى دا نظرایہ کیہ اے ؟

۱۸٦ بیسواں سبق :

ولایت فقیہ دے اثبات کى ادلّہ- ۱ -

پہلے گذر چکيا اے کہ ولایت فقیہ کى بحث وچ محل نزاع امور عامہ وچ فقیہ عادل دے لئی ولایت دا اثبات اے _ کیونجے قضاوت تے محجور تے بے بس افراد دے امور وچ فقیہ کى ولایت اُتے سب فقہاء متفق نيںاور اس وچ کوئی نزاع تے اختلاف نئيں اے _ لہذا اوہ شئے جس دے اثبات یا انکار وچ اختلاف اے وہ فقیہ کى ولایت عامہ ہے_

ولایت اک منصب اے _ تے بعض افراد دے لئی اس دا ہونا شرعى اثبات دا محتاج اے _ کیونجے اصل اوّلى دے تحت کوئی کسى اُتے ولایت نئيں رکھدا _ تے اسنو‏ں اصل عدم ولایت تو‏ں تعبیر کردے نيں_ اصل اوّلى ایہ اے کہ کوئی کسى اُتے ولایت نئيں رکھدا _ مگر ایہ کہ کسى معتبر شرعى دلیل تو‏ں اس کى ولایت ثابت ہوئے جائے_ معتبر شرعى دلیل کى دو قسماں نيں_ نقلى اورعقلى _ دلیل نقلى قرآنى آیات تے معصومین تو‏ں صادرہ معتبر روایات اُتے مشتمل ہوتى اے جدو‏ں کہ دلیل عقلى اوہ ہوتى اے جو معتبر تے صحیح مقدمات تو‏ں حاصل ہوئے _ اس طرح اوہ شرعى حکم نو‏‏ں کشف کرسکتى اے _ اسى وجہ تو‏ں عقلى دلیل کو دلیل معتبر شرعی بھى کہندے نيں_ کیونجے اوہ نظر شرع تو‏ں کاشف ہوتى اے _

۱۸٧ قضاوت تے محجور تے بے بس افراد کى سرپرستى یعنى امور حسبیہ وچ فقیہ عادل کى ولایت دلیل معتبر شرعیسے ثابت اے _ قابل بحث نکتہ ایہ اے کہ کیہ فقیہ کى سیاسى ولایت یعنى مسلماناں دے اجتماعى امور تے امر تے نہى وچ فقیہ عادل کى ولایت ثابت اے یا نئيں؟

ایسى ولایت دے اثبات دے لئی ساڈے پاس تن راستے نيں_ مشہور تے متداول راستہ معصومین کى روایات تو‏ں تمسک کرنا اے _

دوسرا راستہ دلیل عقلى اے جداں کہشیعہ علماء نے بحث امامت وچ دلیل عقلى تو‏ں تمسک کيتا اے _

تیسرا راستہ امور حسبیہ دے ذریعہ تو‏ں ولایت دا ثابت کرنا اے _ امور حسبیہ وچ فقیہ کى ولایت نو‏‏ں تمام فقہا قبول کردے نيں_ کيتا امر تے نہى تے حکومت وچ ولایت نو‏‏ں باب حسبہ دے ذریعہ فقیہ عادل دے لئی ثابت کيتا جاسکتاہے_ ادلّہ روائی تے عقلى نو‏‏ں بیان کرنے تو‏ں پہلے اس تیسرى راہ کى تحقیق تے بررسى کردے نيں_

فقیہ کى ولایت عامہ دا اثبات از باب حسبہ

پہلے اشارہ ک‏ے چکے نيں کہ امور حسبیہ تو‏ں مراد اوہ امور نيں جنہاں دے ترک کرنے اُتے شارع مقدس کسى صورت وچ راضى نئيں اے _ اوہ ہر صورت وچ انہاں دے وجود تے ادائیگى دا خواہاں اے _ امور حسبیہ کى سرپرستى کس دے ذمہ اے ؟ اس وچ دو بنیادى نظریئے نيں_ تمام شیعہ فقہاء قائل نيں کہ جامع الشرائط فقیہ انہاں امور وچ ولایت رکھدا اے تے قضاوت اُتے ولایت کى مثل امور حسبیہ کى سرپرستى بھى فقیہ عادل دے مناصب وچو‏ں اے _ بوہت گھٹ شیعہ فقہاء ایداں دے نيں جو فقیہ عادل نو‏‏ں اس منصب دے لئی منصوب قرارنہیںدیندے تے امور حسبیہ وچ فقیہ کى ولایت شرعیہ دے منکر نيں_ منصب ولایت دے انکار دا معنى ایہ نئيں اے کہ اوہ انہاں امور وچ فقیہ کى سرپرستى تے تصرف کى اولویت دے بھى منکر نيں _ کیونجے انہاں کى نظر وچ انہاں امور وچ تصرف قدر متیقن کے

۱۸۸ باب تو‏ں فقیہ عادل دے لئی ثابت اے _ فقیہ عادل کى موجودگى تے اس منصب دے لئی اس کى آمادگى کى صورت وچ دوسرے لوک انہاں امور وچ حق تصرف نئيں رکھدے _ کیونجے عادل مومنین دے جواز تصرف تے سرپرستى وچ شک اے _ جدو‏ں کہ فقیہ عادل کى سرپرستى قطعى طور اُتے بلا اشکال تے شک اے _ (۱) پس عادل مومنین اسى صورت وچ امور حسبیہ کى سرپرستى کرسکدے نيں جدو‏ں فقیہ عادل موجود نہ ہوئے یا اس اُتے قدرت نہ رکھدا ہو_

عام طور اُتے بچے، پاگل تے کم عقل قسم دے افراد کہ جنہاں دے باپ دادا نہ ہاں دے امور کى سرپرستى امور حسبیہ کى مثالیاں نيں_ البتہ بعض فقہا امور حسبیہ دے دامن نو‏‏ں بہت وسیع سمجھدے نيں_ انہاں کى نظر وچ جے امور حسبیہ کى تعریف اُتے غور کرن تاں مسلماناں دے دفاع تے انہاں دے نظام تے سرحداں کى حفاظت تو‏ں مربوط تمام امور اس وچ شامل نيں لہذا اس صورت وچ مسلماناں دے اجتماعى تے سیاسى امور وچ فقیہ عادل کى سرپرستى تے حاکمیت نو‏‏ں امور حسبیہ وچو‏ں قرار دتا جاسکدا اے _ بنابراں مشہور فقہا دے نظریہ دے مطابق فقیہ عادل امور حسبیہ وچ منصب ولایت دا حامل اے لہذا اوہ مسلماناں دے امور عامہ اُتے ولایت رکھدا اے یا دوسرے نظریہ کى بنا اُتے انہاں امور وچ فقیہ کى ولایت قدر متقین کے باب تو‏ں اے یعنى جنہاں افراد دے لئی تصرف جائز اے انہاں وچو‏ں فقیہ دے تصرف دا جواز یقینى اے _حاکمیت کى شرائط دے حامل فقیہ عادل دے ہُندے ہوئے دوسرے انہاں امور کى سرپرستى نئيں کرسکدے_

آیت اللہ سید کاظم حائرى اس استدلال نو‏‏ں ایويں بیان کردے نيں :

یقینى سى گل اے کہ شارع مقدس انہاں مصالح تے احکا‏م دے ضائع ہونے اُتے راضى نئيں اے جو اسلامی

____________________

۱) موجودہ دور دے فقیہ آیت اللہ خوئی اسى نظریہ کى طرف مائل نيں_ التنقیح فى شرح العروة الوثقى ، باب الاجتہاد تے التقلید صفحہ ۴۹، ۵۰_

۱۸۹ حکومت دے نہ ہونے کى وجہ تو‏ں ضائع ہوجاندے نيں_ دوسرے لفظاں وچ خدا راضى نئيں اے کہ مسلماناں دے انتظامى امور، فاسق ، کفار تے ظالماں دے ہتھ وچ ہاں_ جدو‏ں کہ ایہ امکان بھى موجود ہوئے کہ اوہ مومنین جو کلمة اللہ کى سربلندى تے حکم الہى دے مطابق حکومت کرنے دے متعلق سوچدے نيں، مسلماناں دے امور نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے لاں_ ایہ اک واضح سى گل اے جس وچ فقہى لحاظ تو‏ں کوئی بھى تردید نئيں کرسکدا_

دوسرى گل ایہ اے کہ فقیہ دے ہتھو‏ں انہاں امور دا انجام پانا متعین اے _ ( دوسرا کوئی شخص مسلماناں اُتے حکومت نئيں کرسکدا) تے اس کى دو دلیلیاں نيں:

ادلہ شرعیہ تو‏ں ایہ گل ثابت کى جائے کہ امت مسلمہ دے رہبر وچ فقاہت کى شرط دا ہونا ضرورى اے _

یا امور حسبیہ وچ یقینى امر یہى اے کہ فقیہ انہاں کى سرپرستى کرسکدا اے تے اصل عدم ولایت کى روسے غیر فقیہ اس منصب دا حامل نئيں ہوسکدا _(۱)

جداں کہ آپ نے ملاحظہ کیہ ایہ دلیل اولویت ،اجتماعى امور وچ فقیہ عادل کى سرپرستى دا اثبات کرتى اے _ اس تو‏ں ہور یعنى ولایت انتصابی دے اثبات دے لئی اسيں ولایت فقیہ کى دوسرى ادلّہ خصوصاً ادلّہ روائی دے محتاج نيں_

ولایت فقیہ کى ادلّہ روائی:

روایات، فقیہ کى ولایت عامہ کى اہ‏م ترین ادلّہ وچو‏ں شمار ہوتى نيں_ جو ابتدا تو‏ں لےک‏ے اج تک ولایت فقیہ دے معتقد فقہاء دے ایتھ‏ے مورد تمسک قرار پائی نيں_

یہاںہم انہاں وچو‏ں بعض اہ‏م روایات کى تحقیق تے بررسى کردے نيں_

____________________

۱) ولایة الامر فى عصر الغیبةصفحہ ۹٦_

۱۹۰ الف _ توقیع امام زمانہ (عجل الله تعالى فرجہ الشریف) (۱)

فقیہ کى ولایت عامہ دے اثبات کى معتبرترین دلیل اوہ روایت اے جسنو‏ں شیخ صدوق نے اپنى کتاب کمال الدین وچ نقل کيتا اے _ اس نقل دے مطابق اسحاق ابن یعقوب نے حضرت امام زمانہ (عجل الله فرجہ الشریف ) کى خدمت اقدس وچ اک خط لکھاجس وچ چند مسائل پُچھے_ اس توقیع دے بعض حصےآں تو‏ں بوہت سارے فقہاء نے فقیہ کى ولایت عامہ اُتے استدلال کيتا اے _

عن محمدبن محمد بن عصام ، عن محمد بن یعقوب ، عن اسحاق بن یعقوب قال : سألت محمدبن عثمان العمرى انہاں یوصل لى کتابا قد سألت فیه عن مسائل اشکلت على ، فورد التوقیع بخط مولا‏نا صاحب الزمان(عجل الله فرجه الشریف) امّا ما سألت عنه ارشدک الله تے ثبتک امّا الحوادث الواقعة فارجعوا فیها الى رواة حدیثنا _ فانهم حجتى علیکم تے انا حجة الله علیهم (۲)

____________________

۱) توقیع لغت وچ خط اُتے نشان لگانے نو‏‏ں کہندے نيں _ ہور خط اُتے وڈے لوکاں دے نشان تے دستخط تے شاہى فرمان اُتے شاہى مہر نو‏‏ں بھى توقیع کہندے نيں_ اسى طرح ائمہ معصومین (علیہم السلام)خصوصاً امام زمانہ (عجل اللہ تعالى فرجہ الشریف) دے اوہ خطوط جو آپ دے نواب اربعہ دے ذریعہ ابلاغ کيتے گئے نيں_ اوہ تریخ تے حدیث کى کتاباں وچ توقیعات دے ناں تو‏ں مشہور نيں_ ولایت فقیہ، امام خمینى صفحہ ٦٧_

۲) کمال الدین ،جلد ۲ ،باب ۴۵، حدیث ۴ صفحہ ۴۸۳_ الغیبة ،شیخ طوسی، صفحہ ۲۹۰، ۲۹۳ ہور سب کتاباں وچ انہاں نو‏ں دو کتاباں تو‏ں نقل کى گئی اے _ ۱۸۲

۱۹۱ محمد ابن محمد ابن عصام نے محمد ابن یعقوب تو‏ں تے اوہ اسحاق ابن یعقوب تو‏ں نقل کردے نيں اوہ کہندے نيں : ميں نے محمد ابن عثمان عمرى تو‏ں کہیا میرا ایہ خط امام زمانہ (عج) تک پہنچاداں اس وچ ميں نے اپنى مشکلات دے بارے وچ سوالات پُچھے نيں تاں امام (ع) کى طرف تو‏ں توقیع صادر ہوئی جس وچ آپ نے فرمایا :خدا آپ دا بھلیا ک‏ے ے تے آپ نو‏‏ں ثابت قدم رکھے پیش آنے والے واقعات وچ ہمارى احادیث نقل کرنے والےآں کى طرف رجوع کرو_ اوہ میرى طرف تو‏ں تسيں اُتے حجت نيں تے وچ خدا کى طرف تو‏ں انہاں اُتے حجت ہاں _

ولایت عامہ دے اثبات دے لئی ایہ واضح ترین روایت اے اس روایت تو‏ں استدلال کرنے والےآں نے عام طور اُتے اس دے دوسرے جملے فانہم حجتى علیکم تے انا حجة اللہ علیہم تو‏ں تمسک کيتا اے _ اگرچہ بعض فقہاء مثلا امام خمینى نے پہلے جملہ اما الحوادث الواقعة فارجعوا فیہا الى رواة حدیثنا تو‏ں بھى استدلال کيتا اے _ بنابراں روایت دے دونے جملے فقیہ کى ولایت عامہ کى دلیل نيں_

پہلے جملہ تو‏ں استدلال اس طرح کيتا گیا اے کہ امام علیہ السلام نے پیش آنے والے مسائل تے واقعات وچ اپنا فریضہ معلوم کرنے دے لئی احادیث نقل کرنے والےآں کى طرف رجوع کرنے نو‏‏ں کہیا اے _ واضح اے کہ بغیر تفقہ دے حدیث نقل کرنے والے مراد نئيں نيں_ظاہر روایت ایہ اے کہ ایہ رجوع کرنا نويں مسائل دے شرعى حکم دے پُچھنے دے باب تو‏ں نئيں اے _ کیونجے ایہ تاں سبھى جاندے نيں کہ زمانہ غیبت وچ شرعى حکم پُچھنے دے لئی فقہا دے پاس جانا پڑدا اے _ پس اس رجوع کرنے تو‏ں مراد پیش آنے والے واقعات وچ اک شخص یا امت دے شرعى فریضہ کى تعیینہے_ تے ایہ اس گل کى دلیل اے کہ شیعہ فقہا فتوى دینے دے نال نال اجتماعى مسائل وچ لوکاں دے شرعى فریضہ کى تعیین کرنے والے بھى نيں_ امام خمینى اس بارے وچ فرماندے نيں:

۱۹۲ حوادث واقعہ تو‏ں مراد اوہ اجتماعى مشکلات تے مسائل نيں جو مسلماناں نو‏‏ں پیش آندے سن _ تے انہاں نے بطور کلى سوال کيتا کہ ہن ساڈا آپ نال رابطہ نئيں ہوسکدا لہذا انہاں اجتماعى مسائل دا کیہ کرن؟ ساڈا فریضہ کيتا اے ؟ یا چند مسائل دا ذکر کيتا تے کہیا : انہاں مسائل وچ اسيں کس کى طرف رجوع کرن؟ ظاہرى طور اُتے ایہ معلوم ہُندا اے کہ انہاں نے بطور کلى سوال کيتا اے تے حضرت امام زمانہ (عجل اللہ فرجہ الشریف) نے اسى سوال دے مطابق جواب دیندے ہوئے فرمایا کہ حوادث تے مشکلات دے وقت ساڈے رواة یعنى فقہاء کى طرف رجوع کرو_ (۱)

امام دا دوسرا جملہ فانهم حجتى علیکم وانا حجة الله علیهم بھى فقیہ کى ولایت عامہ پر دلالت کردا اے _ کیونجے آپ نے خود نو‏‏ں فقہا اُتے خدا کى حجت تے فقہا نو‏‏ں لوکاں اُتے اپنى حجت قرار دتا اے _ ائمہ معصومین دے حجت ہونے دا معنى ایہ نئيں اے کہ شرعى احکا‏م دے سلسلہ وچ انہاں کى طرف رجوع کيتا جائے بلکہ انہاں دے اقوال تے اعمال تے سیرت تے کردار تمام امور وچ نمونہ عمل ، اسوہ تے سرمایہ نجات نيں_ انہاں کى اطاعت پسندیدہ تے نافرمانى گمراہى اے _ انہاں کى پیروى کرنے والے بارگاہ الہى وچ حجت تے دلیل رکھدے نيں تے انہاں تو‏ں منہ پھیرنے والےآں تے نافرمانى کرنے والےآں دا کوئی عذر بارگاہ الہى وچ قابل قبول نئيں اے _اس بنیاد اُتے جس طرح معارف الہى تے احکا‏م شرعى دے فہم تو‏ں لےک‏ے امور مسلمین کى تدبیر تک تمام لوک اپنے امور وچ بعنوان حجت، ائمہ معصومین کى طرف رجوع کرنے دے پابند نيں اسى طرح زمانہ غیبت وچ چونکہ اوہ حجج الہیہ تک دسترسى نئيں رکھدے تے ائمہ معصومین کى طرف تو‏ں فقہاء بعنوان حجت لوکاں اُتے مقرر نيں لہذا مومنین پابند نيں کہ اوہ اپنے تمام امور وچ انہاں کى طرف رجوع کرن_(۲)

____________________

۱) ولایت فقیہ صفحہ ٦۹_

۲) کتاب البیع ،امام خمینى جلد ۲ صفحہ ۴٧۴، ۴٧۵_

۱۹۳ جداں کہ گذرچکيا اے کہ فقیہ کى ولایت عامہ دے اثبات دے لئی ایہ روایت بہت واضح اے _اسى بنا اُتے بعض افراد نے فقیہ دے تقرر کى عمدہ تے قوى ترین دلیل اسى روایت نو‏‏ں قرار دتا اے _

تے لکنّ الذى یظهر بالتدبّر فى التوقیع المروى عن امام العصر (عج) الذى هو عمدة دلیل النصب انّما هو اقامة الفقیه المتمسک بروایاتهم مقامه بارجاع عوام الشیعة الیه فى کل ما یکون الامام مرجعاً فیه کى لا تبقى شیعته متحیرین فى ا زمنة الغیبة (۱)

وہ توقیع جو امام عصر(عجل الله فرجہ الشریف) تو‏ں مروى اے اوہ فقیہ دے تقررکى عمدہ ترین دلیل اے _ جو چیز اس تو‏ں ظاہر ہوتى اے اوہ ایہ اے کہ ائمہ معصومین کى روایات تو‏ں متمسک ہونے والا فقیہ ہر اس شئے وچ شیعاں دے لئی مرجع اے جس وچ امام مرجع ہُندے نيں تو‏ں کہ زمانہ غیبت وچ شیعہ سرگردان نہ رہیاں_(۱)

لعلّ ا قواها نصّاً فى الدلالة ، التوقیع الرفیع الدى ا خرجه شیخنا الصدوق فى کمال الدین (۲)

شاید دلالت دے لحاظ تو‏ں قوى ترین نص وہى توقیع اے جسنو‏ں ساڈے شیخ جناب صدوق نے کمال الدین وچ نقل کيتا اے _

سند دے لحاظ تو‏ں اس حدیث وچ صرف اک مشکل اے تے اوہ سلسلہ سند وچ اسحاق ابن یعقوب کا

____________________

۱) مصبا ح الفقیہ _ رضاہمدانى ، کتاب الخمس جلد ۱۴ صفحہ ۲۸۹_

۲) ولایة الفقہاء فى عصر الغیبة صفحہ ۱۰_

۱۹۴ ہونا اے _ اس شخص دے لئی کتاباں رجالى وچ کوئی خاص توثیق موجود نئيں اے _ لیکن درج ذیل شواہد کى بنا اُتے اس توثیق دا نہ ہونا حدیث دے معتبر ہونے دے لئی ضرر رساں نئيں اے _

۱_توقیع دے صدور دا ادعا تے امام معصوم تو‏ں اک حدیث دے سننے دے ادعا وچ واضح فرق اے _امام کى طرف تو‏ں کسى شخص دے پاس توقیع کاآنا اس دے امام (ع) دے نزدیک مقام تے مرتبہ ، قرب تے قابل اعتبار ہونے کى دلیل اے _

شیخ طوسى ، شیخ صدوق تے شیخ کلینى جداں ممتاز علماء نے تسلیم کيتا اے کہ اسحاق ابن یعقوب صدور توقیع دے اپنے دعوى وچ سچے نيں_ جے انہاں علماء نو‏‏ں اسحاق ابن یعقوب کى وثاقت اُتے اعتراض ہُندا تاں کبھى بھى اس دے دعوے کى تصدیق نہ کردے تے اسنو‏ں نقل بھى نہ کردے _

۲_کلینى مرحوم زمانہ غیبت وچ موجود تے اسحاق ابن یعقوب دے ہ‏معصر سن _ تے انہاں دے نزدیک اس توقیع کى صحت محرز تھى _ بنابراں کلینى مرحوم دا اسنو‏ں نقل کرنا اس توقیع دے صدور دے سلسلہ وچ اسحاق ابن یعقوب دے دعوى دے صحیح ہونے کى دلیل اے _ لہذا سند دے لحاظ تو‏ں اس روایت وچ کوئی مشکل نئيں اے _(۱)

____________________

۱) ولایة الامر فى عصر الغیبة، صفحہ ۱۲۳، ۱۲۴_

۱۹۵ خلاصہ :

۱)ولایت اک منصب اے _ تے افراد دے لئی اس دا اثبات شرعى دلیل کا محتاج اے _ کیونجے اصل ایہ اے کہ کوئی کسى اُتے ولایت نئيں رکھدا_

۲)فقط شرعى دلیل کى وجہ تو‏ں اصل عدم ولایتسے صرف نظر کيتا جاسکدا اے _ تے شرعى دلیل کى دوقسماں نيں_ نقلى تے عقلی_

۳) شرعى دلیل دے ذریعہ قضاوت تے امور حسبیہ جداں امور وچ فقیہ عادل کى ولایت دے اثبات اُتے تقریبا تمام فقہاء متفق نيں _ ولایت تدبیری یا سیاسى امور وچ ولایت دے متعلق علماء وچ اختلاف اے _

۴) فقیہ کى ولایت عامہ نو‏‏ں امور حسبیہ دے باب سے بھى ثابت کيتا جاسکدا اے _

۵) دلیل حسبہ مسلماناں دے اجتماعى امور وچ فقیہ عادل کى حاکمیت کى اولویت تے ضرورت نو‏‏ں ثابت کرتى اے لیکن فقیہ عادل کی ولایت انتصابی اُتے دلالت نئيں کرتى _

٦) ولایت فقیہ کى اہ‏م ترین دلیل روائی ،توقیع امام زمانہ(عجل اللہ فرجہ الشریف) اے _

٧) اس روایت دے دو جملےآں تو‏ں ولایت فقیہ پر استدلال کيتا جاسکدا اے _

۸) اس روایت وچ کوئی سندى مشکل نئيں اے اورجو اشکال کيتا گیا اے اوہ قابل حل اے _

۱۹٦ سوالات:

۱) اصل عدم ولایت سے کيتا مراد اے ؟

۲) کس ذریعہ تو‏ں اصل عدم ولایت تو‏ں قطع نظر کيتا جاسکدا اے ؟

۳) باب حسبہ تو‏ں فقیہ کى ولایت عامہ نو‏‏ں ثابت کیجیئے ؟

۴) کيتا دلیل حسبہ فقیہ کى ولایت انتصابى کو ثابت کرتى اے ؟

۵)جملہ اما الحوادث الواقعة تو‏ں ولایت فقیہ اُتے کس طرح استدلال کيتا جاسکدا اے ؟

٦) توقیع کى سندى مشکل دا جواب دیجیئے ؟

۱۹٧ اکیسواں سبق:

ولایت فقیہ دے اثبات کى ادلّہ -۲)

ب: مقبولہ عمر ابن حنظلہ(۱)

محقق کر کى نے کتاب صلوة الجمعة ماں تے محقق نراقى ، صاحب جواہر تے شیخ انصارى نے کتاب القضائ وچ تے دوسرے بوہت سارے فقہاء نے فقیہ کى ولایت عامہ اُتے عمر ابن حنظلہ کى اس روایت تو‏ں استدلال کيتا اے _

محمد بن یعقوب، عن محمّد بن یحیی، عن محمّد بن الحسین، عن محمّد بن عیسی، عن صفوان بن یحیی، عن داود بن الحصین، عن عمر بن حنظلة، قال: سألت أبا عبدالله (ع) عن رجلین من أصحابنا بینهما مُنازعة فى دین أو میراث، فتحاکما الى السلطان والى القضاة، أیحلّ ذلک؟ قال(ع) : من تحاکم الیهم فى حق أو باطل فانّما تحاکم إلى الطاغوت،وما یحکم له فانّما یأخذ سحتاًوان کان حقّاً ثابتاً له ; لانه أخذه بحکم الطاغوت تے ما أمر الله أن یکفر به ، قال الله تعالى : (یریدون أن یتَحاکَموا الى الطاغوت تے قد أمروا أن یَکفروا به)

____________________

۱) شیخ طوسى تے برقى نے عمر ابن حنظلہ نو‏‏ں امام صادق تے امام باقر دے اصحاب وچو‏ں قرار دتا اے عمر ابن حنظلہ اک مشہور راوى نيں _ زرارہ، ہشام ابن سالم ، عبدالله ابن بکیر ، عبدالله ابن مسکان تے صفوان ابن یحیى جداں ممتاز روایاں نے انہاں تو‏ں روایات نقل کى نيں_

۱۹۸ قلت: فکیف یصنعان؟ قال: ینظران من کان منکم ممَّن قد رَوى حدیثنا تے نظر فى حلالنا تے حرامنا تے عرف أحکامنا فلیَرضَوا به حَکَماً ; فانى قد جعلته علیکم حاکماً، فإذا حکم بحکمنا فلم یپہلے منه فانّما استخفَّ بحکم الله تے علینا ردّ والرادُّ علینا الرّادُّ على الله تے هو على حدّ الشرک بالله

محمد ابن یعقوب، محمد ابن یحیى تو‏ں ،وہ محمد ابن الحسین تو‏ں ، اوہ محمد ابن عیسى تو‏ں ، اوہ صفوان ابن یحیى تاں، اوہ داود ابن الحسین تو‏ں تے اوہ عمر ابن حنظلہ تو‏ں روایت کردے نيں اوہ کہندے نيں ميں نے امام صادق تو‏ں انہاں دو شیعہ افراد دے متعلق پُچھیا جو قرض یا میراث دے جھگڑے دا فیصلہ کرانے دے لئی سلطان یا قاضى دے پاس جاندے نيں _ کيتا ایسا کرناان دے لئی جائز اے ؟ آپ نے فرمایا :جو انہاں دے پاس حق یا با طل فیصلہ کرانے جاندا اے اوہ گویا طاغوت دے پاس فیصلہ کروانے دے لئی جاندا اے _ تے جو اوہ اس دے حق وچ فیصلہ دیندا اے اگرچہ صحیح ہى کیو‏ں نہ ہوئے تب بھى اس نے حرام کھا یا اے کیونجے اس نے اسنو‏ں طاغوت دے حکم تو‏ں لیا اے _ جدو‏ں کہ خدا نے طاغوت دے انکارکا حکم دتا اے _ خدا فرماندا اے : اوہ چاہندے نيں اپنے فیصلے طاغوت دے پاس لے جاواں حالانکہ انہاں نو‏ں اس دے انکار دا حکم دتا گیا اے (۱) راوى کہندا اے ميں نے پُچھیا: فیر اوہ کیہ کرن؟ آپ نے فرمایا: اس کى طرف رجوع کرن جو تسيں وچو‏ں ہمارى احادیث نو‏‏ں نقل کردا اے ، ساڈے حلال تے حرام وچ غور تے فکر کردا اے تے ساڈے احکا‏م نو‏‏ں پہچاندا اے پس اسنو‏ں حَکَم ( فیصلہ کرنے والا) بناواں ميں نے اسنو‏ں تسيں اُتے حاکم قرار دتا اے _ پس جدو‏ں اوہ ساڈے حکم دے مطابق فیصلہ کرے_

____________________

۱) سورہ نساء آیت ٦۰_

۱۹۹ اور فیر اس فیصلے نو‏‏ں قبول نہ کيتا جائے تاں گویا قبول نہ کرنے والے نے خدا دے حکم نو‏‏ں خفیف شمار کيتا اے تے سانو‏ں جھٹلایا اے _ تے جو سانو‏ں جھٹلائے اس نے خدا نو‏‏ں جھٹلایاہے تے خدا نو‏‏ں جھٹلانااس تو‏ں شرک کرنے دے مترادف اے (۱) _

فقیہ کى ولایت عامہ اُتے اس روایت کى دلالت درج ذیل مقدمات اُتے توجہ کرنے تو‏ں واضح ہوجاتى اے _

۱_ عمر ابن حنظلہ دا سوال فیصلہ دے لئی قضات کیطرف رجوع کرنے دے بارے وچ نئيں اے بلکہ اپنے تنازعات وچ سلطان تے قاضى دے پاس جانے دے جواز دے متعلق اے _ عام طور اُتے ایداں دے تنازعات ہُندے نيں جنہاں دے حل تے فیصلہ دے لئی والى تے سلطان کى دخالت ضرورى ہوتى اے تے قاضى دے پاس رجوع کرنے کى قسم تو‏ں نئيں ہُندے مثلاً علاقائی تے قومى تے قبائلى جھگڑے ایداں دے ہُندے نيں کہ اگروالى تے سیاسى اقتدار دے حامل افراد بر موقع انہاں وچ دخالت نہ کرن تاں قتل تے غارت تے سیاسى تے اجتماعى حالات دے خراب ہونے دا خطرہ پیدا ہوجاندا اے _ البتہ چھوٹے موٹے انفرادى جھگڑےآں دا فیصلہ کرنا قاضى دا کم اے تے والى یا سلطان دے نال انہاں دا کوئی تعلق نئيں ہُندا_

۲_ امام نے دونے قسم دے فیصلےآں دے لئی ،چاہے اوہ والى دے نال مربوط ہاں یا سلطان دے نال، انہاں کى طرف رجوع کرنے نو‏‏ں طاغوت کى طرف رجوع کرنے دے مترادف قرار دتا اے تے اسنو‏ں ممنوع قرار دیندے ہوئے سورہ نساء کى آیت ٦۰ تو‏ں استدلال کيتا اے کہ جس وچ صاحبان ایمان نو‏‏ں طاغوت دے انکار کرنے دا حکم دتا گیا اے تے فیصلےآں دے لئی طاغوت دے پاس جانے تو‏ں منع کيتا اے _ اس آیت وچ طاغوت تو‏ں مراد خاص طور اُتے نامشروع سلطان نہ بھى ہوئے مگریقینى طور اُتے ایہ والى تے سلطان اس وچ شامل اے _

کیونجے اولا قاضى دا صفت طاغوت دے نال متصف ہونے دا سبب اس دا فاسق تے فاجر حکومت کے

____________________

۱) وسائل الشیعہ، جلد ۲٧صفحہ ۱۳٦، ۱۳٧، باب ۱۱، از ابواب صفات قاضى ،حدیث ۱_

۲۰۰ نال منسلک ہونا اے اوہ قاضى جو نامشروع تے فاسق تے فاجر حکومت تو‏ں منسلک ہوئے اوہ طاغوت تے ناحق اے _

ثانیاً اس آیت تو‏ں پہلے والى دو آیات وچ صرف قاضى کى طرف رجوع کرنے دا ذکر نئيں اے بلکہ انہاں وچ قاضى تے سلطان دے فیصلے تے قضائی تے حکومتى امور دونے دے متعلق تنازعات دا ذکر اے _ الله تعالى سورہ نساء کى آیت ۵۸ماں فرماندا اے :

( ان الله یأمرکم ا ن تُؤدُّوا الا مانات الى ا هلها تے اذا حکمتم بین النّاس ا ن تحکُمُوا بالعَدل )

بے شک خدا تواناں حکم دیندا اے کہ امانتاں نو‏‏ں انہاں دے اہل تک پہنچیا دو تے جدو‏ں لوکاں دے در میان کوئی فیصلہ کرو تاں انصاف دے نال کرو _

اس فیصلہ کرنے وچ سلطان ، والى تے قاضى دا فیصلہ بھى شامل اے _ تے اس کے قاضى دے فیصلہ وچ منحصر ہونے کى کوئی دلیل نئيں اے _ اس آیت کى رو تو‏ں ہر حاکم انصاف دے نال فیصلہ کرنے دا پابند اے چاہے اوہ قاضى ہوئے یا حاکم تے والى _

اسى سورہ کى آیت ۵۹ وچ خدا فرماندا اے :

( اطیعوا الله تے اطیعوا الرسول تے ا ولى الا مر منکم فان تَنازَعتم فى شیئ: فردّوه الى الله والرسول )

الله کى اطاعت کرو تے رسول (ص) کى اطاعت کرو تے اپنے وچو‏ں صاحبان امر کى فیر جے تواڈا آپس وچ کسى گل اُتے اختلاف ہوجائے تاں اسنو‏ں خدا تے رسول (ص) کى طرف پلٹا دو _

رسول تے اولى الامر کى اطاعت صرف شرعى احکا‏م تے قضاوت وچ منحصر نئيں اے _بلکہ انہاں دے حکومتى اوامر تے نواہى بھى اس وچ شامل نيں یعنى اوہ احکا‏م تے اوامر جو والی حاکم ہونے دے عنوان تو‏ں صادر کردا اے

۲۰۱ _ بنابراں اس روایت وچ طاغوت کى طرف رجوع کرنے کى ممانعت وچ _ کہ جس اُتے اس روایت وچ سورہ نساء کى آیت(٦۰) تو‏ں استدلال کيتا گیا اے _ انہاں دو آیات دے قرینہ کى بناپر طاغوتى حاکم اور طاغوتى قاضی دونے شامل نيں نہ کہ صرف طاغوتى قاضى _

۳_ امام اس دے راہ حل دے لئی شیعہ فقیہ نو‏‏ں بعنوان حاکم مقرر فرما رہے نيں _ انّى قد جعلته علیکم حاکماً ( ميں نے اسنو‏ں تسيں اُتے حاکم مقرر کيتا اے ) ایہ تقرر، قضاوت تے ولایت تے حکومت دونے وچ اے _ کیونجے مذکورہ بالا دو مقدموںکى رو تو‏ں سلطان تے قاضى دونے کى طرف رجوع کرنے دے متعلق پُچھیا گیا اے _(۱)

شیخ انصارى نے کتاب قضاء تے شہادات وچ امام دے قول انى قد جعلتہ علیکم حاکما تو‏ں ایہ استنباط کيتا اے کہ فقیہ کى ولایت قضاوت تے تنازعات وچ منحصر نئيں اے بلکہ اس تو‏ں عام اے _ بالخصوص اس چیز دے پیش نظر کہ سیاق عبارت دا تقاضا ایہ سی کہ امام ایہ فرماندے: انّى قد جعلته علیکم حَکَماً حضرت امام صادق نے حَکَما(۲) کى بجائے حاکم دا لفظ استعمال ک‏ر ک‏ے اس نکتہ کى وضاحت کى اے کہ فقیہ عادل دے احکا‏م دا دائرہ نفوذ، قضاوت تے تنازعات تک محدود نئيں اے بلکہ تمام امور وچ اس دے احکا‏م نافذ نيں _ یعنى ہر اوہ کلى یا جزئی حکم جس وچ امام تے سلطان مداخلت دا حق رکھدے نيں _ انہاں کى طرف تو‏ں مقرر کردہ حاکم بھى انہاں وچ ولایت تے تسلط رکھدا اے شیخ انصارى فرماندے نيں:_

ثم انہاں الظاهر من الروایات المتقدمة ، نفوذ حکم الفقیه فى جمیع خصوصیات الاحکا‏م الشرعیة تے فى موضوعاتها الخاصة ، بالنسبة الى ترتب الاحکا‏م علیها _

____________________

۱) کتاب البیع امام خمینى ،جلد ۲، صفحہ ۴٧٦، ۴٧۹_

۲) حَکَم یعنى فیصلہ کرنے والا _

۲۰۲ لان المتبادر عرفاً من لفظ الحاکم هو المتسلّط على الاطلاق، فهو نظیر قول السلطان لاهل بلدة: جعلت فلاناً حاکماً علیکم حیث یفهم منه تسلّطه على الرعیّة فى جمیع ما له دخل فى اوامر السلطان جزئیاً او کلیاً و یؤیده العدول عن لفظ الحکم الى الحاکم مع انہاں الانسب بالسیاق حیث قال : فارضوا به حکما ان یقول: فانى قد جعلته علیکم حکما (۱)

سند دے حوالے تو‏ں اس روایت وچ کوئی خاص مشکل نئيں اے کیونجے عمر ابن حنظلہ دے علاوہ اس روایت دے تمام راوى توثیق شدہ نيں _ مشکل صرف عمر ابن حنظلہ دے سلسلہ وچ اے کہ علماء کى طرف تو‏ں اس کى توثیق نئيں ہوئی _ لیکن ایہ مشکل بھى درج ذیل وجوہات کى بناپر باقى نئيں رہتى _

الف : عمر ابن حنظلہ بہت مشہور آدمى سن _ تے انہاں نے کثرت تو‏ں روایات نقل کى نيں تے زرارہ ، ہشام ابن سالم ، صفوان ، عبدالله ابن بکیر تے عبدالله ابن مسکان جداں امام دے جلیل القدر صحابہ نے انہاں تو‏ں روایات نقل کى نيں تے انہاں بزرگاں کانقل کرنا تے کثیر الروایة ہونا انہاں دے قابل تے ثوق ہونے کى دلیل اے _

ب: کافى وچ اک روایت موجود اے جس وچ امام صادق علیہ السلام نے عمر ابن حنظلہ کى تعریف کى اے (۲)

____________________

۱) القضاء تے الشہادات صفحہ ۴۸، ۴۹ _عبارت دا مفہوم پہلے بیان ہوچکاہے ( مترجم )_

۲) على ابن ابراہیم، محمد ابن عیسى تو‏ں ،وہ یونس تاں، تے اوہ یزید ابن خلیفہ تو‏ں نقل کردے نيں : اوہ کہندے نيں ،ميں نے امام صادق تو‏ں عرض کيتا : عمر ابن حنظلہ نے وقت دے متعلق آپ تو‏ں روایت کى اے امام صادق فرمایا: اوہ اسيں اُتے جھوٹھ نئيں بولدا ...کافى جلد ۳ صفحہ ۲٧۵ باب وقت الظہر تے العصر حدیث ۱_

۲۰۳ سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ اس روایت اُتے علماء نے عمل کيتا اے تے اسنو‏ں قابل قبول سمجھیا اے اسى وجہ تو‏ں اس دا ناں مقبولہ عمر ابن حنظلہ پے گیا اے _ شہید ثانى نے عمر ابن حنظلہ کى وثافت اُتے تاکید کردے ہوئے اس روایت نو‏‏ں علماء دے لئی قابل قبول قرار دتا اے _فرماندے نيں :

و عمر بن حنظلة لم ینصّ الأصحاب فیه بجرح تے لا تعدیل ، تے لکن أمره عند سهل ; لأنّى حقّقت توثیقه من محلّ آخر تے إن کانوا قد أهملوه ، تے مع ما ترى ف هذا الإسناد قد پہلے الأصحاب متنه تے عملوا بمضمونه ، بل جعلوه عمدة التفقّه ، واستنبطوا منه شرائطه کلّها ، تے سمّوه مقبولّا (۱)

علماء کى طرف تو‏ں عمر ابن حنظلہ دے بارے وچ کوئی واضح جرح تے تعدیل واقع نئيں ہوئی لیکن ایہ امر میرے لئے بہت سہل تے آسان اے _ چونکہ ميں نے اک دوسرے ذریعہ تو‏ں انہاں کى توثیق ثابت کردى اے _ اگرچہ علماء نے اس دے بارے کچھ نئيں کہیا _ تے اس سند دے باوجود علماء نے اس روایت دے متن نو‏‏ں قبول کيتا اے، اس دے مضمون اُتے عمل کيتا اے بلکہ اسنو‏ں تفقہ دا اک اہ‏م ذریعہ قرار دتا اے تے اس کى تمام شرائط دا اس تو‏ں استنباط کيتا اے _ تے اس دا ناں مقبولہ رکھیا اے _

____________________

۱) الرعایة لحال البدایة فى علم الدرایة صفحہ ۱۳۱، اس بارے وچ ہور تحقیق دے لئی شہید ثانى دے فرزند صاحب معالم کى کتاب منتقى الجمان جلد ۱، صفحہ۱۹ کى طرف رجوع کیجئے_ شہید ثانى دے علاوہ سید جعفر مرتضى عاملى بھى ابن حنظلہ کى روایت نو‏‏ں صحیح سمجھدے نيں تے آیت الله سید محمد على موحد ابطحى کہندے نيں: اساں اپنى کتاباں رجالیہ وچ ابن حنظلہ کى وثاقت کى ادلّہ ذکر کى نيں تے اساں انہاں وچ ذکر کيتا اے کہ امام باقر ، امام صادق تے امام کاظم علیہم السلام دے موثق اصحاب نے انہاں تو‏ں روایات نقل کى نيں انہاں وچو‏ں ایداں دے اصحاب بھى نيں جو قابل وثوق افراد دے سوا کسى تو‏ں روایت نقل نہیںکردے _ مثلاً صفوان ابن یحیى تے یہى دلیل یزید ابن خلیفہ دے متعلق بھى جارى کى جاسکتى اے (رسالہ فى ثبوت الہلال صفحہ ٧٧)_

۲۰۴ ج: مشہورہ ابى خدیجہ :

شیخ طوسى امام صادق دے اک قابل اعتماد صحابى جناب ابى خدیجہ تو‏ں درج ذیل روایت نو‏‏ں نقل کردے نيں تے اس روایت تو‏ں بھى امور عامہ وچ فقیہ کى ولایت نو‏‏ں ثابت کيتا گیا اے _

محمد بن حسن إسناده عن محمّد بن على بن محبوب، عن أحمد بن محمّد، عن حسین بن سعید، عن أبى الجَهْم، عن أبى خدیجة، قال: بعثنى أبو عبد الله (ع) إلى أصحابنا فقال: قل لهم : إیّاکم إذا وقعتْ بینکم الخصومة أو تَدَارَى فى شى ء من الا خذ والعطاء أن تحاکموا إلى أحد من هولاء الفُسّاق_ اجعلوا بینکُم رجلاً قد عرف حلالنا تے حرامَنا; فانّى قد جعلتُه علیکم قاضیاً تے ایّاکم أن یُخاصم بعضکم بعضاً إلى السّلطان الجائر (۱)

محمد ابن حسن اپنے اسناد کےنال محمد ابن على ابن محبوب تو‏ں ، اوہ احمد ابن محمد تو‏ں ، اوہ حسین ابن سعید تاں، اوہ ابى جہم تاں، تے اوہ ابى خدیجہ تو‏ں نقل کردے نيں :

وہ کہندے نيں : مینو‏ں امام صادق نے اپنے مننے والےآں دے پاس بھیجیا تے فرمایا:

ان تو‏ں کہہ دو کہ جدو‏ں تواڈے در میان کوئی جھگڑا ہوجائے _ یالین دین دے معاملہ وچ کوئی تنازع ہوجائے تاں اسنو‏ں حل کرنے دے لئی خبردار کسى فاسق حاکم دے پاس مت جانا اپنے در میان اک ایداں دے شخص نو‏‏ں مقرر کرو جو ساڈے حلال تے حرام تو‏ں واقف ہو، وچ اسنو‏ں تسيں اُتے قاضى مقرر کرتاہاں _ خبردار اپنے جھگڑے لےک‏ے فاسق وفاجر حاکم دے پاس مت جانا _

اس روایت تو‏ں فقیہ کى ولایت عامہ اُتے استدلال بہت حد تک مقبولہ عمر ابن حنظلہ دے استدلال سے

____________________

۱) وسائل الشیعہ جلد ۲٧ ، صفحہ ۱۳۹، باب ۱۱ _ از ابواب صفات قاضى حدیث ٦_

۲۰۵ قریب اے _ کیونجے اس روایت وچ بھى اپنے تنازعات دے سلسلہ وچ نہ صرف فاسق تے فاجر قاضیاں دے پاس جانے تو‏ں منع کيتا گیا اے بلکہ حاکم تے سلطان دے پاس جانے تو‏ں بھى منع کيتا گیاہے _ تے اس کى بجائے فقیہ عادل دے پاس جانے کى تاکید کى گئی اے _

امام خمینى اس روایت تو‏ں استدلال کردے ہوئے فرماندے نيں :

روایت وچ مذکور جملہ تدارى فى شئی تو‏ں مراد معاملاتى اختلافات نيں یعنى اپنے معاملاتى اختلافات تے اک دوسرے دے خلاف دعاوى وچ فساق کى طرف رجوع نہ کرو تے بعد والے جملہ کہ ميں نے تواڈے لئے قاضى مقرر کيتا اے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ فسّاق تو‏ں مراد اوہ قاضى نيں جو اس وقت دے ناجائز حکمراناں کى طرف تو‏ں منصب قضاوت اُتے فائز سن _ تے حدیث دے ذیل وچ فرماندے نيں: تے ایاکم انہاں یخاصم بعضکم بعضاً الى السلطان الجائر _ یعنى اوہ امور جنہاں دا تعلق اجرائی طاقت تو‏ں اے انہاں وچ انہاں حکّام کى طرف رجوع نہ کرو ، اگرچہ فاسق سلطان کلى طور اُتے اک ناجائز طاقت اے تے تمام غیر اسلامى حکمران ، اسى طرح قاضى ،قانون بنانے والے، اوراس قانون دا اجرا کرنے والے تِناں اس وچ شامل نيں، لیکن ایہ دیکھدے ہوئے کہ ابتدا وچ ہى فاسق قاضیاں دے پاس جانے تو‏ں منع کردتا گیا اے لہذا ایہ ممانعت دوسرے گروہ یعنى قانون دا اجرا کرنے والےآں دے سلسلہ وچ اے _ آخرى جملہ اسى پہلے جملہ کى تکرار یعنى فساق کى طرف رجوع کرنے کى ممانعت نئيں اے _ کیونجے ابتدا وچ انہاں امور وچ فاسق قاضى کى طرف رجوع کرنے تو‏ں منع کيتا گیا اے جو اس دے نال مربوط نيں _ مثلاً بازپرسى تے گواہى تے غیرہ فیر امام نے خود قاضى نو‏‏ں مقرر کيتا اے تے اپنے مننے والےآں دا فریضہ بیان کيتا اے تے آخر وچ امام نے سلاطین کى طرف رجوع کرنے تو‏ں روکیا اے _(۱)

____________________

۱) ولایت فقیہ ، صفحہ ۸۲_

۲۰٦ عظیم فقیہ شیخ مرتضى انصارى معتقد نيں کہ قاضى نو‏‏ں منصب قضاوت اُتے قرار دینا قاضى دے دائرہ اختیارات نو‏‏ں صرف جھگڑےآں دا فیصلہ کرنے تک محدود نئيں کرتااور ائمہ معصومین دے زمانہ وچ منصب قضاوت وسیع تر اختیارات کاحامل ہُندا تھا،یعنى قاضى بوہت سارے امور عامہ دے انتظام دا ذمہ دار ہُندا سی لہذا ایہ روایت امور عامہ وچ فقیہ کى ولایت نو‏‏ں ثابت کرتى اے _ تے ساڈے زمانے کى اصطلاحى قضاوت تک محدود نئيں اے _

