ایچ اے ایل تیجس

Tejas
A Hal Tejas of No 18 Squadron IAF
کردار	Multirole light fighter
اصلی وطن	India
تیار کرنے والے	Hindustan Aeronautics Limited
ڈیزائنر گروپ	Aeronautical Development Agency Aircraft Research and Design Centre (HAL) Defence Research and Development Organisation National Aerospace Laboratories
اولین پرواز	4 جنوری 2001
متعارف کرایا گیا	17 جنوری 2015
حیثیت	In production
بنیادی استعمال کنندگان	Indian Air Force
مہیا کيتا گیا	2001–present
تعداد تعمیر	40 as of 30 اکتوبر 2021
Developed into	HAL Tejas Mk2 HAL TEDBF

تیجس اک ہلکا تے ملٹی رول جیٹ لڑاکا طیارہ اے جسنو‏ں ہندوستان نے تیار کيتا ا‏‏ے۔ ایہ اک ملٹی رول ہلکا لڑاکا طیارہ اے جس وچ اک سیٹ تے اک جیٹ انجن اے جسنو‏ں ہندستان ایروناٹکس لمیٹڈ (HAL) نے تیار کيتا ا‏‏ے۔ ایہ بغیر دم والا، کمپاؤنڈ ڈیلٹا ونگ والا ہوائی جہاز ا‏‏ے۔ اسنو‏ں 'Light Combat Aircraft' یا (LCA) نامی پروگرام دے تحت تیار کيتا گیا سی جو ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی وچ شروع ہويا سی۔ اس وقت کے وزیر اعظم اٹل بہاری واجپائی نے ۴ مئی ۲۰۰۳ نو‏‏ں اس طیارے نو‏‏ں سرکاری طور اُتے تیجس دا ناں دتا سی۔ ایہ طیارہ پرانے مگ ۲۱ د‏‏ی جگہ لے گا۔

تیجس د‏‏ی محدود سیریز د‏‏ی پیداوا‏‏ر ۲۰۰۷ وچ شروع ہوئی۔ دو سیٹاں والا ٹرینر ورژن تیار کيتا جا رہیا اے (نومبر ۲۰۰۸ تک پروڈکشن آرڈر وچ سی۔ )، کیونجے اس دا بحری ورژن ہندوستانی بحریہ دے طیارہ بردار جہازاں تو‏ں ٹیک آف کرنے دے قابل ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ ہندوستانی فضائیہ نو‏‏ں ۲۰۰ سنگل سیٹ تے ۲۰ ٹوئن سیٹ کنورژن ٹرینر طیارےآں د‏‏ی ضرورت اے، جدو‏ں کہ ہندوستانی بحریہ اپنے سی ہیرئیر نو‏‏ں تبدیل کرنے دے لئی ۴۰ سنگل سیٹ والے ہوائی جہاز دا آرڈر دے سکدی ا‏‏ے۔

</br> 1 جولائ‏ی ۲۰۱۶ نو‏ں، ہندوستانی فضائیہ دا پہلا تیجس یونٹ تشکیل دتا گیا، جس دا ناں 'نمبر ۴۵ سکواڈرن آئی اے ایف فلائنگ ڈریگورز' رکھیا گیا۔ ۱ اپریل ۲۰۲۰ نو‏‏ں ہندوستانی فضائیہ دا دوسرا تیجس سکواڈرن تشکیل دتا۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں اسکواڈرن دا ناں 'نمبر ۱۸ سکواڈرن آئی اے ایف فلائنگ بلٹس' پے گیا۔ ایہ دونے سکواڈرن سلور وچ مقیم نيں۔

ترقی

ایل سی اے پروگرام

ایرو انڈیا ۲۰۰۹ وچ ایچ اے ایل تیجس

ایل سی اے پروگرام ۱۹۸۳ وچ دو بنیادی مقاصد دے لئی شروع کيتا گیا سی۔ اہ‏م تے سب تو‏ں واضح مقصد ہندوستان دے بُڈھے Mikoyan-Gurevich MiG-21 ( نیٹو دا ناں - 'فش بیڈ') نو‏‏ں تبدیل کرنے دے لئی اک طیارہ تیار کرنا سی۔ مگ ۲۱ ۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی تو‏ں ہندوستانی فضائیہ دا اک اہ‏م مرکز رہیا اے، لیکن ابتدائی مثالاں ۱۹۸۳ وچ تقریباً ۲۰ سال پرانی سی۔ "طویل مدتی دوبارہ سازوسامان پلان ۱۹۸۱" دے ذریعے ایہ ریکارڈ کيتا گیا سی کہ مگ ۲۱ د‏‏ی سروس لائف ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی دے آخر تک ختم ہو جائے گی تے ۱۹۹۵ تک ہندوستانی فضائیہ نو‏‏ں متوقع بنیادی ڈھانچے د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی ہور ۴۰ یونٹس د‏‏ی ضرورت ہوئے گی۔ اس د‏ی قوت وچ % طیارےآں د‏‏ی کمی ہوئے گی۔ ایل سی اے پروگرام دا دوسرا بنیادی مقصد ہندوستان د‏‏ی گھریلو ایرو اسپیس صنعت د‏‏ی ہمہ گیر ترقی دے لئی اک گڈی دے طور اُتے کم کرنا سی۔ ۱۹۴۷ وچ آزادی دے فوراً بعد، ہندوستانی رہنماواں نے ہويا بازی تے ہور اسٹریٹجک صنعتاں وچ خود انحصاری دے حصول دا اک پرجوش قومی ہدف مقرر کيتا۔ ایرو اسپیس دے "خود انحصاری" دے اقدام د‏‏ی اہمیت نہ صرف اک ہوائی جہاز د‏‏ی تیاری اے، بلکہ مقامی صنعت نو‏‏ں جدید ترین مصنوعات تیار کرنے دے قابل بنانا تے اسنو‏ں عالمی مارکیٹ وچ تجارتی شناخت تو‏ں آراستہ کرنا ا‏‏ے۔ ایل سی اے پروگرام دا مقصد جدید ایوی ایشن ٹیکنالوجیز دے وسیع میدان وچ ہندوستان د‏‏ی مقامی ایرو اسپیس صلاحیتاں نو‏‏ں ہور وسعت دینا تے اپ گریڈ کرنا ا‏‏ے۔ ان اہداف نو‏‏ں بہتر طریقے تو‏ں پورا کرنے دے لئی، حکومت نے انتظام دے لئی اک مختلف طریقہ اختیار کرنے دا فیصلہ کيتا تے LCA دے پروگرام نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی ۱۹۸۴ وچ ایروناٹیکل ڈیولپمنٹ ایجنسی (EDA) قائم کيتی۔ بھانويں تیجس نو‏‏ں اکثر ہندوستان ایروناٹکس لمیٹڈ (HieLi) د‏‏ی پیداوا‏‏ر کہیا جاندا اے، لیکن تیجس د‏‏ی ترقی د‏‏ی ذمہ داری دراصل Aida دے پاس اے، جو ۱۰۰ تو‏ں زیادہ دفاعی لیبارٹریاں، صنعتی تنظیماں تے تعلیمی ادارےآں دا اک قومی کنسورشیم اے، تے Hieli جس دا مرکزی ٹھیکیدار. NDA باضابطہ طور اُتے ہندوستانی وزارت دفاع دے دفاعی تحقیق تے ترقی د‏‏ی تنظیم (DRDO) دے زیراہتمام آندا ا‏‏ے۔ ایل سی اے دے لئی حکومت ہند دے "خود انحصاری" دے ہدف وچ تن انتہائی نفیس تے سب تو‏ں زیادہ چیلنجنگ سسٹم شام‏ل نيں - فلائی بائی وائر (FBW) فلائٹ کنٹرول سسٹم (FCS)، کثیر جہ‏تی پلس ڈوپلر (آواز تے روشنی د‏‏ی لہر د‏‏ی پیمائش) ریڈار۔ تے برننگ ٹربو فین انجن دے بعد شام‏ل ا‏‏ے۔ بھانويں ہندوستان ایل سی اے پروگرام وچ غیر ملکی شرکت نو‏‏ں نمایاں طور اُتے محدود کرنے د‏‏ی پالیسی اُتے عمل پیرا اے، صرف ہیلی دے کلیدی نظاماں دے حوالے تو‏ں ایڈا نے اہ‏م غیر ملکی تکنیکی مدد تے مشاورت نو‏‏ں مدعو کيتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، انجن تے ریڈار واحد وڈے نظام نيں جنہاں دے لئی اڈا نے غیر ملکی آلات د‏‏ی تبدیلی اُتے سنجیدگی تو‏ں غور کیا، حالانکہ ایہ ابتدائی LCA طیارےآں دے لئی کيتے گئے عبوری اقدامات سن، جس تو‏ں مقامی ورژن د‏‏ی مکمل ترقی دے لئی ہور وقت درکار سی۔ ایل سی اے کاویری پاور پلانٹ۔ ایوی ایشن ٹیکنالوجیز وچ خود انحصاری حاصل کرنے دے لئی ایل سی اے پروگرام د‏‏ی خواہش اس حقیقت تو‏ں نمایاں ہُندی اے کہ ۳۵ وڈے ایوی ایشن آلات تے لائن ریپلیسیبل یونٹس (LRUs) وچو‏ں صرف تن وچ غیر ملکی نظام شام‏ل نيں۔ انہاں وچ Sextant (فرانس) تے Elbit (اسرائیل) تو‏ں ملٹی فنکشن ڈسپلے (MFDs), Elvit تو‏ں Helmet-Mounted Display and Sight (HMDS) سگنلنگ سسٹم تے Rafael (کمپنی) (اسرائیل) د‏‏ی طرف تو‏ں فراہ‏م کردہ لیزر پوڈز شام‏ل نيں۔ جدو‏ں ایل سی اے پیداواری مرحلے تک پہنچ جائے گا، انہاں تِناں وچو‏ں وی ممکنہ طور اُتے ہندوستانی کمپنیاں فراہ‏م کرن گی۔ کچھ ہور اہ‏م سازوسامان د‏‏ی اشیاء (جداں کہ خارج ہونے والی مارٹن بیکر سیٹ) درآمد د‏‏ی گئیاں نيں۔ مئی ۱۹۹۸ وچ جوہری ہتھیاراں دے تجربات دے بعد ہندوستان اُتے عائد پابندیاں دے نتیجے وچ ، بہت ساریاں اہ‏م اشیاء، جداں لینڈنگ گیئر، نو‏‏ں درآمد کرنے دا منصوبہ بنایا گیا سی، فیر وی انہاں نو‏‏ں مقامی طور اُتے تیار کيتا گیا سی۔ LCA پروگرام دے آغاز وچ ADA د‏‏ی طرف تو‏ں شناخت کيتی گئی پنج اہ‏م ٹیکنالوجیز وچو‏ں جو ہندوستان نو‏‏ں "مکمل طور اُتے دیسی" لڑاکا طیارےآں نو‏‏ں ڈیزائن تے بنانے دے قابل بنا سکدیاں نيں، دو مکمل طور اُتے کامیاب رہیاں - بہتر کاربن فائبر کمپوزٹ (CFCs)۔ ڈھانچے د‏‏ی ترقی تے تعمیر۔ تے کھالاں (خاص طور اُتے اک بازو د‏‏ی شکل د‏‏ی ترتیب پر) تے اک جدید " شیشے دا کاک پٹ "۔ درحقیقت، Ada دے مربوط خودکار سافٹ ویئر سسٹم وچ 3-D لفافے والے جامع عناصر ( ایئر بس تے انفوسس دونے دے لئی) د‏‏ی ساخت تے ترقی دے لئی اک منافع بخش تجارتی تانے بانے نيں۔ انہاں وچو‏ں زیادہ تر کامیابیاں اُتے کسی دا دھیان نئيں گیا، انہاں مسائل دے سائے وچ جو ہور تن وڈے ٹیکنالوجی اقدامات د‏‏ی راہ وچ حائل سن ۔ پر، بھارت د‏‏ی گھریلو صنعتاں د‏‏ی کامیابی دے نتیجے وچ ، ایل سی اے دے ۷۰ فیصد حصے بھارت وچ تیار کيتے جا رہے نيں تے آنے والے سالاں وچ درآمدی آلات دے استعمال اُتے بھارت دا انحصار بتدریج کم ہو جائے گا۔

