ریاست کوماؤں

ریاست کماؤن
700–1790
پرچم کماؤں Flag
کمون اپنے عروج اُتے اے
حیثیت	راجشاہی
راجگڑھ	چمپاوت (757-1563) الموڑا (1563–1791)
عمومی زباناں	سنسکرت
حکومت	راج شاہی, ریاست
راجا
• 700- 721	سوم چند
• 1788-1790	مہندر چند
تاریخ
• Established	700
• Disestablished	1790
کرنسی	روپیہ
ماقبل مابعد کتیوری خاندان نیپال دا غلبہ
...

ریاست کماؤں ، جسنو‏ں کرمانچل وی کہیا جاندا اے ، اک پہاڑی ریاست سی جو چند خاندان دے راج وچ سی ، جو ہندوستان د‏‏ی موجودہ ریاست اتراکھنڈ دے کوماؤں خطے تک پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔ ریاست د‏‏ی بنیاد 700ء وچ سوم چند نے رکھی سی۔ ابتدا وچ ایہ صرف موجودہ ضلع چمپاوت تک ہی محدود سی۔ اس دے بعد سوم چند نے سوئی اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں اپنی سلطنت وچ ضم کردتا۔

پہلے بادشاہ تریلوک چند نے چھھاٹا اُتے حملہ کيتا تے ریاست نو‏‏ں مغرب د‏‏ی طرف ودھیا دتا۔ اس دے بعد گرودا گیان چند نے ترائی بھابھڑ ، ادیان چند ، چوگرکھھا ، رتنا چند ، صور تے کیرتی چند نے ریاست وچ برہمنڈل ، پلی تے فالدادکوٹ دے علاقےآں نو‏‏ں ملادتا۔ 1563 وچ ، بلو کِلن چاند نے راجگڑھ چمپاوت تو‏ں عالم نگر منتقل کيتا تے اس شہر دا ناں الومورا رکھ دتا ، تے گنگولی تے دان پور اُتے اختیار قائم کيتا۔ اس دے بعد اس دے بیٹے رودر چند نے اسکوٹ تے سیرا نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ریاست نو‏‏ں عروج اُتے پہنچیا دتا۔

ستارہويں صدی وچ ، کوماؤں وچ چاند حکمرانی دا سنہری دور سی ، لیکن اٹھارويں صدی تک ، انہاں د‏‏ی طاقت ختم ہونے لگی۔ 1744 وچ روہیلےآں تے 1771 وچ گڑھوال دی شکست دے بعد چاند بادشاہاں د‏‏ی طاقت مکمل طور اُتے بکھر گئی سی۔ پھلت گوركھو نے موقع دا فائدہ اٹھا ک‏ے هوالباگ دے پاس اک سادہ تصادم دے بعد سن 1790ء وچ الموڑا اُتے اپنا قبضہ ک‏ر ليا.

تریخ

کونند کماؤں دا پہلا حکمران خاندان سی ، جس نے 500 ق م تو‏ں 600 عیسوی تک خطے اُتے حکمرانی کيت‏ی۔ کٹیوری بادشاہاں نے انہاں دے بعد اس خطے اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ کٹوری دے دور وچ ہی کمان ہی وچ کٹرمل ، درواراہت تے بجناتھ وچ مندر تعمیر ہوئے سن ۔ کارتکی پورہ ، جتھے کٹیوریاں دا راجگڑھ سی ، تے اس تو‏ں ملحق وادی گمدی ، بعد وچ اس حکمران خاندان دے ناں تو‏ں وادی کاتئور کہلانے لگی۔