المتبادر من لفظ القاضی عرفاً: من یُرجَع الیه تے ینفذ حکمه تے الزامه فى جمیع الحوادث الشرعیّة کما هو المعلوم من حال القضاة ، سیّما الموجودین فى ا عصار الا ئمّة علیهم السلام من قضاة الجور _ تے منه یظهر کون الفقیه مرجعاً فى الامور العامّة ، مثل الموقوفات وا موال الیتامى والمجانین والغیّب ; لا نّ هذا کلّه من وظیفة القاضى عرفاً (۱)

لفظ قاضى تو‏ں عرفاً ذہن وچ اس شخص دا تصور آندا اے جس دا حکم تمام شرعى مسائل وچ نافذ العمل اے _ جداں کہ قضاوت دے حالات تو‏ں معلوم اے _ خصوصاً سلاطین ظلم وجور دے مقرر کردہ اوہ قاضى جو ائمہ معصومین دے دور وچ موجود سن _ اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ فقیہ امور عامہ دا بھى ذمہ دار اے _ مثلا موقوفات ، یتیماں ، دیواناں تے غائب افراد دے اموال وغیرہ_ کیونجے عرفاً ایہ تمام قاضى دے فرائض وچ شامل نيں_

____________________

۱) القضاء تے الشہادات صفحہ ۴۹_

۲۰٧ یاد رہے : امام علیہ السلام دے صرف اس جملہ انى قد جعلتہ علیکم قاضیاً سے سیاسى ولایت اُتے استدلال نئيں کيتا جاسکدا _ تے اوہ جو شیخ انصارى نے کہیا اے اوہ قضاوت دے علاوہ امور حسبیہ وچ ولایت اے _ اس بنا اُتے ولایت عامہ اُتے مقبولہ عمر ابن حنظلہ کى دلالت مشہورہ ابى خدیجہ کى دلالت تو‏ں واضح تے روشن تر اے _ کیونجے اس وچ فقیہ نو‏‏ں منصب حکومت اُتے بھى مقرر کيتا گیا اے جدو‏ں کہ مشہورہ ابى خدیجہ وچ صرف منصب قضاوت اُتے مقرر کيتا گیا اے _ البتہ روایت ابى خدیجہ وچ سلطان کى طرف رجوع کرنے کى ممانعت اس گل کى دلیل اے کہ شیعاں نو‏‏ں اس قسم دے امور وچ بھى سلطان کى بجائے فقیہ کى طرف رجوع کرنا چاہیے_ اگرچہ مقبولہ عمر ابن حنظلہ کى طرح اس کى دلالت اس قدر واضح نئيں اے _

۲۰۸ خلاصہ :

۱) ولایت فقیہ اُتے دلالت کرنے والى روایات وچو‏ں اصلى روایت مقبولہ عمر ابن حنظلہہے_

۲) اس حدیث وچ شیعاں نو‏‏ں نہ صرف فاسق حکومت دے قاضیاں، بلکہ فاسق حکمراناں کى طرف رجوع کرنے تو‏ں بھى منع کيتا گیا اے _

۳) اس حدیث وچ امام نے شیعاں نو‏‏ں پابند قرار دتا اے کہ اوہ فاسق حکمران تے قاضى کى بجائے فقیہ کى طرف رجوع کرن تے اسى نو‏‏ں حاکم قرار دتا اے _

۴)اس روایت وچ کوئی سندى مشکل نئيں اے کیونجے اس دے تمام راوى ثقہ نيں تے عمر ابن حنظلہ کى اگرچہ براہ راست توثیق نئيں کى گئی لیکن انہاں کى روایت علماء دے نزدیک قابل قبول اے _

۵)ولایت فقیہ کى روائی ادلّہ وچو‏ں اک روایت مشہورہ ابى خدیجہ بھى اے تے اس دا طرز استدلال مقبولہ عمر ابن حنظلہ دے طرز استدلال تو‏ں بڑى حدتک ملدا جلدا اے _

٦) ولایت فقیہ اُتے مقبولہ عمر ابن حنظلہ کى دلالت مشہورہ ابى خدیجہ کى دلالت تو‏ں واضح تر اے _کیونجے مقبولہ وچ فقیہ نو‏‏ں براہ راست حاکم قرار دتا گیا اے _

۲۰۹ سوالات :

۱) شیعاں دے کس ممتاز فقیہ نے فقیہ کى ولایت عامہ پر مقبولہ عمر ابن حنظلہ تو‏ں استدلال کيتا اے ؟

۲)ولایت فقیہ اُتے بطور مختصر مقبولہ عمر ابن حنظلہ تو‏ں استدلال کیجیئے؟

۳) عمر ابن حنظلہ کى براہ راست توثیق نئيں کى گئی _ اس سندى مشکل نو‏‏ں کس طرح حل کيتا جائے گا؟

۴) مشہور ہ ابى خدیجہ تو‏ں فقیہ کى ولایت عامہ اُتے استدلال کیجیئے؟

۵) منصب قضاوت اُتے فائز فقیہ دے دائرہ اختیارات دے متعلق شیخ انصارى دا کیہ نظریہ اے ؟

٦)فقیہ کى ولایت عامہ پر مشہورہ ابى خدیجہ کى دلالت مقبولہ عمر ابن حنظلہ کى دلالت کى نسبت وضاحت دے لحاظ تو‏ں کیو‏ں کمتر اے ؟

۲۱۰ بائیسواں سبق:

ولایت فقیہ دے اثبات کى ادلّہ -۳-

عمر ابن حنظلہ تے ابى خدیجہ کى روایات وچ امام نے فقیہ دے لئی منصب قرار دتا اے تے جداں کہ گذشتہ سبق دے آخر وچ اشارہ کرچکے نيں : عمر ابن حنظلہ کى روایت وچ بیان کيتے گئے منصب دا دائرہ اختیار بہت وسیع اے کیونجے اس وچ فقیہ نو‏‏ں منصب حاکمیت پر مقرر کيتا گیا اے اورابى خدیجہ کى روایت وچ منصب قضاوت پر_ اگرچہ مشہورہ ابى خدیجہ وچ بھى قضائی تے حکومتى دونے قسم دے امور وچ شیعاں نو‏‏ں فاسقاں کى طرف رجوع کرنے تو‏ں منع کيتا گیا اے _ اس تو‏ں ایہ اشارہ ملدا اے کہ حکومتى امور وچ بھى شیعاں کو فقیہ عادل کى طرف رجوع کرنا چاہیے_ جداں کہ پہلے گزر چکيا اے کہ منصوب کرنے تے وکالت ماں بنیادى فرق اے لہذا فقیہ عادل دا ولایت کى مختلف قسماں اُتے فائز ہونا ، جنہاں دا انہاں دو روایات تو‏ں استفادہ ہُندا اے _ امام علیہ السلام کى زندگى دے نال مشروط نئيں اے _ جدو‏ں کہ اس دے بر عکس وکالت موکل کى وفات دے نال ختم ہوجاتى اے _چونکہ بعد والے امام تے معصوم نے اس منصب نو‏‏ں ختم نئيں کيتا اے لہذا فقیہ عادل اس منصب ولایت اُتے باقى اے _

۲۱۱ ولایت انتصابى دے متعلق کچھ ابہامات دا جواب :

ان دو روایات وچ موجود انتصاب دے متعلق کچھ ابہامات تے سوالات اٹھائے گئے نيں_ ایتھ‏ے اسيں انہاں نو‏ں اختصار دے نال بیان کردے نيں_

۱_ شیعہ معتقدہاں کہ امام صادق تے انہاں دے بعد انہاں دے معصوم فرزند، امت دے امام نيں_ لہذا امام معصوم دے ہُندے ہوئے فقیہ عادل نو‏‏ں ولایت اُتے منصوب کرنے دا کیہ مطلب اے ؟کیا ایسا ممکن اے کہ جس زمانہ وچ امام معصوم موجود نيں_ تے ولایت عامہ دے حامل نيں _ کوئی دوسرا شخص یا افرادان کى طرف تو‏ں ولایت عامہ دے حامل ہاں_

جواب : امام معصوم کى موجودگى وچ کسى نو‏‏ں ولایت اُتے منصوب کرنا اسى طرح اے _ جس طرح کوئی صاحب اختیار حکمران دوسرے شہراں وچ اپنے نمایندے مقررکردا اے _ کيتا مسلماناں دے امور دے انتظام دے لئی رسولخد ا (ص) نے مدینہ تو‏ں دور دوسرے شہراں وچ اپنے نمائندے نئيں بھیجے سن ؟ جس طرح امیر المؤمنین نو‏‏ں یمن بھیجیا تھا_ یا خود امیر المؤمنین نے مالک اشتر نو‏‏ں مصر تے چند دوسرے افراد نو‏‏ں مختلف علاقےآں دا والى تے حاکم بنا ک‏ے بھیجیا تھا_ بنابراں اس وچ کیہ حرج اے کہ امام صادق اپنے زمانہ وچ انہاں شیعاں دے امور کى سرپرستى دے لئی جو آپ (ع) تو‏ں دور رہندے نيں تے تقیہّ یا طولانى سفر کى وجہ تو‏ں آپ دے پاس نئيں آسکدے_ اک فقیہ عادل نو‏‏ں مقرر کرن _ تے اپنى طرف تو‏ں اسنو‏ں امت اُتے ولایت عطا کرن؟

۲_ خود امام صادق بسط ید نئيں رکھدے سن تے امت اُتے ولایت عامہ دا اجر انہاں نو‏ں کر سک‏‏ے تاں کِداں مان لیا جائے کہ انہاں کى طرف تو‏ں مقرر کردہ شخص یعنى فقیہ عادل ولایت عامہ دا حامل اے ؟

جواب :یہ اے کہ ولایت دوسرےآں دے امور وچ جواز تے اولویت تصرف دے سوا کوئی چیز نئيں اے _

۲۱۲ ولایت اُتے منصوب کرنے دا معنى اس تصرف نو‏‏ں قانونى تے شرعى جواز عطا کرنا اے _ فقیہ عادل نو‏‏ں ولایت اُتے منصوب کرنے دا معنى ایہ اے کہ صاحب ولایت تے اوہ ذات جس دے ہتھ وچ امر ولایت تے اس کى مشروعیت دا اختیار اے کى طرف تو‏ں فقیہ عادل انہاں تصرفات وچ زیادہ حق رکھدا اے _ تے اس قسم دے تصرفات اُتے اس کى ولایت مشروع تے حق اے _ چاہے ایہ تصرفات قضاوت تے امور حسبیہ وچ ہاں یا امت کى سرپرستى تے تمام امور عامہ تک اس دا دائرہ اختیار وسیع ہو_

ولایت اُتے منصوب ہونا ،اور جسنو‏ں منصوب کيتا گیا اے ولایت دے عملى کرنے وچ اس دے ہتھو‏ں دا کھلا ہونا، دو مختلف چیزاں نيں_ عملى طور اُتے ولایت نو‏‏ں بروئے کار لیانا تے اس تو‏ں متعلقہ امور نو‏‏ں انجام دینا وسائل تے امکانات دے تابع اے _ کبھى ولایت دے اصلى حامل یعنى امام معصوم دے لئی ولایت دے اعمال تے ذمہ داریاں نو‏‏ں بروئے کار لیانے دے لئی ماحول سازگار نئيں ہُندا _ تے اس کى شرائط تے امکانات فراہ‏م نئيں ہُندے_ لیکن اس دا معنى ایہ نئيں اے کہ امام کى ولایت ختم تے لغو ہوگئی اے _ کیونجے منصب ولایت اُتے فائز ہونا تے خارج وچ اس دا عملى وجود دو وکھ وکھ چیزاں نيں_ علاوہ براں امام دے زمانہ وچ ولایت نو‏‏ں بروئے کار لیانے کى راہاں کلى طور اُتے مسدود نئيں سن_ یعنى محجور تے مبسوط الید ہونا دو نسبى امر نيں_ امام کى طرف تو‏ں مقرر کردہ شخص اگرچہ اس حالت وچ نئيں سی کہ اوہ شیعاں دے امور عامہ کى سرپرستى کرے لیکن انہاں دے امور قضائی تے امور حسبیہ کى سرپرستى کرنے کى قدرت رکھدا سی _ انہاں دو روایات تو‏ں پتہ چلتاہے کہ امام فقیہ عادل دے لئی ولایت عامہ نو‏‏ں ثابت سمجھدے سن، تے اسنو‏ں اپنى طرف تو‏ں مقرر فرماندے سن _ ہن اس ولایت نو‏‏ں بروئے کار لیانے وچ فقیہ کى بے بسى تے اختیار اک دوسرا امر اے جو حالات تے شرائط دے تابع اے _

۳_ امور مسلمین کى ولایت اُتے سب فقہاء کومنصوب کرنا ہرج تے مرج تے اختلال نظام دا باعث بندا اے _

۲۱۳ چونکہ فرض ایہ اے کہ انہاں دو روایات کى بنا اُتے فقیہ عادل شیعاں دے امور کى سرپرستى کردا اے _ دوسرى طرف مقرر کردہ فقہاء کى تعداد معین نئيں اے تے ایہ بھى ممکن اے کہ اک ہى وقت وچ سینکڑاں جامع الشرائط فقیہ عادل موجود ہاں _ کیہ ایہ معقول اے کہ اک ہى وقت وچ سب فقہاء منصب ولایت دے بالفعل حامل ہاں _ لہذا اس مشکل نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اس انتصاب دے دائرہ اختیار کى محدودیت دے قائل ہونے دے سوا کوئی چارہ نئيں اے تے ضرورى اے کہ انہاں دو روایات وچ فقیہ کى ولایت نو‏‏ں قضاوت وچ منحصر قرار داں_

جواب : ایہ اے کہ اس نکتہ کى اسيں پہلے وضاحت کرچکے نيں کہ ولایت اُتے منصوب ہونے اورعملى طور اُتے افعال تے اعمال نو‏‏ں بجالانے وچ واضح فرق تے ہر اک کى اپنى مخصوص شرائط تے خصوصیات نيں_ فقیہ کى ولایت انتصابى دا معنى ایہ اے کہ ہر جامع الشرائط فقیہ منصب ولایت تے نیابت دا حامل اے تے اس دے متعلقہ امور وچ اس دے احکا‏م تے تصرفات، شرعى لحاظ تو‏ں معتبر نيں اس دا ایہ معنى نئيں اے کہ ہر اوہ مورد جس وچ ولایت فقیہ دے حکم کى ضرورت ہوئے اس وچ تمام فقہاء اپنى نظرداں تے حکم صادر کرداں_ جس طرح اک شہر وچ جے پنجاہ قاضى موجود ہاں تے تحقیق دے لئی کیس کى فائل اک دے پاس آئے تاں دوسرے قاضى اس وچ مداخلت نئيں کردے_ تے اک قاضى دا اس کیس نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے لینا دوسرےآں نو‏‏ں فیصلہ صادر کرنے تو‏ں روک دیندا اے _اسى طرح فقیہ عادل دا ولایت دا حامل ہوناذمہ دارى نو‏‏ں اس کى طرف متوجہ کردا اے تے لوکاں اُتے اک فریضہ عائد ہوئے جاندا اے _ لوک پابند نيں کہ اپنے معاملات وچ فقیہ عادل کى طرف رجوع کرن، طاغوت تو‏ں منہ پھیر لاں ، تے اسلامى معاشرہ دے امور کى باگ ڈور کسى غیر اسلام شناس دے ہتھ وچ نہ داں بلکہ فقیہ عادل تے امین دے ہتھ وچ داں_ فقیہ عادل دا بھى ایہ فرض اے کہ جدو‏ں شرائط مکمل ہاں ، حالات سازگار ہاں تے لوک اس کى طرف رجوع کرن تاں اوہ اس الہى فریضہ نو‏‏ں پورى طرح نبھائے _ ہن جے صاحب ولایت، فقیہ کى طرف لوک

۲۱۴ رجوع کردے نيں یاا ہل حل تے عقد دے انتخاب دے ذریعہ لوکاں دے امور کى سرپرستى اس دے ہتھ وچ دے دى گئی اے تاں دوسرے فقہا ء دا فریضہ ساقط ہوجاندا اے _ بنابراں تمام جامع الشرائط فقہاء منصب ولایت دے حامل نيں تے اک فقیہ عادل دے امور کى سرپرستى اپنے ذمہ لینے تو‏ں دوسرے فقہاء کى ذمہ دارى ختم ہوجاتى اے _

دوسرے لفظاں وچ ہر فقیہ دے کسى امر وچ تصرف دا جواز اس گل دے نال مشروط اے کہ دوسراکوئی فقیہ اس کم وچ اپنى ولایت نو‏‏ں بروئے کار نہ لارہیا ہوئے _ اس صورت وچ کسى قسم دا اختلال نظام لازم نئيں آندا _ اختلال نظام اس وقت لازم آندا اے جدو‏ں ولایت دے عہدہ اُتے فائز تمام فقہاء عملى اقدامات شروع کرداں_

ولایت فقیہ کى تائید وچ مزیدروایات

ان تن روایات دے علاوہ جو ہن تک ولایت فقیہ دے اثبات دے لئی پیش کى گئیاں نيں دوسرى روایات بھى نيں جنہاں تو‏ں استدلال کيتاگیا اے البتہ دلالت تے سند دے لحاظ تو‏ں ایہ اُنہاں روایات کى مثل نئيں نيں لیکن اس دے باوجود فقیہ کى ولایت عامہ کى تائید دے عنوان تو‏ں انہاں تو‏ں تمسک کيتا جاسکدا اے _ اسيں ایتھ‏ے اختصار دے طور اُتے انہاں نو‏ں بیان کردے نيں _

۱_ صحیحہ قدّاح :

على ابن ابراهیم عن ابیه عن حماد بن عیسی، عن القدّاح (عبدالله بن میمون)، عن أبى عبدالله (علیه السلام) قال: قال رسول الله (ص) : مَن سلک طریقاً یطلب فیه علماً، سلک الله به طریقاً الى الجنّه تے انّ العلماء ورثة الانبیائ،إنّ الانبیاء لم یُورثُوا دیناراً تے لا درهماً

۲۱۵ و لکن ورّثوا العلم; فَمَن أخذ منه أخذ بحَظّ وافر (۱)

على ابن ابراہیم اپنے والد تو‏ں ، اوہ حماد ابن عیسى تو‏ں تے اوہ قداح ( عبدالله ابن میمون) تو‏ں تے اوہ امام صادق تو‏ں نقل کردے نيں کہ رسول خدا (ص) نے فرمایا: جو طلب علم دے لئی نکلدا اے خدا اس دے لئی جنت کى راہ ہموار کردیندا اے بے شک علماء انبیاء دے وارث نيں انبیائ کاورثہ درہم تے دینار نئيں ہُندے بلکہ انہاں دا ورثہ علم اے _ جس نے اس تو‏ں کچھ پالیا گویا اس نے بہت وڈا حصہ لے لیا _

اس روایت کى سند صحیح اے _ تے اس دے تمام رواى ثقہ ہاں _بعض فقہا مثلاً عوائد الایام وچ ملیا احمد نراقى اورولایت فقیہ وچ امام خمینى نے ولایت فقیہ دے اثبات دے لئی اس روایت تو‏ں تمسک کيتا اے اس روایت تو‏ں استدلال کى کیفیت ایہ اے کہ اس دے جملہالعلماء ورثة الانبیائ دے مطابق فقہا تے علمائے دین ،رسول خدا (ص) کى تمام قابل انتقال خصوصیات وچ آپ (ص) دے وارث نيں تے انہاں خصوصیات تے ذمہ داریاں وچو‏ں اک امت کى سرپرستى اورحاکمیت بھى اے _ علماء دے لئی انبیاء کى وراثت صرف علم تک محدود نئيں اے کیونجے ایہ وراثت مطلق اے _ صرف اوہ خصوصیات جو کسى خاص دلیل دے ذریعہ مقام نبوت دے نال مخصوص نيں وراثت وچ نئيں آئیاں گئياں_ البتہ اس روایت وچ اک احتمال ایہ اے کہ پہلے تے بعد والے جملےآں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اس روایت تو‏ں ایہ اشارہ ملدا اے کہ ایہ وراثت علم ، احادیث تے معارف انبیاء وچ منحصر اے تے انکى ہور ذمہ داریاں نو‏‏ں شامل نئيں اے _ جے ایہ جملات اختصاص تے محدودیت دے لئی قرینہ بن سکدے ہاں تاں فیرالعلماء ورثة الانبیاء کے اطلاق تو‏ں تمسک نئيں کيتا جاسکدا_(۲)

____________________

۱) کافى جلد ۱ ، صفحہ ۴۲ ، باب ثواب العالم تے المتعلم حدیث۱_

۲) ولایت فقیہ، امام خمینی، صفحہ ۸٦، ۹۲_

۲۱٦ ۲_ مرسلہ صدوق :

شیخ صدوق نے اپنى مختلف کتاباں وچ اس روایت نو‏‏ں نقل کيتا اے :

قال امیر المؤمنین(ع) قال رسول الله (ص) : اللهمّ ارحم خلفائی _ ثلاث مرّات: _ قیل : یا رسول الله ، تے مَن خلفاؤک؟ قال: الّذین یأتون من بعدى یروون عنّى حدیثى تے سُنّتی (۱)

امیرالمؤمنین فرماندے نيں: رسولخدا (ص) نے تن مرتبہ فرمایا: اے پروردگار میرے خلفاء اُتے رحم فرما _پُچھیا گیا اے الله دے رسول (ص) آپ دے خلفا ء کون نيں ؟ فرمایا :وہ افراد جو میرے بعد آئیاں گے تے میرى حدیث تے سنت نو‏‏ں نقل کریںگے_

شیخ صدوق نے اپنى متعدد کتاباں وچ اس روایت نو‏‏ں معصوم کى طرف نسبت دى اے تے بطور مرسل نقل کيتا اے _ مراسیل صدوق بوہت سارے علماء دے لئی قابل اعتبار نيں خصوصاً جے انہاں نو‏ں بطور جزم معصوم کى طرف نسبت داں_ بوہت سارے فقہاء مثلاً صاحب جواہر ، ملیا احمد نراقى ، صاحب عناوین یعنى میر عبد الفتاح مراغى ، آیت الله گلپائیگانى تے امام خمینى نے ولایت فقیہ دے اثبات دے لئی اس روایت تو‏ں استدلال کيتا اے _ کیفیت استدلال اس طرح اے _

الف: رسول خدا (ص) وحى ، اس دے ابلاغ ، عصمت تے علم الہى جیسى خاص صفات سمیت قضاوت ، تنازعات دے فیصلے تے اسلامى معاشرے دے امور کى سرپرستى ایسى خصوصیات دے بھى حامل سن _ آنحضرت (ص) کى بعض خصوصیات دوسرےآں کى طرف منتقل ہونے کى صلاحیت رکھتى نيں _ قضاوت تے اسلامى معاشرہ کى سرپرستى انہى خصوصیات وچو‏ں نيں جو دوسرےآں کى طرف منتقل ہوسکتى نيں _

____________________

۱) عیون اخبار رضا ،جلد ۲، صفحہ ۳٧، باب ۳۱،حدیث ۹۴_ من لایحضرہ الفقیہ، جلد ۴، صفحہ ۴۲۰_ معانى الاخبار، صفحہ ۳٧۴_

۲۱٧ ب : اس روایت کى رو تو‏ں آنحضرت (ص) نے اک گروہ نو‏‏ں اپنے خلفاء دے عنوان تو‏ں مورد لطف تے دعا قرار دتا اے اس گروہ دے لئی آنحضرت (ص) کى جانشینى ،قابل انتقال صفات وچ اے تے انہاں صفات وچ امت دے امور کى سرپرستى یقینا شامل اے _

ج: خلفائی کى تعبیر مطلق اے تے ائمہ معصومین وچ منحصر نئيں اے بنابراں خلفاء بلاواسطہ ( ائمہ(ع) ) تے خلفاء بلواسطہ ( علمائ) دونے اس وچ شامل نيں _

د: جملہ الذین یأتون من بعدى یروون حدیثى تے سنّتى تو‏ں مراد عام راوى تے محدثین نئيں نيں_ بلکہ اوہ راوى مراد نيں جو روایات وچ تفقہ تے سمجھ بجھ بھى رکھدے ہاں _ پس ایہ تعبیر صرف امت دے فقہا تے علماء کى شان وچ اے نہ کہ ہرر وایت کرنے والے کى شان وچ _(۱)

۳_ غرر الحکم تے دررالکلم ماں امیر المومنین حضرت على تو‏ں روایت کى گئی اے کہ آپ (ع) نے فرمایا:

العلماء حُکّامٌ على الناس (۲)

علماء لوکاں اُتے حاکم نيں _

اسى مضمون کى اک روایت کراجکى مرحوم نے کنزالفائدے وچ امام صادق تو‏ں بھى نقل کى اے آپ (ص) فرماندے نيں :

الملوک حُکّامٌ على النّاس وا لعلمائُ حُکّامٌ على الملوک (۳)

بادشاہ لوکاں اُتے حاکم ہُندے نيں تے علماء بادشاہاں اُتے حاکم ہُندے نيں _

____________________

۱) کتاب البیع، امام خمینى جلد ۲ ، صفحہ ۴٦۸_۴٧۰_

۲) غرر الحکم، آمدى جلد ۱ صفحہ ۱۳٧و ۵۰٦_

۳) کنزالفائدے جلد ۲ صفحہ ۳۳_

۲۱۸ ولایت فقیہ اُتے اس روایت کى دلالت واضح اے لیکن سندى ضعف کى وجہ تو‏ں اسنو‏ں ولایت فقیہ دے مؤیّدات وچو‏ں شمار کيتا اے _

۴_ ابن شعبہ حرانى نے تحف العقول وچ امر بالمعروف تے نہى عن المنک‏ر ک‏ے متعلق امام حسین دا اک خطبہ نقل کيتا اے جس وچ آپ نے اپنے دور دے علماء نو‏‏ں متنبہ کردے ہوئے فرمایا اے کہ تواڈے مقام تے منزلت نو‏‏ں غاصباں نے غصب کرلیا اے _ مسلماناں دے امور کى سرپرستى تسيں علماء امت دے ہتھ وچ ہونى چاہیئے _ امام فرماندے نيں :

و أنتم أعظم النّاس مصیبة ً کما غلبتم علیه من منازل العلماء لو کنتم تشعرون; ذلک بأنّ مجارى الأمور والاحکا‏م على أیدى العلماء بالله تے الاُمناء على حلاله تے حرامه فأنتم المسلوبون تلک المنزلة تے ما سلبتم ذلک الا بتفرّقکُم عن الحقّ واختلافکم فى السنّة بعد البیّنة الواضحة_ تے لو صبرتم على الاذى تے تحمّلتم المؤونة فى ذات الله کانت أمور الله علیکم ترد، تے عنکم تصدر، تے الیکم ترجع تے لکنّکُم مکّنتم الظلمة من منزلتکم (۱)

تم سب تو‏ں زیادہ مصیبت زدہ ہوئے جے توانو‏‏ں کچھ شعور ہوئے تاں جا ن لو کہ تواڈے مقام تے مرتبہ اُتے تسلط قائم ک‏ر ليا گیاہے_ امور کى تدبیر تے احکا‏م دا اجرا انہاں علماء ربانى دے ہتھ وچ ہُندا اے جو خدا دے حلال وحرام دے امین ہُندے نيں پس تسيں تو‏ں ایہ مقام تے مرتبہ کھو لیا گیا _ تے اس کى وجہ ایہ اے کہ تسيں نے حق تو‏ں منہ پھیرلیا ،واضح دلیل آنے دے باوجود تسيں نے سنت وچ اختلاف

____________________

۱) تحف العقول عن آل الرسول (ص) جلد ۱، صفحہ ۲۳۸_

۲۱۹ کیا ،اگر تسيں تکلیف اُتے تھوڑا ساصبر کرلیندے تے خدا کى راہ وچ مصائب برداشت کردے تاں امور الہى تمہارى طرف پلٹادتے جاندے، تسيں انہاں دے سرپرست ہُندے، تے تمھارى طرف رجوع کيتا جاندا _ لیکن تسيں نے اپنا مقام تے مرتبہ ظالماں دے حوالے کردتا _

اس روایت کى دلالت مکمل اے لیکن گذشتہ روایت کى طرح سندى مشکل تو‏ں دوچار اے اسى لئے ولایت فقیہ دے مؤیدات وچ شامل اے _ انہاں دے علاوہ دوسرى روایات بھى نيں جنہاں نو‏ں اسيں طوالت تو‏ں بچنے دے لئی ذکر نئيں کررہے _

۲۲۰ خلاصہ :

۱) امام (ع) نے بعض روایات وچ فقیہ نو‏‏ں منصب عطا کيتا اے _ تے امام (ع) دے زمانہ حضور تے غیبت دونے وچ ایہ منصب انہاں دے پاس اے _

۲) امام دا ولایت کلیہ دا حامل ہونا ،بعض امور وچ شیعاں نو‏‏ں فقہاء کى طرف رجوع کرنے دا حکم دینے تو‏ں مانع نئيں اے _

۳) امام صادق نے اس دور وچ فقہاء نو‏‏ں ولایت اُتے منصوب کيتا جدو‏ں آپ اپنے اختیارات استعمال کرنے وچ بے بس سن _ تے اس تو‏ں کوئی مشکل پیدا نئيں ہوتى کیونجے نصب ولایت تے ولایت نو‏‏ں بروئے کار لیانا ،دو وکھ وکھ چیزاں نيں _

۴)فقیہ کى ولایت انتصابى کى ادلّہ اُتے بعض افراد دا اعتراض ایہ اے کہ امام کى طرف تو‏ں فقہا نو‏‏ں ولایت دا حاصل ہونا معاشرتى نظام دے مختل ہونے تے خرابى دا باعث بندا اے _

۵) اک ہى واقعہ وچ مختلف فقہا دا ولایت نو‏‏ں بروئے کار لیانا اختلال نظام دا موجب بندا اے نہ انہاں کامنصب ولایت _

٦) بعض روایات ضعف سند یا عدم وضاحت کى وجہ تو‏ں ولایت فقیہ دے مؤیّدات دے گٹھ وچ آتى نيں_

٧) اوہ روایات جو علماء تے فقہاء نو‏‏ں انبیاء (ع) دا وارث تے رسول خدا (ص) دا خلیفہ قرار دیتى نيں فقیہ کى ولایت کى دلیل نيں کیونجے معاشرے دے امور کى تدبیر تے ولایت بھى انبیاء کى صفات وچو‏ں نيں_

۲۲۱ سوالات :

۱) فقیہ کى ولایت انتصابى کا نظریہ کن اعتراضات تے ابہامات تو‏ں دوچار اے ؟

۲) جے ہر فقیہ عادل منصب ولایت دا حامل ہوئے تاں کيتا اختلال نظام دا باعث بندا اے ؟

۳) کیہ اوہ امام معصوم جو خود بے بس ہوئے اوہ کسى تے نو‏‏ں ولایت عامہ اُتے منصوب کرسکدا اے ؟

۴) روایتاللهم ارحم خلفائی سے فقیہ کى ولایت اُتے استدلال کیجیئے _

۵) روایت العلماء ورثة الانبیاء کس طرح فقیہ کى ولایت اُتے دلالت کرتى اے ؟

۲۲۲ تیئیسواں سبق :

ولایت فقیہ اُتے عقلى دلیل

ہم گذشتہ چند اسباق وچ ولایت فقیہ کى اصلى ترین ادلّہ روائی اُتے نظر ڈال چکے نيں ہن ولایت فقیہ اُتے قائم عقلى ادلّہ کى تحقیق تے بررسى کردے نيں _

ساڈے علماء نے ہمیشہ نبوت تے امامت کى بحث وچ عقلى ادلّہ تو‏ں استدلال کيتا اے برہان عقلى عقلى تے یقینى مقدمات تو‏ں تشکیل پاندا اے _ ایہ مقدمات چار خصوصیات یعنى کلیت ، ذاتیت، دوام تے ضرورت دے حامل ہونے چاہی ں_

اسى وجہ تو‏ں انہاں تو‏ں جو نتیجہ حاصل ہُندا اے اوہ بھى کلى ، دائمى ، ضرورى تے ذاتى ہُندا اے تے کبھى بھى جزئی یا افراد تو‏ں متعلق نئيں ہُندا_ اسى وجہ تو‏ں نبوت تے امامت دے متعلق جو برہان قائم کيتے جاندے نيں اوہ کسى خاص شخص کى نبوت یا امامت دے متعلق نئيں ہُندے _ تے نہ ہى کسى خاص فرد کى نبوت یا امامت نو‏‏ں ثابت کردے نيں _ بنابراں ولایت فقیہ دے مسئلہ وچ بھى اوہ عقلى دلیل جو خالصةً عقلى مقدمات تو‏ں تشکیل پاتى اے جامع الشرائط

۲۲۳ فقیہ کى اصل ولایت نو‏‏ں ثابت کرتى اے _اور ایہ کہ کونسا فقیہ جامع الشرائط اس ولایت دا حامل ہوئے ؟یہ اک جزئی تے فردى امر اے لہذا اس دا تعیّن عقلى دلیل تو‏ں نئيں ہوئے گا _ (۱)

دلیل عقلى کى دو قسماں نيں _

الف: عقلى محض ب: عقلى ملفّق

دلیل عقلى محض اوہ دلیل اے جس دے تمام مقدمات خالصةً عقلى ہاں تے انہاں وچ کسى شرعى مقدمہ تو‏ں استفادہ نہ کيتا گیا ہوئے _

دلیل عقلى ملّفق یا مرکب اوہ دلیل عقلى اے جس دے بعض مقدمات شرعى ہاں مثلاً آیات یا روایات یا کسى شرعى حکم تو‏ں مدد لى گئی ہوئے تے اس برہان دے تمام مقدمات خالصةً عقلى نہ ہاں _ولایت فقیہ دے باب وچ انہاں دونے قسم کى عقلى ادلّہ تو‏ں استدلال کيتا گیا اے _ اسيں بھى اس سبق وچ بطور نمونہ دونے قسماں تو‏ں اک اک نمونہ ذکر کرن گے _

ولایت فقیہ کى عقلى ادلّہ دے بیان کرنے تو‏ں پہلے دو نکات دا ذکر کرنا ضرورى اے _

اس وچ کوئی مانع نئيں اے کہ عقلى دلیل دا نتیجہ اک شرعى حکم ہوئے _کیونجے عقل بھى شرعى احکا‏م دے منابع وچو‏ں اے تے شارع مقدس کى نظر نو‏‏ں کشف کرسکتى اے _ علم اصول وچ مستقلات عقلیہ تے غیر مستقلات عقلیہ اُتے تفصیلى بحث کى گئی اے تے علماء علم اصول نے دسیا اے کہ کن شرائط اُتے عقل شرعى حکم نو‏‏ں کشف کرسکتى اے _ شرعى حکم دے استنباط وچ عقلى دلیل دا بھى وہى کردار اے جو دوسرى شرعى ادلّہ دا اے شارع مقدس کى نظر نو‏‏ں کشف کرنے

____________________

۱) ولایت فقیہ، عبدالله جوادى آملى ،صفحہ ۱۵۱_

۲۲۴ ماں عقلى دلیل دا قابل اعتبار ہونا اپنى جگہ اُتے ثابت ہوچکيا اے بنابراں ولایت فقیہ اُتے دلیل عقلى محض مستقلات عقلیہ کى قسم تو‏ں اے تے مستقلات عقلیہ وچ کسى نقلى دلیل تو‏ں مدد نئيں لى جاتى _

دوسرا نکتہ: ایہ اے کہ امامت تے نبوت اُتے قائم عقلیدلیل کى تریخ بہت پرانى اے _ لیکن ولایت فقیہ اُتے عقلى دلیلبعد والے ادوار وچ قائم کى گئی اے _ محقق نراقى پہلے شخص نيں جنہاں نے ولایت فقیہ دے اثبات دے لئی عقلى دلیل دا سہارا لیا اے فیر انہاں دے بعد آنے والے فقہاء نے اسنو‏ں اگے ودھایا اے _ مختلف طرز کى عقلى ادلّہ کى وجہ انہاں دے مقدمات دا مختلف ہونا اے تے بوہت سارے موارد وچ اک مشترک کبرى مثلاً قاعدہ لطف یا حکمت الہى سے مدد لى گئی اے _

ولایت فقیہ اُتے دلیل عقلى محض

نبوت عامہ کى ضرورت پرفلاسفہ کى مشہور برہان نو‏‏ں اس طرح بیان کيتا جاسکدا اے کہ جس دا نتیجہ نہ صرف ضرورت نبوت بلکہ ضرورت امامت ہور ضرورت نصب فقیہ عادل کى صورت وچ سامنے آئے _ ایہ برہان جو کہ معاشرہ وچ ضرورت نظم کى بنیاد اُتے قائم اے قانون خدا تے اسک‏‏ے مجرى دے ضرورى ہونے نو‏‏ں ثابت کرتى اے _ قانون نو‏‏ں جارى کرنے والا پہلے مرحلہ وچ نبى ہُندا اے اس دے بعداس دا معصوم وصى تے جدو‏ں نبى تے امام معصوم نہ ہاں تاں فیر قانون شناس فقیہ عادل کى بار ى آتى اے _ بوعلى سینا جداں فلاسفر کہ جنہاں نے اس برہان تو‏ں تمسک کيتا اے نے اسنو‏ں اس طرح بیان کيتا اے کہ اوہ صرف اثبات نبوت تے بعثت انبیاء دے ضرورى ہونے دے لئی کار آمد اے _(۱)

____________________

۱) الالہیات من الشفاء ،صفحہ ۴۸٧، ۴۸۸_ المقالة العاشرہ، الفصل الثانى _

۲۲۵ لیکن ساڈا مدعا ایہ اے کہ اسنو‏ں اس طرح بیان کيتا جاسکدا اے کہ امام معصوم کى امامت تے فقیہ عادل کى ولایت دے اثبات دے لئی بھى سودمند ثابت ہوئے _ اس برہان دے مقدمات درج ذیل نيں :

۱_ انسان اک اجتماعى موجود اے تے طبیعى سى گل اے کہ ہر اجتماع وچ تنازعات تے اختلافات رونما ہُندے نيں _ اسى لئے انسانى معاشرہ نظم تے ضبط دا محتاج اے _

۲_ انسان کى اجتماعى زندگى دا نظم تے ضبط اس طرح ہونا چاہیے کہ اوہ انساناں کى انفرادى تے اجتماعى سعادت تے کمال دا حامل ہوئے _

۳_ اجتماعى زندگى دا ایسا نظم تے ضبط جو ناروا اختلافات تے تنازعات تو‏ں مبرّا تے انسان کى معنوى سعادت دا ضامن ہوئے اوہ مناسب قوانین تے شایستہ مجرى قانون ( قانون جارى کرنے والا) دے بغیر ناممکن اے _

۴_ خدا تعالى کى مداخلت دے بغیرتنہا انسان اجتماعى زندگى دے مطلوبہ نظم تے ضبط دے قائم کرنے کى قدرت نئيں رکھدا _

۵_ خدائی قوانین تے معارف الہى دے کسى نقص تے تصرف دے بغیر مکمل طور اُتے انسان تک پہنچنے دے لئی ضرورى اے کہ اس کولانے تے حفاظت کرنے والا معصوم ہو _

٦_ دین کامل کى تبیین تے اس دے اجرا دے لئی وصى تے امام معصوم کى ضرورت اے _

٧_ تے جدو‏ں نبى تے امام معصوم نہ ہاں تاں فیر مذکورہ ہدف( مطلوبہ اجتماعى زندگى تے قوانین الہى دا نفاذ ) وحى شناس تے اس اُتے عمل کرنے والے رہبر دے بغیر حاصل کرنا ممکن نئيں اے _

اس برہان دا چھٹا مقدمہ تقرر امام کى ضرورت دے لئی سود مند اے جدو‏ں کہ ساتواں مقدمہ زمانہ غیبت وچ رہبر دے تقررکى ضرورت نو‏‏ں ثابت کردا اے _

۲۲٦ اسى برہان نو‏‏ں آیت ا لله جوادى آملى نے ایويں بیان کيتا اے :

انسان کى اجتماعى زندگى تے اس دا انفرادى تے معنوى کمال اک طرف تاں ایداں دے الہى قانون دا محتاج اے جو انفرادى تے اجتماعى لحاظ تو‏ں ہر قسم دے ضعف تے نقص تے خطا تے نسیان تو‏ں محفوظ ہوئے تے دوسرى طرف اس قانون کامل دے نفاذ دے لئی اک دینى حکومت تے عالم تے عادل حکمران کى ضرورت اے _ انسان کى انفرادى یا اجتماعى زندگى انہاں دو دے بغیر یا انہاں وچو‏ں اک دے نال متحقق نئيں ہوئے سکتى _ اجتماعى زندگى وچ انہاں دو دا فقدان معاشرہ کى تباہى تے بربادى تے فساد تے خرابى دا باعث بندا اے جس اُتے کوئی بھى عقلمند انسان راضى نئيں ہوسکدا ایہ عقلى برہان کسى خاص زمانہ یا مقام دے نال مخصوص نئيں اے _ زمانہ انبیائ بھى اس وچ شامل اے کہ جس دا نتیجہ ضرورت نبوت اے تے آنحضرت (ص) کى نبوت دے بعد والا زمانہ بھى اس وچ شامل اے کہ جس دا نتیجہ ضرورت امامت اے اسى طرح امام معصوم کى غیبت دا زمانہ بھى اس وچ شامل اے کہ جس دا نتیجہ ضرورت ولایت فقیہ ہے _(۱)

دلیل عقلى محض صرف مذکورہ دلیل وچ محدود نئيں اے بلکہ اس دے علاوہ بھى براہین موجود نيں جو خالصةً عقلى مقدمات تو‏ں تشکیل پاتى نيں تے زمانہ غیبت وچ نصب ولى کى ضرورت نو‏‏ں ثابت کرتى نيں _

دلیل عقلى ملفق

ولایت فقیہ کى عقلى دلیل نو‏‏ں بعض شرعى دلائل تے مقدمات عقلیہ کى مدد تو‏ں بھى قائم کيتا جاسکدا اے _ ایتھ‏ے اسيں اس طرح دے دو براہین کى طرف اشارہ کردے نيں _

استاد الفقہاء آیت الله بروجردى درج ذیل عقلى تے نقلى مقدمات کى مدد تو‏ں فقیہ کى ولایت عامہ نو‏‏ں ثابت کردے نيں _

____________________

۱) ولایت فقیہ صفحہ ۱۵۱، ۱۵۲_

۲۲٧ ۱_ معاشرہ دا رہبر ایسى ضروریات نو‏‏ں پورا کردا اے جنہاں اُتے اجتماعى نظام کى حفاظت موقوف ہوتى اے _

۲_ اسلام نے انہاں عمومى ضروریات دے متعلق خاص احکا‏م بیان کيتے نيں تے انہاں دے اجرا کى ذمہ دارى مسلماناں دے حاکم تے والى اُتے عائد کى اے _

۳_ صدر اسلام وچ مسلماناں دے قائد تے راہنما رسول خدا (ص) سن تے انہاں دے بعد ائمہ معصومین تے معاشرے دے امور دا انتظام انہاں دا فریضہ سی _

۴_ سیاسى مسائل تے معاشرتى امور کى تدبیر تے تنظیم اس زمانے دے نال مخصوص نئيں تھى _ بلکہ انہاں مسائل دا تعلق ہر زمانہ تے ہر جگہ دے مسلماناں تو‏ں اے _ ائمہ معصومین دے دور وچ شیعاں دے وکھو وکھ ہونے کى وجہ تو‏ں آسانى دے نال ا ئمہ تک انہاں کى دسترسى ممکن نئيں تھى _ اس دے باوجود ہمیںیقین اے کہ آپ نے انہاں دے امور کى تدبیر تے انتظام دے لئی کسى نو‏‏ں ضرور مقرر کيتا ہوئے گا تو‏ں کہ شیعاں دے امور مختل نہ ہاں _ اسيں ایہ تصور بھى نئيں کرسکدے کہ اک طرف زمانہ غیبت وچ ائمہ معصو مین نے لوکاں نو‏‏ں طاغوت کى طرف رجوع کرنے تو‏ں منع کيتا ہوئے تے دوسرى طرف سیاسى مسائل ، تنازعات دے فیصلے تے دوسرى اجتماعى ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی کسى نو‏‏ں مقرر بھى نہ کيتا ہوئے _

۵_ ائمہ معصومین کى طرف تو‏ں والى تے حاکم دے تقرر دے ضرورى ہونے نو‏‏ں دیکھدے ہوئے فقیہ عادل اس منصب دے لئی متعین اے _ کیونجے اس منصب اُتے غیر فقیہ دے تقرر دا کوئی بھى قائل نئيں اے _ پس صرف دو احتمال ممکن نيں _

الف : ائمہ معصومین نے اس سلسلہ وچ کسى نو‏‏ں مقرر نئيں کيتا صرف انہاں نو‏ں طاغوت کى طرف رجوع کرنے تو‏ں منع کيتا اے _

۲۲۸ ب: اس ذمہ دارى دے لئی فقیہ عادل نو‏‏ں مقرر کيتا اے _

مذکورہ بالا چار مقدمات کى رو تو‏ں پہلا احتمال یقینى طور اُتے باطل اے _ پس قطعى طور اُتے فقیہ عادل نو‏‏ں ولایت اُتے منصوب کيتا گیا اے _(۱)

آیت الله جوادى آملى اس دلیل عقلى مرکب کو ایويں بیان کردے نيں :

دین اسلام دا قیامت تک باقى رہنا اک قطعى تے واضح سى گل اے زمانہ غیبت وچ اسلام دا تعطل دا شکار ہوجانا، عقائد ، اخلاق تے اعمال وچ اسلام کى ابدیت دے منافى اے _ اسلامى نظام کى تأسیس ، اس دے احکا‏م تے حدود کانفاذ تے دشمناں تو‏ں اس دین مبین کى حفاظت ایسى چیز نئيں اے کہ جس کى مطلوبیت تے ضرورى ہونے وچ کسى نو‏‏ں تردید تے شک ہوئے _ حدود الہى تے لوکاں کى ہتک حرمت ، لوکاں کى ضلالت تے گمراہى تے اسلام دا تعطل دا شکار ہوجانا کبھى بھى الله تعالى دے لئی قابل قبول نئيں اے _ اسلام دے سیاسى تے اجتماعى احکا‏م کى تحقیق تے بررسى تے نفاذ جامع شرائط فقیہ کى حاکمیت دے بغیر ممکن نئيں اے _ انہاں امور نو‏‏ں دیکھدے ہوئے عقل کہتى اے : یقینا خداوند کریم نے عصر غیبت وچ اسلام تے مسلماناں نو‏‏ں بغیر سرپرست دے نئيں چھڈیا(۲)

اس دلیل دے تمام مقدمات عقلى نئيں نيں بلکہ اسلام دے اجتماعى تے اقتصادى احکا‏م دے نفاذ ، مثلاًحدود تے قصاص ، امر بالمعروف تے نہى عن المنکر ، زکات تے خمس تو‏ں با صلاحیت حکومت دے وجود اُتے مدد لى گئی اے _ لہذا ایہ دلیل عقلى محض نئيں اے _

____________________

۱) البدر الزاہر فى صلاة الجمعة تے المسافر ٧۳ _ ٧۸

۲) ولایت فقیہہ ص ۱٦٧_ ۱٦۸_

۲۲۹ خلاصہ :