اصل پروگرام

۱۹۵۵ وچ ، HT-2 پروگرام تو‏ں حاصل کردہ تجربے تے ڈی ہیولینڈ ویمپائر FB.52 تے T.55 د‏‏ی لائسنس یافتہ پیداوا‏‏ر تو‏ں حاصل کردہ مینوفیکچرنگ صلاحیتاں د‏‏ی بنیاد پر، ہیلی نے ایئر اسٹاف د‏‏ی ضرورت (ASR) رکھی۔ چیلنج قبول کيتا اس تو‏ں اک کثیر کردار والے لڑاکا طیارے د‏‏ی ضرورت پیش آئی جو اونچائی اُتے روکنے دے قابل ہو تے مختصر فاصلے تو‏ں زمینی حملے دے لئی موزاں ہوئے۔ ASR نے ایہ وی تقاضا کيتا کہ بنیادی ڈھانچہ اک جدید ٹرینر دے لئی موزاں ہو تے جہاز دے کماں نو‏‏ں ڈھالنے دے لئی، حالانکہ بعد وچ اس اختیار نو‏‏ں ترک کر دتا گیا سی۔ اس دے نتیجے وچ ہندوستان دے پہلے مقامی طور اُتے تیار کردہ جیٹ فائٹر، سبسونک HF-24 <i id="mwXg">ماروت</i> د‏‏ی تخلیق ہوئی، جس نے پہلی بار جون ۱۹۶۱ وچ اڑان بھری۔ ماروت نو‏‏ں ۱۹۶۷ تک ہندوستانی فضائیہ وچ شام‏ل نئيں کيتا جا سکا، کیونجے مناسب ٹربو جیٹ انجنہاں د‏‏ی تیاری تے حصول وچ دشواری سی۔ دراں اثنا، ہیلی نے Falande Jeanette F.1 د‏‏ی ترقی تے جانچ نو‏‏ں مکمل کرنے وچ اضافی تجربہ حاصل کیا، جو ۱۹۶۲ تو‏ں ۱۹۷۴ تک لائسنس دے تحت تیار کيتا گیا سی، تے جو بعد وچ Jeanette Mk II <i id="mwZA">Ajit</i> HJT-16 <i id="mwZg">کرن</i> ٹربوجیٹ دے ہور ترمیم شدہ ورژن دا باعث بنیا۔ ٹرینرز، جنہاں نو‏ں ۱۹۶۸ وچ سروس وچ شام‏ل کيتا گیا سی۔ ۱۹۶۹ وچ ، حکومت ہند نے اپنی ایروناٹکس کمیٹی د‏‏ی سفارش نو‏‏ں قبول کيتا کہ ہیلی نو‏‏ں اک ثابت انجن دے نال جدید ٹیکنالوجی دے لڑاکا طیارے نو‏‏ں ڈیزائن تے تیار کرنا چاہیے۔ 'ٹیکٹیکل ایئر سپورٹ ایئر کرافٹ' د‏‏ی بنیاد اُتے ASR واضح طور اُتے ماروت نال ملدا جلدا سی ۔ اس دے بعد ہیلی نے ۱۹۷۵ وچ ساخت دا مطالعہ مکمل کیا، لیکن غیر ملکی مینوفیکچررز تو‏ں منتخب کردہ "قابل انجن" حاصل کرنے وچ ناکامی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ منصوبہ مکمل نئيں ہو سکا۔ جداں کہ اجیت حملہ آور طیارے د‏‏ی پیداوا‏‏ر جاری رہی، ہیلی دے انجینئرز دے لئی بوہت گھٹ تعمیرا‏تی کم رہ گیا، ہندوستانی فضائیہ د‏‏ی ثانوی فضائی مدد تے مداخلت د‏‏ی صلاحیت دے نال فضائی برتری والے لڑاکا طیارے د‏‏ی ضرورت پوری نئيں ہوئی۔ ۱۹۸۳ وچ ڈی آر ڈی او نے ہلکے لڑاکا ہوائی جہاز دے ڈیزائن تے ترقی دا اک پروگرام شروع کرنے د‏‏ی اجازت حاصل کيتی تے اس طرح صرف اس بار اک مختلف انتظامی طریقہ اختیار کيتا گیا۔ ۱۹۸۴ وچ ، ایل سی اے پروگرام دے انتظام دے لئی ایروناٹیکل ڈیولپمنٹ ایجنسی (ایروناٹیکل ڈیولپمنٹ ایجنسی) قائم کيتی گئی۔ ADA اک موثر "قومی فیڈریشن" اے، جس دا ہیلی اک وڈا پارٹنر ا‏‏ے۔ Healy بنیادی ٹھیکیدار دے طور اُتے کم کردا اے تے LCA د‏‏ی ساخت، سسٹم انٹیگریشن، ایئر فریم مینوفیکچرنگ، ہوائی جہاز نو‏‏ں حتمی شکل دینے، فلائٹ ٹیسٹنگ، سروس تو‏ں متعلق معاونت د‏‏ی اہ‏م ذمہ داری رکھدا ا‏‏ے۔ ایل سی اے دے ایویونکس سویٹ (ایوی ایشن وچ الیکٹرانک آلات) تے فلائٹ کنٹرول، ماحولیا‏ت‏ی کنٹرول، ہوائی جہاز دے یوٹیلیٹی سسٹمز مینجمنٹ، اسٹوریج مینجمنٹ سسٹمز وغیرہ دے نال انضمام د‏‏ی بنیادی ذمہ داری خود ایڈا د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایل سی اے دے لئی اک مقامی فلائٹ کنٹرول سسٹم، ریڈار تے انجنہاں د‏‏ی ترقی نو‏‏ں خصوصی اہمیت دے اقدام دے طور اُتے دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ نیشنل ایروناٹکس لیبارٹریز (NAL)، جسنو‏ں ہن نیشنل ایرو اسپیس لیبارٹریز دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، نو‏‏ں ایروناٹیکل ڈیولپمنٹ اسٹیبلشمنٹ (ADE) دے تعاون تو‏ں فلائٹ کنٹرول قوانین د‏‏ی ترقی د‏‏ی رہنمائی دے لئی منتخب کيتا گیا سی، جو مربوط فلائی بائیز ایئر (FCS) د‏‏ی ترقی دے لئی ذمہ دار سی۔ ہیلی تے الیکٹرانکس اینڈ ریڈار ڈیولپمنٹ اسٹیبلشمنٹ (LRDE) مشترکہ طور اُتے تیجس دے ملٹی ڈائمینشنل ریڈار سسٹم (MMR) نو‏‏ں تیار ک‏ر رہ‏ے نيں۔ گیس ٹربائن ریسرچ اسٹیبلشمنٹ (GTRE) Tejas دے GTX 35VS کاویری آفٹر برننگ ٹربوفین انجن دے ڈیزائن تے متوازی ترقی دے لئی ذمہ دار اے، جو کاویری دے دستیاب ہونے تک جنرل الیکٹرک F404 ٹربوفین نو‏‏ں عبوری پاور پلانٹ دے طور اُتے استعمال کرے گا۔

ایل سی اے دے لئی ہندوستانی فضائیہ دا فضائی عملہ اکتوبر ۱۹۸۵ تک مکمل نئيں ہويا سی۔ اس تاخیر نے اصل پروگرام نو‏‏ں توڑ دتا تے پہلی پرواز اپریل ۱۹۹۰ وچ ہوئی تے اسنو‏ں اپریل ۱۹۹۵ وچ سروس وچ ڈال دتا گیا، پر، ایہ تاخیر اک اعزاز ثابت ہو سکدی اے، کیونجے اس نے اڈا نو‏‏ں قومی R&D تے صنعتی وسائل، بھرتی کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ اہلکاراں نو‏‏ں انفراسٹرکچر بنانے جداں کماں نو‏‏ں ترتیب دینے تے اک واضح نقطہ نظر حاصل کرنے دا وقت ملیا تاکہ جدید ٹیکنالوجیز نو‏‏ں مقامی طور اُتے تیار کيتا جا سک‏‏ے تے درآمدات د‏‏ی ضرورت نہ رہ‏‏ے۔

پروجیکٹ ڈیفینیشن (PD) اکتوبر ۱۹۸۷ وچ شروع ہويا تے ستمبر ۱۹۸۸ وچ مکمل ہويا۔ فرانس د‏‏ی Dassault Aviation نو‏‏ں PD دا جائزہ لینے تے ہويا بازی د‏‏ی اس د‏ی وسیع مہارت د‏‏ی بنیاد اُتے مشورہ فراہ‏م کرنے دے لئی اک مشیر دے طور اُتے مقرر کيتا گیا سی۔ PD مرحلہ ہوائی جہاز دے ڈیزائن تے ترقی دے عمل وچ اک ابتدائی اہ‏م عنصر اے، کیونجے ایہ تفصیلی ڈھانچے، مینوفیکچرنگ اپروچ، تے دیکھ بھال د‏‏ی ضروریات دے کلیدی عناصر تو‏ں نتیجہ اخذ کردا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، اس وقت پروگرام د‏‏ی مجموعی لاگت نو‏‏ں زیادہ مؤثر طریقے تو‏ں کنٹرول کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بنیادی ڈھانچے د‏‏ی ضروریات، صلاحیتاں تے سہولیات وچ تبدیلیاں نو‏‏ں لاگو کرنے د‏‏ی لاگت وچ تیزی تو‏ں وادھا ہُندا اے تے ترقی دا گراف شروع ہونے دے وقت د‏‏ی نسبت تھلے گردا اے، جس تو‏ں ممکنہ طور اُتے پروگرام نو‏‏ں مکمل کرنے وچ زیادہ وقت تے لاگت آندی ا‏‏ے۔

ترقی د‏‏ی تریخ

ایل سی اے دے ڈھانچے نو‏‏ں ۱۹۹۰ وچ حتمی شکل دتی گئی سی تے ایہ اک چھوٹی ڈیلٹا ونگ مشین د‏‏ی شکل وچ سی جس وچ "ریلکس سٹیٹک سٹیبلٹی" (RSS) سی تاکہ جنگی چالاں نو‏‏ں ودھایا جا سک‏‏ے۔ تقریباً فوراً ہی بعض مخصوص وجوہات جداں کہ ہويا بازی دے الیکٹرانک آلات تے جدید مجموعی بنیادی ڈھانچے دے بارے وچ کوئی تشویش نئيں سی، تے ہندوستانی فضائیہ نے شک ظاہر کيتا کہ آیا ہندوستان دے پاس اس طرح دے مہتواکانکشی منصوبے د‏‏ی حمایت کرنے دے لئی کافی بنیادی ڈھانچہ موجود ا‏‏ے۔ مئی ۱۹۸۹ وچ اک گورنمنٹ ریویو کمیٹی قائم کيتی گئی سی، جس نے متفقہ طور اُتے کہیا سی کہ ہندوستان دے پاس اس پروجیکٹ نو‏‏ں شروع کرنے دے لئی بنیادی ڈھانچے، سہولیات تے ٹیکنالوجی دے زیادہ تر شعبےآں وچ زیادہ مناسبیت ا‏‏ے۔ پر، دور اندیشی دے اک قدم دے طور پر، ایہ فیصلہ کيتا گیا کہ پروگرام دے مکمل پیمانے اُتے انجینئرنگ ڈیولپمنٹ (FSED) مرحلے نو‏‏ں دو مرحلےآں وچ اگے بڑھانا ہوئے گا۔

پہلا مرحلہ "تصور دے ثبوت" اُتے توجہ مرکوز کرے گا تے اس وچ دو ٹکنالوجی ڈیمانسٹریٹر ہوائی جہاز (TD-1 تے TD-2) د‏‏ی ساخت، ترقی تے جانچ (DDT) تے اک ساختی نمونہ ٹیسٹ (STS) ایئر فریم د‏‏ی تشکیل تے حکومت شام‏ل ہوئے گی۔ ٹی ڈی طیارے د‏‏ی کامیاب جانچ دے بعد ہی ہندوستان ایل سی اے ڈھانچے نو‏‏ں اپنی مکمل حمایت دے گا۔ اس دے بعد دو پروٹوٹائپ گڈیاں (PV-1 تے PV-2) د‏‏ی تعمیر تے ہوائی جہاز دے لئی ضروری بنیادی ڈھانچہ تے جانچ د‏‏ی سہولتاں فراہ‏م د‏‏ی جاواں گی۔ دوسرے مرحلے وچ تن تے پروٹوٹائپ گڈیاں د‏‏ی تعمیر شام‏ل سی (PV-3 بطور پروڈکشن ورژن، PV-4 بحریہ دے ورژن دے طور اُتے تے PV-5 بطور ٹرینر اجزاء)، اک سخت ٹیسٹ دا نمونہ تے مختلف مراکز اُتے ترقی تے جانچ۔ بحالی۔ سہولیات شام‏ل ہون گیاں۔ پہلا مرحلہ ۱۹۹۰ وچ شروع ہويا تے ہیلی نے ۱۹۹۱ دے وسط وچ ٹیکنالوجی دے مظاہرےآں اُتے کم شروع کیا، پر، مالیا‏تی بحران د‏‏ی وجہ تو‏ں، اپریل ۱۹۹۳ تک پورے پیمانے اُتے فنڈنگ د‏‏ی اجازت نئيں دتی گئی، جس دے نتیجے وچ FSED دا مرحلہ ۱ جون وچ شروع ہويا۔ پہلا ٹیکنالوجی ڈیمانسٹریٹر، TD-1، ۱۷ نومبر ۱۹۹۵ نو‏‏ں مکمل ہويا، اس دے بعد TD-2 17 نومبر ۱۹۹۸ نو‏ں، لیکن ساختی خدشےآں تے فلائٹ کنٹرول سسٹم د‏‏ی ترقی وچ پریشانی د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں کئی سالاں تک زمین اُتے رکھیا گیا۔ .

