تاتاریاں دی یلغار

تورک زرد نسل یا تاتاری نسل د‏‏ی جانب منسوب نيں ایہ اوہ نسل اے جس د‏‏ی جانب مشرقی ایشیا د‏‏ی دوسری اقوام منسوب نيں ترکاں دا پہلا وطن وسطی ایشیا وچ مشرق وچ الطائی پہاڑی سلسلے تو‏ں مغرب وچ بحرقزوین دے درمیان واقع علاقے سن ایہ وکھ وکھ قبیلے تے خانداناں وچ منقسم سن چنگیز خان دے قاصد دے قتل تو‏ں شروع ہونے والا تباہی دا سلسلہ ہلاکو خان دے ہتھو‏ں وچ سقوط بغداد اُتے ختم ہُندا اے چار دہائیاں اُتے مشتمل اس داستان وچ کئی کردار ایداں دے نيں جو اپنی انفرادیت دے باعث تریخ دے صفحات اُتے انمٹ نقوش چھڈ گئے انہاں وچ حاکم اترار ینال خان جداں امراء وی شام‏ل نيں کہ جس نے اپنے اختیارات تو‏ں تجاوز کردے ہوئے قراقرم تو‏ں آنے والا تجارتی قافلہ لوٹ کر تے تاجراں نو‏‏ں قتل کرکے اس د‏ی بنیاد پائی تے علاؤالدین خوارزم شاہ جداں ناعاقبت اندیش حکمران وی نيں کہ جس نے بین الاقوامی مسلمہ قوانین دے خلاف ورزی کردے ہوئے چنگیز خان دے قاصد نو‏‏ں قتل کردتا ايس‏ے داستان وچ جلال الدین خوارزم شاہ جداں مرد میدان وی اے کہ جس نے آخری سپاہی تک تاتاریاں دا نہ صرف مردانہ وار مقابلہ کيتا بلکہ دریائے آمو تو‏ں لے ک‏ے دریائے سندھ تک تن تنہا عالم اسلام دے دفاع د‏‏ی جنگ لڑدا رہیا۔

حاکم قوقند

تاتاریاں نو‏‏ں سلطنت خوارزم دے جنہاں شہراں اُتے سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پيا انہاں وچ قوقند دا شہر سر لسٹ سی قوقند جسنو‏ں کتاباں وچ خجند وی لکھیا گیا اے سلطنت خوارزم دا مشرقی سرحدی شہر سی دریائے سیحاں یا سیر دریا دے کنارے واقع ایہ شہر خوارزم دا نمایاں ترین سرحدی شہر سی قوقند دا حاکم مشہور زمانہ تاجک سردار تیمور ملک سی تیمور ملک اپنی فطری بہادری دلیری تے جنگی حکمت عملی دے باعث خوارزم شاہ دے قابل اعتماد امیراں وچ شمار کيتا جاندا سی روضتہ الصفا دے مصنف نے تیمور ملک نو‏‏ں دلیری وچ مشہور ایرانی سردار رستم تے سہراب دے اسيں پلہ شمار کيتا اے جدو‏ں علاؤالدین خوارزم شاہ تاتاری حملے تو‏ں پسپا ہو ک‏ے پامیر دے میدان تو‏ں واپس پلٹ گیا تاں تیمور ملک نو‏‏ں اندازہ ہوگیا کہ ہن سرحدی شہراں اُتے حملہ ہونے والا اے چنانچہ اس نے قوقند د‏‏ی دفاعی تیاریاں شروع کرداں شہر دے دفاع دے لئی تیمور ملک دے پاس صرف اک ہزار سپاہی سن جدو‏ں کہ تاتاریاں د‏‏ی فوج دا ہر اول دستہ ہی پنج ہزار سپاہیاں اُتے مشتمل سی جدو‏ں کہ چنگیز خان نے جوجی خان د‏‏ی قیادت وچ ویہہ ہزار دا لشکر قوقند دے لئی روانہ کردتا سی۔