۱) بعض فقہى مسائل وچ عقلى دلیل دا سہارا لیا جاندا اے _ تے دلیل عقلى نظر شارع نو‏‏ں کشف کرتى اے _

۲) دلیل عقلى کى دوقسماں نيں _ دلیل عقلى محض اور دلیل عقلى ملفق دلیل عقلى محض مکمل طور اُتے عقلى تے یقینى مقدمات تو‏ں تشکیل پاتى اے _ جدو‏ں کہ دلیل عقلى ملفق وچ عقلى مقدمات دے علاوہ شرعى مقدمات تو‏ں بھى استفادہ کيتا جاندا اے _

۳) بحث امامت تے نبوت وچ دلیل عقلى تو‏ں استدلال کرنا اک قدیمى تے تاریخى امر اے _ لیکن ولایت فقیہ کى بحث وچ اس تو‏ں استفادہ کرنا بعد دے ادوار وچ شروع ہويا اے _

۴)وہ دلیل جسنو‏ں فلاسفہ نے نبوت عامہ تے بعثت انبیاء کى ضرورت اُتے پیش کيتا اے اسنو‏ں اس طرح بھى بیان کيتا جاسکدا اے کہ اس تو‏ں امام کى امامت تے فقیہ کى ولایت ثابت ہوجائے _

۵)ولایت فقیہ اُتے قائم دلیل عقلى ملفق کى روح تے جان ایہ اے کہ اسلام ہر دور تے ہر جگہ اُتے انسان کى ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی اے _ تے جس طرح اسلام دے نفاذ دے لئی امام معصوم کى ضرورت اے اسى طرح زمانہ غیبت وچ اک اسلام شناس مجرى قانون کى بھى ضرورت اے _

٦) دلیل عقلى ،امام تے فقیہ دے تقرر کى ضرورت نو‏‏ں ثابت کرتى اے لیکن کبھى بھى جزئی تے شخصى نتیجہ نئيں دیتى تے اس گل نو‏‏ں مشخص نئيں کرتى کہ امام کون ہوئے گا _

۲۳۰ سوالات :

۱) دلیل عقلى محض کى تعریف کیجئے_

۲) دلیل عقلى ملفق یا مرکب کى تعریف کیجئے _

۳) فقہ وچ دلیل عقلى کى کيتا حیثیت اے ؟

۴)ولایت فقیہ اُتے قائم اک دلیل عقلى محض کو مختصر طور اُتے بیان کیجئے_

۵) آیت الله بروجردى نے ولایت فقیہ اُتے جو دلیل عقلى ملفق قائم کى اے اسنو‏ں اختصار دے نال بیان کیجئے _

۲۳۱ چوتھا باب:

دینى حکومت کى خصوصیات تے بعض شبہات دا جواب

سبق ۲۴ : فلسفہ ولایت فقیہ

سبق ۲۵:رہبر کى خصوصیات تے شرائط

سبق ۲٦:رہبر کى اطاعت دا دائرہ تے حدود

سبق ۲٧:حکومتى حکم تے مصلحت

سبق ۲۸:حکومتى حکم تے فقیہ کى ولایت مطلق

سبق ۲۹ ، ۳۰ : دینى حکومت دے اہداف تے فرائض

سبق ۳۱، ۳۲ : دینى حکومت تے جمہوریت

۲۳۲ تمہید:

زمانہ غیبت وچ شیعاں دا سیاسى تفکر نظریہ ولایت فقیہ دے نال جڑا ہويا اے _ تے ساڈے سیاسى نظام کى بنیاد ولایت اُتے استورا اے _گذشتہ باب وچ اساں شیعہ فقہا کى کتاباں تو‏ں ولایت دے اثبات تے اس نظرئے کى تاریخى حیثیت اُتے تفصیلى بحث کى اے _ اس باب وچ اسيں ولائی حکومت دے مختلف پہلواں کى تحقیق، تے اس کى بعض خصوصیات تے اہداف اُتے روشنى ڈالاں گے حقیقت ایہ اے کہ اج دے دور وچ پورى دنیا وچ سیکولر، تے لبرل جمہورى حکومتاں مقبول عام نيں جدو‏ں کہ دینى حکومت تے ولایت فقیہ مختلف قسم دے حملےآں دا شکار اے جسکى وجہ تو‏ں ولایت فقیہ تے دینى حاکمیت اُتے مبتنى سیاسى نظریہ دے مقابلہ وچ لوکاں دے اذہان سیکولر تے غیردینى سیاسى فلسفہ تو‏ں زیادہ آشنا تے مانوس نيں لہذا دینى حکومت تے ولایت فقیہ دے نظریہ نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی ٹھوس تے منطقى ادلہ کى ضرورت اے _

بعض شبہات تے اعتراضات کى بنیادى وجہ بغض تے کینہ تے حسد اے جدو‏ں کہ بعض اعتراضات غلط فہمى کى وجہ تو‏ں پیدا ہوئے نيں_ انہاں دوسرى قسم دے شبہات دے جواب دے لئی استدلالى تے منطقى گفتگو دے علاوہ کوئی چارہ نئيں اے _ بنابراں اس باب وچ دو بنیادى اہداف نيں_ اک طرف حکومت ولائی دے متعلق پائے جانے والے بعض ابہامات تے شبہات دا جواب دتا جائے گا تے دوسرى طرف دینى حکومت کى بنیادى خصوصیات تے اس دے اہداف کى طرف اشارہ کيتا جائے گا_

۲۳۳ چوبیسواں سبق:

فلسفہ ولایت فقیہ

دوسرے معاشراں کى طرف اسلامى معاشرہ بھى سیاسى ولایت تے حاکمیت دا محتاج اے جداں کہ پہلے باب وچ گذرچکاہے کہ انسانى معاشرہ اگرچہ کامل، شائستہ، منظم تے حق شناس افراد تو‏ں بھى تشکیل پایا ہو_ تب بھى اسنو‏ں حکومت تے سیاسى ولایت کى ضرورت ہوتى اے _ کیونجے اس اجتماع دے امور کى تنظیم تے تدبیر اک حکومت دے بغیر ناممکن اے _ اوہ شے جو سیاسى اقتدار تے ولایت دے وجود نو‏‏ں ضرورى قرار دیتى اے اوہ معاشرے دا نقص تے احتیاج اے _ حکومت تے سیاسى اقتدار دے بغیر معاشرہ ناقص تے متعدد کمزوریاں دا شکار اے _ حکومت تے سیاسى ولایت کى طرف احتیاج اس معاشرہ دے افراد دے ناقص ہونے کى وجہ تو‏ں نئيں ہُندی_ بنابراں جے ساڈے دینى متون وچ فقیہ عادل دے لئی ولایت تے حاکمیت قرار دى گئی اے تاں اس دا مقصد فقط اسلامى معاشرہ دے نواقص دا جبران تے تلافى کرنا اے _ اسلامى معاشرے کى حاکمیت، ولایت تے سرپرستى دے لئی فقیہ عادل دے تقرر دا معنى ایہ نئيں اے کہ مسلما‏ن ناقص اورکم فہم نيں تے انہاں نو‏ں اک سرپرست کى ضرورت اے _

۲۳۴ بلکہ ایہ انسانى اجتماع تے معاشرے دا نقص اے کہ جو سیاسى اقتدار تے ولایت دے تعین تو‏ں برطرف ہوجاتاہے_

جداں کہ تیسرے باب وچ تفصیل تو‏ں گذرچکاہے بوہت سارے شیعہ فقہا زمانہ غیبت وچ اس سیاسى ولایت نو‏‏ں جامع الشرائط فقیہ عادل دا حق سمجھدے نيں، یا اس وجہ تو‏ں کہ ادلّہ روائی وچ اس منصب دے لئی فقیہ دا تقرر کيتا گیا اے یا امور حسبیہ دے باب تو‏ں کہ انہاں امور وچ فقیہ دا حق تصرف قطعى امر اے تے فقیہ دے ہُندے ہوئے دوسرے افراد انہاں امور کى سرپرستى نئيں کرسکدے _ حتى کہ اوہ افراد جو زمانہ غیبت وچ سیاسى ولایت دا معیار امت دے انتخاب نو‏‏ں سمجھدے نيں تے فقیہ دے تقرر دے منکر نيں اوہ بھى معتقد نيں کہ امت فقیہ عادل دے علاوہ کسى تے شخص نو‏‏ں حاکمیت دے لئی منتخب نئيں کرسکتى _ یعنى فقیہ کى ولایت انتخابى دے قائل نيں_ پس ایہ ادعا کيتا جاسکتاہے کہ زمانہ غیبت وچ شیعاں دا سیاسى نظریہ' فقیہ عادل کى سیاسى ولایت اُتے استوار اے تے فرق نئيں اے کہ اس زعامت تے حاکمیت دا سرچشمہ ادلّہ روائی ہاں جو فقیہ نو‏‏ں منصوب کرتى نيں یا اسنو‏ں امور حسبیہ دے باب تو‏ں ثابت کرن یا لوکاں دے منتخب شخص دے لئی فقاہت نو‏‏ں شرط قرار داں _حقیقت وچ اس نکتہ دا راز کیہ اے ؟ کیو‏ں شیعہ علماء مصرّ نيں کہ اسلامى معاشرہ دے سربراہ دے لئی فقاہت شرط اے ؟

اس سوال دا جواب اس نکتہ وچ پنہا ن اے کہ اسلامى معاشرہ وچ حکومت کى ذمہ دارى ایہ اے کہ مسلماناں دے مختلف امور نو‏‏ں شرعى تعلیمات دے مطابق بنائے_ سیکولر حکومتاں دے برعکس _کہ جو صرف امن تے امان برقرار کرنے تے رفاہ عامہ جداں امور نو‏‏ں لبرل یا دوسرے انسانى مکاتب دے اصولاں دے تحت انجام دیتى نيں_ دینى حکومت دا ہدف ہر صورت وچ فقط انہاں امور دا انجام دینا نئيں اے بلکہ اسلامى معاشرہ وچ اجتماعى تعلقات تے روابط نو‏‏ں اسلامى موازین تے اصولاں دے مطابق بنانا تے مختلف اقتصادى تے معاشى امور ،قانون ، باہمى تعلقات، تے ثقافتى روابط کودین دے نال ہ‏‏م آہنگ کرنا اے _ لہذا اسلامى معاشرہ دے رہبر دے لئی اجتماعى امور کى تنظیم

۲۳۵ کى صلاحیت تے توانائی دے نال نال اسلام تے اس دے موازین تے اصولاں تو‏ں کافى حد تک آشنا ہونا بھى ضرورى اے _ پس چونکہ مسلماناں کى سرپرستى تے سیاسى ولایت دا بنیادى تے اصلى رکن اسلام شناسى اے لہذا اسلامى معاشرے دا سرپرست تے سربراہ فقیہ ہونا چاہیے_

یہ نکتہ اہلسنت دے بعض روشن فکر علماء کى نظر تو‏ں بھى پنہاں نئيں رہیا _ اہلسنت اگرچہ ولایت انتصابى دے معتقد نئيں نيں تے اکثریت اس کى قائل اے کہ سیاسى رہبر دے تقرر کى کیفیت تے طریقہ کار دے متعلق دینى متون خاموش نيں _ اس دے باوجود بعض نويں مصنفاں اس گل اُتے مصر نيں کہ سیاست تے اجتماع کى اخلاقى اقدار، اجتماعى تعلیمات تے بعض اصولاں دا تعین اس گل کى نشاندہى کردے نيں کہ اسلامى معاشرے دے انتظام کى مطلوبہ شکل تقاضا کرتى اے کہ اسلامى معاشرہ دے حکّام عالم دین ہونے چاہئاں_

قرآن تے احادیث وچ کچھ ایداں دے امور بھى موجود نيں جنہاں نو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ اسلام وچ حکومت دے اخلاقى اصول کہیا جاسکتاہے _ مثلاً شورى کى مدح تے حکومت دے سلسلہ وچ مشورہ کرنے کى ترغیب دلیانا، عدل تے انصاف تے فقراء تے مساکین کى رعایت کى دعوت دینا وغیرہ ، واضح اے کہ حکومت وچ انہاں اخلاقى اصولاں دے اجرا دے لئی ضرورى اے کہ حکمران عالم دین ہوئے ں_ تے انہاں اصولاں نو‏‏ں جارى کرنے وچ مخلص ہاں _(۱)

شرط فقاہت وچ تشکیک

اس اکثریتى تے مشہور نظریہ کہ امت مسلمہ دے سیاسى حاکم وچ فقاہت تے دین شناسى شرط اے تے فقیہ

____________________

۱) الدین والدولة تے تطبیق الشریعة، محمد عابد جابرى صفحہ ۳۴_

۲۳٦ دے لئی ولایت انتصابى ثابت اے یا گھٹ تو‏ں گھٹ سیاسى ولایت وچ فقاہت شرط اے دے برعکس بعض افراد جو کہ فقیہ کى سرپرستى دے منکر نيں انہاں کى نظر وچ اسلامى تعلیمات دے نفاذ تے فقیہ کى سرپرستى دے درمیان کوئی ملازمہ نہیںہے_ درست اے کہ اسلام اجتماعى تے سیاسى تعلیمات رکھدا اے تے مخصوص اصولاں تے اقدار اُتے تاکید کرتاہے_ لیکن اس دا ایہ مطلب نئيں اے کہ معاشرہ دا سیاسى اقتدار فقیہ دے ہتھ وچ ہوئے کیونجے فقیہ دا کم احکا‏م بیان کرنا اے _ لیکن معاشرہ دے امور کى تنظیم اورسرپرستى دے لئی انہاں احکا‏م دا اجرا تے اس دے لئی عملى اقدام کرنا فقیہ کى ذمہ دارى نئيں اے لہذا سیاسى اقتدار دے لئی فقاہت کى شرط ضرورى نئيں اے _اگر اجتماعى تے سیاسى امور وچ فقیہ کى شرکت نو‏‏ں ضرورى سمجھاں تواحکا‏م الہى دے اجرا وچ اس کى نظارت دے قائل ہاں تے واضح سى گل اے کہ نظارت فقیہ تے ولایت فقیہ دو مختلف چیزاں نيں تے نظارت کسى بھى اجرائی ذمہ دارى کو فقیہ دا منصب قرار نئيں دیندی_

اسلامى معاشرہ دے نظام دے چلانے وچ فقاہت کى شرط نو‏‏ں قبول نہ کرنے والے بعض لوک استدلال کردے وقت سیاستدان تے فقیہ دے درمیان تفاوت نو‏‏ں مد نظر رکھدے نيں_ انہاں کى نظر وچ سیاست تے معاشرہ دے امور دا اجرا اک ایسا فن اے جس دا تعلق جزئیات تو‏ں اے _ جدو‏ں کہ فقاہت تے اس تو‏ں اعلى تر مناصب یعنى امامت تے نبوت اصول تے کلیات تو‏ں سروکار رکھدے نيں_ اصول تے کلیات وچ ماہر ہونے دا لازمہ ایہ نئيں اے کہ فقیہ معاشرہ دے نظام کى جزئیات وچ بھى مہارت رکھدا ہوئے _اصول ، کلیات تے احکا‏م ثابت تے نا قابل تغیر نيں جدو‏ں کہ سیاست ہمیشہ جزئی تے تبدیل ہونے والے امور دے نال سر تے کار رکھتى اے _

جس طرح کوئی فلسفى اپنے عقلى نظریات اورفقیہ اپنے اجتہاد تے دین وچ سمجھ بجھ دے باوجود بغیر کسى تربیت تے تجربہ دے کپڑ‏ا نئيں بنا سکدا تے ڈارئیونگ نئيں کرسکدا _ اسى طرح فلسفى اپنى

۲۳٧ عقل نظرى تے فقیہ احکا‏م دین وچ مہارت رکھنے دے باوجو دسیاست نئيں کرسکدا _ کیونجے فلسفہ اک تھیورى تے نظرى امر اے _اسى طرح فقاہت یا اخلاقى تھیورى اک ثابت تے غیر متغیّرش ے اے جدو‏ں کہ سیاست خالصةً اک متغیر شے اے حکومت تے تدبیرامور مملکت جو کہ لوکاں دے روز مرہ امور کى دیکھ بھال ، امن عامہ دا نظام تے اقتصادى امور تو‏ں عبارت نيں تمام دے تمام عقل عملى کى شاخاں تے جزئی تے قابل تغیر چیزاں نيں کہ جنہاں دا تعلق حسى تے تجرباتى موضوعات تو‏ں اے لہذا لازمى طور اُتے انہاں کى وضع تے قطع ،الہى فرامین تے وحى تو‏ں مختلف اے _ تجرباتى موضوعات کى صحیح تشخیص صرف لوکاں کى ذمہ دارى اے تے جدو‏ں تک اوہ صحیح طور اُتے انہاں امور نو‏‏ں تشخیص نہ دے لاں شریعت دے کلى احکا‏م عملى طور اُتے نافذ نئيں ہوسکدے_

اس نظریہ دے بعض دوسرے حامى فقیہ دے کردار نو‏‏ں اصول تے کلیات وچ منحصر نئيں سمجھدے _ بلکہ اس دے لئی شان نظارت دے بھى قائل نيں_ انہاں کى نظر وچ اک دینى حکومت دے وجود تے تحقق دے لئی ضرورى نئيں اے کہ اس کى رہبرى فقیہ عادل دے ہتھ وچ ہوئے بلکہ فقیہ جے مشیر تے ناظر دے عنوان تو‏ں ہوئے ، تے حکّام شریعت دے نفاذ وچ مخلص ہاں تاں دینى حکومت قائم ہوسکتى اے _

گذشتہ مطالب کى بنا اُتے سیاسى حاکمیت وچ فقاہت کى شرط قرار نہ دینے تے نتیجتاً فقیہ کى سیاسى ولایت تو‏ں انکار دا نظریہ دو امور اُتے استوارہے_

اک ایہ کہ فقہ وچ مہارت دا حاصل ہونا معاشرہ دے سیاسى تے انتظامى امور کى سرپرستى وچ فقیہ عادل کى اولویت اُتے دلالت نئيں کردا_

دوسرا ایہ کہ دینى حکومت کى تشکیل تے معاشرہ وچ دینى احکا‏م تے اہداف دا حصول فقیہ کى سیاسى حاکمیت وچ منحصر نئيں اے بلکہ ایسى دینى حکومتاں دا تصور کيتا جاسکدا اے جنہاں وچ فقیہ نو‏‏ں ولایت حاصل نہ ہواور فقط احکا‏م کى تبیین یا زیادہ تو‏ں زیادہ شرعى احکا‏م اُتے نظارت کرنا اس کى ذمہ دارى ہو_

۲۳۸ فقیہ کى سیاسى ولایت دا دفاع:

وہ نظریہ جو اسلامى معاشرہ دے اجتماعى امورکى تدبیر دے لئی فقاہت نو‏‏ں شرط قرار نئيں دیندا تے فقیہ کى سیاسى ولایت نو‏‏ں ضرورى نئيں سمجھدا درحقیقت بوہت سارے اہ‏م نکات تو‏ں غفلت بر تنے کى وجہ تو‏ں وجود وچ آیا اے _

اس نظریہ کى تحقیق تے تنقید دے لئی درج ذیل نکات اُتے سنجیدگى تو‏ں غور تے فکر کرنے کى ضرورت اے _

۱_ کيتا فقیہ کى سیاسى ولایت دے قائلین کى نظرماں اس اجتماعى منصب دے حصول کى واحد علت تے تنہا شرط فقاہت اے ؟ یا اسلامى معاشرہ کى سیاسى حاکمیت کى ضرورى شروط وچو‏ں اک شرط فقاہت اے ؟ جداں کہ بعد والے سبق وچ آئے گا کہ دینى منابع وچ مسلماناں دے امام دے جو اوصاف تے خصوصیات بیان کى گئیاں نيں ، انہاں وچو‏ں اسلام شناسى تے دین وچ تفقہ تے سمجھ بجھ اہ‏م ترین خصوصیات وچو‏ں اے _ عدالت ، شجاعت ، حسن تدبیر تے معاشرتى نظام دے چلانے کى صلاحیت تے قدرت بھى مسلماناں دے امام تے والى کى معتبر شرائط وچو‏ں نيں_ اس اجتماعى ذمہ دارى تے منصب وچ مختلف اوصاف کى دخالت تو‏ں واضح ہوجاندا اے کہ اسلامى معاشرہ دے سرپرست دے لئی فقط فقاہت دا ہونا کافى نئيں اے تو‏ں کہ کہیا جائے کہ صرف دین وچ تفقہ، معاشرتى نظام کوچلانے کى ضرورى صلاحیت پیدا نئيں کرتااور سیاست اورمعاشرتى نظام نو‏‏ں چلانے دے لئی جزئیات دے ادراک کى خاص توانائی کى ضرورت اے ، جدو‏ں کہ فقاہت فقط احکا‏م کلیہ تے اصول نو‏‏ں درک کرسکتى اے _

۲_ اگرچہ موجودہ سیکولر حکومتاں وچ سیاسى اقتدار دے حاملین اجتماعى امور کى تدبیر ، امن عامہ تے رفاہ عامہ جداں امور کولبرل اصولاں تے انسانى حقوق کى بنیاد اُتے انجام دیندے نيں لیکن دینى حکومت دین کى پابند ہوتى اے _ تے مذکورہ بالا اہداف نو‏‏ں شرعى موازین تے اسلامى اصولاں کى بنیاد پرتأمین کرتى اے _ بنابراں سیاست تے اسلامى معاشرہ کى تدبیر نو‏‏ں کلى طور اُتے عملى سیاست ،عقل عملى تے فن تدبیر دے سپرد نئيں کيتا جاسکدا کیونجے ایسى

۲۳۹ حکومت کى تدبیراور سیاست نو‏‏ں دینى موازین تے شرعى تعلیمات دے مطابق ہونا چاہیے _ پس ایداں دے معاشرہ دے سرپرست دے لئی ضرورى اے کہ سیاسى صلاحیت تے فن تدبیر دے علاوہ فقاہت تو‏ں بھى آشنا ہوئے تے اسلامى تعلیمات کى بھى شناخت رکھدا ہوئے _ اس مدعا کى دلیل ایہ اے کہ اسلامى معاشرہ وچ بعض مواردماں نظام تے مسلم معاشرہ کى مصلحت ایہ تقاضا کرتى اے کہ حاکم اک حکومتى حکم صادر کرے جدو‏ں کہ بعض موارد وچ ایہ حکومتى حکم ،اسلام دے احکا‏م اوّلیہ دے منافى ہُندا اے _ فقیہ عادل کى ولایت عامہ کى ادلّہ کى بنیاد اُتے اس حکومتى حکم دا صادر کرنا فقیہ دا کم اے تے اس دے ولائی احکا‏م کى اطاعت کرنا شرعاً واجب اے _ حالانکہ جے اسلامى معاشرہ دا حاکم تے سیاسى اقتدار دا مالک فقاہت دا حامل نہ ہوئے تاں نہ ہى اوہ ایداں دے احکا‏م صادر کرنے دا حق رکھدا اے تے نہ ہى اس دے انہاں احکا‏م کى پیروى دے لزوم کى کوئی دلیل اے کہ جو ظاہرى طور اُتے شریعت دے منافى نيں_

دوسرا شاہد ایہ اے کہ مختلف اجتماعى امور وچ اسلامى تعلیمات دے اجرا تو‏ں طبیعى طور اُتے بعض موارد ایداں دے بھى پیش آجاندے نيں کہ جنہاں وچ بعض شرعى احکا‏م دوسرے بعض شرعى احکا‏م تو‏ں ٹکرا جاندے نيں تے انہاں وچو‏ں اک اُتے عمل کرنا دوسرے دے ترک کرنے دا باعث بندا اے _ انہاں موارد وچ حاکم نو‏‏ں تشخیص دینا ہوگى کہ کونسا حکم اہ‏م تے کونسا غیر اہ‏م اے _ اورحاکم اسانو‏ں غیر اہ‏م اُتے ترجیح دے گا_ اہ‏م موارد نو‏‏ں تشخیص دینے تے غیر اسانو‏ں چھڈنے دا حکم دینے دے لئی ضرورى اے کہ حاکم دینى تعلیمات تو‏ں گہرى آگاہى رکھدا ہو_

یہ دو دلیلاں نشاندہى کرتى نيں کہ اسلامى معاشرہ کى سرپرستى دے لئی دوسرى حکومتاں وچ رائج تدبیرى مہارت دے نال نال فقاہت کى صلاحیت بھى ضرورى اے کسى حکومت دا دینى ہونا معاشرہ کى رہبرى دے لئی ایسى شرط دا تقاضا کرتى اے _

۳_ اوہ افراد جو ولایت فقیہ کى بجائے فقیہ کى مشاورت تے نظارت کى گل کردے نيں انہاں نو‏ں ایہ یاد رکھنا چاہیے کہ فقہاء نو‏‏ں اقتدار تو‏ں دور رکھ دے تے فقط انہاں نو‏ں سیاسى نظام اُتے نظارت دینے تو‏ں ایہ ضمانت نئيں دى جاسکتى

۲۴۰ کہ دینى حکومت اپنے اہداف نو‏‏ں حاصل کر سک‏‏ے گى _ یعنى جے پیراگراف نمبر ۲ تو‏ں چشم پوشى کر لین تے فقہاء دے علاوہ دوسرے افراد نو‏‏ں سیاسى اقتدار دے داں تے فقیہ دے کردار نو‏‏ں فقط نظارت وچ محدود کرداں تاں کِداں اس گل کى ضمانت دى جاسکتى اے کہ اسلامى نظام برقرار رہے گا تے صاحبان اقتدار ناظر فقیہ کے اصلاحى مشوراں اُتے عمل کرن گے_ جدو‏ں تمام اجرائی امور انہاں افراد دے ہتھ وچ ہاں جو شناخت اسلام وچ مہارت نئيں رکھدے تاں طبیعى طور اُتے شریعت دے منافى کم بڑھدے جاواں گے _ تاں کن اسباب کى رو تو‏ں انہاں نو‏ں فقہاء کى نظارت دا نتیجہ قرار دتا جائے گا_

تجربہ تو‏ں ثابت ہوچکيا اے کہ قاناں ساز ادارےآں وچ اساسى قانون وچ فقیہ نو‏‏ں فقط ناظر قرار دینا اس نظام دے شرعى ہونے دے لئی کافى نئيں اے _ تریخ گواہ اے کہ ایہ اساسى قانون جلد ہى ختم ہوگیا _ تے عملى طور اُتے ملک دے سیاسى منظر تو‏ں فقہاء کى نظارت محو ہوگئی_ اس کى واضح مثال نہضت مشروطہ اے (۱)

____________________

۱) تیرہويں ہجرى شمسى دے ابتدائی دس عشراں وچ ایران وچ داخلى ظلم تے استبداد تے بیرونى استعمار دے خلاف روحانیت (علمائ) کى قیادت وچ اک تحریک چلى تھى _ ایہ قیام قاجار کى ظالمانہ حکومت دے خاتمہ یعنى ۱۳۲۳ تو‏ں ۱۳۸۴ تک جارى رہیا_ اس تحریک دے راہنماواں دا ایہ اصرار سی کہ قومى اسمبلى دے تمام قوانین شریعت تے دینى احکا‏م دے نال مشروط ہاں _ اسى لئے اس تحریک نو‏‏ں نہضت مشروطہ دے ناں تو‏ں شہرت حاصل ہوئی _

اگرچہ ایہ قیام علماء کى راہنمائی وچ شروع ہويا تے انہى دے زیر سایہ اگے ودھیا_ تے تمام مجاہدین تے کارکناں کى تمام تر کوشش یہى رہى کہ دین کى حاکمیت قائم ہوجائے_ تے بیرونى طاقتاں دے تسلط دا خاتمہ ہوجائے_ لیکن چونکہ اسلامى حکومت دے تحقق تے شریعت دے نفاذ دے لئی ضرورى اقدامات نئيں کيتے گئے تے نہ ہى مراجع تقلید کى آراء دا خیال رکھیا گیا اسى لئے تھوڑے ہى عرصہ وچ جداں کہ اُتے اشارہ ہوچکيا اے اس تحریک نے کامیابى حاصل کرنے دے بعد نہ صرف اپنے اسلامى افکار تو‏ں چشم پوشى کرلى _ بلکہ آیت اللہ شیخ فضل اللہ نورى جداں افراد نو‏‏ں جام شہادت نوش کرنا پيا تے روحانیت نو‏‏ں حکومتى ادارےآں تو‏ں بے دخل ہونا پيا_

۲۴۱ خلاصہ :

۱) فقیہ عادل دے لئی ولایت دا عہدہ معاشرہ دے نقص تے ضعف کى تلافى دے لئی اے _

۲)شیعہ فقہا معاشرتى امور کى سرپرستى دے لئی فقاہت نو‏‏ں ضرورى سمجھدے نيں حتى کہ اوہ فقہاء بھى جو فقیہ کى ولایت انتصابى دے معتقد نئيں نيں_

۳) سیاسى سرپرستى وچ فقاہت کى شرط دا فلسفہ ایہ اے کہ حکومتى اہداف تے امور امن تے امان تے رفاہ عامہ وچ منحصر نئيں نيں بلکہ مختلف اجتماعى روابط نو‏‏ں اسلامى احکا‏م دے نال ہ‏‏م آہنگ کرنا بھى حکومتى اہداف دا اک حصہ اے _

۴) ولایت فقیہ دے بعض مخالفین نفاذ اسلام تے ولایت فقیہ دے درمیان ملازمہ دے قائل نئيں نيں_ انہاں کى نظر وچ معاشرہ دا انتظام سنبھالنا سیاست داناں دا کم اے نہ کہ فقیہ دا _ فقیہ اصول تے کلیات دا ماہر اے _ جدو‏ں کہ معاشرہ دا انتظام ہمیشہ جزئیات تے تغیرات دے نال پیوستہ اے _

۵)ولایت فقیہ دے بعض دوسرے مخالفین دینى حکومت تے ولایت فقیہ دے درمیان ملازمہ دے قائل نئيں نيں _ کیونجے اسلامى نظام فقیہ کى نظارت تو‏ں بھى ممکن اے _

٦) ولایت فقیہ دے مخالفین نے چند بنیادى نکات تو‏ں غفلت برتى اے انہاں وچو‏ں اک نکتہ ایہ اے کہ سیاسى سرپرستى کى واحد شرط فقاہت نئيں اے تو‏ں کہ ایہ کہیا جائے کہ معاشرہ کى تدبیر دے لئی کچھ ایسى خصوصیات کى بھى احتیاج ہوتى اے کہ جنہاں وچ اصول تے کلیات دا جان لینا کافى نئيں اے _

٧) تاریخى تجربہ نے ثابت کيتا اے کہ فقط نظارت فقیہ مختلف معاشرتى امور تے سیاست نو‏‏ں اسلام دے نال ہ‏‏م آہنگ نئيں کرسکدی_

۲۴۲ سوالات :

۱) کيتا مختلف فقہى مسالک متفق نيں کہ اسلامى معاشرہ کى سرپرستى دے لئی فقاہت شرط اے ؟

۲)سیاسى ولایت وچ فقاہت کى شرط دا فلسفہ کيتا اے ؟

۳) انہاں لوکاں دے پاس کيتا دلیل اے جو معاشرہ دے سیاسى امور کى سرپرستى فقیہ کا کم نئيں سمجھدے؟

۴)ان افراد دے کلام دا ماحصل کيتا اے جو ولایت فقیہ کى بجائے نظارت فقیہ کے قائل نيں؟

۵)ان افراد دے شبہ نو‏‏ں کِداں رد کيتا جاسکدا اے جو سیاسى ولایت نو‏‏ں فقیہ کى شان نئيں سمجھدے؟

٦)ان لوکاں نو‏‏ں کيتا جواب دتا جاسکدا اے جو ولایت فقیہ کى بجائے نظارت فقیہ کے قائل نيں؟

۲۴۳ پچیسواں سبق :

رہبر کى شرائط تے خصوصیات

دوسرے سیاسى مکاتب فکرکے مقابلہ وچ اسلام دے سیاسى تفکر کى امتیازى خصوصیات وچو‏ں اک خصوصیت ایہ اے کہ ایہ معاشرہ دے سیاسى رہبر دے لئی مخصوص شرائط تے اوصاف دا قائل اے _ اج دے رائج جمہورى نظاماں وچ محبوبیت اورووٹ حاصل کرنے کى صلاحیت نو‏‏ں بہت زیادہ اہمیت دى جاتى اے اورانہاں نو‏ں مکمل طور اُتے صاحبان اقتدار دے انفرادى کمالات تے خصوصیات اُتے ترجیح دى جاتى اے _پروپیگنڈہ ، عوام پسند حرکات تے اُتے کشش نعراں تو‏ں لوگوںکے اذہان نو‏‏ں اک مخصوص سمت متوجہ کرنا تے فیر مقابلہ دے وقت لوکاں کى آراء نو‏‏ں اپنے حق وچ ہموار کرنا رائج جمہورى نظاماں وچ خصوصى اہمیت رکھتاہے_

اس دے برعکس اسلام دے مطلوبہ سیاسى نظام وچ وہى شخص ولایت دے منصب دا حامل ہوسکدا اے جو مخصوص انفرادى کمالات تے فضائل دا حامل ہو_ ایتھ‏ے اسيں انہاں اوصاف وچو‏ں اہ‏م ترین اوصاف نو‏‏ں ذکر کردے ہوئے انہاں آیات تے روایات کى طرف اشارہ کردے نيں جو انہاں اوصاف دے ضرورى ہونے کى شرعى ادلّہ نيں_

۲۴۴ الف : فقاہت

اسلامى معاشرہ دے حاکم کى واضح تے اہ‏م ترین صفت اس دا اسلام تے دین کى اعلى تعلیمات تو‏ں مکمل طور اُتے آگاہ ہونا اے _ گذشتہ سبق وچ اسيں اسلامى معاشرہ دے حاکم وچ اس شرط دے وجود دے فلسفہ کى طرف اشارہ ک‏ے چکے نيں_ اس صفت کى اہمیت اس نکتہ تو‏ں واضح ہوجاتى اے کہ زمانہ غیبت وچ شیعاں دے سیاسى نظام دے تعارف دے لئی اس صفت تو‏ں مدد حاصل کى جاتى اے _ تے اس نظام نو‏‏ں ولایت فقیہ اُتے استوار کہیا جاتاہے_ حالانکہ اسلامى معاشرہ دے حاکم دے لئی تے بھى شرائط نيں_ اسيں اس نظام کو ولایت عادل ، ولایت مدبر یا ولایت مومن تے متقى اُتے استوار بھى کہہ سکدے نيں کیونجے ایہ تمام اوصاف بھى اسلامى حاکم دے لئی شرط نيں _ لیکن دوسرے اوصاف کى نسبت اس وصف فقاہت کى اہمیت کى وجہ تو‏ں اسنو‏ں دوسرے اوصاف اُتے ترجیح دیندے نيںاور اسلامى معاشرہ کى ولایت نو‏‏ں ولایت فقیہ دے ناں تو‏ں موسوم کردے نيں_

فقاہت کى شرط دا ولایت فقیہ کى روائی ادلّہسے واضح ثبوت ملدا اے _ اسيں نمونہ دے طور اُتے انہاں روایات دے بعض جملےآں کى طرف اشارہ کردے نيں_

مقبولہ عمر ابن حنظلہ وچ اے:

من کان منکم ممّن قد روى حدیثنا تے نظر فى حلالنا تے حرامنا تے عرف احکامنا فلیرضوا به حکما، فانّى قد جعلته علیکم حاکماً (۱)

تم وچو‏ں جس شخص نے ہمارى احادیث کى روایت کى ہوئے اورساڈے حلال تے حرام وچ غور و

____________________

۱) وسائل الشیعہ ج ۲٧، ص ۱۳٦، ۱۳٧، باب ۱۱ ، از ابواب صفات قاضى ح ۱_

۲۴۵ فکر کيتا ہوئے تے ساڈے احکا‏م تو‏ں واقف ہوئے اسنو‏ں اپنا حَکَم( فیصلہ کرنے والا) قراردو کیونجے ميں نے اسنو‏ں تسيں اُتے حاکم بنایا اے _

مشہورہ ابى خدیجہ وچ امام صادق فرماندے نيں:

ولکن انظروا الى رجل منکم یعلم شیئاً من قضائنا فاجعلوه بینکم (۱)

لیکن دیکھو تسيں وچو‏ں جو شخص ہمارى قضاوت تو‏ں واقف ہوئے اسنو‏ں اپنے درمیان ( قاضی) قراردو_

حضرت امیر المومنین فرماندے نيں:

قال رسول الله (ص) اللهم ارحم خلفائی ثلاث مرّات قیل یا رسول الله : تے من خلفائک ؟ قال الذین یاتون من بعدى یروون حدیثى تے سندی (۲)

پیغمبر اکرم (ص) نے تن دفعہ فرمایا: خدایا میرے خلفا اُتے رحم فرما پُچھیا گیا یا رسول اللہ آپ دے خلفا کون نيں ؟ تاں فرمایا جو میرے بعد آئیاں گے تے میرى حدیث تے سنت کى روایت کرن گے_

توقیع امام زمانہ عجل اللہ فرجہ الشریف وچ اے:

اما الحوادث الواقعة فارجعوا فیها الى رواة احادیثنا (۳)

پیش آنے والے واقعات وچ ہمارى احادیث دے راویاں کى طرف رجوع کرو_

ولایت فقیہ کى ادلّہ روائی کى متعلقہ بحث وچ اساں انہاں روایات اُتے تفصلى بحث کى اے تے ثابت کرچکے نيں کہ رواة احادیث سے ایتھ‏ے مراد صرف احادیث نو‏‏ں نقل کرنے والے نئيں بلکہ اوہ علماء نيں جو دین وچ

____________________

۱) کافى ج ٧ ، ص ۴۱۲، کتاب القضا تے الاحکا‏م باب کراھیة الارتفاع الى قضاة الجور ،ح ۴_

۲) کمال الدین ،شیخ صدوق ،ج ۲ ، باب ۴۵ ، ح ۴_

۳) عیون اخبار الرضا ،ج ۲ ، ص ۳٧ ، باب ۳۱ ، ح ۹۴_

۲۴٦ سمجھ بجھ رکھدے نيں تے ائمہ معصومین کى احادیث دے مفاہیم تے دقیق اشارات تو‏ں آگاہ نيں _ وگرنہ صرف نقل حدیث مرجعیت تے ولایت دے لئی کافى نئيں اے _

ب : عدالت

سیاسى ولایت تے اجتماعى امور کى تدبیر تو‏ں کم مرتبہ امور مثلاً امامت جماعت تے قضاوت وچ بھى شیعہ فقہا عدالت نو‏‏ں شرط سمجھدے نيں _ پس اس تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا کہ امت کى امامت جداں عظیم امر جو کہ لوکاں کى سعادت تے مصالح دے نال مربوط اے وچ عدالت اک بنیادى شرط اے _

بہت سى آیات تے روایات تو‏ں استفادہ ہُندا اے کہ فاسق تے ظالم دا اتباع جائز نئيں اے _ قرآن مجید وچ اللہ تعالى سانو‏ں ظالماں کى طرف جھکاؤ تو‏ں منع کردا اے _

( و لا تَرکَنوا إلى الّذین ظَلَموا فتمسَّکم النار تے ما لَکُم من دون الله من أولیاء ثمّ لا تُنصرون ) (۱)

اور ظالماں کى طرف جھکاؤ مت اختیار کرو ورنہ جہنم کى اگ تواناں چھولے گى تے خدا دے علاوہ تواڈا کوئی سر پرست نئيں اے فیر تمہارى مدد بھى نئيں کى جائے گی_

ظالماں کى طرف تمایل تے انہاں اُتے تکیہ کرناان کى دوستى تے اتباع تو‏ں وسیع تر اک مفہوم اے _ پس غیر عادل امام تے رہبر کى نصرت ، مدد تے اطاعت بھى اس وچ شامل اے _ ظالماں کى طرف جھکاؤ کى وضاحت دے ذیل وچ على بن ابراہیم اک روایت نقل کردے نيں:

رکون مودّة تے نصیحة تے طاعة (۲)

جھکاؤ تو‏ں مراد دوستى ، نصیحت تے اطاعت والا جھکاؤہے _

____________________

۱) سورہ ہود آیت ۱۱۳_

۲) تفسیر على ابن ابراہیم قمى ج ۱ ، ص ۳۳۸ ، اسى آیت دے ذیل وچ _

۲۴٧ اللہ تعالى نے بہت سى آیات وچ لوکاں کومسرفین گناہگاراں تے ہويا پرست افراد کى اطاعت تو‏ں منع کيتا اے _ ایہ تمام امور بے عدالتى کى علامت نيں_

و لا تُطیعوا أمرَ المُسرفین* الّذین یُفسدون فى الا رض تے لا یُصلحون (۱)

اور زیادتى کرنے والےآں کى اطاعت نہ کرو_ جو زمین وچ فساد برپا کردے نيں تے اصلاح نئيں کردے_

و لا تطع من اغفلنا قلبه عن ذکرنا تے اتبع هواه تے کان امره فرطاً (۲)

اور اس کى اطاعت نہ کرو جس دے قلب نو‏‏ں اساں اپنى یاد تو‏ں غافل کر دتا اے اوہ اپنى خواہشات دا تابع اے تے اس دا کم سراسر زیادتى کرنا اے _

بہت سى روایات وچ بھى امام تے رہبر دے لئی عدالت نو‏‏ں شرط قرار دتا گیا اے _

حضرت امام حسین اہل کوفہ نو‏‏ں لکھدے نيں:

فلعمرى ما الامام الاّ الحاکم بالکتاب ، القائم بالقسط والدائن بدین الله (۳)

مینو‏ں اپنى جان کى قسم امام وہى ہوئے سکدا اے جو قرآن دے مطابق فیصلہ کرے، عدل تے انصاف قائم کرے تے دین خدا اُتے عمل کرے_

____________________

۱) سورہ شاعر آیت ۱۵۱، ۱۵۲_

۲) سورہ کہف آیت ۲۸_

۳) ارشاد مفید ج ۲ ، ص ۳۹_

۲۴۸ امام باقر محمد ابن مسلم نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے فرماندے نيں:

...والله یا محمّد، مَن اصبح من هذه الا مة لا امامَ له من الله (عزوجل) ظاهر عادل أصبح ضالاً تائهاً ، تے انہاں ماتَ على هذه الحالة مات میتة کفر تے نفاق تے اعلم یا محمّد، أنّ أئمة الجور وأتباعهم لمعزولون عن دین الله قد ضلّوا تے ا ضلّوا (۱)

اے محمد، خدا کى قسم اس امت وچو‏ں جس شخص نے خدا کى طرف تو‏ں مقرر کردہ امام عادل دے بغیر صبح کى اس نے گمراہى تے ضلالت کى حالت وچ صبح کى تے جے اوہ اس حالت وچ مرگیا تووہ کفر تے نفاق کى موت مرا _ اے محمد، جان لو یقیناً فاسق تے فاجر ائمہ تے انہاں دا اتباع کرنے والے دین خدا اُتے نئيں نيں_ اوہ خود بھى گمراہ نيں تے دوسرےآں نو‏‏ں بھى گمراہ کردے نيں_

معاویہ دے سامنے امام حسن خطبہ دیندے ہوئے فرماندے نيں: جو شخص ظلم کرے تے عدالت کى راہ تو‏ں ہٹ جائے اوہ مسلماناں دا خلیفہ نئيں ہوسکدا_

انما الخلیفة مَن سار بکتاب الله تے سنة نبیّه (صلى الله علیه وآله تے سلم) تے لیس الخلیفة من سار بالجور (۲)

یقیناخلیفہ وہى اے جو کتاب خدا تے سنت رسول (ص) اُتے عمل کرے_ جو ظلم تے جور کى راہ اُتے چلے اوہ خلیفہ نئيں اے _

یہ آیات تے روایات جنہاں کى طرف اساں بطور نمونہ اشارہ کيتا اے _ انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ فاسق تے فاجر تے ظالم شخص امت دا شرعى حاکم نئيں ہوسکدا تے غیر عادل کى ولایت ولایت طاغوت کى قسماں وچو‏ں اے _

____________________

۱) کافى ج ۱، ص ۱۸۴، باب معرفة الامام تے الرد علیہ ح ۸_

۲) مقاتل الطالبین، ابو الفرج اصفہانى ص ۴٧_

۲۴۹ ج : عقل ،تدبیر ، قدرت ، امانت

مذکورہ بالا شرائط عقلائی پہلو کى حامل نيں _ یعنى سرپرستى دا طبیعى تقاضا ایہ اے کہ انسان انہاں خصوصیات تے شرائط دا حامل ہوئے تے لوک انہاں صفات نو‏‏ں معاشرے دے منتظم دے لئی ضرورى سمجھدے نيں_ آیات تے روایات وچ بھى تاکید کى گئی اے کہ معمولى منصب پرفائز لوکاں دے لئی انہاں خصوصیات دا ہونا ضرورى اے _

جدو‏ں کہ معاشرہ کى امامت تے رہبرى تاں بہت وڈا منصب اے _

ارشاد خداوندى اے:

( لا تؤتوا السُفهائَ ا موالکم الّتى جعل الله لکم قیاماً )

ناسمجھ لوکاں نو‏‏ں اپنے اوہ اموال نہ دو جنہاں اُتے اللہ نے تواڈا نظام زندگى قائم کررکھاہے_(۱)

جب بادشاہ مصر تو‏ں حضرت یوسف نے کہیا کہ مینو‏ں وزیر خزانہ بنادے تاں اپنى دو خصوصیات علم تے امانت دارى کو ذکر کيتا _ ایہ اس گل کى دلیل اے کہ معاشرہ دے رہبر نو‏‏ں انہاں خصوصیات دا حامل ہونا چاہیے_

( قال اجعلنى على خزائن الارض انّى حفیظ علیم ) (۲)

کہیا مینو‏ں زمین دے خزانےآں اُتے مقرر کردو وچ محافظ بھى ہاں تے صاحب علم بھی_

حضرت شعیبکى بیٹى نے جدو‏ں حضرت شعیب دے اموال کى سرپرستى دے لئی حضرت موسى دا تعارف کروایا تاں آپ (ع) کى خصوصیات وچو‏ں قدرت تے توانائی اور امین ہونے دا خاص طور اُتے تذکرہ کيتا _ لہذا معاشرہ دے سرپرست نو‏‏ں بطریق اولى انہاں خصوصیات دا حامل ہونا چاہیے_

قَالَت إحدَاهُمَا یَاأَبَت استَأجرهُ إنَّ خَیرَ مَن استَأجَرتَ

____________________

۱) سورہ نساء آیت ۵_

۲) سورہ یوسف آیت ۵۵_

۲۵۰ القَویُّ الأَمینُ (۱)

انہاں وچو‏ں اک لڑکى نے کہیا اے بابا جان اسنو‏ں اجیر رکھ لیجیئے _ کیونجے آپ جسنو‏ں بھى اجیر رکھن گے انہاں وچو‏ں سب تو‏ں بہتر اوہ ہوئے گا جو صاحب قوت بھى ہوئے تے امانتدار بھی_

حضرت على تاکید فرماندے نيں کہ امت دے امور کى باگ ڈور کم عقل، نالائق تے فاسق افراد دے ہتھ وچ نئيں ہونى چاہیئے_

و لکنَّنى آسى أن یلیَ أمر هذه الا ُمَّة سُفهاؤُ ها تے فُجّارُها ، فیتَّخذوا مالَ الله دُوَلاً تے عبادَه خَوَلاً والصالحین حَرباً والفاسقین حزباً (۲)