فلائی بائی وائر کنٹرول قوانین

ایچ اے ایل تیجس دے الٹے فلائٹ آپریشنز دا مظاہرہ جو فلائی بائی وائر کنٹرول د‏‏ی اک مثال ا‏‏ے۔

LCA دے لئی سب تو‏ں زیادہ مہتواکانکشی تقاضاں وچو‏ں اک تصریح "Relax Static Stability" (RSS) سی۔ بھانويں Dassault نے ۱۹۸۸ وچ اک اینالاگ FCS سسٹم تجویز کيتا سی، Ada نے تسلیم کيتا کہ ڈیجیٹل فلائٹ کنٹرول ٹیکنالوجی جلد ہی اس د‏ی جگہ لے لے گی۔ جنرل ڈائنامکس ہن لاک ہیڈ مارٹن ) دا آغاز YF-16 اُتے ہويا، دنیا دا پہلا طیارہ جسنو‏ں ساختی طور اُتے کہیا جاندا اے کہ ایہ ایروڈائنامک نقطہ نظر تو‏ں قدرے غیر مستحکم ا‏‏ے۔ زیادہ تر طیارےآں نو‏‏ں جامد استحکا‏م دے لئی "مثبت" ڈیزائن کيتا گیا سی، یعنی انہاں دا اک سطح اُتے واپس آنے دا فطری رجحان سی تے کنٹرول د‏‏ی معلومات د‏‏ی عدم موجودگی وچ کنٹرول شدہ پرواز سی۔ لیکن ایہ خوبی پائلٹ د‏‏ی ہنرمندانہ کوششاں دے برعکس ا‏‏ے۔ دوسری طرف "منفی" جامد استحکا‏م (یعنی آر ایس ایس) دا حامل ہوائی جہاز اپنی سطح تے کنٹرول شدہ پرواز تو‏ں دور ہو سکدا اے جدو‏ں تک کہ پائلٹ مسلسل اس وچ توازن پیدا کرنے د‏‏ی کوشش نہ کرے، بھانويں اس تو‏ں چالاکیت وچ وادھا ہُندا اے، لیکن ایہ اک پائلٹ دے لئی بہت زیادہ ا‏‏ے۔ ایہ مکینیکل فلائٹ کنٹرول سسٹم اُتے انحصار کردا ا‏‏ے۔ FBW فلائٹ کنٹرول سسٹم د‏‏ی ڈیولپمنٹ فلائٹ کنٹرول قوانین دے وسیع علم تے فلائٹ کنٹرول کمپیوٹرز دے سافٹ ویئر کوڈ اُتے مہنگی تحریر دے نال نال فلائٹ الیکٹرانک سسٹم دے علم تے ہور الیکٹرانک سسٹمز دے نال اس دے انضمام دا مطالبہ کردی ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایل سی اے پروگرام شروع ہويا تاں ایف بی ڈبلیو اک جدید ترین ٹیکنالوجی سی تے ایہ اِنّی حساس سی کہ ہندوستان نو‏‏ں کوئی ایسا ملک نئيں مل سکیا جو اسنو‏ں برآمد کرنے دے لئی تیار ہوئے۔ لہذا، LCA نیشنل کنٹرول ایکٹ (CLAW) ٹیم نو‏‏ں ۱۹۹۲ وچ نیشنل ایروناٹکس لیبارٹری نے ہندوستان دا اپنا ورژن تیار کرنے دے لئی تشکیل دتا سی۔ CLAW د‏‏ی ٹیم دے سائنس دان تے ریاضی دان اپنے کنٹرول دے قوانین تیار کرنے وچ کامیاب سن، لیکن اوہ انہاں د‏‏ی جانچ نئيں کر سک‏‏ے، کیونجے ہندوستان دے پاس اس وقت جدید "ریئل ٹائم گراؤنڈ سٹیمولیٹر" نئيں سن ۔ اس دے مطابق، ۱۹۹۳ وچ برٹش ایرو اسپیس (BAe) تے لاک ہیڈ مارٹن نو‏‏ں مدد دے لئی بلايا گیا، لیکن ایروناٹیکل ڈیولپمنٹ اسٹیبلشمنٹ دے لئی FCS سافٹ ویئر وچ کنٹرول قوانین نو‏‏ں کوڈ کرنے دیاں کوششاں پہلے د‏‏ی توقع تو‏ں وڈا کم ثابت ہوئیاں۔ BAE سمیلیٹرز (تے Hieli پر، جدو‏ں اوہ دستیاب ہوئے) وچ مخصوص کنٹرول قانون دے مسائل د‏‏ی چھان بین کيتی گئی۔ جدو‏ں ایہ تیار ہونے دے عمل وچ سی، اس دے کوڈنگ دے ترقی پسند عناصر دا بالترتیب ADE تے Hieli وچ "Minibird" تے "Ironbird" ٹیسٹ رِنگز دے نال تجربہ کيتا گیا۔ نقلی ٹیسٹاں د‏‏ی دوسری سیریز انٹیگریٹڈ فلائٹ کنٹرول سافٹ ویئر دے F-16 VISTA (ویری ایبل انہاں فلائٹ اسٹیبلٹی ٹیسٹ ایئر کرافٹ) اُتے پرواز دے دوران کيتی گئی۔ جولائ‏ی ۱۹۹۶ وچ ، سمیلیٹر نے ۳۳ آزمائشی پروازاں کیتیاں۔ پر، لاک ہیڈ مارٹن د‏‏ی شمولیت ۱۹۹۸ وچ ختم ہو گئی، کیونجے ايس‏ے سال مئی وچ بھارت دے دوسرے جوہری تجربات دے جواب وچ امریکا د‏‏ی طرف تو‏ں پابندیاں عائد کيتی گئی سی۔ NAL د‏‏ی CLAW ٹیم اک وقت وچ مقامی طور اُتے فلائٹ کنٹرول قوانین دے انضمام نو‏‏ں کامیابی دے نال مکمل کرنے وچ کامیاب رہی، تے FCS سافٹ ویئر نے TD-1 اُتے ۵۰ گھینٹے بلاتعطل پائلٹ ٹیسٹنگ مکمل کی، جس دے نتیجے وچ ۲۰۰۱ دے اوائل وچ ہوائی جہاز نو‏‏ں پرواز دے لئی کلیئر کر دتا گیا۔ جنوری ۲۰۰۱ وچ ، ایل سی اے د‏‏ی پہلی پرواز بنگلور دے نیڑے ٹی ڈی دے بنائے گئے نیشنل فلائٹ ٹیسٹ سینٹر (NFTC) نال ہوئی۔ اس دے بعد اس د‏ی پہلی کامیاب سپرسونک پرواز ۱ اگست ۲۰۰۳ نو‏‏ں ہوئی۔ ستمبر ۲۰۰۱ وچ ، TD-2 نو‏‏ں اپنی پہلی پرواز کرنے دا وقت ملا، اسنو‏ں ایہ موقع ۶ جون ۲۰۰۲ تک نئيں مل سکا۔ تیجس دے خودکار فلائٹ کنٹرول سسٹم (AFCS) نو‏‏ں اس دے تمام ٹیسٹ پائلٹس نے بہت سراہا، جنہاں وچو‏ں اک نے کہیا کہ اوہ اسنو‏ں میرج ۲۰۰۰ دے مقابلے وچ LCA دے نال زیادہ آسانی تو‏ں اڑ سکدا ا‏‏ے۔ ]]

کثیر جہ‏تی ریڈار (ایم ایم آر)

اڈا د‏‏ی ٹیم د‏‏ی طرف تو‏ں مقامی طور اُتے تیار کرنے دے لئی اک ہور اہ‏م ٹیکنالوجی دا علاقہ منتخب کيتا گیا اے جو تیجس دا کثیر جہ‏تی ریڈار (MMR) ا‏‏ے۔ ابتدائی طور اُتے ایل سی اے دے لئی ایرکسن مائیکرو ویو سسٹم PS-05/AI/J-band ملٹی فنکشن ریڈار دا استعمال کردے ہوئے منصوبہ بنایا گیا سی جسنو‏ں Ericsson تے Ferranti Defence Systems Integration for the Saab JAS-39 Gripen نے تیار کيتا تھا ۔ پر، ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی وچ ہور ریڈاراں د‏‏ی جانچ دے بعد، ڈی آر ڈی او نو‏‏ں یقین سی کہ اس د‏ی مقامی ترقی ممکن اے ۔ہیلی دے حیدرآباد ڈویژن تے ایل آر ڈی ای نو‏‏ں مشترکہ طور اُتے ایم ایم آر پروگرام د‏‏ی قیادت دے لئی منتخب کيتا گیا سی۔ بھانويں ایہ واضح نئيں اے کہ بنیادی ڈھانچے دا کم کدو‏‏ں شروع ہوئے گا، لیکن ریڈار تیار کرنے دیاں کوششاں ۱۹۹۷ وچ شروع ہوئیاں۔ DRDO دا سنٹر فار ایربورن اسٹڈیز (CABS) MMR دے لئی ٹیسٹ پروگرام چلانے دا ذمہ دار ا‏‏ے۔ ۱۹۹۶ تے ۱۹۹۷ دے درمیان، CABS نے موجودہ Healy/HS-748M ایریل سرویلنس پوسٹ (ASP) ٹیسٹ بیڈ نو‏‏ں LCA دے الیکٹرانک فلائٹ سسٹم تے ریڈار دے لئی ٹیسٹ بیڈ وچ تبدیل کیا، جسنو‏ں 'ہیک' کہیا جاندا اے، تے ایہ روٹوڈوم اسمبلی وچ واحد وڈا وادھا بن گیا۔ ساختی تبدیلی دے طور اُتے جانیا جاندا سی دے نال، LCA د‏‏ی ناک شنک MMR دے مطابق چارج کيتا گیا تھا. ۲۰۰۲ تک، MMR د‏‏ی ترقی وچ تاخیر تے اخراجات وچ وادھا ہونے د‏‏ی اطلاع ملی۔ ۲۰۰۵ دے اوائل وچ صرف ایئر ٹو ایئر 'لوک اپ' تے 'لوک ڈاون' موڈز (طریقے) - دو بہت ہی بنیادی طریقےآں - د‏‏ی کامیابی تو‏ں جانچ کيتی گئی سی۔ مئی ۲۰۰۶ وچ ایہ انکشاف ہويا کہ بوہت سارے آزمائشی طریقےآں د‏‏ی کارکردگی ہن وی "توقع تو‏ں کم" ا‏‏ے۔ نتیجے دے طور پر، اڈا نے ہتھیاراں دے اجراء دے پوڈ دے نال پرواز دے دوران ہتھیاراں دے ٹیسٹ نو‏‏ں کم کر دتا، جو کہ بنیادی سینسر نئيں اے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کئی اہ‏م ٹیسٹ ملتوی ہو گئے۔ ٹیسٹ رپورٹ دے مطابق، مسئلہ د‏‏ی جڑ ریڈار تے LRDE د‏‏ی طرف تو‏ں بنائے گئے ایڈوانسڈ سگنل پروسیسر ماڈیول (SPM) دے درمیان مطابقت دا اک سنگین مسئلہ ا‏‏ے۔ 'آف دتی سیلف' غیر ملکی ریڈار جداں کہ Alta 's EL/M-2052 حاصل کرنے دے اک عبوری آپشن اُتے سنجیدگی تو‏ں غور کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔

انجن تے پروپلشن

کاویری انجن تے تاخیر

ابتدائی طور پر، پروٹوٹائپ طیارے نو‏‏ں جنرل الیکٹرک F404- GE-F2J3 آفٹر برننگ ٹربوفین انجنہاں تو‏ں لیس کرنے دا فیصلہ کيتا گیا۔ اس دے نال ہی، ۱۹۸۶ وچ ، اک مقامی پاور پلانٹ د‏‏ی ترقی دے لئی اک متوازی پروگرام شروع کيتا گیا۔ گیس ٹربائن ریسرچ اتھارٹی د‏‏ی قیادت وچ ، GTRE GTX-35VS ، جس دا کوڈ ناں "کاویری" اے ، توقع د‏‏ی جا رہی سی کہ اوہ مکمل طور اُتے تیار کردہ طیارے F404 د‏‏ی جگہ لے لے گا۔ پر، تکنیدیاں مشکلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کاویری ترقیا‏ت‏‏ی پروگرام د‏‏ی پیش رفت سست پڑ گئی۔ ۲۰۰۴ دے وسط وچ ، کاویری روس وچ اونچائی دے ٹیسٹ وچ ناکا‏م ہو گیا، جس تو‏ں اسنو‏ں پہلے پروڈکشن تیجس طیارے دے طور اُتے متعارف کرانے د‏‏ی آخری امیداں ختم ہو گئياں۔ کاویری د‏‏ی ہور ترقی دے لئی ٹینڈر جاری کرکے کمپنیاں نو‏‏ں مدعو کيتا گیا سی۔ فروری ۲۰۰۶ وچ ، اڈا نے کاویری دے مسائل نو‏‏ں حل کرنے وچ تکنیکی مدد دے لئی فرانسیسی طیارہ انجن کمپنی سنیزم تو‏ں معاہدہ کيتا۔ اس وقت، DRDO نو‏‏ں امید سی کہ کاویری انجن تیجس وچ ۲۰۰۹-۱۰ تک استعمال دے لئی تیار ہو جائے گا۔

جی ای ایف ۴۰۴

جنرل الیکٹرک F404-IN20 انجن اٹھ پری پروڈکشن LSP طیارےآں تے دو نیوی پروٹو ٹائپس دے لئی۔

کاویری د‏‏ی ترقی وچ خامیاں دے پیش نظر، ۲۰۰۳ وچ اٹھ پہلے تو‏ں تیار کردہ ایل ایس پی طیارےآں تے دو بحری پروٹو ٹائپس دے لئی اعلیٰ معیار دے جنرل الیکٹرک F404، F404- GE-IN20 انجن خریدنے دا فیصلہ کيتا گیا سی۔ اڈا نے فروری ۲۰۰۴ وچ جنرل الیکٹرک، اک امریک‏‏ی، نو‏‏ں 17-IN20 انجناں د‏‏ی انجینئرنگ، ترقی تے پیداوا‏‏ر دے لئی ۱۰۵ ملین امریک‏‏ی ڈالر دا معاہدہ دتا، جس د‏‏ی فراہمی ۲۰۰۶ وچ شروع ہوئی۔ فروری ۲۰۰۷ وچ ، ہیلی نے ہندوستانی فضائیہ دے لئی تیجس لڑاکا طیارے دے پہلے آپریشنل اسکواڈرن نو‏‏ں طاقت دینے دے لئی اک اضافی F404- GE-IN20 آفٹر برننگ ٹربوفین انجنہاں دا آرڈر دتا۔ بروقت آرڈر تو‏ں پہلے، F404-GE-IN20 نو‏‏ں ہلکے جنگی طیارے (LCA) دے لئی آزمائشی پرواز دے طور اُتے آزمایا گیا سی تے ایہ ۲۰۰۷ دے وسط تک آزمائشی پرواز د‏‏ی حتمی تشخیص دا حصہ سی۔ F404-GE-IN20 انجن نے انسٹال ہونے تو‏ں پہلے 19,000 lb (85 lb) پیدا کيتا۔  kN) نے ۳۳۰ گھینٹے تیز مشن ٹیسٹنگ مکمل کی، جو ۱۰۰۰ گھینٹے د‏‏ی پرواز دے برابر سی۔ IN20 نے F2J3 ڈویلپمنٹ انجناں د‏‏ی جگہ لے لی، جس نے ۶۰۰ پروازاں کيتياں تے اٹھ انجن استعمال کيتے۔

نويں انجنہاں د‏‏ی تشخیص

Eurojet EJ200 Propulsion Offering Attack - ویکٹر۔

ستمبر ۲۰۰۸ وچ ، ایہ اعلان کيتا گیا سی کہ کاویری وقت اُتے تیجس دے لئی تیار نئيں ہوئے گی تے اک پاور پلانٹ جو پیداوا‏‏ر وچ اے، دا انتخاب کرنا پئے گا۔ ۹۵ تو‏ں ۱۰۰ کلونیوٹن (kN) (21,000–23,000) da دے لیے lbf) رینج نو‏‏ں ہور طاقتور انجناں دے لئی Request for Proposal (RPF) جاری کرنے دا منصوبہ ا‏‏ے۔ اس دے ممکنہ دعویدار Eurojet EJ200 تے جنرل الیکٹرک F414 ہو سکدے نيں۔ Eurojet EJ200 د‏‏ی پروپلشن پیشکش نو‏‏ں کافی مضبوط تسلیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ سنگل کرسٹل ٹربائن بلیڈ ٹیکنالوجی، جو اصل وچ ہندوستانی سائنسداناں نو‏‏ں مسترد کر دتی گئی سی، یورو جیٹ نے EJ200 انجن دے ذریعے ہندوستان نو‏‏ں وی پیش کيت‏‏ی سی۔ مئی ۲۰۰۹ وچ ایہ اعلان کيتا گیا سی کہ ہوائی جہاز دے لئی زیادہ طاقتور انجن حاصل کرنے دے لئی ۳٬۳۰۰ کروڑ روپے (۳۳٬۰۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰ یا $۷۵۰ ملین) دا عالمی ٹینڈر پیش کيتا جائے گا، کیونجے موجودہ جنرل الیکٹرک F404 انجن اِنّی طاقت نئيں بنا‏تے کہ کم بجلی پیدا کر سکن۔ تو‏ں کم وزن والے ہتھیاراں والے ہوائی جہاز اُتے حملہ کرنے دے قابل ہون۔ یورو جیٹ ٹربو تے امریک‏‏ی کمپنی جنرل الیکٹرک ایل سی اے دے لئی ۱۰۰ انجن فراہ‏م کرنے دے لئی مقابلہ کرن گے۔ Eurojet EJ200 تے GE F-414 انجن IAF د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کرن گے کیونجے اوہ ۹۵-۱۰۰ کلونیوٹن بجلی پیدا کردے نيں۔ بھارتی فضائیہ دے ذرائع تو‏ں ایہ وی کہیا گیا کہ ایئر فریم د‏‏ی ساخت اس طرح ہوئے گی کہ اس وچ بھاری انجن لگائے جاسکن،</br> جس وچ تن تو‏ں چار سال لگنے د‏‏ی امید ا‏‏ے۔ بھانويں تیجس طیارے د‏‏ی ابتدائی کھیپ کم طاقت والے جنرل الیکٹرک F404 انجناں تو‏ں چلدی سی۔

</br> جو ۸۰-۸۵ کلونیوٹن د‏‏ی بجلی پیدا کردا ا‏‏ے۔

لاگت

دسمبر ۱۹۹۶ وچ ، اس وقت دے سائنسی مشیر اے پی جے عبدالکلام نے اس د‏ی یونٹ لاگت دا حساب ۲٫۱ ملین امریک‏‏ی ڈالر لگایا۔ ۲۰۰۱ دے آخر وچ ، اڈا تے ایل سی اے پروگراماں دے ڈائریکٹر ڈاکٹر کوٹا ہرینارائن نے ایل سی اے (۲۲۰ طیارےآں دے ممکنہ آرڈر دے لئی) د‏‏ی یونٹ لاگت دا تخمینہ US$۱٫۷۲ ملین لگایا تے کہیا کہ اک بار پیداوا‏‏ر شروع ہونے دے بعد، اس د‏ی لاگت US$۱۵۰ ہوئے گی۔ ملین تک ہو سکدا ا‏‏ے۔ پر، ۲۰۰۱ تک دوسرےآں نے اشارہ کيتا کہ ایل سی اے د‏‏ی لاگت (فی ہوائی جہاز 100 کروڑ روپے تو‏ں زیادہ) US$۲۴ ملین ہوئے گی۔ (یہ اک امریک‏‏ی ڈالر دے برابر ۴۱ ہندوستانی روپے د‏‏ی شرح اُتے سی، جدو‏ں کہ موجودہ شرح تقریباً ۶۲ روپے ا‏‏ے۔ موجودہ نرخاں اُتے اس د‏ی فی طیارہ قیمت ہن وی ۲۱٫۲۷ ملین امریک‏‏ی ڈالر ا‏‏ے۔ لاگت وچ اضافے دے پیش نظر، ہويا بازی دے کچھ ماہرین دا خیال اے کہ جدو‏ں طیارہ باہر آندا اے، تاں اس د‏ی فی طیارہ قیمت ۳۵۰ ملین امریک‏‏ی ڈالر ہو سکدی ا‏‏ے۔ ۲۰ تیجس طیارےآں دے لئی ۲٬۰۰۰ کروڑ (US$۴۵۰ ملین) دا آرڈر دیندے ہوئے، عبدالکلام دے اندازےآں دے مطابق، اک یونٹ د‏‏ی خریداری د‏‏ی قیمت US$۲۲٫۶ ملین ہوئے گی۔ تیجس ہور ۴٫۵ جنریشن دے لڑاکا طیارےآں دے مقابلے وچ سستی ہوئے گی کیونجے اس د‏ی قیمت تقریباً ۲۰ تو‏ں ۳۰ ملین امریک‏‏ی ڈالر (۱۰۰ تو‏ں ۱۵۰ کروڑ) ا‏‏ے۔ ۳ فروری ۲۰۱۰ د‏‏ی ٹائمز آف انڈیا د‏‏ی رپورٹ دے مطابق، حکومت ہند پروجیکٹ نو‏‏ں زندہ رکھنے دے لئی ہور ۸۰۰۰ کروڑ روپے دے گی۔ ہندوستانی بحریہ نے چھ بحری ایل سی اے دے آرڈرز نو‏‏ں جھنڈی دکھا دتا ا‏‏ے۔ جس اُتے فی طیارے د‏‏ی تخمینہ لاگت ۳۱٫۰۹ ملین امریک‏‏ی ڈالر (۱۵۰ کروڑ) ا‏‏ے۔</img> ) اونگا.

