برطانوی راج دا لاہور
انج تے رنجیت سنگھ دا راج آؤن نال لاہور شانت ہو گیا سی تے شمال توں ہوون والے حملے بند ہوگئے سن پر مہاراجہ دے مرن توں مگروں دس سال (1839-1849) وچ بہت ہی افراتفری سی۔ دن نوں اک سردار دا راج ہندا تے شام نوں دوجے دا۔ اسے وارے لئی شاید سکھا شاہی دا لفظ بنیا سی نہیں تے رنجیت سنگھ دا اپنا وارا واہوا پدھرا تے چنگے راج سی۔
پر لاہور دی اصل ترقی انگریزاں دے آؤن نال ہوئی۔ اجوکے لاہور دے بہت وڈھا حصہ انگریزاں دے وارے وچ بنیا تے انی سو ستر دی دہائی تیکر اس وچ کوئی بہت وڈھا وادھا نہیں سی ہویا۔ لاہور شہر دا مطلب سی اندرن شہر تے مال نال لگدے دوجے علاقے۔ مال تے اس دے آلے دوآلے پنجاب یونیورسٹی، ٹاؤن ہال، میوزیم، پبلک لائبریری تے میو تے ایچی سن ہسپتال انگریز حکومت دے دفتر سیکرٹیریٹ، ڈاک خانا، ہائی کورٹ تے ہور ادالتانتے گورنر ہاؤس وغیرہ۔ انار کلی بازار انگریزاں دے زمانے وچ وی نویں تے پرانی طرز دا میل سی جتھے بھلے تے راجا برادرز دا ناں بڑا وجدا سی۔
جویں جویں لاہوری سوکھے ہندے گئے تویں تویں اوہ نویاں کالنیاں جنہاں وچّ مزنگ تے قلعہ گجر سنگھ تے گوالمنڈی ورگے علاقیاں وچ وسدے گئے۔ اس زمانے دی گوالمنڈی اپرلے طبقے دے فیشن لئی مشہور سی ۔ ہندی دے مشہوری ناولسٹ یشپال اپنے اک سین وچ گوالمنڈی دیاں کڑیاں دے فیشنی ہوون دا بڑا چرچہ کردا ہے۔ اس ویلے فین روڈ تے لاہور ہائی کورٹ دے منے پرمنے وکیل تے بیرسٹر رہندے سن۔
لاہور اک بہت وڈھے صوبے دا راج گڑھ سی تے اتھے نویں پیشیاں دے لکھاں لوک رہندے سن۔ انی سو پہلی دہائی تیکر آؤندیاں آؤندیاں لاہور دی 280,000کلّ آبادی وچوں 45,000لوکاں رہن سہن کاروبار تے بیوپار نال جڑیا ہویا سی۔ سول سروس تے دوجے چٹّ کپڑے پیشیاں نال 42,000لوک جڑے ہوئے سن جہناں وچوں 10,00سول سروس 3,500 عدالتاں تے ہائی کورٹ دیاں نوکریاں دا کھاندے ہنڈواندے سن ۔ میڈیکل دے پیشے وچ 5000لوک سن۔
اک گوہ والی گلّ تے ایہہ ہے جو لاہور دے ایہناں نویاں پنگریاں تے ودھدے طبقیاں دا سماجی پچھوکڑ کیہ سی۔ ایہہ نواں وچلا طبقہ تے اس نال جڑیا پیٹی بورزوا طبقہ کنھاں لوکاں دا سی؟
سب توں مڈھلی گلّ تے ایہہ ہے اس ویلے لاہور دی 280,00آبادی وچوں 149,044 یا ترونجا فیصد مسلمان سن پر اوہناں وچوں کوئی ٹاواں ٹانواں بندہ ہی نویں وچلے ملّ وچ رلتی ہویا سی۔ ایہناں وچوں بہتے یا تے مزدور، دہاڑی دار تے یاں پھر کاریگر سن۔ بہتے مسلمان ودھدے پھلدے ہندو سرمایہ کاراں تے امیر لوکاں لئی کم کردے سن۔ شہر دیاں وڈیاں شخصیتاں وچوں دو ٹبر، کزلباش تے محمد شفیع ہی سن جہڑے سر کڈھویں سن پر اوہ وی انگریز دیاں بحال کیتیاں جاگیراں دے ریس سن۔محمد شفیع دا ٹبر پڑھیا لکھیا سی ، سر محمد شفیع آپ وی لندن پلٹ بیرسٹر سی تے سیاست وچ بہت موہ رکھدا سی۔ کزلباش ٹبر مقامی زبان ہی نہیں سی بولدا تے صرف انگریز دی جی حضوری کردا سی۔