لیکن مینو‏ں ایہ غم رہے گا کہ اس امت کى حکومت بیوقوفاں تے فاجراں دے ہتھ وچ آجائے گى ، اوہ بیت المال اُتے قابض ہوجاواں گے، خدا دے بندےآں نو‏‏ں غلام بنالاں گے، نیک لوکاں تو‏ں لڑاں گے، تے بدکاراں تو‏ں دوستى کریںگے_

فضل ابن شاذان امام رضا تو‏ں روایت کردے نيں کہ امین امام دے نہ ہونے تو‏ں شریعت نابود ہوجاتى اے _

انّه لو لم یَجعل لَهُم ، اماماً قَیّماً أمیناً حافظاً مستودعاً لَدَرَست الملَّة

اگر انہاں دے لئی امین ، حفاظت کرنے والا تے امانتدار امام قرار نہ دتا جائے تاں ملت محو ہوجائے_(۳)

____________________

۱) سورہ قصص آیت ۲٦_

۲) نہج البلاغہ ، مکتوب ٦۲_

۳) علل الشرائع شیخ صدوق ،باب ۱۸۲، ح ۹ ، ص ۲۵۳_

۲۵۱ حضرت امیر المؤمنین حسن تدبیر تے سیاست نو‏‏ں اطاعت کى شرط قرار دیندے ہوئے فرماتےہاں :

من حسنت سیاستهُ وجبت طاعتُه

جس کى سیاست صالح ہوئے اس کى اطاعت واجب اے _(۱)

مَن احسن الکفایة استحق الولایة (۲)

جو حسن تدبیر رکھدا ہوئے اوہ حکومت دا حقدار اے _

اک روایت وچ حضرت امیر المؤمنین لشکریاں دے امور کى سرپرستى دے لئی علم ، حسن تدبیر ، سیاست تے حلم تے بردبارى جیسى صفات نو‏‏ں ضرورى قرار دیندے نيں _

و لّ أمر جنودک أفضلهم فى نفسک حلماً وأجمعهم للعلم تے حسن السیاسة تے صالح الا خلاق (۳)

تیرے لشکر کى سرپرستى تے کمانڈ اس شخص دے ہتھ وچ ہونى چاہیئے جو تیرے نزدیک انہاں سب تو‏ں زیادہ بردبار ہوئے _ علم ، حسن سیاست تے اچھے اخلاق دا حامل ہو_

ولایت تے رہبرى کى اہ‏م ترین صفات تے شرائط اسيں بیان کرچکے نيں _ لیکن اک اہ‏م تے قابل توجہ بحث ایہ اے کہ کیہ فقہ وچ اعلمیت ( سب تو‏ں زیادہ فقہ نو‏‏ں جاننے والاہونا) بھى معاشرہ کى امامت تے ولایت دے لئی شرط اے ؟ اس بحث نو‏‏ں فقاہت دے شرط ہونے نو‏‏ں ثابت کرنے دے بعد ذکر کيتا جاندا اے _

____________________

۱) غرر الحکم آمدی،ج ۵ ، ص ۲۱۱، ح ۸۰۲۵_

۲) غرر الحکم ، صفحہ ۳۴۹ حدیث ۸٦۹۲_

۳) دعائم الاسلام ج ۱ ص ۳۵۸_

۲۵۲ فقہ وچ اعلمیت کى شرط

سیاسى ولایت تے رہبرى کى شروط کى بحث دا اک اہ‏م نکتہ اعتبار اعلمیت ہے _ یعنى کيتا ضرورى اے کہ ولى فقیہ شرعى احکا‏م دے استنباط تے قوت اجتہاد وچ دوسرے تمام فقہاء تو‏ں زیادہ اعلم ہو؟ جامع الشرائط فقیہ مختلف ولایات دا حامل ہُندا اے _ شرعى فتاوى دینا اس کى شان اے ،منصب قضاوت اُتے فائز ہُندا اے _ امور حسبیہ اُتے ولایت رکھدا اے _ ولایت عامہ تے حاکمیت دا حامل ہُندا اے _ سوال ایہ اے کہ انہاں تمام ولایات وچ فقہى اعلمیت شرط اے ؟ فقیہ دے بعض امور تے اوصاف وچ اعلمیت کى شرط زیادہ کار آمد اے _ مثلاً منصب قضاوت کى نسبت فتوى دینے تے مرجعیت دے لئی فقہ وچ اعلمیت کى شرط زیادہ مناسبت رکھتى اے کیونجے جے منصب قضاوت دے لئی اعلمیت نو‏‏ں شرط قرار داں تاں اس دا لازمہ ایہ اے کہ تمام اسلامى ملکاں وچ صرف اک ہى قاضى ہو_ تے ایہ عسر تے حرج تے شیعاں دے امور دے مختل ہونے دا باعث بنے گا_ ہن بحث اس وچ اے کہ کیہ ولایت تدبیرى اور سیاسى حاکمیت قضاوت کى مثل اے یا فتوى کى مثل ؟ تے کیہ فقہى اعلمیت اس وچ شرط اے ؟

اگر اسيں روایات نو‏‏ں انہاں کى سند دے ضعف تے قوت تو‏ں قطع نظر کرکے دیکھو تاں انہاں تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اعلمیت شرط اے _ کتاب سلیم ابن قیس ہلالى وچ حضرت امیرالمؤمنین تو‏ں روایت کى گئی اے کہ :

ا فینبغى أن یکونَ الخلیفة على الا ُمّة الاّ اعلمهم بکتاب الله تے سنّة نبیّه تے قد قال الله : ( ( أفمن یَهدى الى الحقّ أحقّ أن یتّبع أمّن لا یَهدّى إلاّ أن یُهدی ) ) (۱)

____________________

۱) کتاب سلیم بن قیس ہلالی، ص ۱۱۸_

۲۵۳ امت اُتے خلیفہ وہى ہوئے سکدا اے جو دوسرےآں کى نسبت کتاب خدا تے سنت رسول (ص) نو‏‏ں زیادہ جاندا ہوئے _ کیونجے اللہ تعالى فرماندا اے : کيتا جو شخص حق کى طرف ہدایت کردا اے زیادہ حقدار اے کہ اس دا اتباع کيتا جائے یا اوہ شخص جو ہدایت کرنے دے قابل نئيں اے بلکہ ایہ کہ خود اس کى ہدایت کى جائے_

برقى اپنى کتاب المحاسن وچ رسولخدا (ص) تو‏ں روایت کردے نيں:

مَن أمّ قوماً تے فیهم أعلم منه أو أفقه منه لَم یَزَل أمرهم فى سفال الى یوم القیامة (۱)

جب کسى قوم دا حاکم ایسا شخص بن جاندا اے کہ اس قوم وچ اس تو‏ں زیادہ علم رکھنے والا تے اس تو‏ں وڈا فقیہ موجودہوئے تاں قیامت تک اوہ قوم پستى کى طرف گرتى رہے گے_

معاویہ دے سامنے امام حسن خطبہ دیندے ہوئے فرماندے نيں:

قال رسول الله (ص) : ما ولّت أُمة أمرها رجلاً قطّ تے فیهم من هو أعلم منه الاّ لم یزل أمرهم یذهب سفالاً حتّى یرجعوا الى ما ترکوا (۲)

رسولخدا (ص) نے فرمایا اے کہ جدو‏ں امت اپنى حکومت ایداں دے شخص دے حوالہ کردیتى اے جس تو‏ں زیادہ علم رکھنے والے موجو د ہاں تاں اوہ امت ہمیشہ پستى تے زوال کى طرف بڑھتى رہتى اے _ ایتھ‏ے تک کہ اسکى طرف پلٹ آئیاں جسنو‏ں انہاں نے ترک کيتا تھا_

____________________

۱) المحاسن برقى ،ج ۱ ، ص ۹۳ ، ح ۴۹_

۲) غایة المرام ،بحرانی، ص ۲۹۸_

۲۵۴ اس مسئلہ دے حل دے لئی درج ذیل نکات اُتے غور کرنا ضرورى اے _

۱_ شیعہ فقہاء دے اقوال دا مطالعہ کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ فتوى ، تقلید تے مرجعیت دے علاوہ کسى تے امر وچ اعلمیت شرط نئيں اے _ جنہاں نے اعلمیت نو‏‏ں شرط سمجھیا اے انہاں نے اسنو‏ں مرجعیت تے تقلید وچ منحصر قرار دتا اے _آیت اللہ سید کاظم طباطبائی کتاب العروة الوثقى جو کہ بعد والے فقہاء دے لئی ہمیشہ تو‏ں قابل توجہ رہى اے وچ کہندے نيں:

لا یعتبر الأعلمیة فى ما أمره راجع إلى المجتهد إلاّ فى التقلید ; تے أمّا الولایة فلا یعتبر فیها الأعلمیة (۱)

مجتہدکے نال مربوط امور وچو‏ں تقلید دے علاوہ کسى وچ اعلمیت شرط نئيں اے، ولایت ...ماں بھى اعلمیت شرط نئيں اے _

وہ فقہاء جنہاں نے کتاب العروة الوثقى اُتے حواشى تحریر فرمائے نيں انہاں نے بھى اس مسئلہ نو‏‏ں قبول کيتا اے _ بنابراں آیت اللہ حائرى ، آیت اللہ نائینى ، آیت اللہ ضیاء عراقى ، آیت اللہ کاشف الغطائ، سید ابوالحسن اصفہانى ، آیت اللہ بروجردى ، سید احمد خوانسارى ، امام خمینى ، آیت اللہ میلانى ، آیت اللہ گلپایگانى ، آیت اللہ خوئی ، آیت اللہ محسن حکیم تے آیت اللہ محمود شاہرودى (رحمة اللہ علیہم) بھى حاکم شرعى دے لئی فقہى اعلمیت نو‏‏ں شرط قرار نئيں دیندے_

شیخ انصارى (رحمة اللہ علیہ) بھى اختلاف فتوى دے وقت اعلمیت نو‏‏ں معتبر سمجھدے نيں حاکم شرع کى ولایت وچ اسنو‏ں شرط قرار نئيں دیندے_

____________________

۱) العروة الوثقى ،مسئلہ ٦۸، اجتہاد تے تقلید_

۲۵۵ آپ فرماندے نيں :

و کذا القول فى سائر مناصب الحکم کالتصرّف فى مال الإمام تے تولّى أمر الأیتام تے الغیّب تے نحو ذلک; فإنّ الاعلمیة لا تکون مرجّحاً فى مقام النصب تے إنّما هو مع الاختلاف فى الفتوى (۱)

اور یہى قول تمام مناصب حکم وچ جارى اے _ مثلا مال امام وچ تصرف ، یتیماں تے غائب دے امور کى سرپرستى تے غیرہ ، کیونجے انہاں سب مناصب وچ اعلمیت نو‏‏ں ترجیح حاصل نئيں اے البتہ جدو‏ں فتاوى وچ اختلاف ہوجائے تاں اس وقت اعلمیت نو‏‏ں ترجیح دى جائے گى _

صاحب جواہر کہندے نيں : نصب ولایت دے متعلق جو نصوص تے روایات نيں انہاں وچ فقاہت کى شرط اے نہ کہ اعلمیت کى _

بل لعل اصل تأهل المفضول تے کونه منصوباً یجرى على قبضه تے ولایته مجرى قبض الافضل من القطعیات التى لاینبغى الوسوسة فیها، خصوصاً بعد ملاحظة نصوص النصب الظاهرة فى نصب الجمیع الموصوفین بالوصف المذبور لا الافضل منهم، والا لوجب القول انظروا الى الافضل منکم لا رجل منکم کما هو واضح بأدنى تأمّل (۲)

____________________

۱) التقلید ،شیخ انصارى ،ص ٦٧_

۲) جواہر الکلام ،ج ۴۰، ص ۴۴، ۴۵_

۲۵٦ ۲_اجتماعى امور کى تدبیر دے لئی حکم کى شناخت دے علاوہ موضوع کى پہچان اورشناخت بھى ضرورى اے _ دوسرے لفظاں وچ معاشرے دے امور دے انتظام اورتدبیر دے لئی فقط جزئی احکا‏م تے فقہى فروعات دے استنباط کى صلاحیت کافى نئيں اے _ بنابراں ممکن اے انہاں روایات وچ موجود لفظ اعلمیت تو‏ں مراد ایہ ہوئے کہ حکم تے موضوع کى شناخت سمیت ہر لحاظ تو‏ں توانائی تے صلاحیت رکھدا ہو، یعنى اوہ امت جس وچ اک ایسا شخص موجود ہوئے جو انتظامى امور دے سلسلہ وچ اعلم ہوئے تے علمى تے عملى صلاحیت دے لحاظ تو‏ں دوسرےآں تو‏ں اگے ہو، اسنو‏ں چھڈ ک‏‏ے اپنے امور اس شخص دے حوالہ کرنا جو اعلم نئيں اے کبھى بھى سعادت تے کامیابى دا باعث نئيں بن سکدا_

۳_فقاہت تے اجتہاد دے مختلف پہلو نيں; ممکن اے اک فقیہ عبادات دے باب وچ اعلم ہوئے ، دوسرا معاملات وچ تے تیسرا اجتماعى تے سیاسى امور وچ اعلم ہو_

حکم تے موضوع کى مناسبت دا تقاضا ایہ اے کہ جے اعلمیت کى شرط اُتے مصرّ رہیاں تاں فیر اجتماعى تے سیاسى امور وچ اعلمیت سیاسى رہبر تے ولى دے لئی معیار ہونى چاہیے کیونجے صرف عبادات یا معاملات وچ اعلمیت سیاسى ولایت دے لئی ترجیح دا باعث نئيں بنتى _بعض روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ معاشرتى تے سیاسى امور وچ اعلمیت معیار اے _ مثلا اس روایت وچ فیہ کى ضمیر اعلمیت نو‏‏ں حکومت وچ محدود کر رہى اے _

ایها الناس، انّ احق الناس بهذا الامر ا قواهم علیه، تے اعلمهم با مر الله فیه (۱)

اے لوگو حکومت کرنے دا سب تو‏ں زیادہ حقدار اوہ اے جو اس اُتے سب تو‏ں زیادہ قادر ہوئے تے اس حکومت دے سلسلہ وچ دوسرےآں کى نسبت امر خدا نو‏‏ں زیادہ جاندا ہوئے _

____________________

۱) نہج البلاغہ خطبہ ۱٧۳_

۲۵٧ خلاصہ :

۱) اسلام دے سیاسى نظام کى اک خصوصیت ایہ اے کہ اوہ سیاسى اقتدار دے لئی ذاتى تے انفرادى خصوصیات تے کمالات دا بھى قائل اے _

۲) اسلامى معاشرہ دے حاکم کى اہ‏م ترین صفت فقاہت تے اسلام دے بارے وچ مکمل تے عمیق آگاہى اے _

۳) ولایت فقیہ کى ادلّہ روائی تو‏ں فقاہت کى شرط دا صاف پتہ چلدا اے _

۴)بہت سى نصوص وچ شیعاں نو‏‏ں احادیث کى روایت کرنے والے راویوںکى طرف رجوع کرنے کى ترغیب دلائی گئی اے کہ جس تو‏ں مراد فقہاء نيں، کیونجے فقاہت تے تفک‏ر ک‏ے بغیر فقط احادیث دا نقل کرنا مرجعیت دے لئی کافى نئيں اے _

۵)اسلامى حاکم کى دوسرى اہ‏م ترین شرطاس دا عادل ہوناہے_

٦)قرآن مجید وچ اللہ تعالى نے مختلف آیات دے ذریعہ لوکاں نو‏‏ں انہاں افراد کى اطاعت کرنے تو‏ں منع کيتا اے جنہاں وچ کسى لحاظ تو‏ں بے عدالتى ہو_

٧) ادلّہ روائی تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ فاسق تے فاجر کى ولایت ، ولایت طاغوت کى قسم اے _

۸)رہبرى تے حاکمیت کى بعض صفات تے شرائط مثلا ً عقل ، حسن تدبیر تے صلاحیت، عقلائی پہلو کى حامل نيں_

۹) شرائط رہبرى کى مباحث وچو‏ں اک اہ‏م بحث اعلمیت کى شرط دا معتبر ہونا اے _

۱۰) اکثرفقہا کى نظر وچ اعلمیت فتوى کى شرط اے _ لیکن فقیہ کى دوسرى ذمہ داریاں مثلا قضاوت تے امور حسبیہ کى سرپرستى ایداں دے امور دے لئی اعلمیت شرط نئيں اے _

۱۱) معاشرتى امور کى تدبیر دے لئی حکم کى شناخت دے علاوہ موضوع کى شناخت ، سیاسى حالات تو‏ں آگاہى تے داخلى تے عالمى روابط دے متعلق معلومات بھى ضرورى نيں لہذا بعض روایات وچ جو اعلمیت نو‏‏ں شرط قرار دتا گیا اے اسنو‏ں صرف حکم کى شناخت دے استنباط وچ محدود نئيں کيتا جاسکدا_

۲۵۸ سوالات :

۱) سیاسى ولایت وچ فقاہت کى شرطپر کيتا دلیل اے ؟

۲) سیاسى ولایت وچ عدالت کى شرط کى بعض ادلّہ نو‏‏ں اختصار دے نال بیان کیجئے_

۳)استنباط وچ اعلمیت ،شرعى ولایت کى کونسى قسم دے نال زیادہ مناسبت رکھتى اے ؟

۴)قضاوت دے منصب دے لئی اعلمیت شرط نئيں اے _کیو‏ں؟

۵)کیا سیاسى ولایت ماں اعلمیت شرط اے ؟

۲۵۹ چھبیسواں سبق:

رہبر کى اطاعت کى حدود

اس سبق دا اصلى موضوع ایہ اے کہ ولایت فقیہ اُتے مبنى نظام وچ لوک کن امور وچ رہبر کى اطاعت کرنے دے پابند نيں تے ولى فقیہ کى اطاعت دا دائرہ کس حد تک اے ؟ کيتا بعض امور وچ اس کى مخالفت کى جاسکتى اے ؟ تے کیہ اس دے فیصلے یا نظریئے نو‏‏ں رد کرسکدے نيں؟اس سوال دے جواب تو‏ں پہلے دو تمہیدى مطالب کى طرف توجہ دینا ضرورى اے _ پہلا ایہ کہ ولایت فقیہ اُتے مبتنى سیاسى نظام وچ رہبر دا کیہ مقام اے ؟ اس کى وضاحت کى جائے_ اس دے بعد مختلف قسم کى مخالفتاں تے عدم اتباع کى تحقیق کى جائے_

نظام ولایت وچ رہبر دا مقام

قرآن کریم وچ اللہ تعالى خود نو‏‏ں ولى یکتا تے یگانہ تے بلا اختلاف حاکم قرار دیندا اے _ اوہ انساناں اُتے حقیقى ولایت رکھدا اے، تے قانون گذارى تے امر تے نہى دا حق فقط اسى نو‏‏ں حاصل اے ارشاد خداوندى اے:

۲٦۰ ( فالله هو الولی ) (۱)

پس خدا ہى ولى اے _

( ان الحکم الا لله ) (۲)

حکم فقط خدا کى طرف تو‏ں اے _

( ما لکم من دون الله من ولیّ ) (۳)

اللہ دے سواتواڈا کوئی ولى نئيں اے _

( انما ولیکم الله ) (۴)

تواڈا ولى فقط خدا اے _

( الا له الخلق تے الامر ) (۵)

خبرداراسى دے لئی خلق تے امرہے_

ان مطالب نو‏‏ں جے اصل عدم ولایت کے نال ملیا ک‏ے دیکھو تاں ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ کوئی شخص بھى کسى دوسرے اُتے ولایت نئيں رکھدا ، تے اسنو‏ں حکم دینے یا اس دے لئی قانون بنانے دا حق نئيں رکھدا_ ایہ مقام تے منزلت فقط خدا نو‏‏ں حاصل اے _ ہاںاگر حقیقى ولایت دا مالک یعنى خدا اک یا چند افراد نو‏‏ں ایہ ولایت بخش دے تے حق اطاعت عطا کردے تاں فیر انہاں مقرر کردہ افراد کى ولایت بھى معتبر تے مشروع ہوگى _ قرآن تے احادیث کى رو تو‏ں اللہ تعالى نے ایہ ولایت معصومین نو‏‏ں عطا کى اے _ تے ولایت انتصابی کى ادلّہ دے لحاظ تو‏ں ائمہ معصومین کى طرف تو‏ں عادل فقہا اس ولایت دے حامل نيں_لہذا زمانہ غیبت وچ علماء دے اوامر تے نواہى قابل اعتبار تے قابل اطاعت نيں_ اس لحاظ تو‏ں فقیہ کى ولایت رسولخدا (ص) تے ائمہ اہلبیت کى ولایت کى اک کڑى اے _ تے رسولخدا (ص) تے ائمہ کى ولایت دا سرچشمہ خداوند کریم کى ولایت تے حاکمیت اے _

____________________

۱) (سورہ شورى آیت ۹)_

۲) (سورہ انعام آیت ۵٧)_

۳) (سورہ بقرہ آیت ۱۰٧)_

۴) (سورہ مائدہ آیت ۵۵)_

۵) (سورہ اعراف آیت۵۴)_

۲٦۱ ولایت فقیہ کى نصوص تے ادلّہ دا نتیجہ ایہ اے کہ فقیہ عادل حکومت کرنے دا حق رکھدا اے تے سیاسى ولایت دا حامل ہونے تے ائمہ معصومین کى طرف تو‏ں منصوب ہونے کى وجہ تو‏ں امر تے نہى تے مسلم معاشرہ دے اجتماعى اورعمومى قوانین بنانے دا حق رکھدا اے تے اس دے فرامین کى اطاعت واجب اے _

فقیہ کى ولایت انتصابی کى بنیاد اُتے باقى حکومتى ادارےآں کى مشروعیت بھی ولى فقیہ دے حکم کى بنا اُتے ہوئے گی_ فقیہ کى سیاسى ولایت کى مشروعیت حکومتى ڈھانچے دے باقى ادارےآں کى مشروعیت دا سرچشمہ اے کیونجے جے ولى فقیہ دا نفوذ نہ ہوئے تاں باقى تمام حکومتى ادارےآں تے وزارتاں کى مشروعیت بحران دا شکار ہوجائے گى _ مثال دے طور اُتے کچھ وزراء دا بینہ وچ کوئی قرار داد منظور کردے نيں، پارلیمینٹ وچ کوئی قانون پاس کردے نيں، یا کسى معاملہ وچ اپنے اختیارات استعمال کردے نيںتو سوال ایہ اے کہ پارلیمینٹ وچ منظور شدہ قانون دے اسيں کیو‏ں پابند ہاں ؟ کیو‏ں حکومتى فرامین اُتے عمل کرن؟ کس بنیاد اُتے ملک دے انتظامى تے قضائی قوانین دا احترام کرن؟ تے کس دلیل کى رو تو‏ں انہاں کى اطاعت کرن؟

قرآنى آیات کى روسے قانون بنانے تے فرمان دینے دا حق خدا تے انہاں افراد نو‏‏ں حاصل اے جو اس کى طرف تو‏ں ولایت رکھدے ہاں_

سورہ نساء کى آیت ۵۹ وچ ارشاد خداوندى اے _

اطیعوا الله تے اطیعوا الرسول تے اولى الامر منکم

اللہ کى اطاعت کرو تے رسول تے جو تسيں وچو‏ں صاحبان امر نيں انہاں کى اطاعت کرو_

لہذا انہاں دے علاوہ کوئی شخص امر تے نہى کرنے تے قانون بنانے دا حق نئيں رکھدا_مگر جدو‏ں اس کى ولایت تے اختیار انہاں امور وچ ثابت ہوجائے تاں فیر اسنو‏ں ایہ اختیار حاصل ہوجائے گا_

۲٦۲ پس کچھ لوکاں دا بعض افراد کى را ے تو‏ں پارلیمینٹ وچ پہنچ جانا انہاں دے قانون وضع کرنے تے امر تے نہى کرنے نو‏‏ں شرعى جواز عطا نئيں کردا _ را ے دینے تے نہ دینے والےآں دے لئی انہاں کى اطاعت تے انہاں دے بنائے ہوئے قوانین نو‏‏ں تسلیم کرنے دے لئی کوئی شرعى وجوب نئيں اے _ کیونجے لوکاں کى را ے اس شخص نو‏‏ں حکمرانى دے امور وچ شرعى ولایت دے منصب دا حامل قرار نئيں دیندی_ مگریہ کہ شرعى ولایت دا حامل شخص کسى نو‏‏ں قانون گذارى تے امر تے نہى دا حق دے دے_

یہ بحث سیاسى اقتدار دے سب ارکان وچ جارى اے _ مثلا عدلیہ وچ جے قاضى اس شخص کى طرف تو‏ں مقرر کيتا گیا اے جس کى ولایت مشروع اے تاں فیر اس قاضى دا فیصلہ بھى شرعى حیثیت رکھدا اے _ اسى وجہ تو‏ں ہمارى روایات وچ اُنہاں افراد کى حکومت تے ولایت کو ولایت جور تے ولایت طاغوت تو‏ں تعبیر کيتا گیا اے جو اسلامى معاشرہ کى سرپرستى کى شرائط دے حامل نئيں نيں تے انہاں دے حکّام تے عمّال نو‏‏ں ظالم تے طاغوت دے کارندے کہیا گیا اے _

بنابراں شیعاں دے سیاسى نظام وچ ولایت فقیہ نو‏‏ں بہت بڑى اہمیت حاصل اے _ کیونجے سیاسى نظام دے تمام ارکان کى مشروعیت دا سرچشمہ یہى اے _ اسى نظریہ کى بناپر اسلامى جمہوریہ دے اساسى قانون وچ جو کہ ولایت فقیہ اُتے مبتنى اے بنیادى قانون کى تصویب تے عوام کى را ے تو‏ں منتخب ہونے والے صدر دے لئی رہبر کى تائید حاصل کرنا ضرورى اے _ صرف ایہ کہ کچھ افراد نے مل ک‏ے قانون بنادتا تے لوکاں نے بھى اس دے متعلق مثبت را ے دے دى اس تو‏ں شرعى طور اُتے اس کى اطاعت دا لازم ہونا ثابت نئيں ہُندا _ مگر ایہ کہ صاحب ولایت شرعی اس کى تائید کردے تے اس دے شرعى ہونے کى گواہى دے دے_ اسى طرح صدر دے اوامر تے نواہى کى مشروعیت رہبر کى تائید تو‏ں مربوط اے کیونجے صدر دے لئی لوکاں کى را ے اسنو‏ں شرعى ولایت عطا نئيں کردی_

۲٦۳ مخالفت کى قسماں

اسلام دے سیاسى نظام وچ رہبرى تے ولایت دے اعلى مقام کى وضاحت دے بعد اس نکتہ کى تحقیق ضرورى اے کہ کونسے موارد وچ رہبر کى اطاعت واجب اے ؟ تے کونسے موارد وچ ولى فقیہ کى مخالفت کى جاسکتى اے ؟ اس تو‏ں پہلے ایہ جان لینا ضرورى اے کہ مخالفت دو طرح کى ہوتى اے :

الف : مخالفت عملى ب : مخالفت نظری

مخالفت عملی: تو‏ں مراد ایہ اے کہ حکومت دے فرامین تے قوانین اُتے عمل نہ کرنا _ جو شخص کسى حکومت کى عملا مخالفت کردا اے اوہ در حقیقت ملکى مجرم اے تے عملاً اس حکومت دے سیاسى اقتدار دے نال بر سر پیکار اے _

مخالفت نظرى :کا تعلق اعتقاد ، را ے تے نظر تے فکر تو‏ں اے _ اوہ شخص جسنو‏ں حکومت دے بعض قوانین تے منصوبےآں اُتے اعتراض اے اورانہاں نو‏ں صحیح نئيں سمجھدا لیکن عملى طور اُتے مخالفت بھى نئيں کردا اسنو‏ں نظرى مخالف کہیا جاندا اے _ ایداں دے شخص کوقانون شکن یا ملکى مجرم نئيں کہندے بلکہ بعض منصوبےآں دے متعلق اس کى را ے حکومت کى را ے تو‏ں مختلف ہوتى اے _

ولى فقیہ کى مخالفت دا امکان

ان دو تمہیدى نکات یعنى رہبرى تے ولایت دا مقام تے اس کى مخالفت کى قسماں دے ذکر کرنے دے بعد اس سبق دے اصلى سوال دے جواب کى بارى آتى اے _سوال ایہ سی کہ نظام ولایت وچ ولى فقیہ کى اطاعت واجب محض اے یعنى کسى بھى صورت وچ اسکى مخالفت نئيں کى جاسکتى نہ عملى نہ نظرى یا شرعاً اس کى مخالفت ممکن اے ؟

وہ احکا‏م یا فرامین جوولى فقیہ صادر کردا اے دوسرے سیاسى نظاماں دے صاحبان اقتدار دے فرامین کى

۲٦۴ طرح دو ارکان اُتے مشتمل ہُندے نيں_

الف: موضوع کى شناخت _

ب : اس موضوع دے مناسب حل کى تشخیص یعنى حکم کى شناخت _

حالات تے موضوع کى دقیق تے گہرى شناخت ہر قسم دے فیصلے تے حکم دے لئی ضرورى اے _ مخصوصاً اوہ موضوعات جنہاں دا تعلق ملک دے اجتماعى مسائل تو‏ں ہوئے تے جو عوام کى تقدیر اُتے براہ راست اثر انداز ہُندے ہاں مثلا اوہ مسائل جنہاں دا تعلق ملک دے امن تے امان ، سبھیاچار تے اقتصاد تو‏ں اے _ اس قسم دے اہ‏م تے بنیادى موضوعات وچ بوہت گھٹ ایداں دے موارد ملدے نيں جنہاں وچ تمام صاحبان نظر کى آراء مکمل طور اُتے اک دوسرے تو‏ں ملتى ہاں _ اس قسم دے کسى مسئلہ وچ جے ولى فقیہ کوئیحکم صادر کرے توممکن اے اس نے جو موضوعات کى تشخیص دى اے اوہ دوسرے صاحبان نظر کى رائے دے مخالف ہوئے _ کيتا اس گل اُتے کوئی دلیل اے کہ ولى فقیہ کى تشخیص ،کلى طور اُتے تمام موارد وچ دوسرے موضوع شناس افراد کى تشخیص اُتے ترجیح رکھتى اے ؟ تے نتیجتاً اس موضوع کى شناخت دا قبول کرنا تمام افراد اُتے واجب اے _ تے اوہ اس کى مخالفت وچ اپنى را ے دے اظہار دا حق نئيں رکھدے؟

اگر ولى فقیہ نے صدور حکم تے اپنے فیصلہ نو‏‏ں آخر ى شکل نئيں دى تاں فیر اس موضوع دے سلسلہ وچ صاحبان نظر دے لئی نقد تے تنقید تے تحقیق تے بررسى دا دروازہ کھلا اے _ تے ولى فقیہ دے نظریہ کامعلوم ہوجانا اس بحث تے تحقیق وچ رکاوٹ نئيں بن سکدا _اولیاء دین کى عملى سیرت گواہ اے کہ انہاں نے اپنے دوستاں نو‏‏ں اجازت دے رکھى تھى کہ اوہ انہاں موضوعات تے مسائل وچ اپنى را ے دے سکدے نيں ، چاہے اوہ انہاں کى را ے دے مخالف ہى کیو‏ں نہ ہوئے _ انہاں دا مسلماناں تے اپنے دوستاں تو‏ں مشورہ لینا اس گل کى نشاندہى کردا اے کہ شناخت موضوع وچ انہاں کى اطاعت ضرورى نئيں اے _

۲٦۵ لیکن جس وقت ولى فقیہ تے اسلامى معاشرہ دا حاکم کسى موضوع نو‏‏ں آخرى شکل دے دے تے اک حکم صادر کردے تاں تمام افراد اُتے اس حکم دا اتباع کرنا واجب اے تے کسى نو‏‏ں حق نئيں پہنچدا کہ اوہ شناخت موضوع وچ اختلاف نظر دے بہانے اس الزامى حکم کى مخالفت کرے تے ملکى مجرم بنے_ بنابراں ولى فقیہ دے احکا‏م تے فرامین کى عملى اطاعت ضرورى اے اگرچہ شناخت موضوع وچ ایسا نئيں اے _

ولى فقیہ دے احکا‏م کى اطاعت دے وجوب کى فقہى دلیل مقبولہ عمر ابن حنظلہ جیسى بعض روایات نيں کہ جنہاں وچ حاکم دے حکم کى مخالفت نو‏‏ں حکم خدا دے خفیف سمجھنے،مخالفت اہلبیت تے خدا دے حکم تو‏ں روگردانى کرنے دے مترادف قرار دتا گیا اے _

فاذا حکم بحکمنا فلم یپہلے منه فانّما استخف بحکم الله تے علینا ردّ تے الرادّ علینا الراد على الله (۱)

ممکن اے کوئی ایہ تصور کرے کہ اس روایت وچ انکار تے عدم جواز ردّ تو‏ں مراد حکم قاضى دا رد کرنا اے تے حاکم شرع تے ولى فقیہ دا حکومتى حکم اس وچ شامل نئيں اے _ ایہ تصور اس غفلت دا نتیجہ اے کہ قضاوت بھى جامع الشرائط فقیہ کى ولایت دا اک شعبہ اے _ جدو‏ں اک مخصوص جزئی نزاع وچ فقیہ دے حکم کى مخالفت نئيں کى جاسکتى تاں فقیہ دے اس تو‏ں وڈے منصب وچ جو کہ اسلامى معاشرہ دا نظام چلیانا اے، تے حکومتى احکا‏م صادر کرنا اے وچ یقیناً اس دے فرامین کى مخالفت جائز نئيں اے _ استو‏ں علاوہ امام صادق نے ایہ جملہ فقیہ نو‏‏ں منصب حکومت اُتے فائز کرنے دے بعد فرمایا اے پس ایہ حدیث حاکم کى مخالفت دے متعلق اے اورصرف قاضى کى مخالفت وچ منحصر نئيں اے _

____________________

۱) وسائل الشیعہ، ج ۲٧، ص ۱۳٦، ۱۳٧_ باب ۱۱، ابواب صفات قاضى ح ۱_ ترجمہ پہلے گزر چکيا اے _

۲٦٦ حاکم تے ولى امر کى عملى مخالفت جائز نئيں اے لیکن نظر تے را ے وچ اس دا نال دینا ضرورى نئيں اے _ یعنى مومناں اُتے واجب نئيں اے کہ اوہ اعتقاد تے نظر وچ بھى حاکم دے اسيں را ے تے ہ‏م خیال ہاں بلکہ انہاں تو‏ں فقط ایہ کہیا گیا اے کہ عملاًاس دے مطیع ہاں تے اختلال نظام دے اسباب پیدا نہ کرن اسى وجہ تو‏ں بعض فقہاء نے اگرچہ حکم حاکم کى مخالفت تے ردّ کرنے نو‏‏ں حرام قرار دتا اے ، لیکن اس دے متعلق بحث نو‏‏ں حرام قرار نئيں دتا_ (۱)

ولى فقیہ کى اطاعت دا دائرہ حکومتى احکا‏م تک محدود اے _ جے ولى فقیہ کسى مورد وچ حکم نئيں دیندا بلکہ فقط اک چیز نو‏‏ں ترجیح دیندا اے یا مشورے دے طور اُتے اپنى رائے دا اظہار کردا اے اے ،تو اس وقت اس کى اطاعت شرعاً واجب نئيں اے _ اسى طرح ولى فقیہ دے حکومتى حکم کى اطاعت اس دے مقلدین دے نال مخصوص نئيں اے بلکہ ہر مسلما‏ن مکلف حتى کہ صاحب فتوى مجتہد اُتے بھى اس حکومتى حکم کى اطاعت واجب اے _(۲)

آنے والے سبق وچ اسيں حکومتى حکم کى حقیقت تے ماہیت تے اس تو‏ں متعلقہ مباحث اُتے تفصیلى گفتگو کرن گے_ اسلامى معاشرہ دے رہبر دے حکم دے نفوذ تے اس کى عملى مخالفت دے عدم جواز اُتے اسلام کى تاکید تے اصرار اس وجہ تو‏ں اے کہ اسلامى حاکم امت مسلمہ کى عزت تے اقتدار دا محور اے، امت کى وحدت تے اس کى صفوںماں اتحاد عادل ، فقیہ، امین تے متقى رہبر کى عملى اطاعت تے ہمراہى وچ مضمر اے _ اس کى عزت، امت مسلمہ کى حفظ حرمت تے احترام دا باعث بنتى اے _ محمد ابن سنان نے جدو‏ں امام رضا نال جنگ تو‏ں فرار ہونے کى حرمت

____________________

۱) جو اہر الکلام ،ج ۴۰ ، ص ۱۰۵_

۲) فقہاء نے صریحاً کہیا اے کہ ولى فقیہ کى اطاعت شرعى دا دائرہ حکومتى حکم تک محدود اے _ تے ایہ اطاعت باقى تمام فقہاء اُتے واجب اے _ العروة الوثقى دے باب اجتہاد تے تقلید دے مسئلہ ۵٧ وچ آیا اے کہ جامع الشرائط حاکم دے حکم کى مخالفت جائز نئيں اے _ حتى کہ دوسرے مجتہد دے لئی بھى ،مگر ایہ کہ اس دا غلط ہونا ثابت ہوجائے _ آیت اللہ سید کاظم حائرى اس سوال دا جواب دیندے ہوئے کہ جدو‏ں اک جامع الشرائط فقیہ( ولى فقیہ) کوئی حکم دے تاں کيتا اس شہر دے دوسرے فقہاء اُتے اس حکم کى اطاعت واجب اے جواب دیندے نيں ہاںہور اس سوال _ کہ کیہ انہاں افراد اُتے ولى فقیہ دے اوامر کى اطاعت واجب اے جو اس دے مقلد نئيں نيں _کا جواب دیندے ہوئے کہندے نيں کہ راہبر ولى امر ہونے کى حیثیت تو‏ں جو حکم دیندے نيں سب اُتے اس کى اطاعت واجب اے چاہے اوہ اس دے مقلد نہ بھى ہاں _

ملاحظہ ہو: الفتاوى المنتخبہ ج ۱ ، کتاب الاجتہاد تے التقلید ،مسئلہ ۳٦، ۴٧_

۲٦٧ کى وجہ پوچھى تاں آپ نے فرمایا:

اللہ تعالى نے جنگ تو‏ں فرار نو‏‏ں اسلئی حرام قرار دتا اے چونکہ ایہ فرار دین دے ضعف تے کمزورى تے انبیاء کرام (ع) اورعادل ائمہ نو‏‏ں خفیف سمجھنے دا باعث بندا اے تے دشمن دے مقابلہ وچ انہاں کى نصرت دے ترک کرنے دا موجب بندا اے _ تے ایہ کم مسلماناں دے خلاف دشمن کى جرا ت وچ وادھا کردا اے _(۱)

امام صادق رسولخدا (ص) تو‏ں نقل کردے نيں : مسلما‏ن دے لئی جائز نئيں اے کہ اوہ ایسى مجلس وچ حاضر ہوئے جس وچ امام نو‏‏ں برا بھلا کہیا جاندا ہوئے _ حدیث ایہ اے:

قال رسول الله (ص) من کان یؤمن بالله تے الیوم الاخر فلا یجلس فى مجلس یسبّ فیه امام (۲)

آنحضرت فرماندے نيں جو خدا تے روز قیامت اُتے ایمان رکھدا اے اس دے لئی جائز نئيں اے کہ ایسى مجلس وچ حاضر ہوئے جس وچ امام نو‏‏ں برا بھلا کہیا جاندا ہو_

آخر وچ اس نکتہ دا بیان کرنا ضرورى اے کہ ہمارى بحث اس وچ تھى کہ شرعاً ولى امر کى اطاعت دا دائرہ کتھے تک اے _ تے قانونى اطاعت ہمارى بحث تو‏ں خارج اے _ کیونجے ہر حکومت دے مختلف ادارےآں دے کچھ قوانین تے ضوابط ہُندے نيں کہ جنہاں دا قانونى لحاظ تو‏ں اتباع واجب ہوئے تو‏ں اے _اور انہاں کى خلاف ورزى کرنے والے دا محاکمہ ہُندا اے _ ولایت فقیہ والے نظام وچ حکومتى احکا‏م تے فرامین کى قانونى اطاعت دے علاوہ شرعى اطاعت بھى واجب اے _

____________________

۱) وسائل الشیعہ، ج ۱۵، ص ۸٧ باب ۲۹، ابواب جہاد العدو ح ۲_

۲) وسائل الشیعہ ج ۱٦ ص ۲٦٦ باب ۳۸ ،ابواب امر تے نہى ح ۲۱_

نوٹ: اوہ ملکاں جو ولى فقیہ دے زیر سایہ نيں اس وچ رہنے والے مسلم تے غیر مسلم اسى طرح اوہ ملکاں جنہاں اُتے ولى فقیہ دا کنٹرول نئيں اے وچ بسنے والےآں دے لئی ولى فقیہ دے حکم کى اطاعت کتھے تک واجب اے _ اس دے لئی ضمیمہ ۲ تے ۳ کى طرف رجوع کرن_

۲٦۸ خلاصہ :

۱) اصل عدم ولایت تے اسنو‏ں دیکھدے ہوئے کہ ولى حقیقى فقط خدوند کریم کى ذات اے _ ہر قسم کى ولایت کى مشروعیت دا سرچشمہ براہ راست یا بابلواسط تقرّر الہى اے _

۲)فقیہ کى ولایت انتصابى کى بنیاد اُتے سیاسى نظام دے تمام ارکان اپنى مشروعیت تے جواز ولایت فقیہسے اخذ کردے نيں _ ایہ امر اس منصب دے اعلى مقام کى نشاندہى کردا اے _

۳)صرف عوام کى را ے کسى شخص نو‏‏ں قانون گذارى تے امر تے نہى دے منصب دا حامل قرار نئيں دیتى _

۴)سیاسى صاحبان اقتدار کى مخالفت کى دو قسماں نيں ، مخالفت عملى تے مخالفت نظری_

۵) جرم عملى مخالفت دے ذریعہ ہُندا اے _ البتہ کسى فرمان یا قانون دے صحیح نہ ہونے کااعتقاد رکھنا ملکى جرم دا باعث نئيں بندا_

٦) ولى فقیہ دے احکا‏م تے فرامین کى عملى مخالفت جائز نئيں اے _ جدو‏ں کہ اس کى نظرى موافقت ضرورى نئيں اے _

٧) دوسرے نظاماں دے مقابلہ وچ نظام ولایت فقیہ نو‏‏ں ایہ امتیاز حاصل اے کہ اس نظام وچ حکومتى قوانین کى عملى مخالفت جرم دے نال نال شرعى مخالفت بھى شمار ہوتى اے _

۸)فقیہ عادل دے حکومتى احکا‏م کى اطاعت دا وجوب مقبولہ عمر ابن حنظلہ جیسى روایات تو‏ں ثابت ہُندا اے _

۹)ولى فقیہ دے حکومتى احکا‏م کى اطاعت صرف اس دے مقلدین دے نال مخصوص نئيں اے _ بلکہ ہر مکلف چاہے اوہ مجتہد تے فقیہ ہى کیو‏ں نہ ہوئے اس اُتے انہاں احکا‏م کى اطاعت واجب اے _

۲٦۹ سوالات :

۱) اسلام دے سیاسى نظام وچ فقیہ عادل کے مقام نو‏‏ں کیو‏ں خاص اہمیت حاصل اے ؟

۲) تمام حکومتى ادارےآں کى مشروعیت دا سرچشمہ ولى فقیہ کیو‏ں اے ؟

۳) مخالفت عملى تے مخالفت نظرى تو‏ں کيتا مراد اے ؟

۴)ولى فقیہ کى کونسى مخالفت جائز اے ؟

۵)ولائی نظام وچ اطاعت دا دوسرے سیاسى نظاماں دے نال کیہ فرق اے ؟

٦) اسلام، رہبر دے حکم دے نفوذ تے اس کى اطاعت دے وجوب پرکیو‏ں اصرارکردا اے ؟

٧) فقیہ عادل دے حکومتى احکا‏م کى اطاعت کن افراد اُتے واجب اے ؟

۲٧۰ ستائیسواں سبق :

حکومتى حکم تے مصلحت

پہلے گذر چکيا اے کہ فقیہ عادل ولایت عامہ دا حامل ہُندا اے تے اس دا حکومتى فرمان نہ صرف اس دے مقلدین دے لئی بلکہ دوسرے فقہاء تے انہاں دے مقلدین دے لئی بھى واجب الاطاعت ہُندا اے _ ایتھ‏ے چند سوال نيں_ حکومتى حکم تو‏ں کيتا مراد اے ؟ حکومتى حکم تے فتوى وچ کیہ فرق اے ؟ حکومتى حکم کن مبانى کى بنیاد اُتے صادر ہُندا اے ؟ کيتا حکومتى حکم، قاضى دے حکم کى قسم تو‏ں اے یا اس تو‏ں مختلف اے ؟ کيتا حکومتى حکم فقہ دے احکا‏م ثانویہ کى قسم تو‏ں اے ؟ کيتا حکومتى احکا‏م دے صدور کى کوئی مخصوص حد اے ؟ اس قسم دے سوالات، حکومتى حکم کى حقیقت تے ماہیت ، مبنى تے اس کى حد ،کے متعلق بحث دے ضرورى ہونے نو‏‏ں آشکار کردے نيں_ اس لئی ضرورى اے کہ پہلے حکم کى قسماں کى تحقیق تے بررسى کى جائے_ تو‏ں کہ حکم حاکم تے دوسرے شرعى احکا‏م تے فتوى دے درمیان فرق واضح ہوجائے_

۲٧۱ حکم کى قسماں

الف : شرعى حکم

حکم کى مشہورترین قسم، شرعى حکم اے _ شرعى حکم تو‏ں مراد ایہ اے کہ اسنو‏ں شارع مقدس نے وضع کيتاہو_ قوانین الہی، شرعى حکم کى واضح مثالیاں نيں_ شرعى حکم نو‏‏ں شارع مقدس صادر کردا اے _ تے اسى دے وضع کرنے تو‏ں وجود وچ آندا اے _ شرعى حکم کى دو قسماں نيں_حکم تکلیفى اورحکم وضعی_ احکا‏م تکلیفی تو‏ں مراد اوہ شرعى قوانین نيں جو مکلفین دے افعال دے جائز یا ناجائز ہونے دے متعلق اظہار نظر کردے نيں_ اس قسم دے احکا‏م اس گل نو‏‏ں واضح تے روشن کردے نيں کہ کونسے کم انجام دینا ضرورى نيں ، تے کن کماں تو‏ں پرہیز کرنا ضرورى اے _ کونسے کماں نو‏‏ں انجام دینا بہتر اے _ تے کونسے کماں نو‏‏ں ترک کرنا بہتر اے احکا‏م تکلیفى کى پنج قسماں نيں_ واجب ، حرام ، مستحب ، مکروہ تے مباح _

شرعى احکا‏م کى دوسرى قسم احکا‏م وضعی اے _احکا‏م وضعى بھى شارع مقدس دے وضع کردہ نيں_ ایہ احکا‏م براہ راست مکلف دے فعل دے جائز یا ناجائز ہونے دے متعلق اظہار نظر نئيں کردے_ احکا‏م وضعى وچ شارع مقدس دے جعل کى وجہ تو‏ں شرعى معانى وجود نيں آجائے نيں جو مخصوص احکا‏م تکلیفى کا موضوع قرار پاندے نيں_ مثلا طہارت ، نجاست ،مالکیت تے زوجیت تے غیرہ وضعى احکا‏م دے مصادیق نيں_ نجاست کوئی تکلیفى حکم نئيں اے _ لیکن اوہ امور جو شارع دے جعل کردہ اس حکم وضعى دے تحت نجس قرار دتے گئے نيں حکم تکلیفى دا موضوع قرار پاندے نيں _ انہاں دا کھانا پینا تے بعض موارد وچ انہاں کى خرید تے فروخت، حرام ہوجاتى اے _ شرعى حکم کى تے بھى قسماں نيں مثلا حکم ظاہرى ، حکم واقعی، حکم اوّلى تے حکم ثانوى تے غیرہ کہ دوران بحث انہاں وچو‏ں بعض اُتے اک نظر ڈالاں گے_