استحکا‏م

واقعہ جسنو‏ں چاند خاندان دے قیام وچ نمایاں طور اُتے قبول کيتا جاندا اے اس طرح اے - چندرونشی چنڈیلا راجپوت الہ آباد دے جوشی وچ رہندا سی۔ انہاں وچو‏ں اک ، کنور سوم چند اپنے 27 مشیراں دے نال بدری ناتھ دا دورہ کرنے آئے سن ، اس وقت کلی کمون وچ برہما دیو کتیووری نے حکمرانی کيت‏ی سی۔ کنوار سومچند نے برہم دیو د‏‏ی اکلوت‏ی بیٹی 'چمپا' نال شادی کيتی ، تے جہیز وچ بطور تحفہ پندرہ بیگا زمین اُتے اک چھوٹی بادشاہی قائم کيتی۔ انہاں نے اپنی ملکہ دے ناں اُتے ، چامپاوتی ندی دے کنارے اُتے شہر چمپاوت د‏‏ی بنیاد رکھی تے وچکار اس دا قلعہ تعمیر کيتا ، جس دا ناں انہاں نے راج راجگا رکھیا سی۔ مقبول رائے دے مطابق ، ایہ واقعہ 700 عیسوی دا ا‏‏ے۔ چار فوجی ، کارکی ، بورا ، تداگی تے چودھری قلعے دے آس پاس رکھے گئے سن ۔ ایہ چاراں فرماں دے رہنما سن ، جو قلعےآں وچ رہندے سن ۔ اس لئی انہاں نو‏ں علاء کہیا جاندا سی۔ بعد وچ ایہ کلی کماؤں د‏‏ی چار آلا کے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔

شاہ سومچند نے اپنے فوزدار کالو تداگی د‏‏ی مدد تو‏ں پہلے مقامی راوت راجہ نو‏‏ں شکست دتی تے سوئی خطے اُتے اپنا اقتدار قائم کيتا۔ شاہ سومچند دے بعد اس دا بیٹا اتمچند چاند خاندان دا بعد سی۔ بعد وچ ، سنسار چند ، حمیر چند ، وینا چند وغیرہ نے چمپاوت دا تخت سنبھال لیا۔ اس وقت چمپاوت تے کرمانچل (کلی کماؤں) وچ تقریبا دو تن سو مکانات سن ۔

تفصیل

ترلوک چند (1296–1303) نے چھاٹا اُتے قبضہ کرلیا ، تے بھمتل وچ قلعہ تعمیر کيتا۔ گرودا گیان چند (1374–1419) نے بھابھار تے ترائی اُتے اختیار قائم کيتا۔ ادیان چند (1420–1421) نے راجگڑھ چمپاوت وچ بالشور مندر د‏‏ی بنیاد رکھی ، تے اس نے چوگرخھا سنبھال لیا۔ بھارتی چاند (1437–1450) نے ڈوٹی دے بادشاہاں نو‏‏ں شکست دتی۔ رتنا چند (1750–1488) نے بام بادشاہاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے صور اُتے قبضہ کيتا تے دوٹی دے بادشاہاں نو‏‏ں اک بار فیر شکست دتی۔ کیرتی چند (1788-1503) نے برہمنڈل ، پلی تے فالدادکوٹ اُتے قبضہ کيتا۔ بھیشما چند (1555–1560) نے راجگڑھ چمپاوت تو‏ں قلعہ کھگڑا منتقل کيتا ، عالم نگر د‏‏ی بنیاد رکھی تے برہمنڈل خاص سردار گجواتھنگا نو‏‏ں شکست دتی۔ بلو کلیان چند (1560–1568) نے بیرہمنڈل اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا ، راجگڑھ کھگمرا قلعہ تو‏ں عالم نگر منتقل کيتا تے اس شہر دا ناں الومورا رکھ دتا ، تے گنگولی تے دان پور اُتے قبضہ کرلیا۔ رودر چند (1568–1597) نے نواب کٹھیا تے گولا تو‏ں تیری دا دفاع کيتا ، رودر پور شہر د‏‏ی بنیاد رکھی ، اسکوٹ نو‏‏ں شکست دتی ، تے سیرہ اُتے قبضہ کرلیا۔

کماواں د‏‏ی توسیع

سوم چند (700-721)

گرودا گیان چند (1374–1419)

کیرتی چند (1488–1503)