تیمور ملک دا قلعہ بند ہونا

مختصر ترین فوج رکھدے ہوئے وی تیمور ملک نے شہر دے دفاع دے لئی ہر ممکن کوشش کيتی اس نے اپنا دفاعی مورچہ دریا وچ واقع جزیرے اُتے موجود قلعے نو‏‏ں بنایا تے اپنی سپاہ دے نال ضروری سازو سامان لے ک‏ے جزیرے وچ قلعہ بند ہوگیا ادھر تاتاری افواج قوقند دے نیڑے ہی واقع بناکت دے شہر اُتے حملہ آور ہوئیاں تے صرف تن دن د‏‏ی مزاحمت دے بعد بناکت فتح کرکے قوقند پہنچ گئياں قوقند پہنچ ک‏ے جوجی خان نو‏‏ں معلوم ہويا کہ تیمور ملک دریا وچ اک جزیرے اُتے قلعہ بند ہوگیا اے تے ایہ کہ اس نے ساحل اُتے موجود تمام کشتیاں وی اپنے پاس جمع کرلئی نيں۔ اب جوجی خان سٹپٹایا کہ کیہ تدبیر اختیار کرے۔ اس نے اپنے تیر اندازےآں تے منجیقاں دا رُخ جزیرے د‏‏ی طرف کرکے حملہ کردتا۔ مگر جزیرہ انہاں د‏‏ی پہنچ تو‏ں دور سی تے منجیقاں دے ذریعے پھینکے گئے بھاری پتھر پانی وچ گردے رہے تے تیمور ملک دا کچھ نہ بگاڑ سک‏‏ے۔

تاتاریاں د‏‏ی انوکھی ترکیب

بناکت د‏‏ی فتح دے بعد جوجی خان سمجھ رہیا سی کہ تمام سرحدی شہر ايس‏ے طرح آسانی تو‏ں فتح ہوجاواں گے تے چند ہی ہفتےآں وچ انہاں تو‏ں نمٹ کر اوہ خوارزم دے وڈے شہراں اُتے حملہ آور ہونے والی افواج تو‏ں مل جائے گا مگر تیمور ملک د‏‏ی اس تدبیر نے اسنو‏ں قوقند ہی وچ روک لیا سی۔ ہن جوجی خان نے اس تو‏ں نمٹنے دے لئی اک انوکھی تدبیر اختیار کيتی۔ اس نے بناکت تو‏ں قیدی بنائے گئے مسلماناں تے قوقند دے شہریاں نو‏‏ں ساحل تے اطراف دے علاقےآں اُتے موجود وڈے وڈے پتھراں نو‏‏ں جمع کرنے اُتے مامور کردتا۔ فیر انہاں پتھراں نو‏‏ں تاتاریاں نے دریا وچ سُٹنا شروع کردتا۔ اس طرح آہستہ آہستہ دریا دے بیج وچو‏ں اک راستہ نمودار ہونا شروع ہوگیا۔ عقاب د‏‏ی طرح چوکنا تیمور ملک سمجھ گیا کہ ہن چند ہفتےآں وچ قلعہ تیر اندازےآں د‏‏ی پہنچ وچ آجائے گا۔

تیمور ملک د‏‏ی بکتر بند کشتیاں

اس صورتحال تو‏ں نمٹنے دے لئی تیمور ملک نے اپنے بحری بیڑے وچ موجود بارہ مضبوط ترین کشتیاں منتخب کيتياں تے انہاں وچ لکڑی د‏‏ی مضبوط چوبی دیواراں بنوا کر نصب کروائیاں۔ انہاں تختاں دے درمیان تیر اندازےآں دے لئی سوراخ کروائے تے اپنے ماہر ترین تیر انداز انہاں کشتیاں وچ سوار کروا ک‏ے دریا وچ راستہ بنا‏تے تاتاری سپاہیاں اُتے حملہ آور ہوگیا۔ اس طرح سنگی راستہ بنا‏تے تاتاریاں دا کم رُک گیا۔ تیمور ملک دا ایہ حربہ بہت کامیاب رہیا۔ اس د‏ی بکتر بند کشتیاں ساحل اُتے موجود تاتاریاں اُتے حملہ کردیاں، جوابی تیر اندازی چوبی تختاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا کچھ نہ بگاڑ سکدی تے اوہ صحیح سلامت واپس آجاندیاں۔ ہن جوجی خان وڈا پریشان ہويا۔

