جاگو
جاگو، گِدّھے دے ناݪ ہی متعلق اے جو دیکھݨ نوں بھاوَ گدھے دا ہی اک روپ جاپدا اے لیکن اس دی سنرچنا اس نوں لوک ناٹ روپ وجوں قائم کردی اے لوک ناٹ دے حوالہ ماتحت پنجاب وچّ جتھے پیشاور منڈلیاں نقل ، جلسہ ، سانگ ، راس جاں اکھاڑے آدی راہیں لوک ناٹ دی پرپکّ پرمپرا دکھائی دندی اے ۔ ایہہ سموہک روپ وچّ کار-وہار کردیاں رسم نبھاؤندیاں اتے کوئی تِ-تیوہار مناؤندیاں سہون ہی مورتیمان ہندیاں ہن ۔ ویاہ ویلے کڈھی جاندی جاگو دا پنجابی جیون وچّ خاص اہمیت اتے خاص تھاں اے ۔ جاگو پنجابی لوک ناٹ دی اجیہی ولکھن اتے مکمل ونگی اے ۔ جو کسے اک گٹھ ونڈ وچّ نہیں آؤندی ۔ اس وچّ نرت ناٹ ، سنگیت ناٹ ، گیت ناٹ ، نقل ، ابھنی ، نوٹنکی ، سانگ ، جلوس ، جھاکی سبھ کجھ شامل اے ۔
جاگو دی گدھے نالوں ولکھنتا[سودھو]
جاگو دی ولکھنتا ایہہ اے کہ ایہہ نرول استریاں دا رات ویلے پیش ہون والا لوک ناٹ اے ۔ اصل وچّ جاگو کسے منچ جاں پڑ وچّ کھیڈی جاں پیش نہیں کیتی جاندی ۔ ایہہ پاتر ناظرین دی وتھّ مکا کے سارے پنڈ دے گلی محلیاں وچّ اک جلوس ، جھاکی کڈھی جاندی اے ۔ ویکھن والیاں نوں کدھرے باہر نہیں جانا پیندا ۔ بس ذرا بوہیوں باہر نکلن جاں کوٹھے اپروں جھاتی مارن دی لوڑ اے ۔ جاگو آپ اوہناں کوس پجدی اے ۔ اوپری نزریاں ویکھیا جاگو دی کوئی گوند نہیں جاپدی اتے کم وی بہت ڈھلا دسدا اے ۔ پر ساری جاگو ہی اک اجیہا نشال ایکٹ اے جس لئی سارا پنڈ اک منچ اے اتے اس دا کم وی عامَ چھیڑ چھاڑ توں شروع ہو کے ہڑدمب دی سخر تے پجدا اے ۔ بھاویں اس وچّ مورت ، تھاں تے پیشکاری دے روپ بدلدے رہندے ہن پر کم دی اکسارتا قایم رہندی اے ۔
جاگو دا مقصد[سودھو]
جاگو دا مقصد وی اکہرا اے ۔ چھیڑ ، مشکری ، ٹوکر ، ٹچر ، چہیڈ ، ٹھٹھا ، مخول ، وینگ اتے نر چہل مہل راہیں سماجی اتے تہذیبی رشتیاں نوں پرتکھ اتے پرپکّ کرنا ۔
جاگو دی منچن پرکریا[سودھو]
جاگو دی منچن پرکریا اتّ سہج اتے سہون اے ۔ رات نوں کھان پین پچھوں پنڈ دیاں کڑیاں ، کتریاں ، نڈھیاں ،مٹیاراں اتے بڈھیاں ٹھیریاں سبھ جھرمٹ بنا کے ویاہ والے گھر آ جڑدیاں ہن ۔ کواریاں کنجکاں سادیاں ستھنا وچّ اتے ویاہیاں پیڑ پا کے اچا سر گند ، سنگ ، تویت ، سگی پھلّ ، پپل پتیاں ، بازو بند ، پنجیباں پا کے اک دوجی توں ودھ پھبن دا آہار کردیاں نے ۔ بڈھیاں ٹھیریاں وی کالی صوف دے گھگرے ، سلاریاں ، دمڑا آدی لے کے آؤندیاں ہن ۔ ہتھاں پیراں دیاں تلیاں نوں مہندی نال شنگاریا جاندا ۔ باغ چوپ پھلکاری دی بکل ماری جاگو کڈھن والیاں اک دوجی توں ودھ کاہلیاں ہندیاں ہن ۔ پھر اک لشکدی بلٹوہی اپر آٹے دے جگدے دیویاں دیاں پالاں سجائیاں جاندیاں ہن ۔ بلٹوہی دے منہ اپر ڈونگھا چپن رکھ کے اس نوں وڑیویاں اتے تیل نال بھر کے جگا لیا جاندا اے ۔ ایہہ جگمگ بلدی بلٹوہی دوالے ہی جاگو دا سارا کم گھمدا اے ۔ اس ناچکی کم دا ستھل کوئی منچ جاں تھڑا نہیں سگوں سارا پنڈ ہی ہندا اے ۔ ‘رام نگر دی رام لیلا’ وانگ اس دا ایکٹنگ ایریا وسترت ہندا اے ۔