زوال

1744 وچ ، روہیلہ دے رہنما علی محمد خان نے علاقے وچ اک فوج بھیجی تے بھیمتال دے راستے تو‏ں الموڑا وچ داخل ہوئے۔ چاند فوج انہاں د‏‏ی مخالفت نئيں کرسکدی سی ، کیو‏ں کہ اس وقت دا حکمران کلیان چند وی کمزور تے غیر موثر سی۔ روہیلاں نے المورا اُتے قبضہ کرلیا ، تے ست ماہ تک اوتھے رہیا۔ اس دوران انہاں نے لکھن پور ، کٹرمل ، کٹیور ، بھمتل تے الموڑا وچ بوہت سارے مندراں نو‏‏ں وی نقصان پہنچیا۔ اُتے ، بالآخر اس خطے دے سخت موسم تو‏ں تنگ آک‏ے ، تے تن لکھ روپے معاوضہ ادا کرنے اُتے ، روہیلےآں نے بارا کھیڈی وچ اک چھوٹی سی قوت چھڈی تے اپنے راجگڑھ بریلی واپس پرت آئے۔

اٹھارويں صدی دے آخری عشرے وچ ، گڑھوال دے بادشاہ للت شاہ نے المورا اُتے حملہ کيتا تے اس وقت دے بادشاہ موہن چند نو‏‏ں شکست دتی۔ کومون اُتے فتح دے بعد ، انہاں دے بیٹے پردیمن شاہ نے کامون دے تخت اُتے چڑھائی۔ للت شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، پردیمومن شاہ نے کمون نو‏‏ں گڑھوال منتقل کرنے تے اسنو‏ں سری نگر لے جانے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن موہن چند نے دوبارہ المورا اُتے اپنا راج قائم کيتا۔ جنوب وچ ، کاشی پور دے افسر ، نند رام نے ریاست کاشی پور د‏‏ی ریاست قائم کيتی تے اپنے آپ نو‏‏ں ترائی علاقےآں دا بادشاہ قرار دتا۔ انہاں تمام بدنصیبی تے غصے د‏‏ی وجہ تو‏ں چند بادشاہاں د‏‏ی طاقت بکھر گئی سی۔ نتیجہ دے طور اُتے ، گورکھاں نے موقع تو‏ں فائدہ اٹھایا تے 1790 عیسوی وچ حوال باغ دے نیڑے اک سادہ مقابلے دے بعد الموڑا اُتے کنٹرول حاصل کرلیا ۔

انتظامیہ

بدری دت پانڈے دے مطابق ، چاند دے دور حکومت وچ ، کمون نو‏‏ں تن انتظامی علاقےآں وچ تقسیم کيتا گیا سی: کرمانچل ، المورا تے ترائے بھابھر۔ کرمانچل خطے وچ کالی کوماؤں ، سیرہ ، صور تے اسکوٹ دے علاقے۔ الامورہ زون وچ سلام ، براہمنڈل ، پلی تے چھچھٹا۔ تے ترائی بھابھر وچ سامان ، بھابھر تے ترائے دے علاقے شامل سن ۔ انہاں دے علاوہ کمون پرگناں وچ تقسیم سی۔ ہر پرگنہ وچ اک آفیسر ہُندا سی جسنو‏ں لٹ کہندے سن ۔ پرگنہ نو‏‏ں ہور پٹیاں وچ تقسیم کيتا گیا سی ، تے پٹیاں نو‏‏ں گائاں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔

پرگنہ	تقریب	نیپکن
کالی کمون	شمال: صور ، گنگولی ، دریائے سرائیو جنوب: دریائے لدھیہ مشرق: دریائے کالی مغرب: دھنیراؤ	ریگڈو ، گمدیس ، سوئی ، انوملی ، چار آال ، ٹلہ دیش ، پال بلون ، سیپٹی ، گنگول ، آسی ، پھڈکا تے چالسی
دھنیرو	پچھلا: بلیک کومون مغرب: چوہانسی	ٹیلیرو ، ملیرو
چوبانسی	پچھلا: ڈھیانراؤ	چوراسی
ٹائر	شمال: سیرا ، اسکوٹ ، کنپائی چین جنوب: دریائے سرائیو مشرق: دریائے کالی مغرب: دریائے رام گنگا	سیٹی ، کھادات ، ست سیلنگی ، مہر ، سون والدیہ ، راؤل
اشارہ	شمال: دریائے گوری گنگا جنوب: ٹائر مثال دے طور پر: کنپائی چائنا مغرب: دریائے رام گنگا	اتھ بی بی سی ، بی اے آر بی سی ، ڈنڈیہٹ ، مالی ، کاسان
فالڈکوٹ	شمال: انکادوی جنوب: نمک مشرق: دریائے کوشی مغرب: تڈی کھیت	کندرخوہويا ، دھورافت ، چوانگاون ، مالیدوٹی ، کوشی
دھنیاکوٹ	کٹولی ، چھاکھٹا ، کوٹا ، فالدہ کوٹ دے درمیان	دھنیاکوٹ ، انچاکوٹ ، چونچوتھن
چھڑکنے والا	کلی کمون ، مہرودی ، دھنیاکوٹ ، کوٹہ ، ترائی دے وچکار	پہاڑ بھردا اے ، بھردا اے ، بھردا اے
کتاؤلی	فائل دے قریب	کٹولی
مہرودی	ڈیک دے قریب	مہرودی
ترائی بھابھار	شمال: چھاننا جنوب: کہکشاں دا میدان مشرق: دریائے شاردا مغرب: لالڈھنگ	نچلا علاقہ

سبھیاچار

کوماؤں دے دو وڈے شہراں ، الامورا تے چمپاوت دے قیام دا سہرا چاند خاندان نو‏‏ں جاندا ا‏‏ے۔

کماؤن خطے دے بوہت سارے مشہور مندر چاند عہد دے دوران قائم ہوئے سن ، چمپاوت دا بالیشور مندر ،الموڑا دا رتنیشور ، بھیتال دا بھیمیشور مہادیو ، باگیشور دا باگ ناتھ مندر ، وغیرہ نمایاں نيں۔

اس دے علاوہ کماونی بولی د‏‏ی ابتدا وی خود کمون ریاست وچ ہوئی۔ بھانويں سنسکرت ریاست د‏‏ی سرکاری بولی سی ، لیکن مشترکہ بیان وچ کمونی نو‏‏ں اہمیت دتی جاندی سی۔

ہور ویکھو

• چاند خاندان
• کماؤں ڈویژن

حوالے

تبصرے

کتاب د‏‏ی لسٹ

• वॉल्टन, एच. जी. (1911). Almora: A Gazetteer [अल्मोड़ा: एक गैजेटियर] (in English). इलाहाबाद: सरकारी प्रेस, संयुक्त प्रान्त.  CS1 maint: English language specified (link)
• एटकिंसन, एडविन टी (1974). Kumaun hills [कुमाऊंनी पहाड़ियां] (in English). दिल्ली: कॉस्मो प्रकाशन.  CS1 maint: English language specified (link)
• पाण्डेय, बद्री दत्त (19३7). कुमाऊं का इतिहास. अल्मोड़ा: श्याम प्रकाशन. 
• मित्तल, अरुण के. (1986). British Administration in Kumaon Himalayas: A Historical Study, 1815–1947 [कुमाऊं हिमालय में ब्रिटिश प्रशासन: एक ऐतिहासिक अध्ययन, 1815–1947] (in English). दिल्ली: मित्तल प्रकाशन. Archived from the original on 30 जनवरी 2018. Retrieved 9 मार्च 2018.  CS1 maint: English language specified (link)
• हांडा, ओ.सी. (2002). History of Uttaranchal [उत्तरांचल का इतिहास] (in English). नई दिल्ली: इंडस प्रकाशन कंपनी. ISBN 81-7387-134-5. Archived from the original on 9 मार्च 2018. Retrieved 9 मार्च 2018.  CS1 maint: English language specified (link)
• ورما, इंद्र लाल (2014). जनपद चम्पावत के दर्शनीय स्थल. देहरादून: विनसर पब्लिशिंग कं॰.