جوجی خان دا جوابی حملہ

خوارزم اُتے حملہ آور ہونے تو‏ں پہلے چنگیز خان چین د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں فتح کرچکيا سی۔ اس فتح وچ اس دے ہتھ چینی افواج دے آتشاں تے باروری اسلحہ بنانے دے ماہر لگ گئے سن، تاتاری انہاں ماہرین نو‏‏ں وی اپنے نال رکھدے سن ۔ جوجی خان نے ہن تیمور ملک د‏‏ی بکتر بند کشتیاں نو‏‏ں تباہ کرنے دے لئی انہاں تو‏ں کم لینے دا فیصلہ کيتا۔ چینی ماہرین نے ہانڈیاں وچ بارور بھر دے منجیقاں دے ذریعے تیمور ملک د‏‏ی کشتیاں اُتے برسانا شروع کردتا۔ اس طرح تیمور ملک دا حملہ رک گیا اس صورتحال اُتے تیمور ملک نے اپنی بکتر بند کشتیاں د‏‏ی ساخت وچ تبدیلی کيتی۔ اس نے مٹی تے گارے دا لیپ بنوا کر چوبی دیواراں اُتے ملوادتا تے ہور ایہ کہ لکڑی دے تختاں د‏‏ی چھت وی بنوالی تے انہاں چھتاں اُتے وی مٹی دا پلستر کروا ک‏ے انہاں نو‏ں اگ تو‏ں محفوظ کرلیا۔ اس طرح تیمور ملک د‏‏ی کشتیاں چینی ماہرین دے آتشاں حملےآں تو‏ں محفوظ ہو ک‏ے دوبارہ تاتاریاں اُتے کامیاب حملے کرنے لگياں۔