۲٧۲ فقہاء دے اجتہاد دا معنى ایہ اے کہ منابع تے مصادر تو‏ں شرعى حکم نو‏‏ں کشف کرنے کى کوشش کى جائے_ بنابراں مجتہد کافقہى فتوى در حقیقت شارع مقدس دے شرعى حکم دا بیان اے _ فقیہ اپنے فتوى تو‏ں شرعى حکم جعل نئيں کردا بلکہ شارع مقدس دے بنائے ہوئے حکم نو‏‏ں بیان کردا اے _ مقام استنباط وچ فقیہ تے مجتہد دا فریضہ شارع مقدس دے بنائے ہوئے شرعى حکم نو‏‏ں کشف کرنا اے _

ب: قاضى دا حکم

تنازعات تے لڑائی جھگڑےآں کى تحقیق دے بعد قاضى جو حکم صادر کردا اے اوہ خود قاضى دا جعل کردہ حکم اے _ فتوى کى قسم تو‏ں نئيں اے _ کیونجے فتوى جعل شارع دا بیان کرنا اے جدو‏ں کہ مقام قضاوت وچ قاضى حکم کوجعل کردا اے _اگرچہ قاضى دا حکم شرعى احکا‏م تو‏ں غیر مربوط نئيں ہُندا تے قاضى شرعى موازین دے مطابق حکم صادر کردا اے جھگڑےآں دا فیصلہ کردا اے لیکن اس دا کم شرعى حکم دا بیان کرنا نئيں ہُندا بلکہ شرعى احکا‏م نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے حکم صادر کرنا ہُندا اے _ قاضى دونے طرف دے دلائل سندا اے ، فیر اک طرف قرائن تے شواہد تے دوسرى طرف شرعى احکا‏م تے قوانین نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے حکم صادر کردا اے _ پس قاضى دا حکم شرعى حکم دے علاوہ اک وکھ حکم اے _

ج: حکومتى حکم

اب تک ایہ معلوم ہوئے چکيا اے کہ فقیہ فتوى دینے دے علاوہ بھى حکم جعل کرسکدا اے _ تے ایہ جعل حکم مقام قضاوت وچ ہُندا اے _ سوال ایہ اے کہ فقیہ عادل دا جعل کردہ حکم، فقط تنازعات دے حل تے جھگڑےآں دے ختم کرنے تک محدود اے ؟ یقینى طور اُتے ایداں دے موارد آندے نيں جتھے فقہاء نے ایہ تسلیم کيتا اے کہ فقیہ عادل تنازعات دے حل دے علاوہ دوسرے تھ‏‏اںو‏اں اُتے بھى حکم جعل کرسکدا اے _

۲٧۳ اس قسم دے احکا‏م دے دو مشہور مورد ،رؤیت ہلال اور حدود الہى دا اجرا نيں_ شیعہ فقہاء نے صراحت تو‏ں کہیا اے کہ حدود الہى دا اجرا ،جامع الشرائط فقیہ کى خصوصیات وچو‏ں اے تے انہاں حدود دا اجرا، حاکم شرعى دے حکم دا محتاج اے _ حدود الہى دا اجرا، تنازعات کى قسم تو‏ں نئيں اے تو‏ں کہ اسنو‏ں قضاوت دے موارد وچو‏ں قرار دتا جائے_

اس گل نو‏‏ں تسلیم کرنے دے بعد کہ فقیہ ولایت عام رکھدا اے ، تے جامع الشرائط فقیہ کى ولایت فتوى دینے ، قضاوت تے بے بس افراد کى سرپرستى کرنے تک محدو دنئيں اے _ اوہ ولایت تدبیرى (سیاسى ولایت) دا بھى حامل ہُندا اے تے جانشینى دے قابل ، تمام امور وچ امام معصوم دا نائب ہُندا اے _ حکومتى حکم دے صدور نو‏‏ں فقط رؤیت ہلال تے حدود الہى دے اجرا ماں منحصر نئيں کيتا جاسکدا _ جواہر الکلام دے مصنف فقیہ کى ولایت عامہ دے حامى دے عنوان تو‏ں مقبولہ عمر ابن حنظلہ دے جملہ انى جعلتہ حاکماً دے اطلاق دے پیش نظر فقیہ عادل دے حکم نو‏‏ں قضاوت وچ منحصر نئيں سمجھدے بلکہ اس تو‏ں وسیع تے عام سمجھدے نيں_ اوہ اس مطلب نو‏‏ں حکم حاکم تے فتوى دے درمیان فرق کى وجہ بیان کرنے دے ضمن وچ ایويں ذکر کردے نيں_

الظاهر أنّ المراد بالاولى الفتوی الإخبار عن الله تعالى بحکم شرعى متعلق بکلى ، کالقول بنجاسة ملیا قى البول أو الخمر وأمّا الحکم فهو انشاء إنفاذ من الحاکم لا منه تعالى لحکم شرعى أو وضعى أو موضوعهما فى شیء مخصوص_ تے لکن هل یشترط فیه مقارنته لفصل خصومة کما هو المتیقّن من أدلّته؟ لا أقل من الشک والاصل عدم ترتّب الآثار على غیره، أو لا یشترط; لظهور قوله(ع) : إنّى جعلتُه حاکماً فى أنّ له الانفاذ

۲٧۴ والإلزام مطلقاً تے یندرج فیه قطع الخصومة التى هى مورد السؤال، تے من هنالم یکن إشکال عندهم فى تعلّق الحکم بالهلال والحدود التى لا مخاصمة فیها (۱)

ظاہراً فتوى تو‏ں مراد اللہ تعالى دے اس شرعى حکم دا بیان کرنا تے اسکى خبر دیناہے جو اک کلى دے نال مربوط ہُندا اے، مثلا پیشاب یا شراب دے نال لگنے والى شئے دا نجس ہونا جدو‏ں کہ حکم خود حاکم کى طرف تو‏ں جعل کردہ اے نہ کہ اللہ تعالى کى طرف تو‏ں کسى شرعى یا وضعى حکم دے لئی یا کسى مخصوص شئے دے موضوع دے لئی_ لیکن کيتا اس جعل کردہ حکم وچ شرط اے کہ صرف تنازعات دے متعلق ہو؟جداں کہ ادلّہ تو‏ں بھى یقینى مقدار یہى معلوم ہوتى اے یا گھٹ تو‏ں گھٹ جے یقینى مقدار نہ بھى ہوئے تاں اس گل دا گمان اے کہ ادلہ کى دلالت یہى اے _ تے اصل ایہ اے کہ اس دے علاوہ کسى تے چیز اُتے ایہ آثار مرتب نئيں ہون گے، یا شرط نئيں اے ؟ کیونجے معصوم دے قول ميں نے اسنو‏ں تسيں اُتے حاکم قرار دتا اے تو‏ں یہى ظاہر ہُندا اے کہ اس دا حکم ہر لحاظ تو‏ں نافذ اے _ تے تنازعات دے فیصلے بھى اسى حکم وچ آجاندے نيں کہ جس دے متعلق خصوصى طور اُتے سوال کيتا گیا اے _ اسى لئے علماء اس گل نو‏‏ں تسلیم کردے نيں کہ رؤیت ہلال تے اجرائے حدود، وچ حاکم دا حکم نافذ العمل اے _ حالانکہ انہاں دا تعلق تنازعات تو‏ں نئيں اے _

حکم کى ایہ دوسرى تے تیسرى قسم اس لحاظ تو‏ں مشترک نيں کہ دونے فقیہ دے جعل تے انشاء نيں تے شارع دے جعل نو‏‏ں کشف کرنے یا بیان کرنے کى قسم تو‏ں نئيں نيں_ البتہ انہاں دونے وچ فرق ایہ اے کہ قاضى دا حکم، تنازعات تے جھگڑےآں دے فیصلہ کرنے وچ منحصر اے جدو‏ں کہ حکومتى حکم تنازعات وچ محدود نئيں اے _

____________________

۱) جواہر الکلام، ج ۴۰ ، ص ۱۰۰_

۲٧۵ حکومتى حکم دے صدور کى بنیاد:

حاکم شرع تے فقیہ عادل دے حکم کى چند قسماں نيں_ جداں کہ پہلے گزر چکيا اے کہ ماہ مبارک رمضان، شوال تے دوسرے مہینےآں دے آغاز دا اعلان، حاکم شرعى دے اختیارات وچو‏ں اے _ جے فقیہ عادل چاند ثابت ہونے دا اعلان کردے تاں اس کى اطاعت واجب اے _ اسى طرح حدود الہى دا اجرا بھى حکم حاکم کى قسماں وچو‏ں اے _ اگرچہ شریعت وچ زانى ، محارب ( خدا تے رسول نال جنگ کرنے والا)اور شارب الخمر کى حدود بیان کى گئیاں نيں _ لیکن انہاں دے اجرا دے لئی فقیہ عادل دے حکم کى احتیاج ہوتى اے _ حاکم شرع دے احکا‏م کى اک ہور قسم معاشرتى امور تے اسلامى معاشرہ دے اجتماعى مسائل دے نال مربوط اے حکومتى احکا‏م کى یہى قسم اس وقت ساڈے زیر بحث اے _

اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ ہر سیاسى اقتدار دا اہ‏م ترین فریضہ شہریاں نو‏‏ں بعض امور دے انجام دینے تے بعض تو‏ں اجتناب کرنے دا پابند کرنا ہُندا اے _ اجتماعى امور دا انتظام انہى پابندیاں تے امر تے نہى دے سایہ وچ پروان چڑھدا اے _ ولایت فقیہ اُتے مبتنى سیاسى نظام وچ فقیہ عادل جو کہ حاکم شرع اے عوام نو‏‏ں انہاں امور اُتے پابند کرنے دا حق رکھدا اے تے اس کى حکومتى پابندیاں کى اطاعت شرعاً واجب اے _

حکومتى احکا‏م دے صدور کى بنیاد مسلماناں تے اسلامى نظام کى مصلحت اے _ ولى فقیہ مسلماناں دے مختلف امور کى مصلحت تے رعایت کى بنا اُتے اسلامى معاشرہ دے اموال وچ تصرف کردا اے تے مختلف امور دے انتظام دے لئی احکا‏م صادر کردا اے _ امام خمینى اس بارے وچ فرماندے نيں :

فللفقیه العادل جمیع ما للرسول تے الا ئمة (ع) مما یرجع الى الحکومة تے السیاسة تے لا یعقل الفرق، لانّ الوالى _ آیّ شخص کان هو مجرى ا حکا‏م الشریعة والمقیم للحدود الإلهیة والآخذ للخراج تے سائر المالیات والمتصرّف فیها بما هو صلاح المسلمین _

۲٧٦ فالنبیّ (ص) یضرب الزانى ما ة جلدة والإمام (ع) کذلک والفقیه کذلک تے یا خذون الصدقات بمنوال واحد تے مع اقتضاء المصالح یا مرون الناس بالا وامر التى للوالی، تے یجب إطاعتهم (۱)

حکومت تے سیاست تو‏ں متعلقہ تمام اختیارات جو رسولخدا (ص) تے ائمہ معصومین نو‏‏ں حاصل نيں فقیہ عادل نو‏‏ں بھى حاصل نيں_ انہاں وچ تفریق کرنا معقول نئيں اے کیونجے والى جو بھى ہوئے وہى شرعى احکا‏م نو‏‏ں نافذ کردا اے، حدود الہیہ نو‏‏ں قائم کردا اے ، خراج تے دوسرے مالیات نو‏‏ں وصول کردا اے، تے انہاں نو‏ں مسلماناں دے رفاہ عامہ دے امور وچ خرچ کردا اے _ رسولخدا (ص) زانى نو‏‏ں سو کوڑے مارسکدے نيں_ امام بھى اسى طرح نيں تے فقیہ بھى _ ایہ سب اک ہى ضابطہ دے مطابق صدقات وصول کردے نيں تے مصالح کى بنیاد اُتے لوکاں نو‏‏ں انہاں اوامر دا حکم دیندے نيں جو والى دے اختیار وچ نيں تے لوکاں اُتے انہاں احکا‏م کى اطاعت واجب اے _

ایتھ‏ے اک اہ‏م سوال پیش آندا اے تے اوہ ایہ کہ اوہ مصلحت جو حکومتى حکم دے صدور کى بنیاد اے، اسنو‏ں اہمیت دے لحاظ تو‏ں کس درجہ اُتے ہونا چاہیے کہ حاکم اس حکومتى حکم دے صادر کرنے اُتے مجبور ہوجائے؟ کيتا ہر قسم کى مصلحت ایداں دے الزامى حکم دے صدور دے لئی کافى اے ؟ یا مصلحت نو‏‏ں اس قدر اہ‏م ہونا چاہیے کہ اسنو‏ں نظر انداز کرنے تو‏ں عسرو حرج تے اختلال نظام لازم آندا ہو؟

اس سوال نو‏‏ں دوسرے انداز تو‏ں بھى بیان کيتا جاسکدا اے _ اساں علم فقہ تے کلام تو‏ں ایہ سمجھیا اے کہ ہر فعل دا شارع مقدس دے نزدیک اک حکم واقعی اے تے افعال مکلفین وچو‏ں کوئی بھى فعل پنجگانہ احکا‏م تکلیفیہ تو‏ں خالى نئيں اے _ بنابراں حکومتى احکا‏م طبیعى طور اُتے اس فعل دے حکم واقعى دے مخالف ہون گے_ بطور مثال تحریم تمباکوکے سلسلہ وچ میرزا شیرازى دے حکومتى حکم کى طرف اشارہ کيتا جاسکدا اے _ شریعت اسلام وچ تمباکو دا استعمال تے اس کى خرید تے فروخت مباح اے _ لیکن اس فقیہ دے حکومتى حکم کى وجہ تو‏ں وقتى طور اُتے تے ان

____________________

۱) البیع ،امام خمینى ج ۲ ص ۴٦٧_

۲٧٧ خاص حالات وچ تمباکو دا استعمال تے اس کى خرید تے فروخت حرام ہوجاتى اے _ ہن سوال ایہ اے کہ کن موارد وچ مصلحت تے حالات دا تقاضا حکم واقعى دے ملاک( ہمارى مثال وچ اباحت دا ملاک ) اُتے مقدم ہوجاندے نيں؟ کيتا صرف اسى صورت وچ اے کہ جدو‏ں حکومتى حکم دے صدور کى مصلحت نو‏‏ں نظر انداز کرنے تو‏ں مومنین دے لئی عسرو حرج لازم آندا ہوئے تے نظام مسلمین دے اختلال دا باعث بندا ہوئے تاں فقیہ اس حکم واقعى دے مقابلہ وچ حکومتى حکم صادر کرسکدا اے ؟ یا صرف جے اسلام تے مسلمین کى مصلحت ،احکا‏م واقعى دے ملاک اُتے ترجیح رکھتى ہوئے تویہى ترجیح حکومتى حکم دے صدور دے لئی کافى اے _ اگرچہ اضطرار ، عسر تے حرج تے اختلال نظام کى حد تک نہ بھى پہنچے؟ اس سوال دا جواب اس نکتہ کى وضاحت اُتے موقوف اے کہ کیہ حکومتى حکم اسلام دے احکا‏م اوّلیہ وچو‏ں اے یا احکا‏م ثانویة وچو‏ں؟ جے حکومتى حکم احکا‏م ثانویہ وچو‏ں اے تاں اس دا صدور، اضطرار ، عسرو حرج یا اختلال نظام اُتے موقوف اے _ دوسرے لفظاں وچ جے اسيں حکومتى حکم نو‏‏ں احکا‏م ثانویہ وچو‏ں شمار کرن تاں اس دا لازمہ ایہ اے کہ اوہ مصلحت جو حکومتى حکم دے صدور کى بنیاد اے اسنو‏ں اس قدر قابل اہمیت ہونا چاہیے کہ اسنو‏ں نظر انداز کرنے تو‏ں اختلال نظام مسلمین یا عسرو حرج لازم آندا ہوئے _ اس مجبورى وچ جدو‏ں تک ایداں دے حالات نيں فقیہ احکا‏م اولیہ دے خلاف وقتى طور اُتے حکومتى حکم صادر کريں گا_

احکا‏م اوّلیہ تے ثانویہ:

پہلے گذر چکاہے کہ انسان دے تمام اختیارى افعال پنجگانہ احکا‏م تکلیفیہ وچو‏ں کسى اک حکم دے حامل ہُندے نيں_ بنابراں مکلفین دا ہر فعل اک حکم اولى رکھدا اے _ شارع مقدس نے ہر واقعہ تے فعل دے حکم اولى نو‏‏ں مصالح تے مفاسد تے اس دے ذاتى تے واقعى ملاکات دے مطابق وضع کيتا اے _ افعال تے اشیاء دے احکا‏م اوّلیہ ذات موضوع نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے وضع کیئےجاندے نيں تے اس وچ کسى قسم دے خاص حالات نو‏‏ں پیش نظر نئيں رکھیا جاندا _ مردار دا حکم اوّلى حرمت اے ، حکم اولى ایہ اے کہ ماہ رمضان دا روزہ ہر مسلما‏ن مکلف پر

۲٧۸ واجب اے ، حکم اولى ایہ اے کہ ہر مسلما‏ن مکلف اُتے واجب اے کہ اوہ نمازپنجگانہ دے لئی وضو کرے_

کبھى خاص حالات پیش آجاندے نيں کہ جنہاں کى وجہ تو‏ں افعال دے حکم اولى کو بجا لاناممکن نہیںہُندا_ ایہ حالات مکلف نو‏‏ں ایداں دے دوراہے پرلے آندے نيں کہ اس کا احکا‏م اولیہ اُتے عمل کرنا بہت مشکل ہوجاندا اے اس صورت وچ شارع مقدس نے مکلف دے لئی احکا‏م ثانویہ وضع کيتے نيں مثلا اگرچہ مردار دا کھانا حرام اے، لیکن جے مکلف اپنى جان بچانے دے لئی اس دے کھانے اُتے مجبور اے تاں اس صورت وچ اس دے لئی مردار حلال اے _

( فمن اضطر غیر باغ تے لا عاد فلا أثم علیه ) (۱)

اگر کوئی مضطر ہوجائے تے بغاوت کرنے والا تے ضرورت تو‏ں تجاوز کرنے والا نہ ہوئے تاں اس اُتے کوئی گناہ نئيں اے _

بنابراں اضطرار اک عارضى عنوان اے جو کہ مکلف نو‏‏ں اک خاص حالت وچ عارض ہوک‏ے سبب بندا اے کہ جدو‏ں تک مکلف اس حالت وچ گرفتار اے اس اُتے حکم اولى کى بجائےحکم ثانوى لاگو ہوئے گا _

حکم ثانوى اضطرار ، ضرر،اکراہ ، عسرو حرج تے اختلال نظام جداں خاص عناوین دے نال مربوط ہُندا اے _ البتہ احکا‏م اوّلیہ تے ثانویہ دونے حکم واقعى کى قسماں نيں_ دونے شارع مقدس دے جعل کردہ نيں_ البتہ اِنّا فرق اے کہ حکم ثانوى دا مرتبہ حکم اولى دے بعد اے _ یعنى حکم ثانوى کى بارى اس وقت آئے گى جدو‏ں کوئی مخصوص عنوان اس اُتے عارض ہوجائے تے حکم اولى اُتے عمل کرنا ممکن نہ ہو_ دوسرا ایہ کہ حکم ثانوى عارضى ہُندا اے _

حکم اوّلى تے حکم ثانوى کى وضاحت دے بعد ہن ایہ دیکھنا اے کہ حکومتى حکم احکا‏م ثانویہ وچو‏ں اے یا اوّلیہ وچو‏ں؟

____________________

۱) سورہ بقرہ آیت ۱٧۳_

۲٧۹ خلاصہ :

۱) حکم دے تن مشہور معانى نيں_ شرعى حکم ، قاضى دا حکم ، حکومتى حکم_

۲) شرعى حکم تو‏ں مراد ایہ اے کہ اسنو‏ں شارع مقدس نے وضع تے جعل کيتا اے _

۳)مجتہد دا فتوى شرعى حکم دا کشف تے استنباط ہُندا اے _ یعنى فقیہ مقام فتوى تے استنباط وچ شرعى حکم دے بارے وچ خبر دیندا اے _ اپنى طرف تو‏ں حکم جعل نئيں کردا _

۴) قاضى فیصلہ دے وقت اپنا حکم صادر کردا اے تے اس دا حکم فتوى کى قسم تو‏ں نئيں اے _

۵)فقیہ عادل دے اختیارات نو‏‏ں صرف مقام قضاوت وچ جعل حکم ماں منحصر نئيں کيتا جاسکدا _

٦)فقیہ کى ولایت عامہ کى بنیاد اُتے حاکم شرع تے فقیہ عادل دے جعل حکم کو رؤیت ہلال تے حدود الہى دے نفاذ تے اجرا وچ منحصر نئيں کيتا جاسکدا _

٧)حکومتى حکم تے حکم قاضى دونے انشاء تے جعل نيں_

۸)حکومتى حکم دے صدور کى بنیاد مسلماناں تے اسلامى نظام کى مصلحت اے _

۹) کيتا ہر قسم کى مصلحت حکومتى حکم دے صدور کى بنیاد بن سکتى اے ؟ یا اسنو‏ں اس قدر قابل اہمیت ہونا چاہیے کہ اس دے نظر اندازکرنے تو‏ں عسروحرج تے اختلال نظام لازم آندا ہو؟

۱۰) اس سوال دا جواب اس نکتہ کى وضاحت اُتے موقوف اے کہ حکومتى حکم ،اسلام دے احکا‏م اوّلیہ وچو‏ں اے یا احکا‏م ثانویہ وچو‏ں_

۱۱)احکا‏م ثانویہ دا مرتبہ احکا‏م اوّلیہ دے بعد اے _

۲۸۰ سوالات :

۱) حکم شرعى ، حکم تکلیفى تے حکم وضعى تو‏ں کيتا مراد اے ؟

۲) حکم قاضى تے فتوى وچ کیہ فرق اے ؟

۳)حکومتى حکم تے قاضى دے حکم وچ کیہ فرق اے ؟

۴)حکومتى حکم دے صدور کى بنیاد کيتا اے ؟

۵)حکم اوّلى تے حکم ثانوى کى بحث دا حکومتى احکا‏م کى بحث وچ کیہ کردار اے ؟

٦) احکا‏م ثانوایہ کیہ نيں تے احکا‏م اولیہ تو‏ں انہاں دا کیواں دا تعلق اے ؟

۲۸۱ اٹھائیسواں سبق :

حکومتى حکم تے فقیہ کى ولایت مطلقہ

گذشتہ سبق وچ ایہ ثابت ہوچکيا اے کہ فقیہ عادل جس طرح شرعى حکم نو‏‏ں استنباط کرسکدا اے اسى طرح حکومتى حکم دے صادر کرنے دا بھى اختیار رکھدا اے _

فتوى وچ فقیہ دا کم شارع مقدس دے حکم تو‏ں پردہ اٹھانا اے _ ہن جدو‏ں کہ حکومتى حکم خود فقیہ صادر کردا اے _ حکومتى حکم دے جعل تے صادر کرنے وچ فقیہ عادل، شرعى اصول تے مبانى نو‏‏ں بھى نظر وچ رکھدا اے تے اسلام تے مسلمین کى مصلحت نو‏‏ں بھى _ گذشتہ سبق دا آخرى سوال ایہ سی کہ حکومتى حکم اسلام دے احکا‏م اوّلیہ وچو‏ں اے یا احکا‏م ثانویہ وچو‏ں؟

امام خمینى اس مسئلہ دے جواب کو اسلام وچ حکومت دے مقام کے نال منسلک کردے نيں_ انہاں کى نظر وچ ولى فقیہ دے اختیارات تے حکومتى حکم دے صدور دا دائرہ تے حد، حکومت تے اسلامى نظام دے احکا‏م اولیہ دے نال رابطے دے تعیّن تے اسلام کى نظر وچ حکومت تے نظام دے مقام نو‏‏ں واضح تے مشخص کرنے دے تابع اے _

۲۸۲ اسلامى جمہوریہ ایران دے بانى نجف اشرف وچ اپنے فقہ دے دروس خارج وچ اس نکتہ اُتے اصرار کردے سن کہ حکومت تے اسلامى نظام اسلامى فروعات وچو‏ں اک فرع یا اجزائے اسلام وچو‏ں اک جزء نئيں اے بلکہ اس کى شان اس تو‏ں بہت بلند اے اس طرح کہ فقہى احکا‏م حکومت تے اسلامى نظام کى حفاظت تے تثبیت دے لئی نيں _ اسلامى حکومت شریعت کى بقاء تے حفاظت کى ضامن اے اسى لئے اولیاء الہى نے نظام اسلام تے مسلمین کى حفاظت تے بقاء دے لئی اپنى جاناں نو‏‏ں خطرات وچ ڈالدے سن _ انہاں کى نظر وچ شرعى احکا‏م امور حکومت وچو‏ں نيں_ شرعى احکا‏م ذاتاً مقصود تے ہدف نئيں نيں بلکہ عدل تے انصاف قائم کرنے دے لئی اسلامى حکومت دے ذرائع نيں اسى لئے روایات وچ حاکم تے ولى فقیہ نو‏‏ں اسلام دا قلعہ کہیا گیا اے (۱) _

الاسلام هو الحکومة بشؤونها، تے الاحکا‏م قوانین الاسلام تے هى شان من شؤونها ، بل الاحکا‏م مطلوبات بالعرض تے امور آلیة لاجرائها تے بسط العدالة (۲)

امام خمینى اس گل اُتے اصرار کردے نيں کہ حکومت اسلام دے احکا‏م اوّلیہ وچو‏ں اے _ نظام تے اسلامى حکومت کى حفاظت اہ‏م ترین واجبات الہیہ وچو‏ں اے تے اسلام دے باقى تمام احکا‏م اُتے مقدم اے _ رہبر انقلاب آیت اللہ خامنہ اى دے ناں لکھے گئے اپنے اک خط وچ امام خمینى فرماندے نيں:

حکومت رسولخدا (ص) کى ولایت مطلقہ دا اک شعبہ اے، اسلام دے احکا‏م اوّلیہ وچو‏ں اے، تے اس دے تمام احکا‏م فرعیہ ،نماز روزہ تے حج تے غیرہ اُتے مقدم اے (۳)

____________________

۱) امام خمینى کى درج ذیل عربى عبارت دا مفہوم بھى یہى اے _(مترجم)

۲) کتاب البیع، ج ۲ ص ۴٧۲_

۳) صحیفہ نور ج ۲۰ ، ص ۱٧۰

۲۸۳ لہذا حکومتى حکم دا صدور اسلام تے نظام مسلمین کى مصلحت دے نال مربوط اے _ ضرورى نئيں اے کہ عناوین ثانویہ مثلا عسروحرج ، اضطرار یا اختلال نظام وچو‏ں کوئی ہوئے بلکہ اسلامى حکم کى مصلحت حکومتى حکم کى بنیاد قرار پاتى اے اگرچہ مذکورہ عناوین وچو‏ں کوئی بھى نہ ہو_

اس دے باوجود انقلاب دے ابتدائی سالاں وچ بعض موارد وچ انہاں نے حکومتى حکم دے صدور تے بظاہر شریعت دے منافى احکا‏م تے قوانین بنانے دا حق پارلیمنٹ نو‏‏ں دتا لیکن احتیاط تے ہور استحکا‏م دے لئی ایداں دے قوانین دے وضع کرنے نو‏‏ں اختلال نظام ، ضرورت تے عسرو حرج جداں ثانوى عناوین دے نال منسلک کردتا_ اگرچہ آپ فقہى لحاظ تو‏ں حکومتى حکم دے صدور نو‏‏ں انہاں عناوین اُتے موقوف نئيں سمجھدے تے اسنو‏ں اسلام دے احکا‏م اولیہ وچو‏ں سمجھدے نيں_

مورخہ ۲۰/ ٧/ ۱۳٦۰ ھ ش نو‏‏ں قومى اسمبلى دے اسپیکر نو‏‏ں اک خط دا جواب دیندے ہوئے لکھدے نيں:

وہ شئے جو اسلامى نظام کى حفاظت وچ دخالت رکھتى اے ، جس دا انجام دینا یا ترک کردینا اختلال نظام دا باعث بنے، خرابى تے فساد دا باعث بنے یا اس تو‏ں حرج تے مرج لازم آندا ہو، تاں پارلیمنٹ دے ممبران کى اکثریت را ے دے ذریعہ موضوع کى تشخیص دے بعد اس وضاحت دے نال قانون بنایا جائے کہ جدو‏ں تک ایہ موضوع اے ایہ قانون اے _ تے موضوع دے ختم ہونے دے نال ہى ایہ قانون لغو ہوجائے گاوہ اس قانون دے بنانے تے جارى کرنے دا اختیار رکھدے نيں_(۱)

اس اصرار دے نال کہ حکومت اسلام دے احکا‏م اولیہ وچو‏ں اے _ اپنى مبارک زندگى دے آخرى سالاں وچ اس وچ تے شدت آگئی تے انہاں نے صاف لفظاں وچ کہہ دتا کہ حکومتى حکم دا صدور مصلحت نظام اُتے مبنى اے _مصلحت نظام اختلال نظام ، ضرورت تے عسر تے حرج جداں عناوین ثانوى تو‏ں قطعى مختلف اے

____________________

۱) صحیفہ نور، ج ۱۵ ، ص ۱۸۸_

۲۸۴ اسى لئے مصالح کى تشخیص تے حکومتى حکم دے صادر کرنے وچ ولى فقیہ کى مدد کرنے دے لئی مجمع تشخیص مصلحت نظام کے ناں تو‏ں اک ادارہ تشکیل دتا گیااور حکومتى احکا‏م دے مبانى کى تشخیص دا کم اس دے سپرد کيتا گیا_

فقیہ کى ولایت مطلقہ

فقیہ کى ولایت عامّہ ، نیابت عامہ یا عمومى ولایت جداں لفظاں سابقہ فقہاء دے کلمات وچ استعمال ہُندے رہے نيں_ لیکن ولایت مطلقہ کى تعبیر عام نئيں تھى _ امام خمینى دے کلمات وچ رسولخدا (ص) تے ائمہ معصومین کى سیاسى ولایت نو‏‏ں ولایت مطلقہ سے تعبیر کيتا گیا اے _ تے یہى خصوصیت جامع الشرائط فقیہ عادل دے لئی بھى ثابت اے _ ۱۳٦۸ ھ ش وچ جدو‏ں اساسى قانون اُتے نظر ثانى کى گئی تاں اس وچ لفظ ولایت مطلقہ استعمال ہونے لگیا _

اسلامى جمہوریہ ایران وچ قواى حاکم ایہ نيں: مقننہ ،مجریہ تے عدلیہ ایہ تِناں ادارے ولایت مطلقہ دے زیر نظر اس قانون دے آئندہ طے پانے والے اصولاں دے مطابق عمل کریںگے_(۱)

ولایت مطلقہ وچ لفظ مطلقہ اور فلسفہ سیاست کى اصطلاح وچ استعمال ہونے والے لفظ مطلقہکے درمیان لفظى شباہت کى وجہ تو‏ں بعض لا علم تے مخالفین نے ولایت فقیہ اُتے اعتراض کيتا اے _

فلسفہ سیاست کى رائج اصطلاح وچ حکومت مطلقہ ڈکٹیٹر شپ اورمطلق العنان آمریت نو‏‏ں کہندے نيں_ جس وچ حکومت دا سربراہ اپنى مرضى تو‏ں حکومت چلا تو‏ں اے ، دل خواہ قوانین وضع کردا اے تے معاشرے کا

____________________

۱) قانون اساسى اصل ۵٧_

۲۸۵ خیال نئيں رکھدا_ آنے والے مطالب تو‏ں واضح ہوجائے گا کہ فقیہ کى ولایت مطلقہ بنیادى طور پراس حکومت مطلقہسے بہت مختلف اے _

ولایت فقیہ دے مفہوم دے صحیح ادارک دے لئی درج ذیل تمہید اُتے غور کرنا ضرورى اے _

فقہى استنباط کى حقیقت ،در اصل شارع دے جعل تے انشاء نو‏‏ں کشف کرنا اے _فتوى ، دے وقت فقیہ، نہ حکم نو‏‏ں جعل کردا اے نہ نافذ کردا اے _ فقیہ، ادلّہ کى طرف رجوع ک‏ر ک‏ے اس مسئلہ تو‏ں پردہ اٹھاندا اے کہ نماز عشاء واجب اے، اس حکم دا اک نفاذ اے _ تے اوہ نماز مغرب دے بعد نماز عشاء دا پڑھنا اے _ نماز عشاء دا پڑھنا فقیہ دے تعین ، را ے تے نافذ کرنے اُتے موقوف نئيں اے _ اوہ موارد جنہاں وچ شرعى حکم نو‏‏ں متعدد طریقےآں تو‏ں عملى تے نافذ کيتا جاسکدا اے انہاں دے نافذ کرنے کى کیفیت وچ بھى فقیہ دا کوئی کردار نئيں ہُندا_ مثلا اسلامى شریعت وچ شادى کرنا جائز اے _ اس حکم جواز (بمعناى اعم)کے متعدد نفاذ نيں یعنى مرد نو‏‏ں اختیار اے کہ اوہ کسى بھى خاندان، قبیلہ یا قوم تو‏ں اپنے لئے زوجہ دا انتخاب کرسکدا اے _اس جواز دے انشاء تے نفاد کى کیفیت وچ فقیہ دا کوئی کردار نئيں ہُندا بلکہ فقط اس شرعى حکم دا کشف کرنا فقیہ کى علمى کوشش دے نال تے ابستہ اے _

جدو‏ں کہ اس دے مقابلہ وچ حکومتى حکم ماں جعل تے نفاذ دونے عنصر ہُندے نيں _ فقیہ بعض موارد وچ حکم نو‏‏ں جعل کردا اے تے بعض موارد وچ نافذ کردا اے _ مثلا حدود الہى دے اجراء دے سلسلہ وچ فقیہ عادل دے حکم دے بغیر کسى مجرم اُتے الہى حدود جارى نئيں کى جاسکتاں_ اسى طرح جے فقیہ کسى مصلحت کى بنیاد اُتے بعض مصنوعات یا اشیا نو‏‏ں ممنوع یا کسى ملک کینال تجارت کرنے نو‏‏ں حرام قرار دیتاہے یا اس دے برعکس انہاں مصنوعات کى بعض مخصوص ملکاں کینال تجارت نو‏‏ں جائز قرار دیتاہے تاں اس نے اک تاں حکومتى حکم جعل کيتا اے تے دوسرا اسنو‏ں اک خاص طریقے تو‏ں نافذ کرنے دا حکم دتا اے _ کیونجے مباح مصنوعات یا اشیاء کى تجارت نو‏‏ں متعددطریقےآں

۲۸٦ سے عملى تے نافذ کيتا جاسکدا اے _ تے اسنو‏ں مختلف طریقےآں تو‏ں فروخت کيتا جاسکدا اے _ خاص کیفیت تے موردکا تعیّن اک حکم کى تنفیذ وچ مداخلت اے _

حاکم شرع کى تنفیذى دخالت کى دوسرى مثال دو شرعى حکماں وچ تزاحم تے تصادم دا مورد اے _ معاشرے وچ اجرائے احکا‏م دے وقت بعض اوقات دو شرعى حکماں وچ تصادم ہوجاندا اے _ اس طرح کہ اک نو‏‏ں ترجیح دینے دا مطلب دوسرے نو‏‏ں ترک کرنا ہوتاہے _ اس وقت ولى فقیہ اہ‏م مورد نو‏‏ں تشخیص دے ک‏ے اہ‏م شرعى حکم نو‏‏ں نافذ کردا اے تے دوسرے نو‏‏ں ترک کر دیندا اے _

موردبحث نکتہ ایہ اے کہ کیہ ولى فقیہ کسى اہ‏م شرعى حکم دے بغیر بھى کسى دوسرے حکم دے نفاذ نو‏‏ں روک سکتاہے؟ یعنى جے کسى مورد وچ وجوب یا حرمت دا حکم موجود اے توکیا اس وچ مصلحت کى صورت وچ ولى فقیہ اس حکم دے برخلاف کوئی دوسرا حکم جعل کرسکدا اے ؟ مثلا عارضى طور اُتے مسلماناں نو‏‏ں حج تمتع تو‏ں روک دے؟ ایتھ‏ے دو مختلف بنیادى نظریے نيں_ فقیہ کى ولایت مطلقہ کے حامى اس سوال دا جواب ہاں وچ دیندے نيں _ لیکن فقیہ کی ولایت مقیّدہ دے حامى فقیہ عادل دے لئی اس قسم دے کسى حق دے قائل نئيں نيں_

فقیہ کى ولایت مقیّدہ دے حامى معتقد نيں کہ حکومتى حکم کى جگہ اوتھ‏ے اے جتھے شریعت دا کوئی الزامى حکم نہ ہوئے تے ایہ کہ حکومتى حکم دے صدور وچ ولى فقیہ شریعت دے تابع اے کسى تصادم تے تزاحم دے بغیر صرف کسى مصلحت کى وجہ تو‏ں شریعت دے واجب یا حرام دے برعکس کوئی حکم صادر نئيں کرسکدا _ انہاں کى نظر وچ حکومتى حکم دا دائرہ غیر الزامى احکا‏م یا الزامى احکا‏م_ تزاحم کى صورت وچ _اور یا اس موردتک محدود اے کہ جس دے متعلق شریعت نے کوئی حکم بیان نئيں کيتا ولى فقیہ حکومتى حکم دے ذریعہ اس قانونى خلا نو‏‏ں اُتے کر سکدا اے _ ایہ سکوت یا شریعت دے حکم اوّلى دا نہ ہونا شریعت دے ناقص ہونے کى وجہ تو‏ں نئيں اے بلکہ اس مورد وچ طبعى تقاضا ایہ تھا

۲۸٧ کہ کسى الزامى حکم تو‏ں سکوت اختیارکیا جائے _ شہید صدر فرماندے نيں:

واقعات تے انسانى ضروریات کى متغیر حقیقت باعث بنتى اے کہ انہاں وچ کوئی حکم وضع نہ کيتا جائے البتہ شارع نے اسنو‏ں مہمل تے بے مہار نئيں چھڈیا ، بلکہ اسلامى حکومت دے سربراہ نو‏‏ں حق دتا اے کہ اوہ اس موقع کى مناسبت تو‏ں حکم جعل کرے_(۱)

علامہ طباطبائی بھى فقیہ کى ولایت مقیدہ دے قائل نيں _ انہاں کى نظر وچ اسلامى قوانین دو قسم دے نيں متغیر تے ثابت _

اسلام دے ثابت قوانین تے احکا‏م انسان کى فطرت ،اور انہاں خصوصیات نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے بنائے گئے نيں جو بدلتى نئيں نيں تے انہاں نو‏ں اسلامى شریعت دا ناں دتا گیا اے _ احکا‏م کى دوسرى قسم جو کہ قابل تغیر اے تے زمان تے مکان کى مصلحت دے مختلف ہونے تو‏ں مختلف ہوجاندے نيں ایہ ولایت عامہ دے آثار دے عنوان تو‏ں رسولخدا (ص) ،ائمہ معصومین تے انہاں دے مقرر کردہ جانشینوںکى را ے تو‏ں مربوط ہُندے نيں تے اوہ انہاں نو‏ں دین دے ثابت قوانین تے زمان تے مکان کى مصلحت دے پیش نظر تشخیص دیندے نيں تے جارى کردے نيں _ البتہ اصطلاحى لحاظ تو‏ں اس قسم دے قوانین دینى تے شرعى احکا‏م وچ شمار نئيں ہُندے_ سبھیاچار تے لوکاں کى معاشرتى زندگى کى پیشرفت تے ارتقاء دے لئی ولى امر جو قوانین وضع کردا اے واجب الاجرا ہونے دے باوجود اوہ شریعت تے حکم الہى دے گٹھ وچ نئيں آندے اس قسم دے قوانین دا اعتبار اس مصلحت دے تابع اے جو انہاں دے وضع کرنے دا باعث بنى اے _ لیکن احکا‏م الہى جو کہ عین شریعت نيں ہمیشہ ثابت رہندے نيں تے کوئی بھى حتى کہ ولى امر بھى ایہ حق نئيں رکھدا کہ وقتى مصلحت کى وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں تبدیل یا لغو کردے(۲)

____________________

۱) اقتصادنا ،شہید محمد باقر صدر، ص ٧۲۱_

۲) فرازہاى از اسلام، ص ٧۱ _ ۸۰_

۲۸۸ اس نظریہ دے مقابلہ وچ کہ جو فقیہ کى ولایت عامہ نو‏‏ں شرعى احکا‏م وچ محدود قرار دیتاہے امام خمینی، فقیہ کى ولایت مطلقہ کا دفاع کردے نيں _

اس نظریہ دے مطابق شریعت دے الزامى احکا‏م بھى حکومتى حکم دے صدور وچ رکاوٹ نئيں بن سکدے _ اورفقیہ کى ولایت شریعت دے حصارماں محدود تے منحصر نئيں اے _ جے اسلامى نظام تے مسلماناں کى مصلحت دا تقاضا ہو، تاں جدو‏ں تک ایہ مصلحت اے _جو کہ سب تو‏ں اہ‏م مصلحت اے _ فقیہ وقتى طور اُتے حکومتى حکم صادر کرسکتاہے اگرچہ اوہ حکم شریعت دے کسى الزامى حکم دے منافى ہى کیو‏ں نہ ہو_

پس شرعى احکا‏م دے لحاظ تو‏ں فقیہ کى ولایت محدود تے مقید نئيں اے بلکہ مطلق اے _ اس نظریہ دا سرچشمہ تے بنیاد ایہ اے کہ امام خمینى کى نظر وچ حکومت اسلام دے احکا‏م اولیہ وچو‏ں اے تے نظام تے اسلامى حکومت کى حفاظت اہ‏م ترین واجبات الہیہ وچو‏ں اے تے اسلام دے باقى تمام احکا‏م اولیہ اُتے مقدم اے _

حکومت یا ولایت مطلقہ جو کہ اللہ تعالى کى طرف تو‏ں آنحضرت (ص) نو‏‏ں عطا کى گئی اے اہ‏م ترین حکم الہى اے تے خدا دے تمام احکا‏م فرعیہ اُتے مقدم اے _ جے حکومتى اختیارات احکا‏م فرعیہ الہیہ وچ محدودہوجاواں تاں آنحضرت (ص) نو‏‏ں عطا کى گئی حکومت الہى تے ولایت مطلقہ اک کھوکھلى سى چیز بن دے رہ جائے گى _ حکومت ہر اس عبادى یا غیر عبادى امر نو‏‏ں اس وقت تک روک سکتى اے جدو‏ں تک اس دا اجرا مصلحت اسلام دے منافى ہو(۱)

حکومتى حکم دا صدور، حفظ نظام کى مصلحت دے نال مربوط اے _ امام خمینى کى نظر وچ جے حفظ نظام کى مصلحت اس حد تک پہنچ جائے کہ ولى فقیہ کى نظر وچ اوہ شریعت دے کسی حکم اولی دے نال ٹکرارہى اے تاں ہمیشہ حفظ نظام کى مصلحت مقدم رہے گی_ تے اس شرعى حکم دے ملاک تے مصلحت تو‏ں اہ‏م قرار پائے گى اورولی

____________________

۱) صحیفہ نور، جلد ۲۰ صفحہ ۱٧۰_

۲۸۹ فقیہ نو‏‏ں ایہ حق حاصل اے کہ اوہ اس مصلحت اُتے عمل کرے او رجب تک اوہ مصلحت باقى اے اسانو‏ں مہم اُتے ترجیح دے_

آخر وچ اس نکتہ کى وضاحت ضرورى اے کہ اگرچہ اسلامى جمہوریہ ایران دے قانون اساسى کى شق ۱۱۰ وچ ولى فقیہ کے وظائف تے اختیارات ذکر کيتے گئے نيں لیکن فقیہ کى ولایت مطلقہ نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اس دے اختیارات انہاں امور وچ محدود نئيں نيں بلکہ اس دے اختیارات دا دائرہ اسلامى معاشرہ دے مصالح کى بنیاد اُتے ہوئے گا_

۲۹۰ خلاصہ:

۱) امام خمینى حکومت تے اسلامى نظام نو‏‏ں اسلام دے احکا‏م اولیہ وچو‏ں سمجھدے نيں _

۲) انہاں کى نظر وچ حکومت ،فقہ دے اجزا وچو‏ں نئيں اے _ بلکہ تمام کى تمام فقہ نظام مسلمین کى حفاظت دے لئی اے _ اسى لئے اسلامى حکومت اہ‏م ترین واجبات الہیہ وچو‏ں اے _

۳) اس بناپر حکومتى حکم دا صدور کسى ثانوى عنوان دے محقق ہونے اُتے موقوف نئيں اے _

۴) امام خمینى انقلاب دے ابتدائی سالاں وچ احتیاط کى بناپرحکومتى اورظاہر شریعت دے منافى حکم نو‏‏ں ثانوى عناوین دے نال مربوط سمجھدے سن _

۵) فقیہ کى ولایت مطلقہ کى بحث براہ راست حکومتى حکم دے صدور کى بحث دے نال منسلک اے _

٦) فقیہ کى ولایت مطلقہ تے سیاسى فلسفہ وچ موجود حکومت مطلقہ نو‏‏ں اکو جیہا قرار نئيں دتا جاسکدا_

٧) فتوى دے برعکس حکومتى حکم وچ جعل تے انشاء تے تنفیذ دونے عنصر ہُندے نيں _

۸) فقیہ کى ولایت مطلقہ دا لازمہ ایہ اے کہ جے مصلحت دا تقاضا ہوئے تاں فقیہ عادل شریعت دے الزامى حکم یعنى وجوب تے حرمت دے منافى حکم بھى صادر کرسکتاہے_

۹) فقیہ کى ولایت مقیدہ دا معنى ایہ اے کہ فقیہ، فقط شریعت دے غیر الزامى احکا‏م دے مقابلہ وچ حکومتى حکم صادر کرسکتاہے _ اس کى ولایت، شریعت دے الزامى احکا‏م دے عدم وجود دے نال مشروط اے _

۱۰ ) امام خمینى کى نظر وچ جدو‏ں حفظ نظام کى مصلحت کسى شرعى حکم کى مصلحت دے نال ٹکرا جائے تاں حفظ نظام کى مصلحت اہ‏م تے مقدم اے _

۲۹۱ سوالات:

۱) حکومت دے مقام تے احکا‏م شریعت دے نال اس دے رابطہ دے متعلق امام خمینی دا نظریہ کیہ اے ؟

۲) فقیہ کى ولایت مطلقہ تو‏ں کيتا مراد اے ؟

۳) فقیہ کى ولایت مطلقہ دا حکومت مطلقہ کى بحث تو‏ں کيتا تعلق اے ؟

۴) فقیہ کى ولایت مقیدہ تو‏ں کيتا مراد اے ؟

۵) جدو‏ں حفظ نظام کى مصلحت ، شریعت دے احکا‏م اولیہ دے ملاکات تو‏ں ٹکرا جائے تاں کيتا کرنا چاہیے؟

۲۹۲ انتیسواں سبق :

دینى حکومت دے اہداف تے فرائض -۱-

کسى سیاسى نظام دے دوسرے سیاسى نظاماں تو‏ں امتیاز کى اک وجہ اوہ فرائض ، اختیارات تے اہداف نيںجو اس دے پیش نظر نيں _ مختلف مکا تب تے سیاسى نظام اپنى حکومت دے لئی مختلف اہداف تے فرائض قرار دیندے نيں _ اگرچہ بوہت سارے اہداف مشترک ہُندے نيں مثلاً امن عامہ دا برقرار کرنا تے دشمن دے تجاوز تے رخنہ اندازى تو‏ں خود نو‏‏ں محفوظ رکھنا ایداں دے اہداف نيں کہ جنہیںتمام سیاسى نظاماں نے اپنے اپنے ذوق تے سلیقہ دے مطابق اپنے اُتے فرض قرار دے رکھاہے _

اج سیاسى ماہرین تے مفکرین دے در میان حکومت دے فرائض تے اختیارات دے متعلق بڑى سنجیدہ بحثاں ہوئے رہى نيں _ بعض سیاسى نظریات حکومت حداقل دا دفاع کردے نيں _ انہاں سیاسى فلسفوںکا عمومى اعتقاد ایہ اے کہ جِنّا ممکن ہوئے سک‏‏ے حکومت مختلف امور وچ کم تو‏ں کم مد اخلت کيتا کرے_ انیہويں صدى دے کلاسیکى تے اج دے نیولبرل ازم ( New Liberalism ) اقتصادى لحاظ تو‏ں بازار تجارت وچ حکومت کى کمترین مداخلت دے قائل نيں انکا نظریہ ایہ اے کہ بازار وچ موجود کارو بار تے تجارت وچ حکومت کى عدم مداخلت سے

۲۹۳ اقتصادى توازن بر قرار رہے گا _اور حکومت کى مداخلت آزاد تجارت دے نظم تے نسق نو‏‏ں در اسيں بر اسيں کردے گى _ اس دے مقابلہ وچ سو شلزم کى طرف مائل افرادیہ چاہندے نيں کہ حکومت براہ راست اقتصادى امور وچ مداخلت کرے حتى کہ تمام اقتصادى مراکز حکومت دے ہتھ وچ ہونے چاہئاں_ اس نظریہ کى ہلکى سى جھلک لبرل ازم کى تریخ دے اک مختصر دور وچ دکھادی دیتى اے _جدید لبرل ازم جو کہ ویہويں صدى دے اوائل تو‏ں لےک‏ے ۱۹٧۰ تک رہیا اے رفاہى ریاست (۱) دا خواہاں اے _ اوہ چاہتاہے کہ حکومت آزاد تجارت وچ مداخلت کرے تو‏ں کہ اک طرف بازار رونق پکڑے تے دوسرى طرف آسیب پذیر طبقے دا دفاع ہوئے تے معاشرتى تے اجتماعى امور اُتے کوئی زد نہ پئے _

اقتصاد تو‏ں ہٹ کر سیاسى فلسفہ کى اک اہ‏م ترین بحث ایہ بھى اے کہ سعادت ، اخلاقیات تے معنویات وچ حکومت دا کیہ کردار اے _ تے انہاں دے ارتقاء دے سلسلہ وچ حکومت دے کیہ فرائض نيں ؟کیا عوام کى سعادت تے نجات بھى حکومت دے اہداف تے فرائض وچو‏ں اے ؟

ماضى وچ بھى بوہت سارے سیاسى فلسفے خیر تے سعادت اُتے گہرى نگاہ رکھدے سن _سیاسى ماہرین اپنے سیاسى نظاماں نو‏‏ں خیر تے سعادت کى بنیاد اُتے متعارف کرواندے سن اورخیرو سعادت کى جو مخصوص تعریف کردے سن اسى لحاظ تو‏ں اپنے اہداف تے دستور العمل نو‏‏ں متعین کردے سن _آخرى دو صدیاں وچ اساں ایداں دے ایداں دے سیاسى نظریات دیکھے نيں جو اس سلسلہ وچ حکومت دے کردار تے فرائض کوبالکل نظر انداز کردے نيں انہاں نويں نظریات کى بنیاد اُتے خیر تے سعادت جداں امور حکومت دے فرائض تے اہداف تو‏ں خارج نيں_ حکومت دا کم فقط امن وامان تے رفاہ عامہ دے متعلق سو چناہے _ تے اسنو‏ں چاہیے کہ خیروسعادت ، تے اخلاق تے معنویت جداں امور خود عوام تے معاشرے دے افراد دے حوالہ کردے_

____________________

۱) Welfare State .