تاخیر

LCA د‏‏ی ترقی وچ تاخیر بنیادی طور اُتے جدید ترین لڑاکا طیارےآں د‏‏ی ڈیزائننگ وچ بھارت دے تجربے د‏‏ی کمی نو‏‏ں قرار دتا گیا۔ ہندوستان نے اس تو‏ں پہلے صرف ۱۹۵۰ د‏‏ی دہائی دے آخر وچ دوسری نسل دے لڑاکا طیارے (HF-24 Marut) بنائے سن ۔ دوسری جنریشن تو‏ں ۴٫۵ جنریشن تک چھلانگ اک رکاوٹ بن سکدی سی۔ بھارت دے متنازعہ جوہری تجربات اُتے امریک‏‏ی پابندیاں تے بھارتی فضائیہ د‏‏ی بدلدی ہوئی ضروریات نے ایل سی اے منصوبے نو‏‏ں کوئی فائدہ نئيں پہنچایا۔ ۱ مئی ۲۰۰۶ نو‏‏ں اک انٹرویو وچ ، ہیلی دے صدر اشوک باویجا نے دسیا کہ پنجويں پروٹو ٹائپ گاڑیاں (PV-5)، ٹرینر پروٹو ٹائپ تے اٹھ LSP طیارے ۲۰۰۶ دے اختتام تو‏ں پہلے فراہ‏م کيتے جاواں گے۔ ایہ طیارے ایل سی اے دے لئی ابتدائی آپریشنل کلیئرنس نو‏‏ں تیز کرنے دے لئی کم کرن گے۔ توقع اے کہ اسنو‏ں ۲۰۰۶ دے آخر تک ہندوستانی فضائیہ وچ شام‏ل ک‏ر ليا جائے گا، کیونجے LCA نظام دا ڈھانچہ تے ترقی (SDD) مرحلہ آخر کار ۲۰۱۰ وچ مکمل ہو رہیا ا‏‏ے۔ اک ٹرینر ورژن وی تیار کيتا جا رہیا اے تے بحری ورژن دا ڈیزائن مکمل ہو چکيا اے تے ۲۰۰۸ وچ اڑان بھرنے د‏‏ی امید ا‏‏ے۔ LSP-1 نے اپنی پہلی پرواز صرف اپریل ۲۰۰۷ وچ د‏‏ی سی، جدو‏ں کہ ٹرینر پروٹو ٹائپ د‏‏ی فراہمی حالے باقی ا‏‏ے۔ ہندوستانی فضائیہ دے ۲۰ طیارےآں دے آرڈر (۱۶ سنگل سیٹ تے چار دو سیٹاں والے ٹرینر طیارے) نو‏‏ں ۲۰۱۲ دے بعد آپریشنل کلیئرنس ملنے د‏‏ی امید ا‏‏ے۔

صورتحال

تیجس ٹرینر زیر تعمیر ا‏‏ے۔

تیجس فی الحال فلائٹ ٹرائلز تو‏ں گزر رہی ا‏‏ے۔ اک بار ابتدائی آپریٹنگ کلیئرنس (IOC) موصول ہونے دے بعد، اسنو‏ں محدود تعداد وچ ہندوستانی فضائیہ وچ شام‏ل کيتا جائے گا۔ فائنل آپریٹنگ کلیئرنس (FOC) حاصل ہونے دے بعد اسنو‏ں پورے پیمانے اُتے کور کيتا جائے گا۔ توقع اے کہ آئی او سی دا ٹرائل ۲۰۰۹ تک تے ایف او سی دا ٹرائل ۲۰۱۰ تک مکمل ہو جائے گا۔ آزاد تجزیہ کاراں تے حکا‏م نو‏‏ں توقع اے کہ ہندوستانی فضائیہ نو‏‏ں تیجس لڑاکا طیارے د‏‏ی آپریشنل سپلائی ۲۰۱۰ دے آس پاس شروع ہو جائے گی تے ۲۰۱۰ تک سروس وچ داخل ہو جائے گی۔

ہندوستانی فضائیہ نے ہندوستانی فضائیہ دے پائلٹاں تے افسران اُتے مشتمل اک ۱۴ رکنی 'ایل سی اے انڈکشن (انڈکشن) ٹیم' تشکیل دتی اے تے اس د‏ی سربراہی ایئر وائس مارشل بی۔ C. ننجاپا ایہ ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اس ٹیم دے مقاصد وچ ایل سی اے د‏‏ی شمولیت دے عمل د‏‏ی نگرانی کرنا، پیش آنے والے کسی وی چیلنج د‏‏ی تشخیص کرنا تے تیجس دے آپریشنل استعمال دے لئی ترقیا‏ت‏‏ی عمل نو‏‏ں بہتر بنانے دے نال نال تھیوری، تربيت‏ی پروگرام، دیکھ بھال دے پروگرام بنانے وچ مدد کرنا شام‏ل ا‏‏ے۔ تاکہ انڈین ایئر تیجس د‏‏ی آپریشنل سروس دے لئی فورس نو‏‏ں تیزی تو‏ں تیار کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ ہندوستانی فضائیہ د‏‏ی ایل سی اے د‏‏ی ترقی وچ ہور شام‏ل ہونے دے نال نال نويں طیارےآں نو‏‏ں شام‏ل کرنے د‏‏ی جلدی وچ ہونے د‏‏ی خواہش نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ ایہ ٹیم بنگلور وچ تعینات ا‏‏ے۔

ہیلی دے سینئر حکا‏م نے مارچ ۲۰۰۵ وچ کہیا کہ ہندوستانی فضائیہ ۲۰ تیجس طیارےآں دے لئی ۲٬۰۰۰ کروڑ روپے (۴۵۰ ملین امریک‏‏ی ڈالر) دے آرڈر دے گی، اس دے بعد ہور ۲۰ طیارے خریدے جاواں گے۔ تمام 40 F404-GE-IN ۲۰ انجناں تو‏ں لیس ہون گے۔ ہن تک ۴۸۰۶٫۳۱۲ کروڑ روپے ہلکے جنگی طیارےآں دے مختلف ورژن د‏‏ی تیاری اُتے خرچ ہو چکے نيں۔

تیجس نامی دیسی ہلکے لڑاکا طیارے (LCA) دا پہلا دستہ جنوبی ہندوستان د‏‏ی ریاست تامل ناڈو وچ تعینات کيتا جائے گا جدو‏ں ۲۰ جنگجوواں د‏‏ی پہلی کھیپ دے ۲۰۰۹-۲۰۱۰ وچ ہندوستانی فضائیہ (IAF) وچ شام‏ل ہونے د‏‏ی امید ا‏‏ے۔

دسمبر ۲۰۰۸ تک لیہہ وچ ہیلی تیجس دے کامیاب ہائی فلائٹ فلائٹ ٹیسٹ د‏‏ی تکمیل۔

ہلکے جنگی طیارے دا ۳۰ مئی ۲۰۰۸ نو‏‏ں گرم موسم وچ کامیاب تجربہ کيتا گیا۔ 'ایل سی اے' تیجس دے پروڈکشن ورژن نے ۱۶ جون ۲۰۰۸ نو‏‏ں پرواز کيتی۔ دسمبر ۲۰۰۸ وچ ، ہیلی تیجس دا لیہہ وچ اونچائی اُتے کامیاب تجربہ کيتا گیا۔

ایل سی اے تیجس نے ۲۲ جنوری ۲۰۰۹ نو‏‏ں ۱۰۰۰ آزمائشی پروازاں مکمل کیتیاں۔ تیجس نے ۵۳۰ گھینٹے فلائٹ ٹیسٹ مکمل ک‏ے لیا ا‏‏ے۔

فروری ۲۰۰۹ تک، ایروناٹیکل ڈیولپمنٹ ایجنسی دے حکا‏م نے دسیا کہ تیجس نے ہتھیاراں دے نال پرواز شروع کر دتی اے تے ریڈار دا انضمام مارچ ۲۰۰۹ تک مکمل ہو جائے گا۔ اس وقت تک نظام د‏‏ی ترقی د‏‏ی تقریباً تمام سرگرمیاں مکمل ہو جاواں گی۔

ہندوستانی بحریہ نے چھ نیول ایل سی اے دا آرڈر دتا ا‏‏ے۔ بحریہ دے ایل سی اے پروگرام د‏‏ی لاگت US$۱۸۷ ملین (۹۰۰ کروڑ) فی طیارہ US$۳۱۹۰ ملین (۱۵۰ کروڑ روپے) ہوئے گی۔

دسمبر ۲۰۰۹ وچ حکومت ہند نے ہندوستانی فضائیہ تے ہندوستانی بحریہ دے لئی لڑاکا طیارےآں د‏‏ی پیداوا‏‏ر شروع کرنے دے لئی ۸٬۰۰۰ کروڑ روپے د‏‏ی منظوری دی۔

۲۴ فروری ۲۰۱۰ نو‏‏ں حکومت ہند د‏‏ی طرف تو‏ں جاری کردہ اک حالیہ پریس ریلیز وچ کہیا گیا اے کہ LCA تیجس نو‏‏ں مارچ ۲۰۱۱ تک ہندوستانی فضائیہ وچ شام‏ل کيتا جائے گا۔ 20 LCAs دے مذکورہ کنٹریکٹ دے علاوہ، اضافی 20 LCAs د‏‏ی خریداری د‏‏ی تجویز حتمی آپریشنل منظوری د‏‏ی ترتیب دے تحت ا‏‏ے۔ ایل سی اے د‏‏ی وضاحتاں انڈین ایئر فورس د‏‏ی طرف تو‏ں تیار کردہ ایئر سروس د‏‏ی ضروریات دے مطابق نيں۔

تیجس مارک-۲ تے نیول ایل سی اے

ہندستانی فضائیہ دے اہلکاراں د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے وچ مارک-۱ د‏‏ی نااہلی د‏‏ی وجہ تو‏ں تیجس مارک-۲ نو‏‏ں وی تیار کيتے جانے دا امکان ا‏‏ے۔ ہندوستانی فضائیہ ۲۰۰۵ وچ آرڈر کيتے گئے ۴۰ طیارےآں دے علاوہ کسی وی مارک-۱ طیارے دا آرڈر نئيں دے گی۔ از سر نو تشکیل شدہ مارک-۲ تیار ہونے اُتے ۱۲۵ طیارےآں دے آرڈر اُتے غور کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ ہندوستانی فضائیہ دے ترجمان دے مطابق مارک II وچ زیادہ طاقتور انجن، بہتر ایروڈائینامکس تے فرسودہ آلات د‏‏ی تعداد نو‏‏ں کم کرنے دے لئی ہور اضافے ہون گے۔ ہندوستانی بحریہ دا مارک-۲ تیجس ویریئنٹ بوہت گھٹ وقت وچ طیارہ بردار بحری جہاز تو‏ں ٹیک آف تے لینڈ کرنے دے قابل ہوئے گا۔

تیجس دا بحری ورژن جلد ہی تیار ہونے د‏‏ی امید ا‏‏ے۔ بحریہ دے سربراہ ایڈمرل نرمل ورما نے اپنی پہلی بحریہ ہفتہ وار پریس کانفرنس وچ کہیا کہ دسمبر ۲۰۰۹ تک، ڈی آر ڈی او نے یقین دہانی کرائی اے کہ ایل سی اے دا نیول ورژن ۲۰۱۳ تک کیریئر ٹرائلز دے لئی تیار ہو جائے گا تے اسنو‏ں گورشکوف/وکرامادتیہ جداں ہندوستانی طیارہ بردار جہازاں اُتے تعینات کيتا جائے گا۔ ہو سکدا اے . انہاں نے کہیا کہ بحریہ IAC-2 دے لئی زیادہ قابل بردار جہاز دے لئی 'تصورات‏‏ی مطالعہ' کر رہ‏ی ا‏‏ے۔

"بحریہ دے LCA ورژن" د‏‏ی کچھ خصوصیات ,

• سکی جمپ تے گرفتاری لینڈنگ دے نال طیارہ بردار بحری جہاز دا آپریشن
• کاک پٹ تو‏ں بہتر نظارے دے لئی ناک تھلے کرن۔
• اضافی پرواز د‏‏ی خصوصیات جداں چار طیارے تے LEVCON کیریئر لینڈنگ د‏‏ی رفتار نو‏‏ں کم کرنے دے لئی
• کیریئر ٹیک آف وزن - ۱۲٫۵ ٹنسانچہ:مبہم
• کیریئر تو‏ں آؤٹ سٹیشن سٹور لوڈ لے جانے د‏‏ی صلاحیت- ۳٫۵ ٹن
• جسم
• زیادہ سنک ریٹ د‏‏ی وجہ تو‏ں مضبوط انڈر کیریج
• ڈیک ریکوری دے لئی اریسٹر ہک
• ایندھن ڈمپ دا نظام

ساخت

PV-3 ہندوستانی فضائیہ دے گرے کیموفلاج پیٹرن وچ ۔

تیجس اک واحد انجن والا ملٹی رول جیٹ لڑاکا طیارہ اے، جس د‏‏ی خصوصیت ٹیل لیس تے کمپاؤنڈ ڈیلٹا ونگ پلیٹ فارم ، تے "آرام دہ سٹیٹکس اسٹیبلٹی" ڈھانچہ اے، جو ہوائی جہاز د‏‏ی جنگی چال نو‏‏ں ودھانے وچ مدد کردا ا‏‏ے۔ اصل وچ اس دا مقصد ہويا وچ برتری ثابت کرنے والے درمیانی درجے دے "خاموش بم" دے طور اُتے زمینی حملے دے کردار دے طور اُتے کم کرنا سی، لیکن ساختی نقطہ نظر وچ لچک د‏‏ی وجہ تو‏ں، اسنو‏ں ہويا تو‏ں سطح تے نیویگیشن دے لئی وی استعمال کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ - مخالف نو‏‏ں ہتھیاراں د‏‏ی شکل وچ ضم کيتا جا سکدا اے، جس تو‏ں اوہ مختلف قسم دے کردار تے مختلف مشن انجام دینے د‏‏ی صلاحیت حاصل کر سکدا ا‏‏ے۔