جاگو کڈھنا : پرانے ویلے دی جاگو[سودھو]
پرانے ویلے توں جاگو کڈھن دی رہُ-ریت دا نبھاؤ ہندا اے رہا اے ۔ پرانیاں سمیاں وچّ جننجاں رات رہندیاں سن ۔ برات دے ساہمنے شریکے بھائیچارے دیاں عورتاں ، رشتیدارنیاں تے کڑیاں جاگو کڈھدیاں سن ۔ سارے پنڈ دیاں گلیاں تے برات دے بیٹھن والی تھاں تے گھمدیاں سن ۔ جاگو کڈھنا شریکے بھائیچارے وچّ جاگدے رہن دا سنکیت ہندا اے ۔ جاگو کڈھن دی ریت ویاہلی کڑی تے ویاہلے دے گھراں وچّ نبھائی جاندی اے ۔ جاگو کڈھن ویلے گیتاں تے گدھا پاؤن دا نبھاء خوشی بھرے پلاں نوں پرگٹاؤندا اے ۔
پرانے دور وچّ جاگو کڈھن لی مٹی دے گھڑے دی ورتوں کیتی جاندی سی ۔ مگر ہن گھڑے دی تھاں پتل دی گاگر جاں چھوٹی گاگر جس نوں ‘دونا’ کیہا جاندا اے ، دی ورتوں کیتی جاندی اے ۔ گاگر دے منہ توں ہیٹھاں والی تھاں ودھے ہوئے پاسیاں تے گنے ہوئے آٹے نوں چارے پاسے کندھ وانگ لگایا جاندا اے تاں کہ گاگر دے ودھے ہوئے حصے تے دیوے رکھن ویلے اوہ تھلے نہ ڈگّ سکن ۔ دیویاں وچّ سرہوں دا تیل پایا جاندا اے ۔ چار دیوے گاگر دے منہ اپر تے ہور گاگر دے ودھے پاسیاں تے ٹکا کے رکھے جاندے ہن ۔ اس کم کرم نوں جاگو دا ناں دتا جاندا اے ۔ جاگو مامی جاں بھابی سر تے چکدی اے ۔ جاگو نوں سر تے چکّ کے ترن ویلے لڑکیاں ، رشتیدارنیاں اتے بھائیچارے دیاں عورتاں جاگو وچّ شامل ہندیاں ہن ۔ جاگو نوں لے کے عورتاں شریکے بھائیچارے دے گھراں تے گلیاں وچّ جاندیاں ہن اتے لوکگیتک رہُ ریتاں دا نبھاء وی کردیاں ہن ۔ کئی تھاواں تے رک کے گدھا وی پایا جاندا اے ۔ اس پرکریا نوں تہذیبی بولی وچّ ‘جاگو کڈھنا’ کہندے ہن ۔ پرانے ویلے وچّ جاگو کڈھن ویلے ایہہ گیت مکھ طور تے گایا جاندا سی: اٹھ جاگ مندیئے نی تیرے مامے آئے اٹھ جاگ مندیا نی تیری نانی دے جائے تیری نانی دے جائے گڈّ داج لیائے ۔
اجوکی جاگو[سودھو]
پرانے تے اج دے ویلے وچّ کڈھی جا رہی جاگو وچّ بھاویں بہت تھوڑھا انتر ہی اے ، پر پھر وی اہنھاں دوہاں وچّ کافی انتر دیکھے گئے ہن ۔ پہلاں جدوں براتاں بھاوَ جننجاں ویاہ توں کی دن پہلاں رات رہندیاں سن ، ادوں برات دے ساہمنے شریکے بھائیچارے دیاں عورتاں ، رشتیدارنیاں اتے کڑیاں جاگو کڈھ کے اپنی کلا نوں اوہناں اگے پیش کردیاں سن ۔