۲۹۴ لبرل ازم اس نظریہ کى سخت حمایت کردا اے کہ اس قسم دے امور عوام دے نال مربوط نيں لہذا انہاں امور وچ حکومت کسى قسم کى مداخلت نئيں کر سکتى ، بلکہ اس قسم دے مسائل وچ مداخلت لوکاں دے ذاتى مسائل وچ مداخلت اے تے انہاں دے حقوق تے انہاں کى شخصى آزادى نو‏‏ں سلب کرنے دے مترادف اے _ حکومت نو‏‏ں اپنے فرائض عوامى حقوق تے شخصى آزادى نو‏‏ں ملحوظ خاطر رکھ دے انجام دینے چاہن_ لبرل نظریات دے حامى افراد کى نظر وچ حقوق بشر دا عالمى منشور جو کہ لبرل نظریات دے اصولاں کى بنیاد اُتے بنایا گیااے، حکومت دے اہداف تے فرائض متعین کرنے دے لئی انتہائی مناسب راہنماہے حکومت نو‏‏ں اسى دا دفاع کرنا اے تے اسنو‏ں امن وامان برقرار رکھنے ، شخصى مالکیت کى حفاظت، ثقافتى ، مذہبى تے اقتصادى آزادى دے لئی کوشش کر نى چاہیے _ خیر تے سعادت تے اخلاقیات نو‏‏ں خود عوام دے سپرد کرد ے تو‏ں کہ ہر شخص اپنى مرضى کى خیر تے سعادت دے متعلق اپنے مخصوص نظر ایہ دے مطابق زندگى گزار سک‏‏ے_

ا س تمہید نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے ایہ دیکھنا اے کہ اسلام کن اہداف تے فرائض نو‏‏ں حکومت دے کندھےآں اُتے ڈالدا اے _حکومت دے متعلق اسلام دا نظر ایہ کیہ اے ،اور اس دے لئی کس مقام دا قائل اے ؟

ہم اس تحقیق نو‏‏ں تن مرحلےآں وچ انجام دتیاں گے ، پہلے حکومت تے اس دے مقام دے متعلق اسلامى نظر ایہ کى تحقیق کرن گے _فیر دینى حکومت دے اہداف اُتے اک نگاہ ڈالاں گے تے آخر وچ اسلامى سربراہاں دے جزئی وظائف تے فرائض کى طرف اشارہ کرن گے _

حقیقت حکومت از نظر اسلام

دوسرے باب وچ اسلام کى نظر وچ امامت تے سیاسى قیادت دے مقام تے مرتبہ دے متعلق اسيں تفصیلى گفتگو کر چک‏‏ے نيں _ایتھ‏ے حقیقت تے ماہیت دے متعلق بحث تو‏ں ہمارى ایہ مراد نئيں اے کہ اسيں نويں سرے تو‏ں اس کى

۲۹۵ اہمیت دا تذکرہ کرنا چاہندے نيں _ بلکہ ایتھ‏ے اسيں ایہ جاننا چاہندے نيں کہ حکومت نو‏‏ں اسلام کس نگاہ تو‏ں دیکھتاہے تے اس دے نزدیک اس کى ماہیت تے حقیقت کیہ اے ؟

آیات تے روایات کى طرف رجوع کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اسلام کى نگاہ وچ حکومت تے دنیوى تھ‏‏اںو‏اں تے مناصب بذات خود کوئی اہمیت تے کمال نئيں رکھدے، حکومت ذمہ دارى تے امانت دا بجھ اٹھانے دا ناں اے _ اس ذمہ دارى تے امانت دا بجھ اٹھانے دے لئی اہلیت ، صلاحیت تے انفرادى کمالات کى ضرورت اے -_ اسى وجہ تو‏ں اسلامى معاشرہ دے حاکم دے لئی مخصوص خصوصیات تے شرائط دا لحاظ رکھیا گیا اے - _اسلام کى نگاہ وچ ہر قسم دا اجتماعى منصب خصوصاًحکومت تے امارت اک الہى امانت اے لہذا اسنو‏ں کوئی کمال شمار نئيں کيتا جاندا -_ سورہ نساء کى آیت ۵۸ وچ ارشاد خداوندى اے:

( إنَّ الله َ یَأمُرُکُم أَن تُؤَدُّوا الأَمَانَات إلَى أَهلهَا وَإذَا حَکَمتُم بَینَ النَّاس أَن تَحکُمُوا بالعَدل إنَّ الله َ نعمَّا یَعظُکُم به إنَّ الله َ کَانَ سَمیعا بَصیرا ) (۵۸)

یقینا خدا توانو‏‏ں حکم دیندا اے کہ امانتاں نو‏‏ں انہاں دے اہل تک پہنچیا دو تے جدو‏ں لوکاں دے درمیان کوئی فیصلہ کرو تاں انصاف دے نال کرو _ خدا تواناں بہترین نصیحت کردا اے بے شک خدا سننے والا تے دیکھنے والا اے _

حضرت امیرالمومنین آذربایجان وچ لشکر اسلام دے سپہ سالار اشعث ابن قیس نو‏‏ں اک خط وچ تاکید کردے نيں کہ حکومت تے امارت تیرے لئے اک لذیذ لقمہ نئيں اے کہ تاں اس تو‏ں لطف اندوز ہوئے -_ بلکہ اک بار امانت اے جس دا تینو‏ں جواب دینا اے _ بیت المال در حقیقت خدا دا مال اے _ لہذا اس دے لئی امانتدار محافظ بنو_

۲۹٦ انّ عملک لیس لک بطعمة ، تے لکنّه ف عْنقک أمانة ، تے أنت مسترعى لمَن فوقک لیس لک أن تفتات ف رعیّة ، تے لا تخاطر إلّا بوثیقة ، تے ف یدیک مال من مال الله (عزّوجلّ) تے أنت من خْزّانة حتى تسلّمه إلّ (۱)

یہ امارت تیرے لئے روزى دا وسیلہ نئيں اے - بلکہ تیرى گردن وچ امانت (کا طوق) اے تواڈے لئے ضرورى اے کہ اپنے فرمانروا تے امام کى اطاعت کرو، تے توانو‏‏ں ایہ حق حاصل نئيں اے کہ اپنى رعیت دے معاملہ وچ جو چاہو ک‏ے گزر تے خبردار کسى مضبوط دلیل دے بغیر کوئی اہ‏م قدم مت اٹھانا تے تیرے ہتھ وچ خدا دا مال اے تاں اس دا اک محافظ اے ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں میرے پاس پہنچیا دے

اپنے اک ہور عامل دے ناں لکھے گئے خط وچ مقام تے منصب تو‏ں غلط تے ناجائز فائدہ اٹھانے نو‏‏ں امانت الہى وچ خیانت دے مترادف قرار دیندے ہوئے فرماندے نيں:

فَقَد بلغنى عنک أمر إن کنت فعلته فقد أسخطت ربّک تے عصیت إمامک تے أخزیتَ أمانتک (۲)

تواڈے متعلق مینو‏ں اک اطلاع ملى اے _ جے واقعاً تونے ایسا کيتا اے تاں فیر تاں نے اپنے رب نو‏‏ں غضبناک کيتا اے، اپنے امام کى نافرمانى کى اے تے اپنى امانت نو‏‏ں رسوا کيتا اے _

حضرت امیرالمومنین حکومت تے اسک‏‏ے منصب نو‏‏ں اک امانت سمجھدے نيں تے اس وچ خیانت کرنے نو‏‏ں بارگارہ پروردگار وچ ذلت تے رسوائی دا باعث قرار دیندے نيں_ اسلامى نقطہ نظر تو‏ں حکومتى اہلکار، خدا کى بارگاہ

____________________

۱) نہج البلاغہ ،مکتوب ۵_

۲) نہج البلاغہ ، مکتوب ۴۰_

۲۹٧ ماں اس امانت الہى دے سلسلہ وچ جوابدہ نيں جو انہاں نے اپنے کندھےآں اُتے اٹھا رکھى اے _ اہواز دے قاضى رفاعہ نو‏‏ں لکھدے نيں :

اعلم یا رفاعة انّ هذه الامارة امانة فَمَنْ جعلها خیانة فعلیه لعنة الله الى یوم القیامة تے من استعمل خائنا فان محمد (ص) برى منه فى الدنیا والاخرة (۱)

اے رفاعہ جان لو کہ ایہ امارت اک امانت اے جس نے اس وچ خیانت کى اس اُتے قیامت تک خدا کى لعنت اے _اور جو کسى خائن نو‏‏ں عامل بنائے رسولخدا (ص) دنیا تے آخرت وچ اس تو‏ں برى الذمہ نيں_-

جلال الدین سیوطى اپنى تفسیر وچ حضرت على تو‏ں ایويں نقل کردے نيں :

حقّ على الإمام أن یحکم بما أنزل اللّه تے أن یؤدّ الأمانة ، فإذا فعل ذلک فحقّ على النّاس أن یسمعوا له تے أن یطیعوا ، تے أن یجیبوا إذا دعوا (۲)

امام دے لئی ضرورى اے کہ اوہ خدا دے احکا‏م دے مطابق فیصلے کرے تے امانت نو‏‏ں ادا کرے _ پس جدو‏ں اوہ ایسا کرے تاں لوکاں اُتے واجب اے کہ اس کى گل سناں اس کى اطاعت کرن تے جدو‏ں اوہ بلائے تاں لبیک کدرے_

حکومت بذات خود کوئی معنوى حیثیت نئيں رکھدی_ تے نہ ہى حاکم دے لئی کوئی کمال شمار ہُندا اے _ مگر ایہ کہ اوہ اس سیاسى اقتدار دے ذریعہ اس ذمہ دارى تے امانت الہى نو‏‏ں صحیح طور اُتے ادا کرے_

عبدالله ابن عباس کہندے نيں کہ بصرہ کى طرف جا تے ہوئے ذى قار نامى اک جگہ اُتے وچ امیرالمومنین دے پاس گیا _ اوہ اپنے جوندے نو‏‏ں ٹانکا لگیا رہے سن _ میرے تو‏ں پُچھدے نيں اس جوندے کى قیمت کیہ اے ؟ ميں نے جواب دتا: کچھ بھى نہیںتو آپ نے فرمایا :

____________________

۱) دعائم الاسلام، ج ۲ ، ص ۵۳۱_

۲) الدر المنثور ،ج ۲ ، ص ۱٧۵_

۲۹۸ واللّه له أحبّ إلّ من إمرتکم ، إلّا أن أْقیم حقّا أو أدفع باطلا (۱)

خدا کى قسم وچ اسنو‏ں تسيں اُتے حکومت کرنے تو‏ں زیادہ پسند کردا ہاں _ مگر ایہ کہ حق نو‏‏ں قائم کراں تے باطل نو‏‏ں دور کرداں _

بنابراں حکومت تے قیادت اس وقت اہمیت رکھدے نيں جدو‏ں اس دے اہداف عملى شکل اختیار کرلاں تے سیاسى اقتدار دے حامل افراد کى تمام تر کوشش انہاں اہداف نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی ہوئے _

دینى حکومت دے اہداف :

دینى منابع کى طرف رجوع کرنے تو‏ں ایہ حقیقت عیاں ہوجاتى اے کہ اسلام ،حکومت دے اہداف نو‏‏ں رفاہ عامہ تے امن وامان برقرار کرنے وچ محدود نئيں کردا _ بلکہ اسلامى معاشرہ کى خیر تے سعادت تے معنویات تو‏ں مربوط امور نو‏‏ں بھى حاکمیت دے دستورالعمل وچو‏ں قرار دیندا اے دینى حکومت دے لئی ضرورى اے کہ اوہ معاشرے نو‏‏ں ایمان تے اخلاق تو‏ں لبریز زندگى فراہ‏م کرئے تے رفاہ عامہ دے نال نال دینى سبھیاچار تے الہى پیغامات دے فروغ اُتے بھى زور دے _ دینى حکومت دے اہداف نو‏‏ں بیان کرنے والى بعض آیات تے روایات کى مدد تو‏ں اسيں انہاں اہداف وچو‏ں بعض کى طرف اشارہ کرن گے _ کلى طور اُتے اسيں انہاں اہداف نو‏‏ں دو بنیادى حصےآں وچ تقسیم کرسکدے نيں _ اک حصہ معنوى اہداف اُتے مشتمل اے تے دوسرا دنیوى اہداف پر_ دینى حکومت دے دنیوى اہداف ایداں دے امور اُتے مشتمل نيں جو بڑى حد تک غیر دینى حکومتاں دے بھى مورد نظر ہُندے نيں _ جدو‏ں کہ دینى حکومت دے معنوى اہداف اوہ امور نيں جو فقط اسلامى حکومت دے نال مخصوص نيں اوراسلامى حکومت نو‏‏ں دوسرى حکومتاں تو‏ں ممتاز کردے نيں_ دینى حکومت کى خصوصیت اوہ عہد تے پیمان اے جو انہاں اہداف نو‏‏ں پورا کردا اے _

____________________

۱) نہج البلاغہ ، خطبہ ۳۳ _ارشاد مفید ،ج ۱، ص ۲۴٧ماں یہى حدیث مختصر تو‏ں فرق دے نال بیان کى گئی اے _

۲۹۹ الف: معنوى اہداف

دینى حکومت دے معنوى اہداف تو‏ں مراد اوہ کوششاں نيں جو معاشرے کى فطرت الہى دے مطابق رشد تے ترقى کى خاطر سازگار ماحول فراہ‏م کرنے دے لئی کى جاتى نيں_ انہاں وچو‏ں بعض دا تعلق رہتل تے سبھیاچار تے صحیح مذہبى پروپیگنڈے تو‏ں اے _ تے بعض احکا‏م شریعت تے حدود الہى دے نفاذ تے آلودگى تے تباہى تو‏ں معاشرہ نو‏‏ں محفوظ رکھنے دے نال تعلق رکھدے نيں _ ایتھ‏ے اُتے اسيں انہاں آیات تے روایات نو‏‏ں بطور نمونہ پیش کردے نيں جو دینى حکومت دے معنوى اہداف نو‏‏ں بیان کرتى نيں _ فیر انہاں اہداف کى لسٹ بندى کرن گے _

جو لوک زمین پراقتدار حاصل کرلیندے نيں، اللہ تعالى انہاں دے لیئے کچھ مخصوص فرائض بیان کرتاہے_

مثلا نماز دا قائم کرنا ، نیکى دا حکم دینا تے برائی تو‏ں روکنا _سورہ حج کى آیت ۴۱ وچ ارشاد خداوندى اے _

( الذین انہاں مَکّنا هم فى الارض أقاموا الصلوة تے آتوا الزکوة تے أمروا بالمعروف تے نهوا عن المنکر ولله عاقبة الامور ) _

یہ اوہ لوک نيں اگرہم انہاں نو‏ں زمین وچ اختیار داں تاں اوہ نماز قائم کرن گے تے زکوة ادا کرن گے ، نیکى دا حکم دین گے تے برائی تو‏ں منع کرن گے _ تے یقینا تمام امور دا انجام خدا دے اختیار وچ اے _

معاشرتى عدل تے انصاف اُتے اسلام نے بہت زیادہ زور دتا اے _ ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں دینى حکومت دے بنیادى اہداف وچ شمار کيتا اے _سورہ نحل کى آیت ۹۰ وچ ارشاد ہوتااے:

( ان الله یأمر بالعدل والاحسان )

یقینا خدا عدل تے انصاف تے نیکى دا حکم دیندا اے _

سورہ شورى کى آیت ۱۵ وچ ارشاد اے :

( اُمرت لاعدل بینکم )

مینو‏ں حکم ملاہے کہ تواڈے در میان انصاف کراں_

۳۰۰ سورہ نساء کى آیت ۵۸ وچ حکم اے :

ان الله یأمرکم ا ن تُودّوا الامانات الى اهلها تے اذا حکمتم بین الناس ا ن تحکموا بالعدل

بے شک خدا تواناں حکم دیندا اے کہ امانتاں نو‏‏ں انہاں دے اہل تک پہنچادو _اور جدو‏ں لوکاں دے درمیان فیصلہ کرو تاں انصاف دے نال کرو _

ابوحمزہ ثمالى نے امام باقر تو‏ں امام تے لوکاں دے باہمى حقوق دے متعلق پُچھیا تاں امام نے عدل تے انصاف نو‏‏ں لوکاں دا امام اُتے حق قرار دتا _ ابوحمزہ ثمالى کہندے نيں :

سألت أبا جعفر (ع) ما حقّ الإمام على الناّس؟ قال: حقه علیهم انہاں یسمعوا له تے یطیعوا قلت: فما حقّهم علیه ؟ قال: یقسّم بینهم بالسویة تے یعدل فى الرعیة (۱)

ميں نے امام باقر تو‏ں پُچھیا کہ امام دا لوکاں اُتے کيتا حق اے ؟آپ نے فرمایا امام دا انہاں اُتے ایہ حق اے کہ اوہ امام کى گل سناں تے اطاعت کرن _فیر ميں نے پُچھیا لوکاں دا امام اُتے کيتا حق اے ؟آپ نے فرمایا: بیت المال نو‏‏ں انہاں دے در میان بطور مساوى تقسیم کرے تے رعیت دے درمیان عدل تے انصاف کرے

حضرت على فرماندے نيں : امام عادل خیرٌ من مطر وابل

امام عادل موسلہ دھار بارش تو‏ں بہتر اے _(۲)

امام رضا مخصوص معنوى اورثقافتى اہداف نو‏‏ں امام دے فرائض وچو‏ں شمار کردے ہوئے فرماندے نيں :

والإمام یحلّ حلال الله تے یحرّم حرام الله تے یقیم حدود الله ویذبّ عن دین الله تے یدعوا إلى سبیل ربه بالحکمة تے الموعظة

____________________

۱) کافى ،ج ۱، ص ۴۰۵، باب مایجب من حق الامام على الرعیة، ح۱_

۲) غررالحکم ،آمدى ج ۱ ، ص ۳۸٦، ح ۱۴۹۱_

۳۰۱ الحسنة تے الحجةالبالغة (۱)

امام حلال خدا نو‏‏ں حلال تے حرام خدا نو‏‏ں حرام قرار دیندا اے ، حدود الہى نو‏‏ں قائم کردا اے ، دین خدا دا دفاع کردا اے اور(لوکاں نو‏‏ں ) حکمت ، موعظہ حسنہ تے محکم دلیل دے ذریعہ راہ خدا کى طرف دعوت دیندا اے _

حضرت امیرالمومنین خدا تو‏ں مناجات کردے نيں _ تے اس نکتہ کہ مسلماناں اُتے حکومت قبول کرنے کامیرامقصد کوئی دنیوى منصب تے اقتدار تے بے قیمت دنیوى مال تے متاع دا حصول نئيں سی کے ضمن وچ تن اہداف دا ذکر کردے نيں جنہاں وچو‏ں دو معنوى اہداف نيں :

اللهمّ إنّک تعلم انّه لم یکن الذى کان منّا منافسة فى سلطان، ولا التماس شی من فضول الحطام ، تے لکنّ لنرد المعالم من دینک ، تے نُظهر الاصلاح فى بلادک فیأمن المظلومون من عبادک، تے تقام المعطّلة من حدودک

اے پروردگار تاں جاندا اے کہ ميں نے ایہ کم نہ ملک تے سلطنت دے حصول دے لئی کيتا اے تے نہ ہى اس دنیا دے پست تے بے قیمت مال نو‏‏ں اکھٹا کرنے دے لئی کيتا اے _

ميں نے ایہ قدم اس لئی اٹھایا اے تو‏ں کہ تیرے دین کى تعلیمات نو‏‏ں واپس لے آؤں، صلح تے سلامتى نو‏‏ں تیرے شہراں وچ برقرار کراں تو‏ں کہ تیرے مظلوم بندے امن تو‏ں رہ سکن تے تیرے انہاں قوانین نو‏‏ں زندہ کراں جنہاں نو‏ں معطل کر دتا گیا اے _(۲)

حق دا قیام تے باطل تو‏ں مبارزت بھى دینى حکومت دے اہداف وچو‏ں اے سورہ ص کى آیت ۲٦ وچ ارشادہے : یا داود انّا جعلناک خلیفة فى الارض فاحکم بین الناس بالحق اے داود اساں تواناں زمین اُتے خلیفہ مقررکیا اے _ پس لوکاں دے درمیان حق دے نال فیصلہ کرو_

____________________

۱) کافی، ج ۱، ص۲۰۰، باب نادر جامع فى فضل الامام تے صفاتہ ،ح ۱_

۲) نہج البلاغہ ، خطبہ ۱۳۱_

۳۰۲ حضرت على تے ابن عباس دے درمیان ذى قار دے مقام اُتے جو مکالمہ ہويا سی اس وچ آپ (ع) نے حکومت کرنے دا مقصد حق دا قیام تے باطل نو‏‏ں روکنا قرار دتا سی آنحضرت (ص) نے جدو‏ں معاذ ابن جبل نو‏‏ں یمن دا والى بنا ک‏ے بھیجیا تاں انہاں نو‏ں کچھ اہ‏م نصیحتاں کيتياں _ جنہاں وچو‏ں بعض دینى حکومت دے معنوى اہداف کى طرف اشارہ کرتى نيں آپ نے فرمایا :

یا معاذ، عَلّمهُم کتابَ الله وأحسن أدبَهم على الأخلاق الصالحة تے أنزل النّاس منازلَهم خیرَهم تے شرّهم تے أمت أمرَ الجاهلیّة إلاّ ما سنّه الإسلام تے أظهر أمر الإسلام کلَّه، صغیرَه تے کبیرَه، تے لیکن أکثر همّک الصلاة: فإنّها رأس الإسلام بعد الإقرار بالدین تے ذکّر الناس بالله والیوم الآخر تے اتّبع الموعظة; فإنّه أقوى لهم على العمل بما یحبّ الله ثمّ بثّ فیهم المعلّمین، تے اعبد الله الّذ إلیه ترجع، تے لا تَخَف فى الله لومة لائم (۱)

اے معاذ لوکاں نو‏‏ں قرآن کى تعلیم دینا _ اچھے اخلاق سیکھانا ، اچھے تے برے افراد نو‏‏ں انہاں دے مقام پررکھنا ...جاہلیت کى ہر رسم نو‏‏ں فنا کردینا مگر جس کى اسلام نے اجازت دى اے _ اسلام دے چھوٹے وڈے ہر حکم نو‏‏ں قائم کرنا _ لیکن تیرى زیادہ کوشش نماز دے متعلق ہونى چاہیے _ کیونجے دین دا اقرار کرنے دے بعد نماز اسلام دا سب تو‏ں اہ‏م رکن اے ، لوکاں نو‏‏ں خدا تے قیامت کى یاد دلیانا ، وعظ تے نصیحت نو‏‏ں یاد رکھنا ، ایہ انہاں دے لئی خدا دے پسندیدہ امور اُتے عمل کرنے دے لئی مدد گار ثابت ہوئے گا _ فیر معلمین نو‏‏ں انہاں وچ پھیلادینا تے اس خدا کى عبادت کرنا جس کى طرف تینو‏ں پلٹ کرجانا اے تے خدا دے سلسلہ وچ کسى ملامت کرنے والے کى ملامت تو‏ں مت ڈرنا_

____________________

۱) تحف العقول ،ص ۲٦_

۳۰۳ خلاصہ :

۱) دوسرے سیاسى نظاماں تو‏ں دینى حکومت نو‏‏ں ممتاز کرنے والى اک چیز اسلامى حکومت دے اہداف تے فرائض نيں _

۲) موجودہ دور وچ خصوصاً لبرل جمہوریت وچ نظریہ حکومت حداقل تے حکومت دے اہداف تے فرائض نو‏‏ں محدود کرنے کى حمایت کى جاتى اے _

۳) لبرل جمہورى حکومتاں خیر تے سعادت تے اخلاق تے معنویت جداں امور نو‏‏ں انفرادى خصوصیات قرار دیندے ہوئے حکومت دے اہداف تے فرائض تو‏ں خارج سمجھتى اے _

۴)دینى حکومت دے اہداف تے فرائض کى تحقیق تے بررسى اسلام کى نگاہ وچ مقام حکومت کى وضاحت کے نال مربوط اے _

۵) اسلام کى نظر وچ حکومت اک سنگین ذمہ دارى تے عظیم امانت اے ، تے حکومت دا حاصل کرلینا کسى مقام تے منزلت یا کمال اُتے فائز ہونا نئيں اے _

٦)حکومت کى اہمیت امانت الہى کى ادائیگى وچ اے تے امانت دا ادا کرنا انہاں اہداف تے فرائض دے انجام دینے اُتے موقوف اے جو حکومت تے حکمراناں دے لئی مقرر کيتے گئے نيں _

٧) دینى حکومت دے اہداف نو‏‏ں دو بنیادى قسماں یعنی معنوى اہداف اور دنیوى اہداف وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے _

۸) آیات تے روایات وچ حکومت دے معنوى اہداف اُتے بہت زور دتا گیا اے _

۳۰۴ سوالات :

۱) حکومت دے اہداف تے فرائض دے متعلق لبرل ازم دا کیہ نظریہ اے ؟

۲) لبرل جمہوریت دے معتقدین دے سیاسى نظریہ وچ سعادت تے معنویت دا کیہ مقام اے ؟

۳) اسلام کى نگاہ وچ حکومت کى حقیقت کیہ اے ؟

۴) دینى حکومت دے معنوى اہداف سے کيتا مراد اے ؟

۳۰۵ تیسواں سبق :

دینى حکومت دے اہداف تے فرائض -۲-

گذشتہ سبق وچ اساں دینى حکومت دے اہداف نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا سی مادى اہداف تے معنوى اہداف ، تے بعض اوہ آیات تے روایات ذکر کى سن جو معنوى اہداف نو‏‏ں بیان کرتى نيں _ معنوى اہداف نو‏‏ں درج ذیل امور وچ خلاصہ کيتا جاسکدا اے _

۱)_ امور دے اجرا وچ حق دا قیام تے حق پرستى جدو‏ں کہ باطل، شرک تے جاہلیت دا خاتمہ

۲)_ عدل تے انصاف نو‏‏ں عام کرنا _

۳)_ حدود الہى دا اجرا _

۴)_ معارف الہى کى تعلیم تے عبادت تے عبودیت نو‏‏ں پھیلانے دے لئی کوششاں کرنا_

۵)_ نیکى دا حکم دینا تے برائی تو‏ں روکنا _

٦)_ دین الہى دا دفاع تے توحید الہى کى دعوت نو‏‏ں عام کرنا _

۳۰٦ ب_ دنیوى اہداف

دینى حکومت دے دنیوى اہداف تو‏ں مراد اوہ اہداف نيں جنہاں دے بارے وچ عقلى طور اُتے ہمیشہ ایہ توقع کى جاتى اے کہ اک با صلاحیت عوامى حکومت انہاں دے لئی خاص اہتمام کرے تے انہاں نو‏‏ں خصوصى اہمیت دے_ ایتھ‏ے انہاں اہداف دے ذکر کرنے دا مقصد ایہ اے کہ ساڈے دینى منابع نے امر معاش ،رفاہ عامہ تے معاشرہ دے امن تے امان تو‏ں سرد مہرى تے بے توجہى نئيں برتی_ اسلامى تعلیمات وچ دنیوى آباد کارى دے نال نال ہمیشہ آخرت کى فکر بھى اولیاء دین دے پیش نظر رہى اے _ بنابراں دینى حکومت دے اہداف وچ انہاں امور کى طرف بھى اشارہ کيتا گیا اے جو معاش تے مختلف دنیوى پہلوآں دے نال مربوط ہُندے نيں _ دینى حکومت دے دنیوى اہداف وہى اہداف نيں جنہاں دا دوسرى سیکولر حکومتاں دعوى کرتى نيں _ بحث دے آخر وچ اسيں انہاں اہداف دے حصول وچ دینى حکومت تے سیکولر حکومت وچ جو بنیادى فرق اے اس کى طرف اشارہ کرن گے _

قرآن مجید وچ حفظ امنیت تے اسلامى معاشرہ کى فوجى قوت اُتے وڈا زور دتا گیا اے

سورہ انفال کى آیت ٦۰ وچ ارشاد خداوندى اے:

( تے اعدوا لهم ما استطعتم من قوة تے من رباط الخیل ترهبون به عدوّ الله تے عدوّکم )

اور تسيں بھى جتھے تک ممکن ہوسک‏‏ے قوت تے گھوڑےآں کى صف بندى دا انتظام کرو تو‏ں کہ تسيں اس تو‏ں خدا تے اپنے دشمن نو‏‏ں خوفزدہ کرو_

امام صادق بھى امن تے امان کى برقرارى تے آباد کارى نو‏‏ں لوکاں کى عمومى ضروریات وچو‏ں قرار دیندے نيں کہ ہر معاشرہ وچ انہاں اُتے خاص توجہ دینا ضرورى اے _ آپ فرماندے نيں:

ثلاثة اشیاء یحتاج الناس طرّاً إلیها : الامن والعدل والخصب

۳۰٧ تین چیزاں کى لوکاں نو‏‏ں ضرورت ہوتى اے _ امن ، انصاف ، تے فراخى تے خوشحالی_ (۱)

حضرت على نے مالک اشتر نو‏‏ں جدو‏ں مصر دا حاکم بناکر بھیجیا تاں اسنو‏ں اک عہد نامہ دتا جس دے شروع وچ چند حکومتى اہداف کى طرف اشارہ کيتا گیا اے _

هذا ما أمر به عبدالله علیّ أمیر المؤمنین مالک بن الحارث الأشتر فى عهده إلیه حین تے لاه مصر: جبایة خَراجها، تے جهاد عدوّها، تے استصلاح أهلها تے عمارة بلادها (۲)

یہ خدا دے بندے على (ع) امیرالمومنین (ع) کى طرف تو‏ں مالک ابن حارث اشتر نو‏‏ں دستور دتا جارہیا اے جدو‏ں اسنو‏ں مصر کى ولایت عطا کى کہ: اوہ اوتھ‏ے دا خراج اکھٹا کرے ، اس دے دشمناں تو‏ں جہاد کرے ، اس دے رہنے والےآں کى اصلاح تے اس دے شہراں کى آباد کارى دے لئی کوشش کرے_

حضرت امیرالمومنین اپنے اک خطبہ وچ لوکاں دے حقوق بیان کردے نيں کہ جنہاں نو‏ں دینى حکومت دے بنیادى اہداف وچو‏ں شمار کيتا جاسکتاہے _ انہاں وچو‏ں بعض ایہ نيں، تعلیم تے تربیت دا عام کرنا تے ملک دے مالى منابع تو‏ں لوکاں نو‏‏ں انہاں کاحصہ دینا _

أیّها الناس، إنّ لى علیکم حَقّاً تے لکم علیّ حقّ; حقّکُم علیّ، فالنصیحة لکم تے توفیرُ فیئکم علیکم تے تعلیمکم کیلا تجهلوا تے تأدیبکم کیما تعلموا (۳)

____________________

۱) تحف العقول، ص ۲۳٦_

۲) نہج البلاغہ ،مکتوب ۵۳_

۳) نہج البلاغہ ،خطبہ ۳۴_

۳۰۸ اے لوکاں میرا تسيں اُتے اک حق اے _ تے تواڈا مجھ اُتے اک حق اے _ تواڈا مجھ اُتے ایہ حق اے کہ وچ تواناں نصیحت کراں، تواڈے مال نو‏‏ں تسيں اُتے خرچ کراں، تواناں تعلیم داں تو‏ں کہ تسيں جہالت تو‏ں نجات حاصل کرلو، تے تمھارى تربیت کراں تو‏ں کہ تسيں عالم ہوجاؤ _

ان صاحبان قدرت دے مقابلہ وچ جو ظلم تے ستم دے ذریعہ اپنى ثروت تے طاقت وچ وادھا کردے نيں ظلم دے خلافجنگ تے مبارزہ تے مظلوماں کى حمایت انہاں اہداف وچو‏ں نيں جنہاں کى اسلام نے بہت زیادہ تاکید کى اے _ حضرت على اس امر نو‏‏ں علماء دے لئی اک منصب الہى سمجھدے نيں تے اس عہد دے وفا کرنے نو‏‏ں خلافت دے قبول کرنے کى ادلّہ وچو‏ں قرار دیندے ہوئے _ فرماندے نيں:

لو لا حضورُ الحاضر تے قیامُ الحجّة بوجود الناصر تے ما أخذَ الله على العلماء أن لا یقارّوا على کظَّة ظالم تے لا سَغَب مظلوم، لا لقیتُ حَبلَها على غاربها (۱)

اگر بیعت کرنے والےآں کى موجود گى تے مدد کرنے والےآں دے وجود تو‏ں مجھ اُتے حجت تمام نہ ہوگئی ہوتى تے اوہ عہد نہ ہُندا جو خدا نے علماء تو‏ں لے رکھیا اے کہ اوہ ظالم کى شکم پرى تے مظلوم کى گرسنگى اُتے آرام تو‏ں نہ بیٹھاں تاں وچ خلافت دے اونٹھ کى مہار اسى دے کند اے اُتے ڈال دیندا_

خوارج جو کہ لاحکم الّالله دا نعرہ لگاندے سن تے اس طرح حکومت دا انکار کردے سن _ حضرت على نے انہاں دے مقابلہ وچ وجود حکومت دے کچھ فائدے گنوائے نيں جو در حقیقت اوہ اہداف نيں کہ ہر حکومت دے لئی انہاں دا حاصل کرنا ضرورى اے _ انہاں وچو‏ں اک ہدف ظالم تے جابر افراد تو‏ں کمزوراں تے مظلوماں دا حق وصول کرنا اے _ فرماندے نيں :(و یؤخذ به للضعیف من القوی )(۲)

____________________

۱) نہج البلاغہ خطبہ ۳ _

۲) نہج البلاغہ خطبہ ۴۰_

۳۰۹ اس (حکومت)کے ذریعہ طاقتور تو‏ں مظلوم دا حق واپس لیا جاندا اے _

مختلف معاشرتى امور کى اصلاح بھى دینى حکومت دے اہداف وچو‏ں اے _ إن أرید إلا الإصلاح ما استطعت وچ تاں فقط اصلاح چاہتاہاں جتھے تک میرے تو‏ں ممکن ہوسک‏‏ے(۱)

حضرت على شہراں کى اصلاح نو‏‏ں اپنى خلافت دے اہداف وچو‏ں قرار دیندے ہوئے فرماندے نيں : و نُظہر الإصلاح فى بلادک ، فیأمن المظلومون من عبادکہم تیرے شہراں وچ امن تے بہبودى کى صورت پیدا کرن گے تو‏ں کہ تیرے مظلوم بندے امن تو‏ں رہیاں _(۲)

گذشتہ مطالب کى روشنى وچ دینى حکومت دے دنیوى اہداف نو‏‏ں درج ذیل امور وچ خلاصہ کيتا جاسکدا اے _

۱_ امن تے امان قائم کرنا _

۲_ اسلامى سرحداں کى حفاظت تے دفاع نو‏‏ں مضبوط بنانا

۳_ رفاہ عامہ تے آباد کارى دے لئی اقدام کرنا _

۴_ مختلف معاشرتى امور کى اصلاح _

۵_ عمومى اموال کى حفاظت تے معاشرہ وچ اس کى عادلانہ تقسیم_

٦_ تعلیم تے تربیت نو‏‏ں عام کرنا _

٧_ معاشرتى ضروریات پورى کرنااور مظلوم تے آسیب زدہ افراد کى حمایت

دینى حکومت دے دنیوى اہداف وہى عمومى اہداف نيں کہ جنہاں کى ہر حکومت مدعى ہوسکتى اے _ ایہ اہداف عقلائی پہلو دے حامل نيں تے انہاں دا بیان کرنا شریعت تے دین دے نال مخصوص نئيں اے _ اس دے باوجود انہاں اہداف دے پورا کرنے وچ دینى حکومت دوسرى غیر دینى حکومتاں تو‏ں مختلف اے تے ایہ فرق دوجہت تو‏ں اے _

____________________

۱) سورہ ہود آیت ۸۸_

۲) نہج البلاغہ ، خطبہ ۱۳۱_

۳۱۰ الف: ایہ کہ دینى حکومت انہاں اہداف اُتے خاص توجہ دیتى اے _ جدو‏ں کہ دوسرى حکومتاں وچ اس قسم دا اہتمام دیکھنے نو‏‏ں نئيں ملدا _ بطور نمونہ پنجويں تے ستويں نمبر شمار کى طرف اشارہ کيتا جاسکدا اے _ حکومت دے سلسلہ وچ ائمہ معصومین کى روایات تے آنحضرت (ص) تے امیرالمومنین کى عملى سیرت وچ فقراء ضعفاء اورتہى دست افراد کى مدد کرنے اُتے بہت زور دتا گیا اے _ تے دوسرى طرف مختلف معاشرتى امور وچ بیت المال کى عادلانہ تقسیم کى تاکید بھى کى گئی اے _

ب: انہاں اہداف دے حصول کى روش دے لحاظ تو‏ں اے _ دینى حکومت اپنے دنیوى اہداف نو‏‏ں بھى معنوى اہداف دے نال نال رکھتى اے _ اجتماعى زندگى دے دنیوى تے عقلائی پہلوآں نو‏‏ں اخلاقیات ، معنویات تے دین دے سایہ وچ اگے بڑھاتى اے _ مثال دے طور اُتے معاشرہ کى اصلاح تے آبادکارى اگرچہ دینى حکومت دے دنیوى اہداف نيں لیکن انہاں نو‏ں بھى معنوى اہداف دے زیر سایہ پورا کيتا جاندا اے _ یعنى عدل تے انصاف کى حاکمیت انہاں دنیوى اہداف دے حصول کى راہاں ہموار کرتى اے _ حضرت على فرماندے نيں :

العدلُ یضع الأُمور فى مواضعها (۱)

عدل ایہ اے کہ تمام امور نو‏‏ں انہاں دے مقام اُتے رکھیا جائے _

ما عُمرت البُلدان بمثل العَدل (۲)

شہراں کى آبادکارى عدل تو‏ں ہى ممکن اے _

در حقیقت رفاہ عامہ تے امن تے امان اسى وقت پابرجا ہوسکدے نيں جدو‏ں انسان کى اجتماعى زندگى اخلاقیات ، معنویات تے الہى اقدار تو‏ں سرشار ہو_ اسى وجہ تو‏ں دینى حکومت دے معنوى اہداف دا تحقق اس دے دنیوى اہداف دے حصول دے لئی مددگار ثابت ہُندا اے _

____________________

۱) بحار الانوار، ج ٧۵، ص ۳۵٧، باب احوال الملوک والامرائ، ح ٧۲_

۲) غررالحکم، آمدى ج ٦ ، ص ٦۸،ح ۴۳ ۹۵_

۳۱۱ دینى حکومت دے اہلکاراں دے فرائض

دینى حکومت دے مادى تے معنوى اہداف دا حصول اس دے حکّام تے اہلکاراں دے کندھےآں اُتے سنگین ذمہ دارى اے _ معنوى اہداف اُتے اسلام کى تاکیداسلامى حکّام تو‏ں اک خاص انفرادى خصوصیات کى خواہاں اے _ ایہ بھى دینى حکومت کى انہاں خصوصیات وچو‏ں اے نيں جو اسنو‏ں دوسرى حکومتاں تو‏ں ممتاز کرتى نيں _ اسيں ایتھ‏ے اجمالى طور اُتے بعض فرائض کى طرف اشارہ کردے نيں _

۱_ تقوى الہى کى رعایت :

دینى حکومت نے روح ایمان تے تقوى کى تقویت ،معارف الہى دے پھیلاؤ تے عدل تے انصاف دے قیام نو‏‏ں اپنا ہدف قرار دتا اے _ اسى لئے ضرورى اے کہ حکومتى اہل کار تقوى تے عبودیت تو‏ں سرشار ہاں آشکار تے پنہان دونے حالتاں وچ تقوى الہى نو‏‏ں مد نظر رکھن ، انہاں کى گفتار تے کردار اک ہوئے _ حضرت على اپنے اک عامل نو‏‏ں خط لکھدے ہوئے فرماندے نيں _

آمره بتقوى الله فى سرائر امره تے خفیّات عمله، حیث لا شاهد غیره تے لا وکیل دونه، تے أمره أن لا یعمل بشیء من طاعة الله فیما ظهر; فیخالف الى غیره فیما أسره تے مَن لم یختلف سره تے علانیته تے فعله تے مقالته ، فقد أدّى الامانة تے أخلص العبادة (۱)

ماں انہاں نو‏ں حکم دیندا ہاں کہ اوہ اپنے پوشیدہ امور تے مخفى کماں وچ الله تو‏ں ڈردے رہیاں _ جتھے نہ خدا دے سوا کوئی گواہ اے تے نہ اس دے سوا کوئی نگران اے _ تے انہاں نو‏ں حکم دیندا ہاں کہ اوہ ظاہر وچ الله دا کوئی ایسا فرمان بجانہ لاواں کہ انہاں کہ چھپے ہوئے اعمال اسک‏‏ے خلاف ہاں _

____________________

۱) نہج البلاغہ مکتوب ۲٦_

۳۱۲ اور جس شخص دا باطن تے ظاہر تے کردار تے گفتار مختلف نہ ہوئے ، اس نے امانتدارى دا فرض انجام دتا تے الله کى عبادت وچ خلوص تو‏ں کم لیا _

تقوى دا تقاضا اے کہ اسلامى مملکت دے حکمران ہر کم وچ الہى فرامین نو‏‏ں مد نظر رکھن ، اپنى خواہشات نفسانى نو‏‏ں امرخدا اُتے ترجیح نہ داں ، امام صادق پیشواواں نو‏‏ں حق تے باطل کى طرف تقسیم کرنے دے بعد اس خصوصیت نو‏‏ں پیشوایان حق دا طرہ امتیاز قرار دیندے ہوئے فرماندے نيں:

إن الائمة فى کتاب الله عزّوجلّ _ إمامان ; قال الله (تبارک تے تعالی): و جعلناهم ائمة یهدونَ بأمرنا لا بأمر الناس، یقدّمون أمر الله پہلے أمرهم، تے حکم الله پہلے حُکمهم _ قال: ( ( تے جعلناهم ائمة یهدون إلى النار ) ) یقدمون أمرهم پہلے أمرالله تے حُکمهم پہلے حکم الله ، تے یأخذون بأهوائهم خلاف ما فى کتاب الله (۱)

قرآن مجید وچ دو قسم دے ائمہ دا ذکر اے خدا فرماندا اے وجعلناہ‏م أئمة یہدون بأمرنا …کہ: اساں انہاں نو‏ں پیشوابنایا جو ساڈے حکم دے مطابق راہنمائی کردے نيں نہ کہ لوکاں دے امر دے مطابق ، خدا دے امر نو‏‏ں اپنے امر اُتے تے خدا دے حکم نو‏‏ں اپنے حکم اُتے ترجیح دیندے نيں _ دوسرى جگہ خداوند متعال نے فرمایا( و جعلنا هم ائمة یهدون الى النار ) اور اساں انہاں نو‏‏ں ایداں دے ائمہ قرار دتا جو جہنم کى طرف لے جاندے نيں ایہ اپنے امر نو‏‏ں خدا دے امر اُتے تے اپنے حکم نو‏‏ں خدا دے حکم اُتے ترجیح دیندے نيں _ تے کتاب خدا کى ہدایات دے برعکس اپنى خواہشات اُتے عمل کردے نيں _