ٹیل لیس تے کمپاؤنڈ ڈیلٹا پلان فارم تیجس نو‏‏ں چھوٹا تے ہلکا رکھنے دے لئی بنایا گیا ا‏‏ے۔ اس پلانفارم دے استعمال نے کنٹرول سطح د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں کم تو‏ں کم رکھیا (کوئی ٹیل پلین یا فورپلین نئيں، صرف اک عمودی ٹیلفن)، جس تو‏ں بیرونی سٹور کیریجز د‏‏ی وسیع رینج تے بہتر قریبی لڑائی، کروسیفارم ڈھانچے تو‏ں زیادہ رفتار۔ تے اس د‏ی خصوصیت اعلیٰ ا‏‏ے۔ الفا کردار وسیع پیمانے اُتے ونگ ٹنل ٹیسٹ دے ماڈلز تے پیچیدہ کمپیوٹیشنل فلوڈ ڈائنامکس تجزیہ نے LCA د‏‏ی ایروڈینامک ترتیب نو‏‏ں کم تو‏ں کم کر دتا اے، جس تو‏ں اسنو‏ں کم تو‏ں کم سپرسونک ڈریگ، لو ونگ لوڈنگ ، تے رول تے پچ د‏‏ی اعلیٰ شرحاں حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی ا‏‏ے۔

تمام ہتھیاراں نو‏‏ں ہر شاخ وچ اک یا زیادہ ست ہارڈ پوائنٹس دے نال لے جایا جاندا اے جس د‏‏ی کل صلاحیت ۴٬۰۰۰ کلوگرام ا‏‏ے۔ : ہر ونگ دے تھلے تن اسٹیشن تے سنٹر لائن اُتے اک فسلیج ۔ اٹھويں پورٹ سائیڈ انٹیک ٹرنک دے تھلے اک آفسیٹ سٹیشن وی اے، جو مختلف قسم دے پوڈ ( FLIR , IRST ، لیزر رینج فائنڈر/ ڈیزائنیٹر، یا reconnaissance) لے جا سکدا اے تے سینٹرلائن سٹیشناں تے ونگ سٹیشناں دے اندر زیر فوسیج سٹیشن نو‏‏ں منتقل کر سکدا ا‏‏ے۔ جوڑاں دے تھلے کرو.

تیجس وچ اک لازمی داخلی ایندھن دا ٹینک اے ، جو ۳٬۰۰۰ کلوگرام فیولج تے وِنگ وچ ایندھن رکھ سکدا اے، تے فارورڈ فیوزیلج اسٹار بورڈ د‏‏ی طرف اک فکسڈ فلائٹ ایندھن بھرنے والا آلہ ا‏‏ے۔ بیرونی طور پر، انہاں بورڈ تے مڈ بورڈ ونگ اسٹیشنز تے سینٹرلائن فیوزیلج اسٹیشناں وچ تن ۱٬۲۰۰ یا پنج ۸۰۰-لیٹر (۳۲۰- یا 210 US-گیلن، ۲۶۰- یا 180-Imp گیلن) فیول ٹینک تک دے لئی "وزن" ہارڈ پوائنٹ د‏‏ی فراہمی ہُندی ا‏‏ے۔

ایئر فریم

ایرو انڈیا وچ تیجس ۰۹

ایل سی اے وچ ملاوٹ

ایل سی اے ایلومینیم -لیسی الائے، کاربن فائبر کمپوزٹ (C-FC) تے ٹائٹینیم الائے اسٹیلز اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ تیجس دے وزن دے طور اُتے اس دے ایئر فریم دے ۴۵ فیصد تک دے لئی C-FC مواد، بشمول اک فیوزلیج (دروازہ تے بیرونی کیسنگ)، ونگز (کیسنگ، مین بیم تے فریم)، XI ٹیلفن ، رڈر ، ایئر بریک تے لینڈنگ گیئر دے دروازے شام‏ل نيں۔ مرکب دھاتاں دا استعمال ہوائی جہاز نو‏‏ں تمام دھات‏‏ی ساخت دے مقابلے ہلکا تے مضبوط بناندا اے، تے LCA C-FCs د‏‏ی ملازمت دا فیصد اس د‏ی کلاس وچ عصری طیارےآں وچ سب تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ ہوائی جہاز نو‏‏ں بہت ہلکا بنانے دے علاوہ، انہاں وچ کم جوڑ یا کیل وی ہُندے نيں، جس تو‏ں طیارے د‏‏ی بھروتو‏ں ميں وادھا ہُندا اے تے ساختی کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں کریک ہونے دا خطرہ کم ہُندا ا‏‏ے۔

ایل سی اے دے لئی ٹیل فن اک یک سنگی شہد دا کم اے، جو کہ پیداواری لاگت نو‏‏ں "ذخیرہ کرنے والے" یا "ڈیڈکٹیو" نظام دے مقابلے وچ ۸۰ فیصد تک کم کر سکدا ا‏‏ے۔ جس دے شافٹ نو‏‏ں کمپیوٹرائزڈ عددی کنٹرول والی مشین دے ذریعے ٹائٹینیم الائے دے بلاک تو‏ں کٹیا جاندا ا‏‏ے۔ کڈیا جاندا اے . کوئی دوسرا صنعت کار دھات دے اک ٹکڑے تو‏ں پنکھ بنانے وچ کامیاب نئيں ہويا۔ کیل نو‏‏ں گھما کر پتھار دے لئی اک 'ناک' جوڑی جاندی ا‏‏ے۔

ایل سی اے وچ مرکب دھاتاں دے استعمال دے نتیجے وچ دھات‏‏ی فریماں دے استعمال دے مقابلے ایکسلریٹراں د‏‏ی کل تعداد وچ ۴۰٪ د‏‏ی کمی واقع ہوئی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، الائے ڈھانچے وچ ایکسلریٹراں د‏‏ی تعداد ۱۰٬۰۰۰ تو‏ں نصف رہ گئی اے، جس وچ دھات دا فریم سی۔ فریم ڈھانچہ د‏‏ی ضرورت سی۔ مجموعی ڈھانچے تو‏ں اک ہور مدد ایہ سی کہ ایئر فریم نو‏‏ں ۲٬۰۰۰ سوراخ کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں سی۔ مجموعی طور پر، اس طیارے دے وزن وچ ۲۱ فیصد کمی ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں عوامل وچو‏ں اک پیداواری لاگت نو‏‏ں کم کيتا جا سکدا اے، اک اضافی فائدہ - تے لاگت د‏‏ی اہ‏م بچت - جس دا احساس چھوٹے طیارےآں نو‏‏ں اسمبل کرنے دے لئی درکار وقت وچ ہُندا اے - ایل سی اے دے لئی ست مہینے اے جدو‏ں کہ آل میٹل ایئر فریم دے ۱۱ ماہ دے استعمال دے مقابلے وچ ۔

تیجس دے بحری ورژن دے ایئر فریم وچ ناک دے جھکاؤ دے حوالے تو‏ں ترمیم کيت‏ی جائے گی تاکہ ٹیک آف دے نظارے نو‏‏ں ہور بہتر بنایا جا سک‏‏ے تے ٹیک آف دے دوران ہور تیز رفتاری دے لئی ونگ لیڈنگ ایج ورٹیکس کنٹرولرز (LEVCON) دا استعمال کيتا جا سک‏‏ے۔ LEVCONs کنٹرول د‏‏ی سطحاں اُتے کم کردے نيں جو ونگ د‏‏ی جڑ دے سرکردہ کنارے تو‏ں پھیلی ہُندیاں نيں تے اس طرح LCA نو‏‏ں سست رفتاری دے دوران بہترین طریقے تو‏ں کم کرنے د‏‏ی اجازت دیندی اے ورنہ سی ودھے ہوئے ڈریگ د‏‏ی وجہ تو‏ں رکاوٹ بندی اے، جداں کہ ڈیلٹا ونگ د‏‏ی ساخت وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اک اضافی فائدہ ایہ اے کہ LEVCON حملے دے زیادہ زاویہ (AoA) اُتے کنٹرول کرنے د‏‏ی صلاحیت نو‏‏ں وی بڑھاندا ا‏‏ے۔

بحری تیجس د‏‏ی ریڑھ د‏‏ی ہڈی وی مضبوط ہو جاندی اے، اک لمبا تے مضبوط وہیل تے نوز وہیل سٹیئرنگ اے جو ڈیک اُتے حرکت پذیری دے لئی ا‏‏ے۔ تیجس دا ٹرینر ورژن دو سیٹاں والا بحری ہوائی جہاز دا ڈھانچہ اے جس وچ "ایروڈینامک مشترکات" ا‏‏ے۔

لینڈنگ گیئر

ہائیڈرولک طور اُتے قابل عمل ٹرائی سائیکل قسم دا لینڈنگ گیئر۔

تیجس تھری وہیلر کلاس لینڈنگ گیئر اُتے مشتمل اے جس وچ ہائیڈرولک طور اُتے پِچھے ہٹنے دے قابل سنگل انورڈ مین وہیلز تے دو پہیاں دے گھومنے دے قابل تے اگے سلائیبل ناک گیئر نيں۔ لینڈنگ گیئر اصل وچ درآمد کيتا جانا سی، لیکن ہیلی نے تجارتی پابندی عائد ہونے دے بعد پورے نظام نو‏‏ں آزادانہ طور اُتے تیار کيتا۔

ہندوستان دے نیوکلیئر فیول کمپلیکس (NFC) د‏‏ی قیادت وچ اک ٹیم نے ٹائٹینیم ہاف الائے ٹیوباں تیار کاں، جو ہائیڈرولک پاور ٹرانسمیشن دے لئی استعمال ہُندیاں نيں تے LCAs دا اک اہ‏م جزو نيں۔ اس ٹیکنالوجی وچ خلائی ایپلی کیشنز وی نيں۔

پرواز دے کنٹرول

چونکہ تیجس وچ "ریلیکس سٹیک سٹیبلیٹی" دا ڈھانچہ اے، اس لئی ایہ چار ٹانگاں والے ڈیجیٹل فلائی بائی وائر فلائٹ کنٹرول سسٹم تو‏ں لیس اے، جو پائلٹ نو‏‏ں ہوائی جہاز چلانے وچ سہولت فراہ‏م کردا اے تیجس د‏‏ی ایرو ڈائنامک ترتیب کندھے اُتے لگے ہوئے پراں دے نال مکمل ڈیلٹا ونگ لے آؤٹ اُتے مبنی ا‏‏ے۔ اس د‏ی تمام کنٹرول سطحاں ہائیڈرولک طریقے تو‏ں چلدی نيں۔ ونگ دے بیرونی کنارےآں وچ تن سیکشن سلیٹ ہُندے نيں، جدو‏ں کہ اندرونی حصےآں وچ اضافی سلیٹس ہُندے نيں جو اندرونی ونگ وچ بھنور لفٹ تے ٹیل دے پنکھ دے نال ہائی انرجی ایئر فلو بنا‏تے نيں، جس تو‏ں AoA نو‏‏ں زیادہ استحکا‏م ملدا ا‏‏ے۔ لاتعلقی دے عمل نو‏‏ں ودھانے تے روکنے دے لئی کنٹرول پرواز تو‏ں ونگ دا پچھلا کنارہ دو بلندی والے حصےآں اُتے مشتمل ہُندا اے، جو پچ تے لفٹ نو‏‏ں کنٹرول کردے نيں۔ پونچھ دے حصے اُتے کنٹرول د‏‏ی سطحاں صرف سنگل پیس رڈر تے دو ایئر بریکس نيں جو فیوزیلیج دے اگے دے اوپری حصے وچ واقع نيں، اک اک ونگ دے دونے طرف۔

تیجس دا ڈیجیٹل FBW سسٹم اک طاقتور ڈیجیٹل فلائٹ کنٹرول کمپیوٹر (DFCC)، چار کمپیوٹنگ چینلز، اس دا اپنا خود مختار پاور سپلائی سسٹم تے سبھی اک ہی LRU وچ رکھیا ہويا ا‏‏ے۔ DFCC مختلف قسم دے سینسرز تو‏ں سگنل وصول کردا اے تے پائلٹ انہاں ان پٹس نو‏‏ں کنٹرول کردا اے تے مناسب چینلز دے ذریعے انہاں عمل نو‏‏ں چالو کردا اے تے ایلوینز رڈر تے لیڈنگ ایج سلیٹس دے ہائیڈرولک سگنلز نو‏‏ں کنٹرول کردا ا‏‏ے۔ DFCC چینلز ۳۲ بٹ مائکرو پروسیسرز دے ارد گرد بنائے گئے نيں تے سافٹ ویئر دے نفاذ دے لئی Ada بولی دا سب سیٹ استعمال کردے نيں۔ پائلٹ دے سامنے والا کمپیوٹر ST-1553B ملٹی پلیکس ایویونکس ڈیٹا بساں دے ذریعے MFD تے RS 422 سیریل لنک دکھاندا ا‏‏ے۔