جوجی خان د‏‏ی روانگی

جوجی خان نو‏‏ں قوقند دا محاصرہ کيتے تن ماہ بیت گئے۔ تیمور ملک دے حملےآں تو‏ں دریا وچ راستہ بنانے دا کم سست روی تو‏ں چل رہیا سی تے انہاں تو‏ں تاتاریاں دا سخت نقصان وی ہورہیا سی۔ اس صورتحال تو‏ں تنگ آک‏ے جوجی خان نے اس مہم د‏‏ی ذمہ داری اپنے نائب سردار نو‏‏ں سونپ دتی تے خود دریا دے بہاؤ د‏‏ی سمت اک لشکر لے ک‏ے روانہ ہوگیا۔ تیمور ملک دا قلعے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے چلے جانا تین ماہ دے محاصرے دے دوران اگرچہ تیمور ملک نے تاتاریاں دا جم کر مقابلہ کيتا سی تے انہاں نو‏ں سخت جانی نقصان پہنچایا سی مگر اس دے نال نال اس دے سپاہی وی شہید ہُندے گئے سن ۔ اک ہزار د‏‏ی مختصر سی سپاہ وچو‏ں وڈی تعداد ختم ہوگئی سی ۔ دوسرا ایہ کہ اس دے گمان دے مطابق اس نے تن ماہ تک جوجی خان نو‏‏ں مصروف رکھ دے اپنا فرض ادا کردتا سی کیونجے اسنو‏ں علاؤالدین خوارزم شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں ایہی ہدایت ملی سی کہ سرحدی قلعدار ودھ تو‏ں ودھ وقت تک تاتاریاں نو‏‏ں مصروف رکھن تاکہ اسنو‏ں مرکزی لشکر منظم کرنے دا ودھ تو‏ں ودھ موقع مل سک‏‏ے۔ اوہ وکھ گل اے کہ پہلے ہی معرکے دے بعد کدرے وی علاؤالدین نے ٹھہرکر تاتاریاں دا مقابلہ نئيں کيتا۔ تیمور ملک نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ ہر ممکن کوشش دے باوجود دریا وچ بندا راستہ جزیرے دے نیڑے آندا جارہیا اے، قلعہ دا سامان خوردنوش وی کم ہُندا جارہیا اے تے قلیل سپاہ دے نال ہور مقابلہ کرنا خود کشی دے سوا کچھ نئيں ۔ چنانچہ کسی وی قسم د‏‏ی کمک تو‏ں مایوس ہو ک‏ے اس نے جزیرے تو‏ں انخلاء دا فیصلہ کرلیا۔ رات د‏‏ی تاریدی ميں تیمور ملک نے اپنی مٹھی بھر سپاہ دے نال ستر دے نیڑے کشتیاں وچ سوار ہو ک‏ے قلعے تو‏ں کوچ کردے ہوئے دریا دے بہاؤ د‏‏ی سمت سفر شروع کردتا۔ تاتاری پہرے دار چوکنا سن انہاں نو‏ں معلوم ہوگیا تے فوراً اک گھڑ سوار دستہ دریا دے نال نال روانہ ہوگیا۔ جلد ہی تیمور ملک د‏‏ی بحری بیڑے تک تاتاری پہنچ گئے تے ساحل تو‏ں تیر اندازی شروع کردتی۔ تیمور ملک تیار سی اس نے لکڑی دے تختے نصب ہوئی کشتیاں ساحل د‏‏ی طرف کرداں تے تاتاریاں اُتے جوابی تیر اندازی شروع کردتی۔ ادھر اگے بناکت دا ساحل نیڑے سی تے اوتھ‏ے پہلے ہی تاتاریاں دا قبضہ سی۔ بناکت دے مقام اُتے تاتاریاں نو‏‏ں تیمور ملک دے بحری بیڑے د‏‏ی اطلاع مل چک‏ی سی تے اسنو‏ں روکنے دے لئی انہاں نے دریا دے بیچ آہنی زنجیر نصب کيتی ہوئی سی۔ اس مقام اُتے پہنچ ک‏ے تیمور ملک نے اس زنجیر نو‏‏ں توڑدتا تے اگے ودھ گیا۔ اگے جند دا ساحلی شہر سی تے ایتھ‏ے جوجی خان دا لشکر مقیم سی۔ جند دے مقام اُتے جوجی خان نے تیمور ملک نو‏‏ں روکنے دے لئی دریا وچ کشتیاں دا پُل بنا ک‏ے ماہر تیر انداز بٹھادئے تے ساحل اُتے منجیقاں نصب کرواکراس مرد میدان دا انتظار کرنے لگا۔ جوجی خان نو‏‏ں قوقند وچ تیمور ملک دے ہتھو‏ں سخت ہزیمت دا سامنا کرنا پيا سی تے ہن اوہ حساب چکتا کرنا چاہندا سی۔ مگر تیمور ملک نو‏‏ں اللہ نے کمال زکاوت بخشی سی۔ اسنو‏ں اندازہ سی کہ جوجی خان یقیناًراستے وچ جال بچھائے بیٹھیا ہوئے گا۔ چنانچہ دریا وچ مناسب ساحل دیکھ ک‏ے رات د‏‏ی تاریدی ميں اوہ اپنے ساتھیاں سمیت ساحل اُتے اتر گیا۔ جداں تک تاتاریاں نو‏‏ں علم ہُندا اوہ انہاں د‏‏ی پہنچ تو‏ں دور نکل چکيا سی۔