____________________

۱) کافى ج ۱ ص ۲۱٦ باب انہاں الائمة فى کتاب اللہ امامان ح ۲ _

۳۱۳ ۲_ شائستہ قیادت :

اسلامى حکّام دے لئی پہلے مرتبہ وچ ایہ ضرورى اے کہ اوہ خود لائق تے پابند افراد ہاں شائستہ تے مہذب افراد نو‏‏ں عہدے داں ، اسلام تے مسلمین کى مصلحت نو‏‏ں تمام روابط تے ضوابط اُتے ترجیح داں _ حضرت على نے اپنے عہد نامہ وچ مالک اشتر نو‏‏ں حکومتى اہلکاراں دے انتخاب دے سلسلہ وچ خاص توجہ دینے دا حکم دیاہے تے مختلف پہلوآں نو‏‏ں مد نظر رکھنے اُتے اصرار کيتا اے _

ثمّ انظر فى أمور عُمّالک فاستعملهم اختباراً ، تے لا تولّهم محاباة تے اثرة ; فانّهما جماع من شُعب الجَور والخیانة، تے توخّ منهم أهل التجربة تے الحیاء من أهل البیوتات الصالحة تے القدم فى الإسلام المتقدّمة: فانّهم أکرم أخلاقاً تے أصحّ أعراضاً تے أقلّ فى المطامع إشراقاً تے أبلغ فى عواقب الامور نظراً

ثم اختر للحکم بین الناس أفضل رعیّتک فى نفسک، ممّن لا تضیق به الأمور تے لا تُمحکُمه الخصوم، تے لا یتمادى فى الزلّة، تے لا یحصر من الفیء إلى الحقّ إذا عرفه(۱)

فیر اپنے عہدہ داراں دے بارے وچ نظر رکھنا تے انہاں نو‏ں اچھى طرح آزمانے دے بعد منصب دینا ، صرف رعایت تے جانبدارى کى بناپر عہدہ نہ دینا کیونجے ایہ چیزاں نا انصافى تے بے ایمانى دا سرچشمہ نيں ، ایداں دے لوکاں نو‏‏ں منتخب کرنا جو تجربہ کار تے غیرت مندہاں ، اچھے گھراناں تو‏ں انہاں دا تعلق ہوئے ، اسلام دے سلسلہ وچ پہلے تو‏ں انہاں کى خدمات ہاں ، کیونجے ایداں دے لوک بلند

____________________

۱) نہج البلاغة مکتوب ۵۳_

۳۱۴ اخلاق ،بے داغ عزت والے ہُندے نيں حرص تے طمع کى طرف کم مائل ہُندے نيں تے عواقب تے نتائج اُتے زیادہ نظر رکھدے نيں _ فیر ایہ کہ لوکاں دے معاملات دا فیصلہ کرنے دے لئی ایداں دے شخص نو‏‏ں منتخب کرو جو تواڈے نزدیک تمھارى رعایا وچ سب تو‏ں بہتر ہو، جو واقعات کى پیچیدگیاں تو‏ں اکتا نہ جاندا ہوئے ، تے نہ جھگڑا کرنے والےآں دے رویہ تو‏ں غصہ وچ آندا ہوئے ، تے نہ ہى اپنے کسى غلط نقطہ نظر اُتے اڑدا ہوئے تے نہ ہى حق نو‏‏ں پہچان کر اس دے اختیار کرنے وچ طبیعت اُتے بجھ محسوس کردا ہوئے _

۳_زہد تے سادگى :

گذشتہ سبق وچ اسيں اشارہ کرچکے نيں کہ اسلامى نقطہ نظر تو‏ں حکومت اک سنگین ذمہ داریاں کى حامل الہى امانت اے تے ہرگز کسى اجتماعى امتیاز یا دولت سمیٹنے دے لئی کوئی وسیلہ شمار نئيں ہوتى _ دوسرى طرف کمزوراں کى حمایت تے طاقتور افراد تو‏ں ستم رسیدہ تے کمزور افراد دے حق کى وصولی،اسلامى نظام دے اہداف وچو‏ں اے لہذا ضرورى اے کہ حکا‏م تے حکومتى اہلکار فقیراں تے مظلوماں دے درد تو‏ں آشنا ہاں تے معاشى تے اقتصادى لحاظ تو‏ں انہاں تو‏ں دور نہ ہاں _ حضرت امیرالمومنین فرماندے نيں :

إنّ الله جعلنى إماماً لخلقه، ففرضَ على التقدیر فى نفسى تے مطعمى تے مَشربى تے مَلبسى کضعفاء الناس، کى یقتدى الفقیر بفقرى تے لا یطغى الغنى غناه (۱)

خدا نے مینو‏ں لوکاں دا امام بنایا اے _ تے مجھ اُتے واجب قرار دتا اے کہ وچ اپنے نفس ،کھانے پینے تے لباس وچ فقراء کى طرح رہاں تو‏ں کہ فقیر میرے فقر وچ میرى پیروى کرے تے دولتمند اپنى دولت کى بناپر نافرمانى تے سرکشى نہ کرے _

____________________

۱) کافى ج۱ ص ۴۱۰ باب سیرة الامام فى نفسہ ح۱_

۳۱۵ معلى ابن خنیس کہندے نيں : ميں نے خاندان بنى عباس کى معاشرتى حالت تے شان تے شوکت دیکھ ک‏ے خواہش کى کہ کاش امام صادق-- نو‏‏ں حکومت مل جاتى تو‏ں کہ اسيں بھى انہاں دے زیر سایہ اک خوشحال تے عیش تے عشرت تو‏ں بھرى زندگى گزاردے امامنے جواب وچ فرمایا :

هیهات، یا معلّى أما تے الله انہاں لو کان ذاک ما کان إلا سیاسة اللیل تے سیاحة النهار تے لُبس الخَشن تے أکل الجَشب (۱)

ہرگز نئيں اے معلى خدا کى قسم جے ایسا ہُندا (یعنى اسيں حکمران ہُندے) تاں تدبر شب ،دن وچ کم کاج ، کھردرے کپڑ‏ے تے سادہ کھانے دے سوا کچھ نہ ہوئے تا_

۴_اجتماعى امور وچ مساوات :

اسلامى معاشرہ دے صاحبان اقتدار دے فرائض وچو‏ں ایہ بھى اے کہ اوہ دوسرے عام افراد تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں برتر تے ممتازنہ سمجھاں _قانون دے سامنے اپنے نو‏‏ں دوسرےآں دے برابر سمجھاں_لہذا جے کسى حکومتى اہلکار تو‏ں کوئی جرم سر زدہو جائے تاں دوسرے افراد کى طرح اس اُتے بھى خدا کى حدودجارى ہوئے نگى _امام صادق فرماندے نيں :

قال أمیر المؤمنین لعمر بن الخطاب : ثلاث انہاں حفظتهن تے عملت بهن کفتک ما سواهن تے انہاں ترکتهن لم ینفعک شی سواهن قال: تے ما هنّ یا أبا الحسن؟ قال: إقامة الحدود على القریب والبعید، والحکم بکتاب الله فى الرضا والسخط، تے القسم بالعدل بین الاحمر والاسود (۲)

____________________

۱) کافى ج۱ ص ۴۱۰ باب سیرة الامام فى نفسہ ح۲_

۲) وسائل الشیعہ، ج۲٧،ص ۲۱۲،۲۱۳، باب ۱، از ابواب آداب قاضى ح ۲_

۳۱٦ امیرالمومنین على نے عمر ابن خطاب تو‏ں فرمایا جے تاں نے تن چیزاں دا خیال رکھیا تے انہاں اُتے عمل کيتا تاں تسيں دوسرى چیزاں تو‏ں بے نیاز ہوئے جائوگے تے جے انہاں تن چیزاں نو‏‏ں چھوڑدتا تاں کوئی دوسر ى شےء تواناں فائدہ نئيں دے گى _پُچھیا اے ابوالحسن اوہ کیہ نيں ؟فرمایا :قریبى تے غیر قریبى اُتے حدود الہى کااجرا خوشنودى تے ناراضگى وچ قرآن دے مطابق حکم لگانا ،اور سرخ تے سیاہ دے در میان عادلانہ تقسیم_

۵_لوکاں تو‏ں براہ راست رابطہ :

اسلام نے حکا‏م تو‏ں ایہ مطالبہ کيتا اے کہ اوہ عوام دے نال محبت تو‏ں پیش آئیاں ، انہاں کى گل سنیںاور انہاں تو‏ں مشورہ لاں _اس تو‏ں عوام کى حوصلہ افزائی ہوئے گى تے حکاّم بھى انہاں دے دردسے آشنا ہون گے تے انہاں کى مقبولیت وچ وادھا ہوئے گا ارشاد خداوندى اے :

فبما رحمة: من الله لنْتَ لهم تے لو کنت فظّاً غلیظ القلب لانفضّوا من حَوْلکَ فاعف عنهم تے استغفر لهم تے شاورهم فى الامر (۱)

(اے رسول )یہ الله دا کرم اے کہ آپ انہاں لوکاں دے لئی نرم نيں _وگرنہ جے آپ تند خو تے سنگ دل ہُندے تاں ایہ آپ دے کولو‏‏ں بھج کھڑے ہُندے پس انہاں نو‏ں معاف کردو ، انہاں دے لیئے استغفار کرو تے معاملات وچ انہاں تو‏ں مشورہ کرلیاکرو _

دوسرى جگہ ارشاد ہوتااے:

و منهم الذین یُؤذون النبیّ تے یقولون هو أذن قل أُذنُ خَیر: لَکُم یُؤمن بالله تے یُؤمن للمؤمنین تے رحمةٌ للّذین آمنوا منکم (۲)

____________________

۱) آل عمران آیت ۱۵۹_

۲) سورہ توبہ آیت ٦۱_

۳۱٧ انہاں وچو‏ں اوہ بھى نيں جو پیغمبر (ص) نو‏‏ں اذیت دیندے نيں تے کہندے نيں: اوہ تاں صرف کان (کے کچے) نيں_ آپ کہہ دیجئے تواڈے حق وچ بہترى دے کان نيں کہ خدا اُتے ایمان رکھدے نيں ،مومنین کى تصدیق کردے نيں تے جو تسيں وچو‏ں صاحبان ایمان نيں انہاں دے لئی رحمت نيں_

امیرالمومنین مالک اشتر نو‏‏ں نصیحت کردے ہوئے فرماندے نيں کہ اپنے تے لوکاں دے در میان کوئی رکاوٹ قائم نہ کرنا _کیونجے اس تو‏ں لوکاں دے بارے وچ حکاّم کى اطلاع کم ہوئے جاتى اے ،حق تے باطل مخلوط ہوئے جاندے نيں تے حقیقت انہاں اُتے مشتبہ ہوئے جاتى اے :

فلا تطوّلنَّ احتجابک عن رعیتک فان احتجاب الولاة عن الرعیة شعبة من الضیق تے قلة علم بالامور ، تے الاحتجاب منهم یقطع عنهم علم ما احتجبوا دونه … (۱)

پس رعایا تو‏ں لمبى مدت تک روپوشى اختیار نہ کرنا _کیونجے حکمراناں دا رعایا تو‏ں چھپ کررہنا اک طرح کى تنگ دلى تے معاملات تو‏ں بے خبر رہنے دا سبب اے تے ایہ روپوشى انہاں نو‏ں بھى انہاں امور اُتے مطلع ہونے تو‏ں روکتى اے کہ جنہاں تو‏ں اوہ ناواقف نيں

٦_فقر دا خاتمہ تے ضروریات زندگى کى فراہمی:

دینى حکومت دا اہ‏م ترین فریضہ غربت دا خاتمہ تے معاشرہ دے کمزور افراد کى مادى ضروریات دا پور ا کرنا اے _ اس بارے وچ بہت سى روایات موجود نيں _ہم نمونہ دے طور اُتے صرف دو روایات کى طرف اشارہ کردے نيں_ رسولخدا (ص) فرماندے نيں:

ما من غریم ذهب بغریمه الى تے ال من وُلاة المسلمین و

____________________

۱) نہج البلاغہ، مکتوب نمبر ۵۳_

۳۱۸ استبان للوالى عُسرته، إلاّ بَرأ هذا المعسرمن دینه تے صار دینه على تے الى المسلمین فیما یدیه من أموال المسلمین (۱)

قرضےآں دے بجھ تلے دبا ہويا شخص جدو‏ں اسلامى حاکم دے پاس جائے تے اپنى بدحالى دا ذکر کرے تاں اوہ اس قرض تو‏ں برى ہوجاتاہے_اس دا ایہ قرض حاکم اُتے اے تے اوہ اسنو‏ں بیت المال تو‏ں ادا کرے_

حضرت على نے اک بُڈھے فقیر نو‏‏ں دیکھیا جو بھیک منگ رہاتھا _ آپ نے پو چھا ایہ مرد کون اے ؟ ساتھیاں نے کہیا: عیسائی اے _حضرت نے فرمایا :استعملتموه،حتّى اذا کبر تے عجز منعتموه؟ أنفقوا علیه من بیت المال تسيں نے اس تو‏ں کم لیالیکن جدو‏ں ایہ بوڑھا تے عاجز ہوئے گیا تاں اسنو‏ں پُچھیا تک نئيں ؟ اسنو‏ں بیت المال تو‏ں نفقہ عطا کرو(۲)

اسلامى حکمراناں دے فرائض اس تو‏ں بہت زیادہ نيں جو اساں ایتھ‏ے بیان کيتے نيں واضح سى گل اے کہ دینى حکومت دے معنوى تے دنیوى اہداف وچو‏ں ہر اک اسلامى معاشرہ دے حکاّم اُتے خا ص فرائض تے ذمہ داریاں عائد کردا اے _

____________________

۱) مستدرک الوسائل _ ج۱۳،ص ۴۰۰ ح۱۵٧۲۳ _

۲) وسائل الشیعہ ،ج ۱۵ ،ص٦٦باب ۱۹ از ابواب جہاد العدو ،ح۱ _

۳۱۹ خلاصہ :

۱)حق دا قیام ،باطل دا خاتمہ ،عدل تے انصاف کى ترویج ،حدودالہى دا اجرا ،نیکى دا حکم د ینااور برائی تو‏ں روکنا تے معارف الہى کى تعلیم ، دینى حکومت دے اہ‏م ترین اہداف وچو‏ں اے _

۲)دینى حکومت دے دنیوى اہداف تو‏ں مرادوہ اہداف نيں جو عقلائی طور اُتے ہر حکومت دے پیش نظر ہُندے نيں _

۳)امن وامان دا برقرار کرنا ،سر حداں کى حفاظت ،رفاہ عامہ دا قیام ،آباد کارى ،تعلیم تے تربیت دا عام کرنا تے مختلف معاشرتى امور کى اصلاح حکومت دے ا ن اہ‏م ترین اہداف وچو‏ں نيں جنہاں کى آیات تے روایات وچ بہت تاکید کى گئی اے _

۴)دینى حکومت کى ایہ خصوصیت اے کہ اوہ اپنے دنیوى اہداف نو‏‏ں بھى معنوى اہداف دے زیر سایہ حاصل کرتى اے _

۵)دینى حکومت دے اہداف خصوصاً معنوى اہداف دا حصول حکومتى اہل کاراں اُتے سنگین ذمہ دارى لاندا اے _

٦)تقوى الہى کى رعایت ،شائستہ قیادت ،زہد وسادگى تے قانون دے سامنے سب دا برابر ہونا دینى حکومت دے اہل کاراں دے اہ‏م ترین فرائض وچو‏ں نيں _

۳۲۰ سوالات :

۱) دینى حکومت دے معنوى اہداف دے پنج موارد بیان کیجئے ؟

۲)دینى حکومت دے دنیوى اہداف تو‏ں کيتا مراد اے ؟

۳)حکومت دے اوہ کونسے دنیوى اہداف نيں جنہاں اُتے آیات تے روایات وچ تاکید کى گئی اے ؟

۴)دنیوى اہداف دے حصول دے سلسلہ وچ دینى حکومت دا دوسرى حکومتاں تو‏ں کیہ فرق اے ؟

۵)حکومتى عہدے داروںکے انتخاب دے سلسلہ وچ امیرالمومنین نے مالک اشتر نو‏‏ں کونسى نصیحتاں کى نيں ؟

٦)حکومتى اہل کاراں دے کچھ فرائض بیان کیجئے ؟

۳۲۱ اکتیسواں سبق :

دینى حکومت تے جمہوریت -۱-

اسلام دے سیاسى فلسفہ کى اہ‏م ترین بحثاں وچو‏ں اک دین تے جمہوریت دے در میان تعلق کى تحقیق تے بررسى اے _اس بحث وچ بوہت سارے سوالات تے شبہات پائے جاندے نيں _ انہاں وچو‏ں بعض شبہات دا سرچشمہ اسلام دے اصول ومبانى تے جمہوریت دے اصول تے مبانى دے درمیان ناقابل حل عدم مطابقت وعدم اسيں آہنگى دا تصور اے _ دینى حکومت تے جمہوریت کى اسيں آہنگى دے بعض منکرین اس سرچشمہ نو‏‏ں نظریہ ولایت فقیہ وچ تلاش کردے نيں _ان دے خیال وچ اسلام جمہوریت تو‏ں ذاتى مخالفت نئيں رکھدا _لیکن ولائی نظام جو کہ ولایت فقیہ اُتے مبتنى اے جمہوریت دے نال مطابقت نئيں رکھدا _ بنابراں اک کلى تقسیم بندى دے لحاظ تو‏ں سانو‏ں تن اساسى نظریات کاسامنا اے _

الف_ اک نظریہ ایہ اے کہ دینى حکومت تے جمہوریت کى ترکیب ممکن اے اس نظریہ دے مطابق اسلام اور

۳۲۲ اس کى تعلیمات کى پابندى جمہوریت اورمعاشرہ دے سیاسى تے انتظامى امور وچ لوکاں کى مداخلت تو‏ں مانع نئيں اے _ جمہورى اسلامى دا نظام تے اس دا اساسى قانون اسى سیاسى نظریہ اُتے قائم اے _

ب_ اوہ نظریہ جو اسلام تے -جمہوریت دے درمیان ذاتى تضاد دا قائل اے ایہ نظریہ اس بنیاد اُتے قائم اے کہ اسلام بنیادى طور اُتے عوامى قیادت دے نال مطابقت نئيں رکھدا _ اسى لئے نہ صرف حکومت ولائی تے ولایت فقیہ دا سیاسى نظریہ ، بلکہ ہر اوہ دینى حکومت جو اسلام کى حاکمیت نو‏‏ں تسلیم کرتى اے تے اس کى تعلیمات تے احکا‏م کى پابند اے اوہ اک جمہورى تے عوامى حکومت نئيں ہوسکتى _

ج _ تیسرا نظریہ اوہ اے جو بنیادى طور اُتے دین تے جمہوریت کى ترکیب دے امکان دا منکر نئيں اے _ بلکہ اسنو‏ں اس نظام وچ مشکل پیش آرہى اے جو ولایت فقیہ اُتے مبتنى اے _ اس نظریہ کى بنیاد اُتے ولایت فقیہ دے اعتقاد تے جمہوریت کى باہمى ترکیب ممکن نئيں اے _ جمہوریت تے ولائی حکومت کبھى بھى ہ‏‏م آہنگ نئيں ہوسکدے اوہ حکومت جو ولایت فقیہ کى بنیاد اُتے قائم ہوکبھى بھى جمہورى تے عوامى نئيں کہلاسکتى _ جمہوریت اُتے اعتقاد تے ولایت فقیہ اُتے اعتقاد، دو متضاد چیزاں نيں _

ان تن نظریات دے متعلق فیصلہ کرنے تے دینى حکومت دے مخالفین دے نظریہ دے متعلق تفصیلى بحث تو‏ں پہلے بہتر اے : جمہوریت کى حقیقت دے متعلق مزیدآشنائی حاصل کرلاں _

جمہوریت کى حقیقت :

جمہوریت اک یونانى اصطلاح اے جو دو لفظاں demo یعنى عوام تے cracy یعنى حکومت تو‏ں مرکب اے _ عوامى حکومت یا عوامى قیادت اپنے دقیق معنى دے نال تاں اک ایسا خواب اے جو کبھى بھى شرمندہ تعبیر نئيں ہوسکدا _ کیونجے اج دے پیچیدہ معاشرے وچ کہ جتھے روزانہ دسیاں وڈے وڈے معاشرتى فیصلے

۳۲۳ کيتے جاندے نيں تے مختلف حکومتى ادارےآں وچ مختلف قوانین وضع ہُندے نيں ممکن ہى نئيں اے کہ ایہ فیصلے تے قوانین براہ راست لوکاں دے ذریعے انجام پاواں _ پس ناچار جمہورى حکومتاں وچ کچھ افراد لوکاں کى اکثریت رائے تو‏ں انہاں کى نمائندگى کردے ہوئے عنان حکومت اپنے ہتھ وچ لے لیندے نيں تے در حقیقت عملى طور اُتے یہى افراد حکومت کردے نيں نہ کہ عوام_ البتہ قدیم یونان دے شہراں کى حکومتاں وچ بہت سارے فیصلے شہر دے چوک وچ کھلے عام تے لوکاں کى رائے تو‏ں انجام دتے جاندے سن لیکن اوتھ‏ے بھى تمام لوکاں نو‏‏ں رہ‏ے دہى دا حق نئيں سی کیونجے خواتین تے غلام رائے نئيں دے سکدے سن -_

ڈیمو کریسى یعنى جمہوریت اک ایسا کلمہ اے جس کى مختلف تفسیراں تے معانى کيتے گئے نيں _ اس مدعى کى دلیل ایہ اے کہ مختلف مکاتب فکر نے بالکل متضاد نظریات دے باوجود جمہوریت کى حمایت کى اے _ لبرل ازم تے فاشزم دے حامى تے قدامت پسند سبھى خود نو‏‏ں جمہوریت نواز کہندے نيں تے اپنے آپ نو‏‏ں حقیقى جمہوریت قائم کرنے والا قرار دیندے نيں _ اشتراکى جمہوریت ، لبرل ازم ، آزاد جمہوریت ، صنعتى جمہوریت تے کثیرالرہ‏ے جمہوریت(۱) جیسى مختلف اصطلاحاں حقیقت وچ اس گل کى نشاندہى کرتى نيں کہ جمہوریت تو‏ں مراد کوئی مخصوص معنى تے اصطلاح نئيں اے _

جمہوریت دا کوئی ثابت معنى نہیںہے _ دنیا دے بیشتر ملکاں وچ مختلف جمہورى حکومتاں قائم نيں تے جمہوریت مختلف سیاسى نظریات دے نال اسيں ساز تے ہ‏‏م آہنگ اے ایہ اس گل کى دلیل اے کہ جمہوریت دا کوئی ایسا معنى موجود نئيں اے کہ جس اُتے سبھى متفق ہاں_ اس نے مختلف معاشراں دے اجتماعى تحولات تے تغیرات دے نال نال مختلف روپ ڈھالے نيں _

____________________

۱) Social democracy – Liberal democracy – Industrial democracy

۳۲۴ اج چونکہ جمہوریت اک مثبت معنى رکھتى اے لہذابوہت سارے سیاسى نظام خود نو‏‏ں جمہوریت نواز کہندے نيں اگرچہ انہاں کى حکومتاں وچ عوام دا عمل دخل بہت ہى کم ہو_

بنیادى طور اُتے جمہوریت نو‏‏ں دو لحاظ تو‏ں دیکھیا جاتاہے_ از لحاظ قدر تے قیمت تے از لحاظ اک روش _ جمہوریت از لحاظ قدر تے قیمت تو‏ں مراد ایہ اے کہ اکثریت دا انتخاب ہمیشہ معاشرہ کى بھلائی تے حق دے انتخاب دے ہمراہ اے _ جنہاں موارد وچ عمومى آراء دا لحاظ کيتا جاندا اے اوتھ‏ے حق باطل تو‏ں ممتازہوجاندا اے _ بنابراں جمہوریت اجتماعى زندگى گزارنے دے لئی مناسب تے صحیح راہ حل دے سکتى اے _ معاشرہ کى سعادت تے خوشبختى اکثریت دے انتخاب کى مرہون منت اے _ کلاسیکل جمہوریت یعنى اٹھار ہواں صدى کى جمہوریت اسى نظریہ اُتے استوار تھى تے اج بھى کچھ گروہ اسى زاویہ نگاہ تو‏ں جمہوریت نو‏‏ں دیکھدے نيں تے اکثریت کى رائے نو‏‏ں حق تے باطل کى تشخیص دا معیار قرار دیندے نيں _ اکثریت کى رائے نو‏‏ں قدر کى نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں تے حق تے حقیقت نو‏‏ں اسى وچ تلاش کردے نيں _

اس نظریہ دا نقطہ استدلال ایہ اے _

واضح سى گل اے کہ ہر شخص اپنى انفرادى زندگى وچ اپنى ذاتى منفعت تے سعاد ت تے خوشبختى دا خواہان اے _ تے زندگى دے مختلف شعبےآں وچ بہترین تے صحیح امور دا انتخاب کردا اے _ دوسرے لفظاں وچ لوک اپنى انفرادى زندگى وچ منافع اُتے نظر رکھدے نيں تے اپنى ذاتى خیرو بھلائی کى تلاش وچ رہندے نيں_ لہذا اجتماعى زندگى وچ بھى اکثریت دا انتخاب اک صحیح ترین انتخاب ہوئے گا _ چونکہ لوک اپنے منافع دا صحیح تے بہترین ادراک رکھدے نيں تے عمومى منافع تے مصالح بھى اسى انفرادى تشخیص اُتے موقوف نيں _ ہر فرد نے اجتماعى امور تے معاشرہ دے منافع تے مصالح نو‏‏ں اپنى ذاتى تشخیص تو‏ں متعین کيتا اے تے اکثریت کى رائے معاشرہ کى خیرو منفعت

۳۲۵ کى تعیین تے تشخیص وچ عمومى رائے کى نشاندہى کرتى اے بنابراں ہر اجتماعى واقعہ تے مسئلہ آسانى تو‏ں خوب تے بد تے نافع تے مضر وچ تقسیم ہوسکدا اے _ تے ارادہ عمومى جو کہ اکثریت رائے تو‏ں حاصل ہويا اے اس خوب تے بد تے مفیدو مضر کى آسانى تو‏ں شناخت کرسکدا اے _

جمہوریت از لحاظ اک روش سے مراد ایہ اے کہ جمہوریت صرف اجتماعى تنازعات دا حل تے سیاسى اقتدار کى تبدیلى دا اک ذریعہ اے _ طول تریخ دے عقلانے تجربہ تو‏ں ایہ نتیجہ حاصل کيتا اے کہ جمہوریت، حکّام تے صاحبان اقتدار دے تعیّن دا بہترین طریقہ اے بجائے اس دے کہ مختلف سیاسى جماعتاں ، سیاسى لیڈر تے اقتدار دے خواہشمند افراد جنگ، قتل تے غارت ،دہشت گردى تے اختلافى مسائل دے ذریعہ اقتدار نو‏‏ں اپنے درمیان تقسیم کرلاں_ اس دے لئی اک معقول تے بہترین راہ موجود اے تے اوہ حکمران یا پارلیمنٹ دے ممبران کى تشخیص تے انتخاب دے لئی رائے عامہ کى طرف رجوع کرنا اے _ اس لحاظ تو‏ں جمہوریت تے اکثریت کى رائے خوب تے بد تے صحیح تے غلط دا معیار نئيں اے -ہوسکدا اے لوکاں کى منتخب شدہ جماعت کہ جس دے متعلق اکثریت نے رہ‏ے دى اے عملى طور اُتے معاشرہ کى فلاح تے بہبود دے لئی کوئی قدم نہ اٹھائے _ اکثریت دا انتخاب حق تے حقانیت دے انتخاب کى دلیل نئيں اے _

موجودہ دور دے صاحبان نظرجمہوریت نو‏‏ں از لحاظ قدر تے قیمت نئيں دیکھدے کوئی بھى ایہ تصور نئيں کردا کہ اکثریت کى رائے حتمى طور اُتے معاشرہ کى فلاح تے بہبود دا پیغام اے _ جرمن نازى ، اٹالوى فاشسٹ ، تے روسى تے مشرقى بلاک دے کیمونسٹ ،اکثریت کى رائے تو‏ں انقلاب لیائے تے اقتدار حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے _ لیکن عملى طور اُتے انہاں دے دور اقتدار انسانى المیاں تو‏ں بھرے ہوئے نيں _

اجمالى طور اُتے جمہوریت کى حقیقت دے واضح ہونے دے بعد اس نظریہ کى تحقیق کى بارى آتى اے کہ اسلام تے جمہوریت دے اصولاں وچ توافق تے اسيں آہنگى ممکن نئيں اے _

۳۲٦ اسلام تے جمہوریت دے در میان ذاتى عدم توافق

بعض افراد معتقد نيں کہ جمہوریت کچھ خاص اصولاں اُتے مبتنى اے _ انسان ، معاشرہ تے سیاست اُتے اس کى اک خاص نگاہ اے تے مخصوص اہداف کى حامل اے _ ایہ اصول تے اہداف ،اسلامى تعلیمات تے انہاں اُتے حاکم اصولاں دے نال مطابقت نئيں رکھدے _

اسلام تے جمہوریت دے درمیان توافق نئيں ہوسکدا تے اسکى ادلة اسيں ذکر کرن گے_ اصلاً اسلام تے جمہوریت دے درمیان توافق ممکن نئيں اے مگر ایہ کہ اسلام مکمل طور اُتے سیکولر ہوجائے _ جمہوریت دے نظرى اصول وچو‏ں اک ایہ بھى اے کہ انسان تو‏ں خطا تے غلطى دا سرزد ہونا ممکن اے ایہ اصول خود اک دوسرے اصول اُتے مبنى اے کہ انسان اک صاحب اختیار وجود اے تے اسنو‏ں انتخاب دا حق اے _ خطا تے غلطى اس دے اختیار تے انتخاب دا لازمہ اے انسان دے انتخاب دا بہترین مورد، فکر تے عقائد کى دنیا اے _ انسان دے لئی ایہ امکان ہونا چاہیئے کہ اوہ آزادانہ طور اُتے مختلف آراء تے نظریات دے متعلق غور تے فکر کرسک‏‏ے تے آزادانہ طور اُتے اپنا انتخاب کرسک‏‏ے _ اوہ ادیانہاں وچو‏ں کسى دین یا بے دینى نو‏‏ں اختیار کرنے وچ آزاد اے _ جمہوریت دا اک اصول ایہ اے کہ حقیقت واضح نئيں اے تے اوہ سب انساناں دے درمیان منتشر اے لہذا ہر انتخاب حقیقت تے غیر حقیقت کى اک ترکیب اے _لیکن جے نو‏‏ں ئی مکت‏‏ب یا دین خود نو‏‏ں حق تے حقیقت دا مظہر سمجھدا اے تے دوسرے ادیان نو‏‏ں کفر ، شرک تے ضلالت دا مجموعہ قرار دیندا اے تاں فیر کسى جمہورى حکومت کى کوئی جگہ نئيں بنتى _ اسلام قرآنى آیات کى روسے فقط خود نو‏‏ں دین بر حق سمجھدا اے _ درج ذیل آیات صریحاً جمہوریت کى نفى کرتى نيں _ سورہ یونس کى آیت ۳۲ وچ ارشاد ہوتااے:

( ماذا بعدالحق الاالضلال )

اور حق ( نو‏‏ں ترک کرنے) دے بعد ضلالت تے گمراہى دے سوا کچھ نئيں _

۳۲٧ سورہ آل عمران کى آیت ۸۵ وچ اے :

( من یبتغ غیر الاسلام دیناً فلن یپہلے منه )

اور جو شخص اسلام دے علاوہ کسى تے دین دا خواہاں ہوئے گا اوہ اس تو‏ں ہرگز قبول نئيں کيتا جائے گا_

سورہ توبہ کى ابتدائی آیات بھى انسانى انتخاب کى نفى کرتى نيں _

اس استدلال وچ واضح طور اُتے جمہوریت دے دو بنیادى اصولوںکو مد نظر رکھیا گیا اے _ پہلا ایہ کہ کثرت رائے معرفت شناختیہے _ نسبى گرائی(۱) تے تکثر گرائی(۲) معرفت شنا ختی تو‏ں مراد ایہ اے کہ لوکاں دے پاس حقیقت نو‏‏ں کشف کرنے دا کوئی راستہ نئيں اے تے حق نو‏‏ں باطل تو‏ں صحیح طور اُتے تشخیص نئيں دتا جاسکدا ،کوئی شخص بھى ایہ دعوى نئيں کرسکدا کہ اس کى فکر ،سوچ ،اعتقاد تے دین ،حق اے تے دوسرے افکار باطل نيں _ حق تے باطل دونسبى چیزاں نيں تے ممکن اے ہردین ، اعتقاد تے فکر حقانیت رکھدا ہوئے _ خالص باطل تے خالص حق دا کوئی وجود نئيں اے _ ایہ شکاکیت تے نسبى گرائی معرفتی، تمام افکار تے عقائد تے نظریات نو‏‏ں اک ہى نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں تے سب نو‏‏ں قابل اعتبار سمجھدے نيں لہذا ایہ اک قسم دا پلورل ازم(۳) اے تے اس دا لازمہ ایہ اے کہ کسى فکر ، نظریئےور مذہب نو‏‏ں منطق تے استدلال دے ذریعہ ثابت نئيں کيتا جاسکدا بلکہ ایہ انسان نيں -جو مختلف آراء تے افکار تے مذاہب وچو‏ں اک دا انتخاب کرلیندے نيں _ پس حق نو‏‏ں باطل اُتے تے صحیح نو‏‏ں غلط اُتے ترجیح دینے کى دعوت دینے کى بجائے آزاد انتخاب کى راہاں ہموار کى جاواں کیونجے حق نو‏‏ں باطل تو‏ں تے صحیح نو‏‏ں غلط تو‏ں تمیز دى ہى نہیںجاسکتى _

____________________

۱) Relativism

۲) pluralism

۳) pluralism

۳۲۸ اسى اصول اُتے اک دوسرا اصول مبتنى اے _ یعنى فکر تے بیان تے عقائد تے افکار دے انتخاب کى آزادى دا سرچشمہ یہى تکثیر گرائی معرفتی اے _ کیونجے جے سانو‏ں حق نو‏‏ں باطل تو‏ں تمیز دینے دے امکان دا یقین ہوئے جائے تاں فیر کلى طور پرآزادى انتخاب دا کوئی معنى نئيں رہندا _ کوئی صاحب عقل ایہ تصور نئيں کر سکدا کہ حق تے باطل دے در میان تشخیص دا امکان ہُندے ہوئے ئے اسيں اسنو‏ں حق وباطل دے درمیان انتخاب کى دعوت داں _ کیونجے معقول تے فطرى گل یہى اے کہ حق کى تشخیص دے بعد اس دا اتباع کيتا جائے _

اس استدلال کى بنا اُتے دین تے جمہوریت وچ توافق ممکن نئيں اے _کیونجے دینى حکومت اسلام کى پابند اے _ تے فقط اسلام کى حقانیت نو‏‏ں تسلیم کرتى اے بلکہ قوانین دے بنانے تے دوسرے معاشرتى امور وچ اسى اسلام نو‏‏ں اپنا مرجع قرار دیتى اے _پس کِداں ممکن اے کہ دینى حکومت اسلام کى پابند ہونے دے نال نال جمہوریت کى بھى پابند رہے _جمہوریت اپنے دو بنیادى اصولوںکے لحاظ تو‏ں اسلام تے دوسرے مذاہب دے در میان کسى فرق کى قائل نئيں اے تے اسى پریقین رکھتى اے کہ حقانیت دے اعتبار تو‏ں اسلام دوسرے مذاہب تو‏ں کوئی امتیاز نئيں رکھدا_-

آنے والے سبق وچ اسيں اس نظریہ اُتے بحث کرن گے_

۳۲۹ خلاصہ:

۱) دینى حکومت تے جمہوریت دے درمیان توافق ممکن اے _ اس نظریہ دے مقابلہ وچ اک نظریہ ایہ اے کہ اسلام تے جمہوریت دے درمیان ذاتاً عدم توافق اے _ تے بعض ولایت فقیہ تے جمہوریت کے درمیان عدم توافق دے قائل نيں_

۲-) جمہوریت اپنے حقیقى معنى یعنى (عوامى حکومت ) دے لحاظ تو‏ں ایسا خواب اے جو کبھى شرمندہ تعبیر نئيں ہوسکدا_

۳-) جمہوریت کى مختلف تفسیراں کى گئیاں نيں تے بنیادى طور اُتے ایہ کلمہ لچکدار اے _

۴) جمہوریت کى مختلف تفاسیر نو‏‏ں دو کلى نظریاں وچ تقسیم کيتا جاسکتاہے_ اک اوہ نظریہ اے جو جمہوریت نو‏‏ں اجتماعى امور دے نظم تے نسق دا ذریعہ تے روش سمجھتاہے_ تے دوسرا نظریہ اسنو‏ں قابل قدر تے قیمت سمجھتاہے_

۵) دوسرا نظریہ جو کہ جمہوریت کى قدر دا قائل اے اکثریت دے انتخاب نو‏‏ں معاشرہ کى فلاح تے بہبود دے انتخاب دے مترادف قرار دیتاہے_ بنابراں زندگى گزارنے کى کیفیت اکثریت دے انتخاب کى بنیاد اُتے ہونى چاہیے_

٦) موجودہ دور وچ جمہویت دے متعلق نگاہ قدر کے نظریہ کى اہمیت کم ہوچکى اے تے اس دے حامیاں کى تعداد بوہت گھٹ رہ گئی اے _

٧) بعض افراد ایہ سمجھدے نيں کہ اسلام تے جمہوریت دے درمیان عدم توافق کى وجہ جمہوریت دے دو بنیادى اصول نيں _

۸)تکثر گرائی معرفت شنا ختیاور مطلق آزادى انتخاب دا حق جمہوریت دے دو بنیادى اصول نيں _

۹) اسلام اپنى تعلیمات کى حقانیت اُتے تاکید کرتاہے_ لہذا تکثّر حقیقت تے حق تے باطل کى ترکیب دا معتقد نئيں اے تے اس دے نزدیک حق نو‏‏ں باطل تو‏ں تشخیص دى جاسکتى اے _

۳۳۰ سوالات:

۱) دینى حکومت دے جمہوریت دے نال تعلق دے بارے وچ کونسے تن بنیادى نظر یات نيں؟

۲) جمہوریت اپنے حقیقى مفہوم دے نال قابل وجود کیو‏ں نئيں اے ؟

۳) جمہوریت دے متعلق نگاہَ قدر 'سے کيتا مراد اے ؟

۴) جمہوریت نو‏‏ں اک روش سمجھنے تو‏ں کيتا مراد اے ؟

۵) اسلام تے جمہوریت دے درمیان ذاتى تضاد کى کيتادلیل اے ؟

٦) تکثر گرائی معرفت شنا ختی تو‏ں کيتا مراد اے ؟

۳۳۱ بتیسواں سبق:

دینى حکومت تے جمہور یت – ۲-

گذشتہ سبق وچ اسيں اس نظریہ نو‏‏ں تفصیل دے نال بیان کرچکے نيں کہ اسلام تے جمہوریت دے درمیان عدم توافق ذا‏تی اے _ ہن اسيں اس نظریہ کى تحقیق کردے نيں_

دین تے جمہوریت دے درمیان توافق دا امکان

پہلے اشارہ کرچکے نيں کہ جمہوریت کى کوئی اک تفسیر یا تعریف نئيں اے _ جمہوریت دے متعلق مختلف نظریات بیان کيتے جاسکدے نيں_اسلام تے جمہوریت دے درمیان ذاتى عدم توافق کى جو وجہ بیان کى گئی اے اوہ جمہوریت دے متعلق اک خاص نظریہ یعنى جمہوریت تکثر گرا(کثرت رائے) اُتے مبنى اے _ البتہ جمہوریت کى ایہ تفسیر اسلام تے ہر اس مکت‏‏ب دے نال مطابقت نئيں رکھتى جو بعض امور نو‏‏ں حق تے صحیح سمجھتاہے_ تے انہاں دے نسبى ہونے نو‏‏ں نئيں مندا_ جمہوریت کى مختلف تفسیراں نيں_ تے انہاں وچو‏ں بعض مذکورہ بالا استدلال وچ بیان کيتے گئے دو بنیادى اصولاں اُتے مبنى نئيں نيں _ مثال دے طور اُتے اوہ نظریہ جو جمہوریت نو‏‏ں سیاسى اقتدار کى تقسیم کى اک روش تے معاشرتى امور دے منظم کرنے دا اک کارآمد وسیلہ سمجھتاہے اوہ تکثر گرائی معرفتى تے مطلق

۳۳۲ آزادى انتخاب اُتے موقوف نئيں اے _

جمہوریت از لحاظ اک روش نو‏‏ں محدود کيتا جاسکتاہے یعنى کچھ مخصوص اصولاں نو‏‏ں حق تے صحیح تسلیم کيتا جاسکتاہے اس وقت جمہوریت نو‏‏ں انہاں اصولاں تے اقدار کى حفاظت دے لئی کم وچ لیایا جاسکتاہے_ جمہوریت دے اس تصور وچ اک تاں نسبیت اورتکثرگرائی معرفتى نو‏‏ں ہٹادتا گیاہے کیونجے حقانیت دا اعتقاد پیدا کرچکے نيں _ دوسرا ایہ کہ لوکاں دا انتخاب ،مطلق تے آزاد نہیںہے بلکہ مقید اے کیونجے اس نظریہ دے قائل افراد انہاں طے شدہ اصولاں دے خلاف کسى تے چیز دا انتخاب نئيں کرسکدے_ پس جمہوریت دا ایہ تصور انہاں دو اصولاں یعنی تکثر گرائی معرفتى اور مطلق آزادى انتخاب پر موقوف نئيں اے _

لبرل جمہوریت جمہوریت دے اسى تصور کى بنیاد اُتے تشکیل پائی اے _ ابتداء وچ لبرل ازم دے حامیاں نے جمہوریت دے سلسلہ وچ اکثریت دے انتخاب نو‏‏ں کوئی خاص اہمیت نئيں دى کیونجے اوہ اس تو‏ں خوفزدہ سن کہ کدرے اکثریت رائے انہاں دے لبرل اصولاں تے اقدار نو‏‏ں پامال نہ کردے_ ایہ اپنے لبرل اصولاں مثلاً ذاتى مالکیت دا احترام ، آزاد تجارت، آزادى بازار اقتصاد، مذہبى آزادى تے فکر تے بیان کى آزادى اُتے یقین رکھدے سن _ لہذا اوہ چا ہندے سن کہ جمہوریت نو‏‏ں انہاں اصولاں وچ اس طرح پابند کرداں کہ اکثریت رائے انہاں اصولاں نو‏‏ں پامال نہ کرسک‏‏ے_ بنابراں لبرل ازم کى حقانیت تے اس دے اصولاں تے اقدار دے صحیح ہونے دے اعتقاد تے جمہوریت وچ ناہ‏م آہنگى نئيں اے _ لہذا جمہوریت نو‏‏ں لبرل اصولاں تے اقدار وچ مقید اک روش تصور کردے ہوئے اسنو‏ں لبرل جمہوریت کہہ سکدے نيں_

جب ایسا اے تاں فیر کيتا مشکل اے کہ اسيں جمہوریت از لحاظ اک روش نو‏‏ں اسلامى اصول تے ضوابط وچ منحصرکر د اں تے کدرے: سیاسى حکا‏م دے تعیّن دے لئی عوام کى طرف رجوع کرن گے تے لوک اپنى آراء تو‏ں پارلیمنٹ دے ممبران

۳۳۳ کاانتخاب کرن گے_ لیکن منتخب شدہ ممبران حق نئيں رکھدے کہ اسلامى تعلیمات دے منافى قوانین بناواں_ اکثریت دا انتخاب تے لوکاں کى آراء اس وقت تک قابل احترام نيں جدو‏ں تک قبول کيتے گئے عقائد دے مخالف نہ ہاں بنابراں جس طرح لبرل عقیدہ دے حامى جمہوریت نو‏‏ں اپنے اصولاں دے زیر سایہ رکھدے نيں اسى طرح اسلام بھى جمہوریت نو‏‏ں اپنے اصولاں دے زیر سایہ رکھتاہے_ پس جمہوریت تے اسلام دے درمیان توافق قائم کيتا جاسکتاہے_ اسلامى جمہوریہ ایران دا سیاسى نظام اس دا عملى نمونہ اے _ ایران دا اساسى قانون اگرچہ جمہورى نظام دے تحت بنایا گیا اے تے اس وچ عوام کى آراء شامل نيں_ لیکن اس دے نال نال خدا کى حاکمیت تے اسلامى تعلیمات نو‏‏ں بھى مدنظر رکھیا گیا اے تے قومى حاکمیت نو‏‏ں الہى حاکمیت دے زیر سایہ قرار دتا گیا اے _

ولایت فقیہ تے جمہوریت وچ عدم توافق

گذشتہ سبق وچ اشارہ ہوچکاہے کہ بعض افراد ولایت فقیہ تے جمہوریت کے درمیان عدم توافق دے نظریہ دے قائل نيں در اصل اس نظریہ کى بنیاد ولایت فقیہ کى اک خاص تحلیل تے تفسیر پرہے-_ اوہ ایہ کہ ایہ افراد ولایت فقیہ نو‏‏ں بے بس ومحجور افراد کى سرپرستى دے باب تو‏ں قرار دیندے نيں_اس نظریہ کى بناپر نظام ولایت فقیہ اورجمہوریت کى ترکیب دو متضاد چیزاں کى ترکیب دے مترادف اے _ تے جس اساسى قانون وچ جمہوریت تے ولایت فقیہ نو‏‏ں جمع کيتا گیا اے اوہ ناپہلے حل مشکل تو‏ں دوچار اے _ کیونجے اس قانون وچ دو متضاد چیزاں نو‏‏ں جمع کيتاگیا اے _

اسلامى جمہوریہ ایران وچ مجلس خبرگان رہبری(۱) دے انتخاب دے لئی عوامى آراء کى طرف رجوع کيتا جاتاہے_ اکثریت کى آراء کى طرف رجوع کرنے دا معنى ایہ اے کہ در حقیقت ایہ عوام ہى نيں جو رہبر تے ولی

____________________

۱) Assembly Of experts .