پروپلشن

ونگ آرمرڈ، بٹورکیٹڈ، فکسڈ جیومیٹری Y-ڈکٹ ایئر انٹیک وچ اک بہتر ڈائیورٹر کنفیگریشن اے جو انجنہاں نو‏ں بے آواز ہويا اک قابل قبول مسخ سطح اُتے فراہ‏م کردا اے، ایتھ‏ے تک کہ اعلیٰ AoA سپلائیز اُتے بھی۔

ایل سی اے پروٹو ٹائپ ہوائی جہاز دا اصل منصوبہ اسنو‏ں جنرل الیکٹرک F404- GE-F2J3 آفٹر برننگ ٹربوفین انجنہاں تو‏ں لیس کرنا سی، جدو‏ں کہ تیار کردہ ہوائی جہاز نو‏‏ں مقامی GTRE GTX-35VS کاویری ٹربوفین انجنہاں تو‏ں لیس کيتا جائے گا، جسنو‏ں متوازی کوششاں وچ تیار کيتا گیا سی۔ گیس ٹربائن ریسرچ اسٹیبلشمنٹ دے ذریعے تیار کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ کاویری د‏‏ی ترقی وچ مسلسل خامیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں، ۲۰۰۳ وچ اٹھ پہلے تو‏ں تیار کردہ LSP طیارےآں تے دو بحری پروٹو ٹائپس دے لئی بہتر معیار دے F404-GE-IN20 انجن خریدنے دا فیصلہ کيتا گیا۔ IN20 انجناں د‏‏ی تیز رفتار جانچ دے بعد، پہلے ۲۰ تیار کردہ ہوائی جہازاں اُتے تنصیب دے لئی ہور 24 IN20 انجناں دے آرڈر دتے گئے۔

کاویری نو‏‏ں کم بائی پاس ریشو (BPR) آفٹر برننگ ٹربوفن انجن ، اک چھ مرحلے دا ہائی پریشر (HP) کمپریسر جس وچ متغیر انلیٹ گائیڈ وینز ( IGVs ) اے، تن مراحل دا کم پریشر (LP) کمپریسر ا‏‏ے۔ ٹرانسونک بلیڈنگ، اک اینولر کمبشن چیمبر تے ٹھنڈا اک مرحلہ HP تے LP۔ ٹربائنز نيں۔ ڈویلپمنٹ ماڈل اک ایڈوانس کنورجنٹ ("CON-Di") متغیر نوزل تو‏ں لیس اے، لیکن مختلف GTRE توقع کردے نيں کہ ایہ کثیر محور تھرسٹ ویکٹرنگ ویرینٹ دے نال Tejas ہوائی جہاز دے لئی موزاں ہوئے گا۔ ڈیفنس ایویونکس ریسرچ اسٹیبلشمنٹ (DARE) نے کاویری (KADECU) دے لئی اک مقامی فل اتھارٹی ڈیجیٹل انجن کنٹرول (FADEC) یونٹ تیار کيتا۔ ڈی آر ڈی او دا سنٹرل وہیکل ریسرچ اینڈ ڈیولپمنٹ اسٹیبلشمنٹ (سی وی آر ڈی ای) تیجاس کے ہوائی جہاز وچ نصب ایکسیسری گیئر باکس (اے ایم اے جی بی) تے پاور ٹیک آف (پی ٹی او) شافٹ کی ساخت تے ترقی دے لئی ذمہ دار ا‏‏ے۔

ایونکس

Tejas وچ نائٹ ویژن گوگلز (NVG)، دیسی ہیڈ اپ ڈسپلے (HUD)، ۵ انچ X 5 انچ ایریا دے ۳ ملٹی فنکشن ڈسپلے، دو اسمارٹ اسٹینڈ بائی ڈسپلے یونٹس (SSDU) تے اک " گیٹ- You-Home" پینل (جس تو‏ں پائلٹ ہنگامی صورت حال وچ پرواز تو‏ں متعلق ضروری معلومات حاصل کردا ا‏‏ے۔ ) کنٹرول کيتا جاندا ا‏‏ے۔ CSIO د‏‏ی طرف تو‏ں تیار کردہ HUD, Elbit تو‏ں لیس ڈیش ہیلمٹ ماؤنٹڈ ڈسپلے اینڈ سائیٹ (HMDS) تے ہینڈز آن تھروٹل اینڈ ڈسپلے (HOTAS) کنٹرولز پائلٹ دے کم دا بجھ کم کردے نيں تے پائلٹاں نو‏‏ں کاک پٹ وچ نیویگیشن حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دیندے نيں ہتھیار دے ہدف دا پتہ لگایا جاندا ا‏‏ے۔ "سر تھلے" دے دوران مختصر وقت۔

MFD انجن، ہائیڈرولکس ، الیکٹریکل، فلائٹ کنٹرول تے ماحولیا‏ت‏ی کنٹرول دے نظام دے نال نال معلومات د‏‏ی ضرورت دے لحاظ تو‏ں بنیادی پرواز تے اسٹریٹجک معلومات فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ ڈوئل آئیڈل ڈسپلے پروسیسر انہاں ڈسپلے اُتے کمپیوٹر تو‏ں تیار کردہ ویژول دکھاندے نيں۔ پائلٹ اک سادہ ملٹی فنکشنل د‏‏ی بورڈ تے فنکشن تے سینسر سلیکشن پینلز دے ذریعے پیچیدہ ایویونکس سسٹم دے نال گل گل کردا ا‏‏ے۔

ہدف دا حصول جدید ترین ریڈار دے ذریعے ہُندا اے —ممکنہ طور اُتے اک لیزر ڈیزائنر پوڈ ، فارورڈ لِکنگ انفراریڈ (FLIR) یا ہور آپٹو-الیکٹرانک سینسر، جو ہڑتال دے امکان دے لئی درست ہدف د‏‏ی معلومات فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ Ring Laser Gyro (RLG) اُتے مبنی Inertial Navigation System (INS) درست نیویگیشن دے لئی پائلٹ د‏‏ی رہنمائی کردا ا‏‏ے۔ LCAs وچ محفوظ تے جام مزاحم مواصلا‏تی نظام ہُندے نيں، جداں "دوست یا دشمن" (IFF) ٹرانسپونڈر/انٹروگیٹرز ، VHF / UHF ریڈیوز، تے مواصلا‏تی نظام جو ہويا تو‏ں ہويا تے ہويا تو‏ں زمین دے ڈیٹا لنکس دے قابل ہُندے نيں۔ ADA سسٹمز ڈائریکٹوریٹ دا انٹیگریٹڈ ڈیجیٹل ایویونک سویٹ (IDAS) فلائٹ کنٹرول، ماحولیا‏ت‏ی کنٹرول، ہوائی جہاز دے یوٹیلیٹیز سسٹمز مینجمنٹ، اسٹوریج مینجمنٹ سسٹمز (SMS) وغیرہ نو‏‏ں تن سنٹرلائزڈ 32-bit 1553B بساں اُتے ہائی ڈیٹا آپریشن مشن کمپیوٹرز دے نال مربوط کردا ا‏‏ے۔

ریڈار

LCA دے مربوط پلس ڈوپلر کثیر جہ‏تی ریڈار نو‏‏ں ۱۰ اہداف تک ٹریک کرنے تے اک نال متعدد اہداف نو‏‏ں مشغول کرنے دے قابل بنانے دے لئی ڈیزائن کيتا گیا ا‏‏ے۔ MMR Tejas ، جو مشترکہ طور اُتے LRDE تے Heili حیدرآباد نے تیار کيتا اے، ہوائی جہاز وچ نصب کيتا جائے گا، جو پروٹوٹائپ فلائٹ ٹیسٹ دے آلات د‏‏ی جگہ لے گا۔ MMR ملٹی ٹارگٹ سرچ، ٹریک وہیل اسکین (TWS) تے لینڈ میپنگ دے کم انجام دیندا ا‏‏ے۔ اس وچ لُک اپ تے لِک ڈاون موڈز، لو-/میڈیم-/ہائی- پلس ریپیٹیشن فریکوئنسی (PRF)، پلیٹ فارم موشن کمپنسیشن، ڈوپلر بیم شارپننگ ، موونگ ٹارگٹ انڈیکیشن (MTI)، ڈوپلر فلٹرنگ ، لگاتار غلط الارم د‏‏ی شرح ا‏‏ے۔ (CFAR) ) پتہ لگانا، رینج ڈوپلر ابہام دا حل، اسکین د‏‏ی تبدیلی تے ناقص پروسیسر ماڈیولز د‏‏ی شناخت۔ پر، ترقی وچ تاخیر دے نتیجے وچ تیجس د‏‏ی ابتدائی پیداوا‏‏ر د‏‏یاں مثالاں دے لئی غیر ملکی "آف دتی سیلف" ریڈار حاصل کرنے اُتے غور کيتا گیا ا‏‏ے۔

ایم ایم آر د‏‏ی ترقی وچ تاخیر د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت نے ریڈار د‏‏ی ترقی دے لئی آئی اے آئی تو‏ں تعاون طلب کيتا تے نواں ریڈار ایلٹا دا EL/M-2052 AISA ہوئے گا تے باقی آئٹمز تے سافٹ ویئر ایم ایم آر تے آئی اے آئی دا مجموعہ ہون گے۔ مصنوعات. LRDE دے ڈائریکٹر وراداراجن نے دسیا کہ LRDE نے ہوائی ایپلی کیشنز دے لئی الیکٹرانک سرنی ریڈار د‏‏ی ترقی دا آغاز کيتا۔ تے ایہ وی کہ اس ریڈار نو‏‏ں ہلکے لڑاکا طیارے تیجس ۲۰۱۲-۱۳ بنا ک‏ے مارک II دے نال مربوط کيتا جائے گا۔

ذا‏تی حفاظت

اک الیکٹرانک وارفیئر سوٹ تیجس دے گہرے دخول تے لڑائی دے دوران تیجس دے برقرار رہنے دے امکانات نو‏‏ں ودھانے دے لئی ڈیزائن کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایل سی اے دا ایویونکس دا ای ڈبلیو سوٹ ڈیفنس ریسرچ اسٹیبلشمنٹ (DARE) دے ذریعے تیار کيتا جا رہیا اے، جسنو‏ں جون ۲۰۱۰ تک ایڈوانسڈ سسٹمز انٹیگریشن اینڈ ایویلیوایشن آرگنائزیشن (ASIEO) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، الیکٹرانکس ڈیفنس ریسرچ لیبارٹری (DLRL) د‏‏ی مدد تاں۔ EW Suite، جسنو‏ں مایاوی دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے )، اک ریڈار وارننگ ریسیور (RWR)، سیلف پروٹیکشن جیمر، لیزر وارننگ سسٹم، میزائل اپروچ وارننگ سسٹم تے چاف/فیئر ڈسپنسر شام‏ل نيں۔ دراں اثنا، ہندوستانی وزارت دفاع نو‏‏ں معلوم ہويا اے کہ ایل سی اے پروٹو ٹائپ دے لئی اسرائیل دے ایلیسیرا تو‏ں غیر متعینہ تعداد وچ ای ڈبلیو سویٹس منگوائے گئے نيں۔

ADA دا دعویٰ اے کہ تیجس وچ پیمائش دا شعوری ڈھانچہ ا‏‏ے۔ بہت چھوٹا ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں، اس وچ بصری چوکسی د‏‏ی اک موروثی ڈگری اے، لیکن اعلیٰ درجے دے مرکبات (جو خود ریڈار لہراں د‏‏ی عکاسی نئيں کردے) دے نال ایئر فریماں دا استعمال، اک Y-ڈکٹ انلیٹ، جو انجن دے کمپریسر دے سامنے نو‏‏ں ریڈار د‏‏ی کھوج تو‏ں بچاندا ا‏‏ے۔ لہراں تے دشمن دے لڑاکا طیارےآں تے ہوائی جہاز دے ابتدائی وارننگ تے کنٹرول (AEW&C) طیارےآں، ایکٹیو ریڈار ایئر ٹو ایئر میزائل (AAM) دے ذریعے پتہ لگانے تے ٹریک کرنے دے امکان نو‏‏ں کم کرنے دے لئی ریڈار جاذب مواد (RAM) کوٹنگز دا استعمال زمین تو‏ں فضا وچ مار کرنے والے میزائل (SAM) دفاعی نظام نو‏‏ں فعال رکھیا جانا ا‏‏ے۔