ہُن جاگو ویاہ دے دِ توں پہلی رات نوں جدوں گاؤن بٹھایا جاندا اے تاں دادکیاں نانکیاں ولوں اک دوجے دے ہی ساہمنے کڈھی جاندی اے ۔ پہلاں جاگو لئی مٹی دے گھڑے دا استعمال کیتا جاندا سی پر ہن پتل دی گاگر جاں بلٹوہی نوں ورتیا جاندا اے ۔ پتل دی گاگر جاں بلٹوہی اتے آٹے دے دیوے بنا کے روں دیاں وٹیاں وٹّ کے سرہوں دا تیل پا کے دیوے جگائے جاندے ہن ۔ گگر جاں دوہنی دے ڈھکن اتے وڑیویں کٹّ کے اتے تیل پا کے بالے جاندے ہن ۔ جو کافی دیر تک بلدے رہندے ہن ۔ جاگو نوں مٹیاراں انوں سر تے رکھ کے چکدیاں ہن ۔ کسے دے ہتھ وچّ چھجّ ہندا اے ، کسے دے ہتھ وچّ ڈنڈا ، کتے بلی توں بچا کرن لئی ہندا اے ۔ جاگو اپنے جلوء وچّ پنڈ دیاں گلیاں ، فرنی تے نیڑلے شریکے دے گھراں وچّ ہندی ہوئی آؤندی اے ۔ جس گھر جاگو ہندی اے اوہ گھر جاگو وچّ تیل وی پاؤندے ہن اتے شگن وی دندے ہن ۔ کئی الھڑ مٹیاراں رستے وچّ مستی وی کردیاں ہن ۔ کسے دے پرنالے بھندیاں ہن اتے کسے دی منجی الٹا دندیاں ہن ۔ پر ایہناں دے ہاسے ٹھٹھے دا کوئی برا نہیں مناؤندا ۔ پہلاں جاگو وچّ ڈھولی نہیں ہندے سن پر ہن دی جاگو دے نال ڈھولی وی ہندے ہن جو رونق ہور ودھا دندے ہن ۔ پر اس دے نال ہی شور شرابا وی کجھ ودھیرے ہو جاندا اے ۔ جاگو کڈھن دا مقصد لوکاں نوں جگا جگا کے گا گا کے منورنجن کرنا تے ویاہ دی خوشی تے رونق نوں ودھاؤنا اے ۔ جاگو کڈھن ویلے آنڈھ گوانڈھ نوں دتیاں جان والیاں سٹھنیاں وی بہت رس ، سہج تے ہاس وینگ بھرپور ہندیاں ہن ۔ جاگو وچّ جو گیت گائے جاندے ہن اوہ ہیٹھ لکھے ہن ۔
جاگو دا آرنبھ انج کیتا جاندا اے :
1. جاگو کڈھنی مڑھک نال ترنا
بئی ویاہ کرتارے دا
سارے پنڈ وچّ پھیرنی جاگو
بئی لوکاں دے پرنالے بھننے
چکّ چرکھا پرھاں کر پیڑھی
بئی جاگو لئی راہ چھڈّ دے ۔
2. لمبڑا جورو جگا لے وے جاگو آئی آ
شاوا بئی ہن جاگو آئی آ
ستی نوں جگا لے ، رسی نوں منا لے
سون چڑی رشنا لے وے
جاگو آئی آ ، ساو بئی-------
چپّ کر بیبی مساں سوائی آ
لوری دے کے پائی آ ، اٹھ کھڑوگی
اڑی کروگی ، چکنی پؤگی ، ایویں سڑوگی
جاگو آئی آ ---------------------۔
3. آؤندی کڑیئے جاندی کڑیئے
چکّ لیا بازار وچوں جھاواں
بئی چھڈّ کھہڑا باہمنا دا
تینوں جٹاں دے منڈے دی دسّ پاواں
بئی چھڈّ کھہڑا----------------۔
آؤندی کڑیئے جاندی کڑیئے
چکّ لیا بازار وچوں گانی
نی ماپے تینوں گھٹّ رونگے
بہتے رونگے دلاں دے جانی ۔
4. گوانڈھیو ، جاگدے کہ ستے
آپ تے چاچا ستا رہِ گیا
چاچی نوں لے گئے کُتے
گوانڈھیؤ ، جاگدے کہ سُتے ۔
5. بولے نی بمبیہا بولے ، شاوا نی بمبیہا بولے
بھنّ دیؤ نی اس بھاگاں والے چھجو نوں
توڑ دیؤ نی اس بھاگاں والے چھجو نوں ۔
6. نی جاگو وچوں تیل مکیا
کوئی پاؤگا نصیباں والا
نی جاگو وچوں تیل مکیا ۔