۳۳۴ امر دا انتخاب کردے اے _ فقہى اصطلاح وچ اوہ افراد جو ولایت فقیہ دے نظام وچ مولّى علیہ فرض کيتے جاندے نيں مثلاً ، بچے تے پاگل تے غیرہ _ جے مولّى علیہ شرعى یا قانونى طور اُتے اپنے ولى امر دا انتخاب خود کرے تاں اوہ خود بالغ تے عاقل اے تے طبیعى طور اُتے اوہ مولّى علیہ نئيں اے کہ اسنو‏ں ولى امر کى احتیاج تے ضرورت ہوئے _ تے جے حقیقتاً مولّى علیہ اے تے اسنو‏ں ولى امر کى احتیاج اے تاں فیر اوہ خود کِداں اپنے لئے ولى امر دا انتخاب کرسکتاہے؟

جداں کہ اس استدلال کى اصلى بنیاد اس اُتے اے کہ اسلامى جمہوریہ دے اساسى قانون وچ عوام دے بارے وچ تضاد پایا جاتاہے _ کیونجے اک طرف جمہوریت وچ ایہ فرض اے کہ عوام سمجھ بجھ رکھدے نيں ، صاحب اختیار نيں تے اپنى سیاسى سرنوشت دا تعین کرسکدے نيں تے انہاں کى آراء تے انتخاب قابل اعتبار نيں _ جدو‏ں کہ دوسرى طرف ولایت فقیہ وچ فرض ایہ اے کہ لوک مولى علیہ نيں ، سمجھ بجھ نئيں رکھدے تے انہاں نو‏ں اپنے امورسنبھالنے دے لئی اک سرپرست تے ولى کى ضرورت اے _ بنابراں عوام دے بارے وچ ایہ دو فرض جمع نئيں ہوسکدے_ کیونجے ممکن نئيں اے کہ لوک جس وقت رشید تے مختار شمار کيتے جارہے نيں اسى وقت مولّى علیہ تے غیر رشید بھى ہاں_ پس اس تحلیل کى بناپر اساسى قانون وچ جمہوریت تے ولایت فقیہ کى ترکیب دو متضاد گلاں دا جمع کرنا اے _

مذکورہ شبہہ دا جواب:

ولایت فقیہ تے جمہوریت وچ عدم توافق دے شبہ دا منشاء تے سبب در حقیقت ولایت فقیہ کى غلط تفسیر اے _ پندرہويں اورسولہويں سبق وچ اس نکتہ کى وضاحت ہوچکى اے کہ ولایت فقیہ محجورو بے بس افراد اُتے ولایت دے باب تو‏ں نئيں اے _ بلکہ اس ولایت کى قسم تو‏ں اے جو رسول خدا (ص) تے ائمہ معصومین نو‏‏ں امت اُتے حاصل تھى _ بنابراں ولایت فقیہ کى اس صحیح تفسیر کى مدد تو‏ں ایہ نکتہ واضح ہوئے جاتاہے کہ ولایت فقیہ وچ ایہ فرض

۳۳۵ نئيں کيتاگیا کہ لوک ناسمجھ تے محجورہیاں پس اس لحاظ تو‏ں جمہوریت تے رائے عامہ دا احترام کرنے وچ کوئی مشکل پیش نئيں آندی_

دینى حکومت تے جمہوریت کى بحث دے آخر وچ اس گل کى وضاحت ضرورى اے کہ اگرچہ سیاسى تے اجتماعى زندگى وچ جمہوریت اک مقبول روش اے _ لیکن فوائدکے لحاظ تو‏ں اسک‏‏ے بارے وچ مبالغہ آرائی نئيں کرنى چاہے کیونجے ایہ نويں چیز بہت سى آفات تے نقصانات کى حامل اے _ جنہاں وچو‏ں بعض کى طرف ایتھ‏ے مختصر طور اُتے اشارہ کيتا جاتاہے_

جمہوریت کى آفات

جمہوریت کى روح تے اساس ایہ اے کہ مختلف معاشرتى امور وچ لوکاں کى شرکت تے رائے عامہ تو‏ں استفادہ کيتا جائے_لیکن متعدد وجوہات کى بنیاد اُتے اج جو حکومتاں جمہورى کہلاتى نيں اس روح تو‏ں خالى نيں_ بہت سى حکومتاں فقط ناں کى حد تک جمہورى نيں تے اوہ جمہوریت فقط اس معنى وچ اے کہ اپنے اُتے حکومت کرنے والےآں نو‏‏ں یا انتخاب کرلاں یاردّ کرداں_ در حقیقت ایہ سیاستدان نيں جو حکومت کردے نيں _

جمہوریت کى اک ہور اہ‏م مصیبت تے مشکل جو کہ اس کى تمام شکلاں وچ موجود اے اس وچ عوام دا کردار اے _ عوام عام طور اُتے سیاسى تے اجتماعى مسائل دے بارے وچ غیر ذمہ دارانہ رویہ رکھدے نيں _ اپنے ذاتى امور مثلاً شادی، گھر یا گاڑى دے خریدنے وچ بہت زیادہ غور تے فکر تے دقت تو‏ں کم لیندے نيں انہاں کى پورى کوشش ہوتى اے کہ مفید ترین تے بہترین دا انتخاب کرن لیکن اجتماعى تے سیاسى امور وچ کاہلى تے تساہل تو‏ں کم لیندے نيں _اس وجہ تو‏ں جذباتى نعراں تے پروپیگنڈے کى زد وچ آجاندے نيں تے داخلى تے خارجى عوامل تو‏ں متاثر ہوجاندے نيں_

اک ہور آفت ایہ اے کہ سیاسى جماعتاں تے سیاستدان جدیدترین پروپیگنڈا مشینرى تے حرباں نو‏‏ں بروئے

۳۳٦ کار لیا ک‏ے سیاسى طاقت کى تقسیم اورحکومتاں تے صاحبان قدرت اُتے عوامى نظارت دے سلسلے وچ رائے عامہ کى تاثیر نو‏‏ں مشکوک بنادیندے نيں_ عالم سیاست وچ رائے عامہ کم ہوتى اے اکثر بناوٹ تے دھوکھا بازى تو‏ں کم لیا جاتاہے _ موجودہ جمہوریت وچ بجائے اس دے کہ رائے عامہ اک اساسى عامل تے متحرک قوت ہوئے ایہ پروپیگنڈا تے مخصوص سیاسى جماعتاں کى فعالیت دا نتیجہ ہوتى اے _ ہر برٹ مارکو زہ دے بقول:

میڈیا تے پروپیگنڈا لوکاں وچ غلط شعور پیدا کردیندے نيں _ یعنى ایداں دے حالات پیدا کردتے جاندے نيں کہ لوک اپنے حقیقى منافع دا اداراک نئيں کرپاندے(۱)

جدید جمہوریت کى بنیادى تے اصلى ترین مشکل ایہ اے کہ تجارت اُتے حاوى وڈے وڈے افراد معاشرے دے اک چیدہ گروہ دے عنوان تو‏ں معاشراں کى اقتصادیات اُتے غیر مرئی کنٹرول رکھنے دے علاوہ سیاست دے کلیدى امور اُتے بھى کنٹرول رکھدے نيں_ تمام سیاسى جماعتاں انہاں دے زیر اثر ہوتى نيں اوربوہت سارے موارد وچ موجود ہ لبرل جمہوریت وچ حکومتى منصوبےآں وچ لوکاں دا براہ راست عمل دخل بوہت گھٹ اے فقط نمائندےآں دے ذریعہ تو‏ں اے تے نمائندے لوکاں دے دقیق انتخاب دے بجائے پروپیگنڈے دے زیر اثر تے اقتصادى طاقتاں کى غیر مرئی راہنمائی اُتے منتخب ہُندے نيں _ واضح سى گل اے کہ ایداں دے نمائندے سب تو‏ں پہلے تجارتى پارٹیاں دے مفادات دا خیال رکھن گے_

____________________

۱) مدلہاى دموکراسى ڈیوڈ ہلڈ، ترجمہ بزبان فارسی، عباس مخبر ، صفحہ ۳۴٧_

۳۳٧ خلاصہ :

۱) اسلام تے جمہوریت وچ توافق تے مفاہمت ممکن اے _

۲) اوہ افراد جو اسلام تے جمہوریت وچ ذاتى عدم توافق دے قائل نيں در حقیقت انہاں دے پیش نظر جمہوریت کى اک خاص تعریف اے تے وہ جمہوریت اکثریت رائے کى حمایت کردے نيں_

۳) بغیر کسى شرط تے قید کے مطلق جمہوریتکا کوئی وجود نئيں اے _ موجودہ دور وچ بوہت سارے ملکاں لبرل اصولاں تے اقدار دے زیر اثر جمہوریت نو‏‏ں تسلیم کردے نيں _

۴) لبرل جمہوریت دے مقابلے وچ اسيں اسلام دے اصولاں دے مطابق جمہوریت نو‏‏ں قائم کرسکدے نيں_

۵) اسلامى جمہوریہ ایران دا نظریہ عوامى حاکمیت نو‏‏ں الہى حاکمیت دے زیر اثر قبول کرنے کى اک مثال اے _

٦) اوہ نظریہ جو ولایت فقیہ تے جمہوریت دے درمیان عدم توافق دا قائل اے اس دے پیش نظر ولایت فقیہ کى اک خاص تعریف اے _

٧) جے کوئی غلط طور پر ولایت فقیہ نو‏‏ں بے بس تے محجور افراد اُتے ولایت کے باب تو‏ں قرار دیتاہے تاں اسنو‏ں ولایت فقیہ اورجمہوریت وچ توافق قائم کرنے وچ مشکل پیش آتى اے _

۸) ولایت فقیہ امت اُتے رسول خدا (ص) تے ائمہ معصومین کى ولایت دے باب تو‏ں اے _

۹) جمہوریت بہت سى مصیبتاں تے آفات تو‏ں دوچار اے _

۱۰) جدید دور وچ جمہوریت کى عظیم ترین آفت ایہ اے کہ لوکاں دے انتخاب دے پِچھے تجارتى یونینز تے پروپیگنڈے دا ہتھ ہوتاہے _

۳۳۸ سوالات:

۱) اسلام تے جمہوریت دے درمیان ذاتى عدم توافق کے نظریہ دا کیہ جواب اے ؟

۲) دینى حکومت جمہوریت کى کونسى تعریف دے نال مطابقت رکھتى اے ؟

۳) لبرل جمہوریت تو‏ں کيتامراد اے ؟

۴) حکومت ولائی تے جمہوریت دے درمیان عدم توافق کى دلیل کيتا اے ؟

۵) ولایت فقیہ تے عوامى قیادت دے درمیان تضاد والے شبہ دا جواب کیہ اے ؟

٦) جمہوریت نو‏‏ں کن آفات تے مشکلات دا سامناہے؟

۳۳۹ ضمیمہ جات

باسمہ تعالى

ضمیمہ نمبر۱

سوال : کيتا اہلسنت دے نزدیک بھى ولایت فقیہ ناں کى کوئی چیز اے ؟

مختصر جواب:

اہلسنت دے نزدیک خود خلافت در حقیقت ولایت فقیہ کى مثل اک چیز اے _ لیکن کیفیت تے شرائط دے لحاظ تو‏ں مختلف اے _ اہ‏م ترین فرق ایہ اے کہ شیعاں دے اعتقاد دے مطابق زمانہ غیبت وچ ولایت فقیہ رسول خدا (ص) تے ائمہ معصومین (ع) کى حکومت دا تسلسل اے _ ولى فقیہ بطور عام یا خاص آنحضرت(ص) کى جانب تو‏ں منصوب ہونا چاہیے_ لیکن جس خلافت دے اہلسنت قائل نيں اوہ اس طرح نئيں اے _ تریخ گواہ اے کہ خود انہاں دے اعتقاد دے مطابق خلیفہ اول دا تقرر بھى آنحضرت(ص) کى طرف تو‏ں نئيں تھا_ بلکہ انہاں دا تقرر بعض صحابہ کى بیعت دے نتیجہ وچ ہويا تھا_اموى تے عباسى دور وچ جو خلافت تھى اسلامى حکومت تو‏ں ذرا بھى مشابہت نئيں رکھتى تھی_

تفصیلى جواب:

انسان نے طول تریخ وچ معاشرتى انصاف تے اپنى سیاسى زندگى دے لئی مختلف نظاماں تے حکومتاں کا

۳۴۰ تجربہ کيتا اے _ لیکن رسول خدا(ص) تے امیر المؤمنین (ع) کى مختصر دورانیہ کى حکومت دے سوااس نے اپنے بنیادى اہداف تے منطقى آرزؤاں نو‏‏ں انہاں حکومتاں تو‏ں حاصل نئيں کيتا _ جدو‏ں کہ اسلامى نظام نظریاتى لحاظ تو‏ں تے تھیورى کى حد تک مکمل سی تے زمانہ کى پیشرفت تے ارتقاء دے نال مکمل طور اُتے ہ‏‏م آہنگ سی _ لیکن کیو‏ں عملى نہ ہويا _ ایہ اک سربستہ راز اے جس کى وضاحت کسى تے وقت اُتے اٹھا رکھدے نيں_

لفظ ولایت فقیہ قدیم زمانہ تو‏ں شیعہ فقہ تے کلام وچ اک جانا پہچانا کلمہ اے کہ جوایران وچ اسلامى جمہورى نظام دے نفاذ دے ذریعے مرحلہ عمل وچ آیا _ تے اوہ ناں اے کائنات تے انسان اُتے اللہ تعالى کى حاکمیت مطلقہ کى بنیاد اُتے زمانہ غیبت وچ وسیع اسلامى سرزمین وچ امت مسلمہ دے دینى تے دنیاوى امور وچ اک زمانہ شناس ' بہادر'اور مدبر فقیہ عادل کى مکمل تے بھر پور حاکمیت (۱)

امام خمینى فرماندے نيں : حاکمیت کى شرائط براہ راست اسلامى حکومت کى حقیقت تو‏ں پھوٹتى نيں_ عام شرائط یعنى عقل تے تدبر دے علاوہ اس کى دوبنیادى شرطاں تے نيں _ اک قانون دا علم تے دوسرى عدالت جے کسى شخص وچ ایہ دو شرطاں پائی جاتى ہاں تے اوہ قیام کرے اوہ حکومت تشکیل دے سکتاہے تے اسنو‏ں وہى ولایت حاصل ہوگى جو آنحضرت(ص) معاشرتى امور وچ رکھدے سن تے تمام افراد اُتے واجب اے کہ اوہ اس کى اطاعت کرن(۲) اس وضاحت دے نال شیعہ نکتہ نظر تو‏ں زمانہ غیبت وچ ولایت فقیہ در حقیقت امام معصوم (ع) کى حکومت دا تسلسل اے تے اس وقت ولى فقیہ امام معصوم (ع) دا نائب سمجھیا جاتاہے اس لحاظ تو‏ں خدا کى حاکمیت، رسول خدا(ص) تے ائمہ معصومین ( علیہم السلام)کى حکومت تے زمانہ غیبت وچ ولایت فقیہ بالترتیب اک ہى سلسلہ کى کڑیاں اے جو آپس وچ جڑى ہوئیاں نيں(۳)

____________________

۱) عباس کعبى بررسى تطبیقى مفہوم ولایت فقیہ قم ، مؤسسہ انتشاراتى ظفر۰ ۱۳۸ ، ص ۴۱ _ قانون اساسى جمہورى اسلامى ایران اصل پنجم_

۲) ولایت فقیہ امام خمینى ، مؤسسہ تنظیم تے نشر آثار امام خمینى ۱۳٧۳ ص ۳٧_

۳) ایضاً ص ۴۰_

۳۴۱ اہلسنت دے نظریہ دے مطابق خلافت ناں اے جانشینى رسول (ص) دے عنوان تو‏ں دینى تے دنیاوى امور وچ مکمل حاکمیت دا _

ابن خلدون کہندے نيں : خلافت ناں اے دین کى حفاظت تے سیاست دنیا دے لئی صاحب شریعت کى طرف تو‏ں جانشین ہونا(۱)

ماوردى (متوفى ۴۵۰ ھ ) کہندے نيں :

الامامة موضوعة لخلافة النبوة فى حراسة الدین تے سیاسة الدنیا (۲)

خلافت ناں اے دین کى حفاظت تے سیاست دنیا دے لئی رسول خدا(ص) کى طرف تو‏ں جانشین ہونے دا _

اخوان الصفا کہندے نيں : بادشاہ زمین اُتے خدا دے جانشین نيں _اور دین دے پاسبان نيں(۳) ماوردى خلافت کى تعریف کرنے دے بعد کہندے نيں ' ' اصم دے علاوہ تمام علماء اسلام متفق نيں کہ امام کى بیعت واجب اے _البتہ اس دے وجوب دے مدرک تے دلیل وچ اختلاف اے کہ کیہ اوہ عقل اے یا شرع؟ لیکن شریعت نے حاکمیت ولى خدا دے حوالے کى اے _

اللہ تعالى قرآن وچ فرماتااے:

( یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله تے اطیعوا الرسول تے اولى الامر منکم ) (۴)

____________________

۱_ مقدمہ ابن خلدون ص ۱٦٦_

۲ _ الاحکا‏م السلطانیہ على بن محمد الماوردى ، بیروت لبنان، دار الکتب الاسلامیہ ۱۹۸۵ ، ۱۴۰۵ ق ص ۵_

۳_ نظام حکومتى تے ادارى در اسلام باقر شریف قرشى ترجمہ عباس على سلطانى مشہد ،بنیاد پوہش ہاى اسلامى ۱۳٧۹ ص ۲۴۰_

۴_ سورہ نساء ۵۹_

۳۴۲ اے ایمان والو خدا کى اطاعت کرو تے رسول او ر اپنے وچو‏ں صاحبان امر کى اطاعت کرو_

اس طرح خدا نے اولى الامر جو کہ معاشرے دے رہبر نيں کى اطاعت اسيں اُتے واجب قرار دى اے _

ہشام بن عروة، ابوہریرہ تو‏ں روایت کردے نيں : رسول خدا(ص) نے فرمایا : میرے بعد تسيں اُتے رہبر حکومت کرن گے _ نیک حاکم نیکى کےنال تے بدکردار حاکم برائی کےنال _ پس جو حق دے مطابق ہوئے اس کى اطاعت کرو _ کیونجے جے نیک کم کرن گے تاں تواڈے تے انہاں دے فائدے وچ ہون گے تے جے برے کم انجام دتیاں گے تاں تواڈے فائدے تے خود انہاں دے نقصان وچ ہون گے(۱)

علمائے اہلسنت نے اصل خلافت نو‏‏ں آیت اولى الامر تو‏ں لیا اے (۲) جدو‏ں کہ تمام شیعہ علماء تے مفسرین اس گل اُتے متفق نيں کہ اس آیت وچ اولى الامر تو‏ں مراد ائمہ معصومین (ع) (ع) نيں جو کہ مادى تے معنوى رہبر نيں _ اس کى دلیل ایہ اے کہ اس آیت وچ اطاعت نو‏‏ں بغیر کسى قید تے شرط دے تے خدا تے رسول (ص) کى اطاعت دے ردیف وچ ذکر کيتا گیا اے _ لہذا ایسى اطاعت صرف معصومین(ع) دے لئی قابل تصور اے _ جدو‏ں کہ دوسرے افراد جنہاں کى اطاعت واجب ہوتى اے اوہ محدود تے قیود تے شرائط دے نال ہوسکتى اے (۳) بہر حال رہبر یا خلیفہ کى شرائط بھى متفق علیہ نئيں نيں _ ماوردى امامت دے لئی درج ذیل شرائط نو‏‏ں معتبر قرار دیندے نيں _

عدالت اپنى تمام شرائط کےنال مرتبہ اجتہاد اُتے فائز ہونا

____________________

۱ _ الماوردى ص ۵_

۲_ تفسیر کبیر فخر الدین رازى بیروت دار الکتب العلمیة ۱۴۱۱ ق ۱۹۹۰ م ج ۹ ، ۱۰ ص ۱۱٦ ، ۱۱٧، جامع البیان فى تفسیر القرآن طبرى ج ۵ ص ۲۴۱ ، ۲۴۲ تفسیر المنار ج۵ ص ۱۸۱_

۳ _ ترجمہ تفسیر المیزان محمد حسین طباطبائی ج ۴ ص ٦۳٦_٦٦۳ سورہ بقرہ ذیل آیت ۵۹ پیام قرآن ، ناصر مکارم شیرازى تے ہمکاران ج۹ ص ۵۴_

۳۴۳ ناقص الاعضاء نہ ہو

صاحب را ے ہونا

شجاعت تے بہادری

نسب یعنى امام دا تعلق قبیلہ قریش تو‏ں ہو(۱)

البتہ اکثر علمائے اہلسنت عدالت نو‏‏ں شرط نئيں سمجھدے(۲) چنانچہ کہندے نيں : اولو الامر تو‏ں مراد حکا‏م، امراء تے بادشاہ نيں تے ہر حاکم جو حکومت حاصل کرلے اس کى اطاعت واجب اے چاہے اوہ عادل ہوئے یا ظالم_

تفسیر المنار وچ اشارةً کہیا اے کہ بعض دا نظریہ اے کہ آیت تمام حاکماں کى اطاعت دے متعلق اے تے اسنو‏ں واجب قرار دیتى اے (۳) تے اس بارے وچ انہاں نے روایات بھى نقل کى نيں(۴)

مختصر طور اُتے ایويں کہاجاسکتاہے کہ ساڈے عقیدہ دے مطابق خلافت الاحکا‏م السلطانیہ وچ مذکور تعریف تے خصوصیات دے پیش نظر حیات اسلامى کى ضروریات وچو‏ں اے _ لیکن قابل غور نکتہ ایہ اے کہ اوہ خلافت جو اموى تے عباسى دور یا حتى رحلت رسول (ص) دے بعد سامنے آئی ، حقیقى اسلامى حکومت دے نال اس دا کوئی تعلق نئيں تھا_ اس دن تو‏ں خلافت ابہام دا شکار اے _ لیکن پہلا سوال ایہ اے کہ رسول خدا(ص) کى طرف تو‏ں مقرر کردہ خلیفہ کون اے ؟ تریخ بتاتى اے کہ رسول خدا(ص) نے یوم الدار(۵) وچ لفظ خلیفہ ، نیابت تے جانشینى دے معنى وچ حضرت على (ع) دے لئی استعمال کيتا تھا_

حضرت ابوبکر کى خلافت دے بارے وچ ابن خلدون کہندے نيں : رسول خدا(ص) کى وفات دے وقت صحابہ نے پیش قدمى کى تے انہاں کى بیعت کرلى(٦) لہذا اوہ آنحضرت(ص) دے مقرر کردہ نئيں نيں_

____________________

۱) الماوردى ایضاًص ٦_

۲) الاردشاد ،امام الحرمین جوینى ص ۴۲٦ ، ۴۲٧ _ایضاً باقر شریف قرشى ص ۲۵٦ ، ۲٦۰ _

۳) تفسیر المنار ج۵ ص ۱۸۱_

۴) صحیح مسلم ج ۳ ، کتاب الامارہ باب اطاعة الامراء تے انہاں منعوا الحق ص ۴٧۴ ، ۴٦٧_

۵) یوم الدار اوہ دن اے جس دن رسول خدا (ص) نے حکم خدا تو‏ں اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں اسلام کى دعوت دى تھى _

٦) باقر شریف القرشى ص ۲۴٦_

۳۴۴ علاوہ برااں الاحکا‏م السلطانیہ وچ اسلامى حاکم کى جو خصوصیات بیان کى گئیاں نيں جے انکا مصداق خارجى وجود وچ آجائے تاں ایہ انہاں صفات دے بہت نیڑے نيں جو علماء شیعہ نے ولى فقیہ دے متعلق بیان کى نيں _ سوائے قریشى ہونے دے کہ جو خالصةً اہلسنت دا نظریہ اے _البتہ اہلسنت دے چار مذاہب دے بعض فقہاء معتقد نيں کہ ممکن اے خلافت تے حکومت طاقت دے زور اُتے حاصل کى جائے _ تے جو طاقت دے زور اُتے حاکم بن جائے اسکى اطاعت واجب اے (۱) احمد ابن حنبل علم تے عدالت کو شرط نئيں سمجھدے _ تے اک حدیث نقل کردے نيں جس دے مطابق ہر اوہ شخص جو تلوار (طاقت ) دے زور اُتے بر سر اقتدار آجائے اوہ خلیفہ تے امیر المؤمنین اے _ کسى دے لئی جائز نئيں اے کہ اس کى امامت دا انکار کرے چاہے اوہ نیک ہوئے یا فاسق تے فاجر(۲)

ان تمام تنازعات تے اختلافات تو‏ں صرف نظر کردے ہوئے شیعہ تے اہلسنت دے نظریات دے درمیان بنیادى فرق ایہ اے کہ شیعہ معتقدہاں زمانہ غیبت وچ صرف وہى افراد حق حکومت رکھدے نيں جو بطور خاص یا عام اس ذمہ دارى دے لئی آنحضرت(ص) کى طرف تو‏ں مقرر کيتے گئے ہاں_ اصطلاح وچ اسنو‏ں ولایت فقیہ کہندے نيں یعنى اس نظریہ دے مطابق حکومت دا تعین اُتے تو‏ں ہوتاہے حتى کہ جو حق عوام نو‏‏ں حاصل اے اوہ خدا کى جانب تو‏ں اے _اک خدا پرست انسان کبھى بھى حکومت کى بنیاد دے طور اُتے مخلوق دے ارادہ نو‏‏ں قبول نئيں کرسکدا جدو‏ں تک اوہ خالق دے ارادہ تو‏ں منسلک نہ ہوئے _

لیکن اہلسنت دے نظریہ دے مطابق ایسا نئيں اے _ جداں کہ خلیفہ اول کى خلافت بھى رسول خدا (ص) دے تقرر تو‏ں نئيں تھی_ بلکہ بعض صحابہ کى بیعت دے نتیجہ وچ وجود وچ آئی تھی_ تے اسى طرز تو‏ں اگے بڑھی_

____________________

۱) الفقہ الاسلامى تے ادلتہ ج ٦ ص ٦۸۲_

۲) الماوردی ص ۲۰_

۳۴۵ باسمہ تعالى

ضمیمہ نمبر ۲

سوال:ایسا معاشرہ جس وچ شیعہ ، غیر شیعہ، مسلم تے غیر مسلم افراد بستے نيں اس وچ ولى فقیہ دے حکم کى حد ودکیہ نيں ؟

مختصر جواب:

حکومتى مسائل دے سلسلہ وچ اوہ ولایت مطلقہ جو اللہ تعالى کى طرف تو‏ں رسول خدا (ص) نو‏‏ں عطا کى گئی اے وہى حکومتى اختیارات ائمہ معصومین (ع) تے انہاں دے بعد فقیہ عادل نو‏‏ں دتے گئے نيں _ تے اس وچ کوئی فرق نئيں اے _

قرآن مجید تے شیعہ تے سنى احادیث وچ غور کرنے تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ اسلام ایسا دین نئيں اے جو فقط عبادات تے انفرادى آداب تے رسوم وچ منحصر ہو_ تے سیاسى ، اجتماعى تے اقتصادى مسائل پراس کى نگاہ نہ ہوئے _ فقیہ دا حکم بھى خدا تے رسول دا حکم اے _ اسلام اک عالمگیر دین اے _ فقط مسلماناں کےنال مخصوص نئيں اے _ بلکہ آیات تے روایات نے صراحت دے نال اس حقیقت نو‏‏ں بیان کيتا اے _اور اسلامى احکا‏م دنیا دے تمام افراد دے لئی نيں _

تفصیلى جواب:

اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ رسول خدا (ص) تے ائمہ معصومین (ع) کى ولایت ، اس حکومت تے ولایت دے واضح ترین مصادیق وچو‏ں اے جو ہر دور تے زمانہ وچ معاشرے کى ضرورت رہى اے _ ایہ ولایت اورخلافت

۳۴٦ خداوند کریم کى طرف تو‏ں معصومین (ع) تے زمانہ غیبت وچ جامع الشرائط فقیہ نو‏‏ں تفویض کى گئی اے (۱)

ولایت چاہے تکوینى ہوئے یا تشریعى ، اللہ تعالى کى ذات وچ منحصر اے _اور اس حاکمیت وچ کوئی بھى اس دا شریک نئيں اے _

عقل نے ہمیشہ انسان نو‏‏ں خدا کى اطاعت دا پابند قرار دتا اے _اور الہى قوانین کى مخالفت نو‏‏ں اس دے لئی حرام قرار دتا اے _اور ایہ ولایت مطلقہ تے اطاعت ہمیشہ خدا کى ذات واحدہ وچ منحصر اے _ مگر ایہ کہ خداند متعال مقام تشریع وچ ولایت دا کوئی مرتبہ کسى دوسرے نو‏‏ں تفویض کردے کتاب تے سنت کى رو تو‏ں اللہ تعالى نے ایہ ولایت انبیاء تے ائمہ معصومین علیہم السلام نو‏‏ں عطا فرمائی اے _

مذکورہ سوال کى وضاحت دے لئی ضرورى اے کہ پہلے فتوى تے حکم دے دقیق معانى بیان کيتے جاواں _ ہور حکم تے فتوى دے درمیان موجود فرق نو‏‏ں واضح کيتا جائے _فیر ولى فقیہ دے حکم کى حدود تے شیعہ تے سنى تے مسلم غیر مسلم تمام افراد دے لئی اس کى اطاعت دے لازم ہونے کى تحقیق کى جائے_ جناب عمید زنجانى کہندے نيں لغت وچ حکم: استقرار ، ثبوت تے استحکا‏م نو‏‏ں کہندے نيں _ لیکن قرآنى اصطلاحى وچ حق نو‏‏ں باطل تو‏ں ممتاز کرنے ، اختلاف نو‏‏ں ختم کرنے تے فیصلہ کرنے نو‏‏ں حکم کہندے نيں _ جدو‏ں کہ فقہى اصطلاح وچ حکم دا اطلاق عام طور اُتے قانون الہى اُتے ہوتاہے _ اس کى تعریف بیان کردے ہوئے کہندے نيں حکم ناں اے اس خطاب شرعى دا جو مکلفین دے افعال دے نال مربوط ہو_ تے اس کى دو قسماں نيں تکلیفى تے وضعى(۲)

حکم تے فتوى وچ فرق

اگر حاکم یا جامع الشرائط مجتہد کسى خاص موضوع دے متعلق کوئی حکم صادر کرے تاں دوسرے مجتہدین اس

____________________

۱)قال الامام حسن العسکرى (ع) فانى قد جعلته علیکم حاکما فاذا حکم بحکمنا فلم یقبله منه فانما استخف بحکم الله تے علینا رد تے الراد علینا الراد على الله تے هو على حد الشرک بالله _ بحار الانوار ج ۲ ص ۲۲۱ ح۱_

۲) عمید زنجانى ، عباس على فقہ سیاسی ج۲ ص ۱۴۸ انتشارات ۱۳٧٧_

۳۴٧ حکم کى مخالفت نئيں کرسکدے تے تمام افراد اُتے چاہے اوہ دوسرے مجتہدین دے مقلد ہاں اس حکم دا اتباع کرنا واجب ہوتاہے _ بلکہ ایہ حکم حاکم تے دوسرے مجتہداں اُتے بھى حجت ہوتاہے _ جدو‏ں کہ فتوى وچ جے کوئی مجتہد کسى مسئلہ دے متعلق اک فتوى دیتاہے تاں ممکن اے بعض ہور مجتہدین دا فتوى اس دے خلاف ہوئے (۱)

ولى فقیہ دے حکم کى حدود

مسئلہ ولایت فقیہ کى اک اہ‏م ترین بحث ولى فقیہ دے اختیارات کى حدود دے بارے وچ اے _ کیہ ایہ اختیارات محدود تے نسبى نيں ؟ یا ولى فقیہ رسول خدا(ص) دے تمام حکومتى اختیارات دا حامل ہوتاہے ؟ دوسرے لفظاں وچ حکومتى امور وچ فقیہ عادل کى ولایت رسول خدا(ص) کى ولایت کى طرح اے ؟ یا نہ ؟ اگرچہ بعض افراد فقیہ دے اختیارات نو‏‏ں امور حسبیہ اورمال مجہول المالک وچ تصرف جداں امور وچ محدود قرار دیندے نيں _ تے فقیہ عادل دے مکمل تے مطلق اختیارات دے قائل نئيں نيں _ بلکہ اسنو‏ں نسبى سمجھدے نيں _ لیکن اس گل نو‏‏ں دیکھدے ہوئے کہ فقیہ عادل اک اسلامى حکومت دا سربراہ اے _ لہذاضرورى اے کہ اوہ اسنو‏ں بہترین طریقہ تو‏ں چلاسکتاہو_ لہذا عوام دے مصالح ، قوانین الہى تے اسلامى موازین تے ضوابط کى حدود دے علاوہ ولى فقیہ دے اختیارات کى کوئی حد نئيں اے _اسى لئے ولایت فقیہ نو‏‏ں ولایت مطلقہ فقیہ تو‏ں تعبیر کردے نيں حکومتى مسائل دے سلسلہ وچ خداوند کریم کى طرف تو‏ں رسول خدا نو‏‏ں جو ولایت مطلقہ تفویض ہوئی اے _ بالکل وہى حکومتى اختیارات ائمہ معصومین (ع) تے انہاں دے بعد فقیہ عادل نو‏‏ں دتے گئے نيں _ تے اس سلسلہ وچ کسى قسم دا کوئی فرق نئيں اے (۲)

اسى بارے وچ امام خمینى فرماندے نيں : ایہ خیال بالکل غلط اے کہ رسول خدا (ص) دے حکومتى اختیارات امیر المؤمنین (ع) تو‏ں زیادہ سن یا امیر المؤمنین دے اختیارات دا دائرہ فقیہ دے اختیارات تو‏ں وسیع تر اے _ البتہ رسول خدا(ص) دے فضائل تمام کائنات تو‏ں ودھ ک‏ے نيں_ تے انہاں دے بعد حضرت امیر المؤمنین دے فضائل

____________________

۱) احکا‏م تقلید تے اجتہاد ، موگہى عبدالرحیم ص ۱٦۴ ، سال ۱۳٧۵_

۲) ودموکراسى در نظام ولایت فقیہ کواکبیان ، مصطفى ص ۱۲٦ انتشارات عروج سال ۱۳٧۰_

۳۴۸ سب تو‏ں زیادہ نيں _ لیکن معنوى فضائل کى زیادتى حکومتى اختیارات وچ وادھا دا باعث نئيں بنتى (۱)

قرآن کریم ، شیعہ تے سنى احادیث تے مختلف ابواب وچ فقہاء دے فتاوى وچ غور کرنے تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ اسلام اک ایسا دین نئيں اے جو فقط عبادات تے انفرادى آداب تے رسوم وچ محدود تے منحصر ہو_ تے سیاسى ، اجتماعى تے اقتصادى مسائل اُتے اس کى نگاہ نہ ہو_ خدا ، حکومت ، خاندان ، امت مسلمہ تے غیر مسلم امتاں دے متعلق انسان نو‏‏ں اپنى پیدائشے تو‏ں لےک‏ے زندگى دے آخرى مراحل تک جو کچھ انجام دینا اے اس دے لئی اسلام دے پاس قوانین تے ضوابط نيں _ جداں کہ پہلے کہیا جاچکاہے کہ فقیہ دا حکم خدا تے رسول (ص) دا حکم اے _ تے اسلام اک عالمگیر دین اے _ فقط مسلماناں دے نال مربوط نئيں اے _ جس طرح آیات تے روایات اس حقیقت کى وضاحت کرتى نيں _ اسيں بطور نمونہ بعض کى طرف اشارہ کردے نيں _

( تے ما ارسلناک الا کافة للناس بشیراً تے نذیراً تے لکن اکثر الناس لا یعلمون ) (۲)

اور اساں توانو‏‏ں تمام افراد دے لئی بشارت دینے تے ڈرانے والا بناکر بھیجیا اے _ لیکن اکثر لوک نئيں جاندے_

لفظ الناس وچ شیعہ ، سنى ، مسلما‏ن تے غیر مسلما‏ن سب شامل نيں _ ہور ارشاد ہوتاہے یا ایہا الناس انى رسول اللہ الیکم جمیعا(۳) اے لوکاں وچ تسيں سب کى طرف خدا دا بھیجیا ہويا ہاں _ لفظ الناس ضمیر کم تے لفظ جمیعاً تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ خطاب سب لوکاں تو‏ں اے تے سب اس وچ شامل نيں _ آیت تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ رسول خدا(ص) دا تعلق کسى اک قوم ، گروہ یا قبیلہ دے نال نئيں اے بلکہ آپ (ص) خدا کى طرف تو‏ں تمام افراد دے لئی بھیجے گئے نيں _

____________________

۱) ولایت فقیہ ، امام خمینى ص ٦۴ مؤسسہ نشر آثار امام خمینى چاپ اول ۱۳٧۳_

۲) سورة نساء ۲۸_

۳) سورة اعراف ۱۵۸_

۳۴۹ بسم اللہ الرحمن الرحیم

ضمیمہ نمبر ۳

سوال : ولى فقیہ دے نال مسلماناں دا رابطہ تے تعلق کس طرح دا ہونا چاہیئے؟

مختصر جواب:

۱ _ ولایت فقیہ دے الہى تے عوامى جواز والے نظریے دے مطابق غیر مسلم ملکاں وچ رہنے والے مسلماناں اُتے بھى ولى فقیہ کى اطاعت واجب اے _

۲ _ امام خمینى فرماندے نيں : ولى فقیہ تمام صورتاں وچ ولایت رکھتاہے_ لیکن مسلماناں دے امور کى سرپرستى تے حکومت کى تشکیل مسلماناں کى اکثریت آرا دے نال وابستہ اے _

۳ _ جدو‏ں دوسرے ملکاں وچ مسلماناں کى سرپرستى کرنے وچ کوئی مشکل در پیش نہ ہوئے تاں فیر امت مسلمہ اُتے ولایت دے سلسلہ وچ کوئی رکاوٹ نئيں رہتى _

۴ _ امیر المؤمنین (ع) امام تے امت دے رابطے نو‏‏ں مندرجہ ذیل موارد دے قالب وچ بیان فرماندے نيں امت دے امام اُتے ایہ حقوق نيں خیرخواہی، حقوق کى ادائیگی، تعلیم، آداب سکھانا تے امت اُتے امام دے حقوق نيں بیعت اُتے قائم رہنا، خیرخواہى دا حق ادا کرنا تے مطیع رہنا_

۳۵۰ تفصیلى جواب:

مذکورہ سوال دے جواب دے متعلق سب تو‏ں پہلے تاں مسئلہ دے تمام مفروضات تے اس دے متعلقہ مسائل اُتے گفتگو کرن گے _ تے آخر وچ رابطہ کى قسماں نو‏‏ں مورد تحقیق قرار دین گے_

مفروضات _ اک اسلامى معاشرہ یا جغرافیایى حدود دے نال متعین اک اسلامى ملک جو اک خاص سسٹم تے نظام بنام ولایت فقیہ دے تحت کم کرتاہو(۱) دوسرے لفظاں وچ اک ایسى سرزمین جس اُتے اسلامى حکومت دا مکمل تسلط ہوئے _ تے اک خاص حیثیت کى حامل ہوئے کہ جسنو‏ں اسيں ام القرى کہندے نيں(۲) ام القرى کى اہ‏م ترین تے اصلى خصوصیت ایہ اے کہ اک تاں اس سرزمین اُتے اسلامى حکومت قائم ہوئے تے دوسرا ایہ کہ ام القرى کى رہبرى دا دائرہ کار تمام امت مسلمہ کى حد تک اے _اگرچہ فى الحال سرزمین ام القرى کادائرہ کار محدود حد تک اے (۳) انہاں مفروضہ موارد کى طرف دیکھدے ہوئے ولى فقیہ دے نال مسلماناں دے روابط اُتے بحث کردے نيں_

رابطہ کى قسماں

۱ _ سیاسى فقہی۲ _ امت تے امام

رابطہ کى قسماں تو‏ں پہلے اسلامى ملکاں کى حدود، ولایت فقیہ دے معتبر ہونے کى ادلہ تے ولایت فقیہ دے معتبر ہونے وچ بیعت دے کردار جداں مسائل کى تحقیق کردے نيں از نظر اسلام امت تے اسلامى معاشرہ کى وحدت دا اصلى عامل عقیدہ کى وحدت اے _ لیکن اس دے باوجود ایہ یاد رہے کہ اک طرف تاں طبیعى تے بین الاقوامى جغرافیایى حدود کى حامل سرزمین کلى طور اُتے فاقد اعتبار نئيں اے _ چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ دار الاسلام جو کہ مخصوص حدود دے نال مشخص ہوتاہے اسلامى فقہ وچ اس دے خاص احکا‏م موجود نيں _

____________________

۱) آیت اللہ مصباح یزدى اختیارات ولى فقیہ در خارج از مرزہا مجلہ حکومت اسلامی سال اول ش ۱ ص ۸۱_

۲) محمد جواد لاریجانى مقولاتى در استراتى ملى تہران مرکز ترجمہ تے نشر کتاب ۱۳٦٧ ص ۲۵_

۳) محمد جواد لاریجانى حکومت اسلامى تے مرزہاى سیاسی مجلہ حکومت اسلامى سال اول ش ۲ زمستان ٧۵ ص ۴٦ ، ۴۵_

۳۵۱ دوسرى طرف عقیدہ دا مختلف ہونا کلى طور پراختلاف دا یقینى عامل نئيں اے _ کیونجے ممکن اے :اسلامى ملکاں وچ موجود غیر مسلم افرا دکو اسلامى حکومت کى حمایت حاصل ہو_ اوراک طرح تو‏ں اس دے شہرى ہاں (۱) ولایت فقیہ کى مشروعیت والے نظریہ کى بناپر ممکن اے اس دا سرچشمہ ولایت تشریعى الہى ہوئے یا عوامى ہوئے _ دوسرى صورت وچ در حقیقت بیعت ولایت فقیہ نو‏‏ں مشروعیت عطا کرنے وچ بنیادى کردار ادا کرتى اے _ ولى فقیہ دے مسلماناں کےنال سیاسى فقہى تعلق دے بارے وچ آیت اللہ مصباح یزدى فرماندے نيں :

اگر اسيں ولایت فقیہ کى مشروعیت دے سلسلے وچ پہلے نظریہ دے قائل ہاں _ یعنى ولایت فقیہ دا سرچشمہ الہى ولایت تشریعى نو‏‏ں قرار داں تاں فیر اس دا فرمان ہر مسلما‏ن دے لئی لازم الاجراء ہوئے گا _ پس غیر اسلامى ملکاں وچ رہنے والے مسلماناں اُتے بھى اس کى اطاعت واجب ہوئے گی_

اور جے دوسرے نظریہ دے قائل ہاں یعنى ولایت فقیہ کى مشروعیت دا سرچشمہ عوام ہاں _ تاں کہہ سکدے نيں کہ امت کى اکثریت دا انتخاب یا اہل حل تے عقد تے شورى دے ممبران کى اکثریت دا انتخاب دوسرےآں اُتے بھى حجت اے _

اس نظریہ کى بنیاد اُتے بھى غیر مسلم ملکاں وچ رہنے والے مسلماناں اُتے ولى فقیہ کى اطاعت ضرورى اے چاہے انہاں نے اس کى بیعت کى ہوئے یا نہ(۲)

اسى دے متعلق جدو‏ں امام خمینى تو‏ں فتوى پُچھیا گیا کہ کونسى صورت وچ جامع الشرائط ولى فقیہ اسلامى معاشرہ اُتے ولایت رکھتاہے تاں آپ نے فرمایا :

بسمہ تعالى _ تمام صورتاں وچ ولایت رکھتاہے _ لیکن مسلماناں دے امور کى سرپرستى تے حکومت کى تشکیل مسلماناں کى اکثریت آراء کےنال مربوط اے کہ جس دا ذکر اسلامى جمہوریہ ایران دے قانون

____________________

۱) سابقہ مصدرآیت اللہ مصباح یزدى ص ۸۴_

۲) آیت اللہ مصباح یزدى _ اختیارات ولى فیہ در خارج از مرزہا حکومت اسلامى سال اول ش ۱ ص ۸۸، ۸۹_

۳۵۲ اساسى وچ موجودہے _ تے جسنو‏ں صدر اسلام وچ بیعت دے نال تعبیر کيتا جاندا سی _ روح اللہ الموسوى الخمینی (۱)

اس بارے وچ آیت اللہ جوادى آملى فرماندے نيں :

ایتھ‏ے دو گلاں نيں جو اک دوسرے تو‏ں جدا ہونى چاہن اک شرعى جہت دے نال مربوط اے تے دوسرى بین الاقوامى قانون دے نال _شرعى لحاظ تو‏ں کوئی مانع نئيں اے نہ فقیہ دے لئی کہ اوہ سب کاوالى ہواور نہ ہى تمام دنیا دے مسلماناں دے لئی کہ اس کى ولایت نو‏‏ں تسلیم کرلاں _ بلکہ ایسى ولایت دا مقتضى موجودہے جس طرح مرجع کى تقلید تے قضاوت دا نافذ ہونا اے _کیونجے جے اک مرجع تقلید (مجتہد) اک خاص ملک وچ زندگى بسر کرتاہو تے اسى ملک دا رہنے والا ہوئے تاں اس دا فتوى دنیا وچ رہنے والے اس دے تمام مقلدین دے لئی نافذ العمل اے _ اسى طرح جامع الشرائط فقیہ جے کوئی فیصلہ صادر کرتاہے تاں تمام مسلماناں اُتے اس اُتے عمل کرنا واجب اے تے اس کى مخالفت کرنا حرام اے _

اور دوسرا مطلب یعنى بین الاقوامى قانون دے لحاظ تو‏ں جدو‏ں تک کوئی رسمى تعہد او ر قانونى عہد تے پیمان اس ولایت دے نافذ ہونے وچ رکاوٹ نہ بنے تے نہ ولایت فقیہ دے لئی کوئی مانع ہوئے تے نہ ہى دنیا دے دوسرے ملکاں دے رہنے والے مسلماناں کى سرپرستى دے لئی کوئی رکاوٹ ہوئے تاں فیر تقلید تے فیصلے کى طرح ایہ ولایت بھى واجب العمل ہوگى _ لیکن جے کوئی قانونى تے بین الاقوامى عہد اس ولایت دے نفوذ وچ مانع بن جائے تے مخالفین عملى طور اُتے اس دے لئی رکاوٹ بن جاواں تاں فیر فقیہ تے عوام دونے مجبور نيں(۲)

اب اسيں رابطہ کى دوسرى قسم یعنى امت تے امام دے رابطہ اُتے بحث کردے نيں _ تے اس دے لئی ایتھ‏ے اسيں نہج البلاغہ تو‏ں امیر المؤمنین (ع) دے کلام دا اک ٹکڑا ذکر کردے نيں _امیر المؤمنین قاسطین (اہل صفین) کے

____________________

۱) مصطفى کواکبیان مبانى مشروعیت در نظام ولایت فقیہ تہران عروج چاپ اول ۱۳٧۸ ص ۲۵۸ ، ۲۵٧_

۲) عبداللہ جوادى آملى ولایت فقیہ ولایت فقاہت تے عدالت اسراء ، چاپ اول ۱۳٧۸ ، ص۴٧۸، ۴٧۹_

۳۵۳ خلاف جنگ اُتے ابھاردے ہوئے لوکاں تو‏ں فرماندے نيں :

اے لوگو میرا تسيں اُتے اک حق اے او رتواڈا بھى مجھ اُتے اک حق اے _ مجھ اُتے واجب اے کہ تمہارى خیر خواہى تو‏ں دریغ نہ کراں_ بیت المال وچو‏ں جو تواڈا حق اے اسنو‏ں ادا کراں _ توانو‏‏ں تعلیم داں تو‏ں کہ جاہل نہ رہو_ تے توانو‏‏ں آداب سکھاواں تو‏ں کہ اہل علم بنو_

اور میرا تسيں اُتے ایہ حق اے کہ میرى بیعت اُتے قائم رہو_ پوشیدہ تے علانیہ طور اُتے میرى خیر خواہى دا حق ادا کرو _ جدو‏ں توانو‏‏ں بلاواں تاں آجاؤ تے جدو‏ں حکم داں تاں اس اُتے عمل کرو(۱)

____________________

۱) نہج البلاغہ خطبہ ۳۴_

۳۵۴ اصطلاحات

۱) Rationality

۲) Secular Rationality

۳) Industrial Democracy

۴) Liberalism

۵) Pluralism

٦) Realism

٧) Nazism

۸) fascism

۹) Absolute choiceism

۱۰) Relativism

۱۱) Pluralism

۱۲) Individualism

۱۳) Wholism

۱۴) Political philosophy

۱۵) Strategic Studies

۱٦) Constitutionality

۱٧) Assembly Of Experts