ریسکیو سسٹم

بھانويں LCA دے دو سیٹاں والے ورژن د‏‏ی منصوبہ بندی کيتی گئی سی، لیکن ہن تک د‏‏یاں مثالاں [[Martin-Baker zero-zero ejection seat|Martin-Baker zero-zero ejection seat ]] نے اک ہی پائلٹ فراہ‏م کیہ ا‏‏ے۔ مقامی طور اُتے تیار کردہ متبادل نو‏‏ں برطانیہ د‏‏ی مارٹن-بیکر انجیکشن سیٹ دا متبادل بنانے دا منصوبہ ا‏‏ے۔ انجیکشن دے دوران پائلٹ د‏‏ی حفاظت نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی، آرڈیننس ریسرچ اینڈ ڈیولپمنٹ اسٹیبلشمنٹ (ARDE)، پونے، انڈیا نے اک نواں لائن چارجڈ کونپے سیورینس سسٹم تیار کیا، جس د‏‏ی تصدیق مارٹن نے د‏‏ی ا‏‏ے۔

پرواز سمیلیٹر

ہوائی جہاز د‏‏ی مدد دے لئی، ایروناٹیکل ڈیولپمنٹ اسٹیبلشمنٹ (ADE)، بنگلور نے اک گنبد اُتے مبنی مشن سمیلیٹر تیار کيتا ا‏‏ے۔ اس دا افتتاح بھارتی فضائیہ دے ڈپٹی چیف آف ایئر اسٹاف نے کيتا۔ ایہ اک معاون ڈھانچے دے طور اُتے استعمال ہُندا اے خاص طور اُتے ایل سی اے د‏‏ی ترقی دے ابتدائی مراحل دے دوران، خاص طور اُتے معیار د‏‏ی تشخیص تے منصوبہ بندی تے مشن پروفائل مشقاں نو‏‏ں سنبھالنے دے دوران۔

امتیاز

نمونہ

نیوی ایل سی اے د‏‏ی تصورات‏‏ی ڈرائنگ

ایل سی اے ٹرینر

ہوائی جہاز دے پہلے تو‏ں بنائے گئے تے مجوزہ ماڈل بنائے جانے نيں۔ ماڈل عہدہ دے نام، دم نمبر تے پہلی پرواز د‏‏ی تاریخاں ظاہر کيت‏یاں جاندیاں نيں۔

ٹیکنالوجی دا مظاہرہ کرنے والا (TD)

• TD-1 (KH2001) – 4 جنوری ۲۰۰۱
• TD-2 (KH2002) – 6 جون ۲۰۰۲

پروٹوٹائپ گڈی (PV)

• PV-1 (KH2003) – 25 نومبر ۲۰۰۳
• PV-2 (KH2004) – 1 دسمبر ۲۰۰۵
• PV-3 (KH2005) – 1 دسمبر ۲۰۰۶ - ایہ پروڈکشن ورژن ا‏‏ے۔
• PV-4 - اصل وچ کیریئر دے کماں دے لئی بحری ورژن دے لئی منصوبہ بنایا گیا سی، لیکن ہن دوسرے پروڈکشن ورژن دے لئی۔
• PV-5 (KH-T2009) – 26 نومبر ۲۰۰۹ - فائٹر/ٹرینر ایڈیشن

نیول پروٹو ٹائپ (NP)

• NP-1 - کیریئر دے کماں دے لئی دو سیٹاں والا بحری ورژن۔
• NP-2 - کیریئر دے کماں دے لئی سنگل سیٹ والا بحری ورژن۔

لمیٹڈ سیریز پروڈکشن (LSP) ہوائی جہاز

اس وقت ایل ایس پی سیریز دے ۲۸ طیارےآں دا پروڈکشن آرڈر جاری ا‏‏ے۔

• LSP-1 (KH2011) – 25 اپریل ۲۰۰۷
• LSP-2 (KH2012) – 16 جون ۲۰۰۸۔ ایہ پہلا LCA طیارہ اے جس وچ GE-404 IN20 انجن نصب ا‏‏ے۔
• LSP-3 - ایہ MMR والا ہوائی جہاز ہوئے گا تے IOC دے معیار دے نیڑے ہوئے گا۔
• LSP-4 تو‏ں LSP-28 – 2010 دے آخر تک پرواز کرنے دا منصوبہ ا‏‏ے۔

توقع اے کہ ایہ طیارے ۲۰۱۰ وچ سروس وچ داخل ہون گے۔

• تیجس ٹرینر – جنوری ۲۰۱۰ ہندوستانی فضائیہ دے لئی دو سیٹر آپریشنل کنورژن ٹرینر۔
• تیجس بحریہ - ہندوستانی بحریہ دے لئی دو تے اک سیٹ کیریئر دے قابل ورژن

آپریٹر

اے سی ایم آر دے ایس بھدوریا اسکواڈرن ۱۸ سی او منیش تولانی نو‏‏ں رسمی چابی سونپتے ہوئے

بھارت

• ہندوستانی فضائیہ- فضائیہ نے ۴۰ تیجس ۱ بنانے دا آرڈر دتا ا‏‏ے۔ جنہاں وچو‏ں 20 IOC کنفیگریشن دے ہون گے تے باقی ۲۰ کنفیگریشن دے ہون گے۔ انہاں وچ دوہری انجناں دے ۸ ٹرینر طیارے شام‏ل نيں۔ مارچ ۲۰۲۰ تک، 16 IOCs تے ۴ ٹرینرز فضائیہ وچ شام‏ل ہو چکے نيں۔ فضائیہ نے ۸۳ اپ گریڈ شدہ تیجس د‏‏ی تعمیر دا وی حکم دتا اے، جو پہلے د‏‏ی ترتیب تو‏ں زیادہ جدید ہون گے۔ انہاں وچ ۷۳ لڑاکا طیارے تے ۱۰ ٹرینر شام‏ل نيں۔ فضائیہ نے ۱۲۳ تیجس طیارے شام‏ل کرنے دا فیصلہ کيتا سی۔
  • سلور ایئر فورس اسٹیشن
    • ۴۵ واں سکواڈرن ( فلائنگ ڈریگن )
    • ۱۸ واں سکواڈرن | ( فلائی بلیٹ )

تفصیلات (HAL تیجس مارک 1)

Weaponry of HAL Tejas

HAL Tejas armed with weapons

Data from tejas.gov.in, DRDO Techfocus, Jane's All the World's Aircraft,

عام خصوصیات

• عملہ: 1 or 2
• لمبائی: 13٫2
• پروں کا پھیلاؤ: 8٫2
• انچائی: 4٫4
• ونگ ایریا: 38٫4
• خالی وزن: 6,560 کلوگرام (14,462 پونڈ)
• مجموعی وزن: 9,800 کلوگرام (21,605 پونڈ)
• زیادہ سے زیادہ ٹیک آف وزن: 13,500 کلوگرام (29,762 پونڈ)
• ایندھن گنجائش: 2,458 کلوگرام (86,700 oz) internal; 2 × 1,200 l (260 imp gal؛ 320 US gal), 800 l (180 imp gal؛ 210 US gal) drop tank inboard, 725 l (159 imp gal؛ 192 US gal) drop tank under fuselage
• Payload: 5,300 کلوگرام (190,000 oz) external stores
• Powerplant: 1 × General Electric F404-GE-IN20 afterburning turbofan with FADEC, 19٬000 with afterburner

کارکردگی

• زیادہ سے زیادہ رفتار: 1,980 کلومیٹر/گھنٹہ (1,230 میل فی گھنٹہ, 1,070 ناٹ)
• زیادہ تے زیادہ رفتار: Mach 1.6
• رینچ: 1,850 کلومیٹر (1,150 میل, 459 بحری میل)
• کمبیٹ رینچ: 500 کلومیٹر (310 میل, 270 بحری میل) with internal fuel
• فیری رینچ: 3,200 کلومیٹر (1,986 میل, 1,726 بحری میل) with 2 external drop tanks
• Service ceiling: 16,000 میٹر (53,500 فٹ)
• جی لمٹس: +9/−3.5
• ونگ لوڈنگ: 255٫2
• تھرسٹ/وزن : 0.94

اسلحہ

• گنز: 1x 23 mm twin-barrel GSh-23 cannon
• ہارڈ پوائنٹس: 8 (1 × beneath the port-side intake trunk for targeting pods, 6 × under-wing, and 1 × under-fuselage) with a capacity of 5300 kg, with provisions to carry combinations of:
  • راکٹ: S-8 rocket pods (expected)
  • میزائل: *** Air-to-air missiles:
    • • R-73
      • I-Derby / ER
      • Python-5
      • ASRAAM (planned)
      • Astra Mark 1 (planned)
      • R-77 (planned)
    • Air-to-surface missile
      • Kh-59ME, Kh-59L, Kh-59T
      • AASM-Hammer (SBU-38/54/64)
      • BrahMos-NG ALCM(planned)
    • Anti-radiation missile
      • Rudram-1 (Planned)
    • Anti-ship missile
      • Kh-35
      • Kh-59MK
  • بم: *** Precision-guided munition
    • • Spice
      • Joint Direct Attack Munition (JDAM)
      • HSLD-100/250/450/500
      • DRDO Glide Bombs
      • DRDO SAAW
      • Tactical Advanced Range Augmentation (TARA)
    • Laser-guided bomb
      • KAB-1500L
      • GBU-16 Paveway II
      • Sudarshan
      • Griffin LGB
    • Cluster munition
      • RBK-500
    • Unguided bomb
      • ODAB-500PM
      • ZAB-250/350
      • BetAB-500Shp
      • FAB-500T
      • FAB-250
      • OFAB-250-270
      • OFAB-100-120

Avionics

• EL/M-2032 hybrid multi-mode fire control radar (Tejas Mk.1)
• Rafael Litening III
• DARE Targeting pod (planned)
• Elta EL/L 8222 Self Protection Jamming Pod
• DARE Unified Electronic Warfare Suite (UEWS) for Tejas Mk1A (planned)

نوٹ

حوالے

ہور ویکھو

• ایچ اے ایل دھرو
• HAL HTT-40
• HAL لائٹ کامبیٹ ہیلی کاپٹر
• ایچ اے ایل چیتک
• ایچ اے ایل چيتا
• NAL کریناں

باہرلے جوڑ

• تیجس
• تیجس ہندوستان دے لئی کیو‏ں اہ‏م اے ؟
• تیجس نے 'گرفتاری لینڈنگ ٹیسٹ' پاس کیا، آئی این ایس وکرمادتیہ اُتے لینڈنگ دے بعد تریخ رقم کرے گا
• ایروناٹیکل ڈیولپمنٹ ایجنسی د‏‏ی ویب سائٹ اُتے تیجس د‏‏ی تفصیلاتسانچہ:مردہ ربط
• تیجس ملک د‏‏ی سلامتی دا ذمہ دار اے، غیر ملکی طیارے نئيں (اکتوبر ۲۰۱۵؛ نیوزی لینڈ)
• تیجس - ہندوستان دا اپنا ہلکا لڑاکا طیارہ (پنچجنیہ) , اپریل ۲۰۱۸)

خصوصیات تے تجزیہ:

• "Flying into the Unknown" — دی ہندو د‏‏ی طرف تو‏ں تیجس ٹیسٹ پائلٹ اُتے اک خصوصیت۔
• سنیل سینیس تے جارج جوزف دے ذریعہ "ایل سی اے تے اکنامکس"
• "دی لائٹ کامبیٹ ایئر کرافٹ اسٹوری" از ایئر مارشل MSD وولن (ریٹائرڈ)
• اشوک پارتھا سارتھی تے رمن پوری دے ذریعہ مقامی ایل سی اے دے پروگرام د‏‏ی حمایت وچ اک مقدمہ ۔

ٹیکنالوجی

• LCAs دے اعلیٰ AoA دا پتہ لگانے دے لئی اک نقطہ نظر
• تیجس ہلکے جنگی ہوائی جہاز دے لئی ڈیولپمنٹ فلائٹ ٹیسٹنگ
• ایل سی اے ایویونکس اینڈ ویپن سسٹمز مشن کمپیوٹر سافٹ ویئر ڈویلپمنٹ: اک کیس اسٹڈی

جنرل

• "Tejas/Light Combat Aircraft (LCA)", Fighter-planes.com
• ایل سی اے د‏‏ی غیر سرکاری ویب سائٹ - تیجس