جاگو وچّ تیل پاؤن توں پہلاں گِدّھے دیاں بولیاں پائیاں جاندیاں ہن ۔ تماشے تے سوانگ رچائے جاندے ہن تے تیس پوا کے جاگو اگلے گھر روانہ ہو جاندی اے ۔ بولیاں ایہو جہیاں ہندیاں ہن :
1. شیشا سُرما پا کے کڑی ہوئی سہریاں نوں تیار
ہسّ ہسّ ملن سہیلیاں کوئی وچھڑا ملدا یار
ڈھاٹھی تے بوٹی پا جا ، رکھونگا تینوں یاد ۔
2. کوئی ویچے سنڈھ جوین ، کوئی ویچے رائی
کرتارا اپنی جورو ویچے ٹکے ٹکے سر سائی
خبردار رہنا وے ، چونکی حاکماں دی آئی ۔
3. میری گدھے وچّ تور دیکھ سہنیا
اس دی ڈگّھ پئی ڈور ، چکّ سہنیا ۔
ایہو جہیاں بولیاں جاگو وچّ عورتاں ولوں گائیاں جاندیاں ہن جہناں وچّ اوہ اپنا اندرلا غبار ، طعنیاں ، مہنیاں ، ہاسیاں ، مکھولاں نال باہر کڈھدیاں نظر آؤندیاں ہن ۔ پر اج کلھ جتھے جاگو دا سروپ بدلیا ، اتھے بولیاں دا سروپ وی بدلیا نظر آؤندا اے ۔ اج کلّ دیاں بولیاں پرانیاں توں کافی بھنّ ہن ۔
جاگو نال متعلق وکھ وکھ دھارناواں[سودھو]
لڑکے یا لڑکی دے ویاہ توں اک دن پہلاں والی رات نوں نانکیاں ولوں کیتے جان والے آنگک اتے واچک تماشے نوں جاگو کیہا جاندا اے ۔ اس آنگک اتے واچک تماشے بارے وکھ وکھ دھارناواں پائیاں جاندیاں ہن ۔ اک دھارنا مطابق لرکے جاں لڑکی دے ویاہ توں اک دن پہلاں والی رات نوں عورتاں ٹوکنی اتے دیوے بال کے ور جاں کنیا دی بھرجائی جاں کسے ہور عورت نوں ایہہ ٹوکنی سر تے چکا دندیاں سن ۔ایہہ عورتاں اتے مٹیاراں پنڈ دیاں گلیاں محلیاں وچّ گھمدیاں سن اتے نال ہی جاگو نال متعلق گیت گاؤندیاں سن ۔ اک ریت انصار کمبھ جاں ٹوکن وچّ پانی بھر کے اس اپر جگدے دیویاں نوں رکھ کے سارے پنڈ دی پرکرما کیتی جاندی سی ۔ لوکاں دا وسواس سی اس طرحاں کرن نال بدروحاں اتے پریت آتماواں پنڈ وچوں نسّ جاندیاں ہن ۔ اک وشواس ایہہ وی اے کہ اجیہا کرن نال پریت آتماواں لاڑے جاں لاڑی نوں کسے قسم دا نقصان نہیں پہنچا سکدیاں ۔ لوک دھارنا مطابق ٹوکنی نوں کایا دا ، دیوا نوں روشنی دا اتے پانی نوں پوتر طاقت دے چنہ وجوں مانتا حاصل اے ۔ لوک دھارنا مطابق انا تنا دا سمیل الوکک طاقت دا سنچار کردا اے ۔ جس توں بدروحاں ڈر کے بھجّ جاندیاں ہن ۔ جاگو بارے ایہہ وی دھارنا پرچلت اے کہ ملتان دے ہندواں وچّ ویاہ توں اک دن پہلی رات جدوں لاڑے جاں لاڑی نوں مہندی لگائی جاندی سی ، اس ساری رات عورتاں ساری جاگدیاں سن اتے ویاہ دے گیت گاؤندیاں سن ۔ ملتان وچّ عورتاں دی اس رسم نوں ‘جاگ’ وی کیہا جاندا سی ۔ مالوے وچّ ایہو جاگ ‘جاگو’ دے ناں نال پرچلت ہو گیا ۔ پرانے سمیاں وچّ جدوں برات کئی کئی دن رہندی سی ، ادوں برات دے جان توں بعد عورتاں ساری ساری رات نچدیاں گاؤندیاں اتے سوانگ بھردیاں سن ۔ کئیاں دا وسواس اے کہ اس رسم توں ہی جاگو دی رسم پرچلت ہو گئی ۔ اک ہور دھارنا مطابق ویاہلے گدھے دی شروعات ویاہ توں اک دن پہلاں رات نوں جاگو کڈھن توں ہندی اے ۔ ویاہ آئیاں عورتاں تے مٹیاراں ٹوکنی اتے گنے ہوئے آٹے نال تھالی ٹکا کے اس وچّ گھیؤ دے دیوے جگاؤندیاں ہن ۔ گھیؤ دے دیویاں دی گنتی پنج ، ستّ جاں گیاراں رکھی جاندی اے ۔ اس گھیؤ دے دیویاں دے ہندسیاں نوں وی شبھ منیا جاندا اے ۔ اس توں بعد اکثر لاڑے دی مامی دے سر تے ٹوکنی نوں رکھیا جاندا اے اتے نانکیاں دادکیاں دا گروہ پنڈ دیاں وچّ گھمدا اے ۔ ویاہلے گدھے نوں شروع کرن توں پہلاں اس پرکریا راہیں عورتاں اتے مٹیاراں مانسک طور تے تیار ہو جاندیاں ہن ۔ جاگو کڈھن ویلے نانکیاں ولوں آئیاں میلناں جویں مامی اتے ماسی دا خاص اہمیت ہندا اے ۔ باقی لوک وی میل آئیاں ماسیاں اتے مامیاں نوں نچدیاں ویکھنا چاہندے ہن ۔ کئی وار پنڈ دے ہور لوک وی درشک دے طور تے جاگو وچّ شامل ہو جاندے ہن ۔
جاگو اک پرتیک دے روپ وچّ[سودھو]
جاگو نوں مرد پردھان سماج وچّ عورتاں اپر لگائیاں پابندیاں دا پرتیک وی منیا جاندا اے ۔ ودواناں دا وچار اے کہ عورتاں اپر لگائیاں بندشاں اتے پابندیاں نوں گھٹّ کرن لئی جاگو ورگے موقعے ہوند وچّ آئے ہن ۔ ایہو کارن اے کہ جاگو کڈھن ویلے عورتاں اتے مٹیاراں اپنیاں دبیاں ہوئیاں بھاوناواں اتے ارماناں دا اظہار کردیاں ہن ۔ اوہ اس ویلے نیتکتا دیاں حداں نوں وی توڑ دندیاں ہن ۔ اجیاے ویلے اوہناں وچلی ‘ستنتر’ عورت جاگ پیندی اے ۔ جویں اس نال متعلق جاگو وچّ عورتاں ولوں گائی جاندی ایہہ بولی اے : اچے برج کھڑوتیا وے سجناں پگّ بنھدا تے چن چن کے آؤگی موت مر جاوینگا چوبرا بھنجے رلنگے تیرے کھیس وے وے کی بھانا ورتیا میری نہ چلدی کوئی پیش وے ۔ اس بووی توں علاوہ جاگو وچّ عورتاں ہور بولیاں وچّ طعنے ، مہنے ، ہاسے مخول والیاں بولیاں گا کے اپنیاں دبیاں بھاوناواں نوں اجاگر کردیاں ہن ۔ جاگو کڈھن ویلے عورتاں اتے مٹیاراں جہڑے گیت گاؤندیاں اتے تماشے کردیاں ہن ، ایہناں گیتاں اتے تماشیاں وچّ اوہناں دیاں دبیاں ہوئیاں بھاوناواں ، اچھاواں ، لوڑاں اتے ارماناں دی پورتی درشٹیگوچر ہندی اے ۔ جاگو ویلے عورتاں اپنے سنکلپاتمک روپ وچوں باہر نکل کے نرول عورتاں ہندیاں ہن اتے جاگو اپر بلدے چراغ اس اندرلے ہنیرے نوں دور کرن دے پرتیک بن جاندے ہن ۔ جاگو دے ذریعے عورتاں اپنے باواں راہیں اپنے من اندر دبے ارماناں نوں باہر کڈھن دا ین کردیاں ہن ۔ اسے طرحاں جاگو کڈھن دوران بلدے دیویاں وچّ تیل پاؤن دا پرتیک گروہ عورتاں دی منوسمت نوں ظاہر کردا اے ۔ جاگو کڈھن ویلے عورتاں گھر دے چلھے ڈھاہندیاں ہن جس نوں مرد پردھان سماج ولوں اسارے گئے خاندانی تنظیم دی پہلی کڑی نوں توڑ کے سماجی بندھناں توں مکت ہون دا پرتیک منیا جاندا اے ۔ اس موقعے تے کھرلیاں نوں توڑنا وی مرد ولوں اساریا گیا سماجی پربندھ نوں توڑن دا پرتیک سمجھیا جاندا اے ۔ اسے ترھاں گھراں دے پرنالے ڈھاہنا کھوہ دیاں ٹنڈاں کھوہ وچّ کھوہ وچّ سٹنا آدی پرتیک وی مرد پردھان سماج وچّ عورتاں ولوں سماجی تنظیم دی النگھنا کردے نظر آؤندے ہن ۔ مرد ولوں اسارے گئے کھیتی باڑی اتے اپجیوکا دے سادھناں نوں تباہ کرن دا مطلب مرد پردھان سماج ورودھ بغاوت دی نشانی اے ۔ ایہو کارن اے کہ جاگو دے گیتاں اتے تماشیاں وچّ پریکت ہوئے چنہ اتے پرتیک ماجک ورودھ والے تے کرانتی کاری ہندے ہن ۔
ممالیکول سائنسی پکھ توں جاگو دا مطلب[سودھو]
اجوکے دور وچّ جاگو کڈھن دی رہُ ریت دا نبھاء ویاہ توں اک دن پہلاں رات دی روٹی کھان توں بعد کیتا جاندا اے ۔ جاگو کڈھنا ویاہ موقعے اکتر عورتاں لئی ہاسے مخول تے من پرچاوے دا زریعہ منیا جاندا اے ۔ مگر ممالیکول سائنسی پکھ توں جاگو کڈھن پچھے دھرنا اے ، جاگو دا سروپ دیکھ کے بدروحاں جاں بھیڑیاں آتماواں پنڈ جوہ ، گلی محلیاں تے شریکے بھائیچارے دے گھراں توں دور چلیاں جاندیاں ہن اتے نوَ ویاہی جوڑی نوں اوہ دکھ نہیں دے سکدیاں ۔ جاگو وچّ گاگر دے منہ تے رکھے چار دیوے چار سمتاں دا سوچک ہن دیوے دی روشنی چاراں سمتاں توں بھیڑی آتما نوں روک کے رکھیگی ۔ جاگو وچّ ورتیا دیوا روشنی دا پرتیک اے ۔ گاگر کایا دا اتے دیوے دا بلنا اگنی دیوتے دا پرتیک اے ۔ اہناں دا تناں دا سمیل الوکک طاقت دا سنچار کردا منیا گیا اے ۔
جاگو وچّ آئے پرورتن[سودھو]
پرانے ویلے دی جاگو تے اج کل جاگو وچّ بہت پرورتن آ گئے ہن ۔ تریمتاں دے سراں تے روائتی دیویاں والی جاگو دی تھاں چپّ چپیتے جم دن والے کیک ورگی جائلی جہی جاگو وچّ لگے بجلی لاٹو جگنے شروع ہو گئے ہن ۔ حالانکہ اس ماڈرن جاگو دے بھار ہیٹھاں بولیاں اجے وی اوہی ہن :
وے سردارو ، لمبڑدارو
جاگو وچوں تیل مکیا
ایہ ہوکرا سن کے پہلاں لوک اپنے گھر آئی جاگو دی ٹولی دا سواگت ستکار کردے ، جاگو دے دیویاں وچّ تیل پا کے اپنی سانجھ ودھاؤندے اتے لوکاں اتے لوکاں دا کھان لئی مٹھا سلونا پئیش کردے ہن ۔ ہن لاٹوآں والی جاگو وچّ تیل تاں نہیں پر بیٹری ضرور پائی جا سکدی اے ۔
وے سردارو ، لمبڑدارو
جاگو وچّ مکی بیٹری
معاون کتاباں[سودھو]
- ویاہ دیاں رسماں – ڈاکٹر۔ رپندرجیت گلّ
- پنجاب دی لوک ناٹ پرمپرا تے پنجابی ناٹک – ڈاکٹر۔ رویل سنگھ
- ویاہ دیاں رہُ ریتاں تے پنجابی لوک گیت (ممالیکول سائنسی مطالعہ) – ڈاکٹر۔ امرجیت سنگھ گلّ