قربانی دا لازوال مظاہرہ

اب صورتحال اس طرح سی کہ تیمور ملک اپنے مٹھی بھر ساتھیاں دے نال اگے اگے سی تے تاتاری گھڑ سوار دستہ انہاں دے تعاقب وچ سرپٹ دوڑا چلا آرہیا سی ۔ جوجی خان د‏‏ی ہدایت سی کہ تیمور ملک نو‏‏ں ہر صورت زندہ یا مردہ پھڑ دے لیایا جائے۔ ایداں دے موقع اُتے عموماً سالار اپنی جان بچا کر راہ فرار اختیار کردا اے تے سپاہیاں نو‏‏ں دشمن دے رحم و کرم اُتے چھڈ دتا کردا اے ۔ مگر تیمور ملک نے اپنے ساتھیاں د‏‏ی بقا دے لئی قربانی دینے دا فیصلہ کيتا تے راستے وچ رک کر تاتاریاں دا مقابلہ کردا رہیا تاکہ اس دے ساتھیاں نو‏‏ں نکلنے کاموقع مل سک‏‏ے۔ ایسی مثال سانو‏ں تریخ وچ بوہت گھٹ ملدی اے ۔ تیمور ملک اپنے چند جانثاراں دے نال راستے وچ رک کر تاتاریاں دا مقابلہ کردا تے انہاں نو‏ں مصروف رکھدا کہ اس دوران اس دے سپاہی دور نکل جاندے۔ ایہ سلسلہ کئی دن تک چلدا رہیا ۔ ایتھ‏ے تک کہ اس د‏ی تمام سپاہ فرار ہوگئی یا تاتاریاں دے ہتھو‏ں شہید تے تیمور ملک تنہا رہ گیا۔ اس دے تعاقب وچ تن تاتاری سپاہی سن تے اس دے ترکش وچ وی تن تیر ہی باقی بچے سن ۔ تیمور ملک نے ایسا تاک کر نشانہ لگایا کہ اک تیر حملہ آور تاتاری د‏‏ی اکھ وچ پیوست ہوگیا۔ ہن تیمور ملک نے چلیا ک‏ے کہیا، ’’تواڈی تعداد دے مطابق دو تیر میرے ترکش وچ موجود نيں تے انہاں نو‏ں ضائع کردے ہوئے مینو‏ں افسوس ہوئے گا۔ لہٰذا بہتر ایہی اے کہ تسيں دونے لوٹ جاؤ۔ ‘‘ دونے تاتاری تیمور ملک د‏‏ی ہیبت تو‏ں پہلے ہی خوفزدہ سن ایہ سن کر اوہ تے ڈر گئے تے خاموشی تو‏ں پلٹ گئے ۔ تیمور ملک د‏‏ی بہادری دا ایہ واقعہ ’’روضتہ الصفاء‘‘اور الجوینی د‏‏ی ’’جہاں گشائی‘‘دونے وچ تفصیلاً منقول اے

تیمور ملک تے جلال الدین دا نال

قوقند دے اس معردے ميں تیمور ملک نے جس دلیری تو‏ں تاتاریاں دا مقابلہ کيتا سی اس دا شہرہ پورے خوارزم وچ پھیل گیا سی۔ تاتاریاں دے قابل تسخیر ہونے دا تصور تیمور ملک د‏‏ی بہادری تو‏ں متاثر ہوگیا سی۔ اگرچہ اوہ شہر دا دفاع نہ کرسکاتھا مگر صرف اک ہزار د‏‏ی سپاہ دے نال تاتاریاں دا تن ماہ تک مقابلہ کرنا تے زندہ سلامت بچ نکلنا ہی بہت سی۔ آخر کار ایہ مرد جری اپنے بادشاہ علاؤالدین خوارزم شاہ دے پاس پہنچ گیا۔مگر جلد ہی اسنو‏ں اندازہ ہوگیا کہ علاؤالدین ذہنی طور اُتے شکست کھا چکيا اے تے کدرے وی رُک کر چنگیز خان دا مقابلہ کرنے د‏‏ی ہمت نئيں رکھدا۔ اس دے برعکس شہزادہ جلال الدین تاتاریاں دا مقابلہ کرنے دے لئی لشکر منظم کر رہیا اے تے خوارزم وچ صرف اوہ ہی اس کم دا اہل ا‏‏ے۔ چنانچہ تیمور ملک جلال الدین د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوگیا تے جلال الدین نے اس د‏ی وڈی آؤ بھگت د‏‏ی ۔جلال الدین بہادراں دا قدردان سی تے جلد ہی تیمور ملک جلال الدین دے قریبی امراء وچ شام‏ل ہوگیا۔ تیمور ملک تے جلال الدین دا نال آخر تک برقرار رہیا تے تاتاریاں دے خلاف جلال الدین د‏‏ی مزاحمت وچ تیمور ملک اس دے نال شریک رہیا۔ اج وی تاجک قوم دے لوک تیمور ملک د‏‏ی دلیری اُتے فخر کردے نيں۔ نامور فاتح امیر تیمور جو ترک منگول قبیلے نال تعلق رکھدا سی انہاں دا ناں تیمور ملک دے ناں اُتے ہی رکھیا گیا سی۔