بہتا وچلا مل ہندواں دا ہی سی جہڑے کاروبار تے نوکریاں وچ وڑ گئے سن۔مسلماناں دے راج پاروں لاہور وچ برہمن دا ہندو سماج تے غلبہ نہیں سی جویں ہندوستان دے باقی علاقیاں وچ سی۔وچلا طبقہ کھتری، ارورا یا بنیئے سن۔پرپنجاب دے کھتری نیویں نہیں سن جویں ہندوستان دے باقی علاقیاں وچ کاروباری لوک سن۔
کھتریاں دا پیشہ بیوپار سی پر ایہناں دیاں ہور ودھیریاں خوبیاں سن۔ پنجاب دے بیوپار تے اجارا داری دے نال نال اوہ چیف ایڈ منسٹریٹر وی سن تے ادب تے وی اوہو چھائے ہوئے سن۔ اوہ پنجاب وچّ انج ہی سن جویں مراٹھا وچ مراٹھی برہمن سن۔ صرف اک فرق جو جو مراٹھی برہمناں نوں بیوپار نہیں آؤندا جہڑا ایہناں نوں آؤندا سی۔ اوہ لڑاکا لوک نہیں پر جے تلوار چکنی پے جاوے تے چک لیندے سن۔ ملتان دا گورنر دیوان ساون مل تے اسدا وارث بدنام مول راج تے رنجیت سنگ دے دربار بڑے آگوُ کھتری ہی سن۔ مسلماناں دے وارے وچ وی اوہ اچیاں عہدیاں تے پجّ گئے سن ۔۔ اس وچ کوئی شکّ نہیں جو کھتری ہندوستاں دی سب توں چڑھویں ذات سی۔
بنیا تے ارورا وی ایہناں دے مقابلے وچ سن پر ارورے بہتا کاروبار وچ ہی سن اوہ سیاست تے حکومتی مشینری وچ کدی نہیں گئے سن۔مسلماناں وچ خوجے کاروبار وچ سن پر اوہ وی پہلاں کھتری یا ارورا ذاتاں دے سن۔ پر اوہناں کوئی وڈھا کاروباری یا مالیاتی دماغ نہیں پیدا کیتا جویں کھتریاں نے ہر کشن لال یا رام ساراں داس سن۔ایہناں دا ذکر اگے جا کے کراںگے۔
انگریزاں دے آؤن نال ہکوت، قانون، میڈیکل دا شعبہ تے تعلیم وچ بڑیاں تھاواں بن گیاں سن تے لاہویاں وچ ایہو جہے لوکاں دی گھاٹ نہیں سی جو اس توں لابھ لے سکن۔ کجھ ہی دہاکیاں وچ لاہور دی ہوشیا ر مڈل کلاس ہر شعبے وچ پھیلر گئی سی ۔ بیرسٹر، وکیل، ڈاکٹر سائنس دا ن، پروفیسرز ۔۔ ایہناں وچوں بہتے تھلیاں محنت کرکے اتے گئے سن۔ ایہناں وچوں بہت ساتے ہور موقعیاں دے لابھ لئی ست سمندروں پار وی گئے۔
ایہناں ساریاں پیشیاں وچّ جاون لئی تعلیم دی لوڑ سی تے لاہور وچ سکول کالج سارے شمالی ہندوستاں نالوں ودھ سن۔لاہور دے تعلیمی اداریاں دی تاریخ کجھ انج ہے۔
میڈیکل کالج 1860 وچ تے لاء کالج 1870 وچ قایم ہویا۔
گورمنٹ کالج 1888 وچ تے فارمین کرسچیئن کالج امریکی پریسبیٹیرین مشن نے 1866وچّ بنیا سی۔
مذہبی پدھر تے تنّ کالج بنے سن :
دیا نند اینگلو ویدک کالج 1888آریا سماج نے بنایا،
اسلامیہ کالج انجمن حمایت اسلام نے 1892وچّ بنایا تے
دیال سنگھ کالج برہمو سماج والیاں نے کھڑا کیتا۔
کنیرڈ کالج فار وومن 3191 وچ بنیا
اچی سن چیفس کالج پنجاب دے ریساں لئی بنایا گیا سی۔