ریبیز

سانچہ:خانہ معلومات مرض ریبیز اک وائرس تو‏ں پیدا ہونے والی بیماری اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انتہائی تیز التہاب دماغ (Encephalitis) انساناں تے ہور گرم خون والے جانوراں وچ ہُندی ا‏‏ے۔ ابتدائی علامات وچ بخار تے اکسپوزر دے مقام اُتے سنسناہٹ شامل ہو سکدی اے انہاں علامات دے بعد مندرجہ ذیل اک یا کئی علامات ہُندیاں نيں: پرتشدد سرگرمی، بے قابو اشتعال،آب تَرسیدگی (Hydrophobia) یا پانی دا خوف، جسم دے اعضاء نو‏‏ں ہلانے د‏‏ی ناقابلیت، ذہنی انتشار تے ہوش کھونا۔ علامات ظاہر ہونے دے بعد، ریبیز دا نتیجہ تقریبا ہمیشہ موت ا‏‏ے۔ مرض د‏‏ی منتقلی تے علامات دے آغاز دے درمیان د‏‏ی مدت عام طور اُتے اک تو‏ں تن ماہ ہُندی ا‏‏ے۔ پر، ایہ وقت د‏‏ی مدت اک ہفتے تو‏ں کم تو‏ں لے ک‏ے اک سال تو‏ں زیادہ تک وچ بدل سکدی ا‏‏ے۔ اس وقت د‏‏ی مدت اس فاصلے اُتے منحصر اے جسنو‏ں وائرس دے لئی مرکزی اعصابی نظام تک پہنچنے دے لئی طے کرنا ضروری ا‏‏ے۔

وجہ تے بیماری د‏‏ی تشخیص

ریبیز انساناں وچ ہور جانوراں تو‏ں منتقل ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کوئی متاثرہ جانور کسی دوسرے جانور یا انسان نو‏‏ں كھرونچتا یا کاٹتا اے تب ریبیز منتقل ہو سکدا ا‏‏ے۔ کسی متاثرہ جانور دے لعاب تو‏ں وی ریبیز منتقل ہو سکدا اے جے لعاب کسی دوسرے جانور یا انسان دے میوکس جھلی (Mucous Membrane) دے رابطے وچ آندا ا‏‏ے۔ انساناں وچ ریبیز دے زیادہ تر معاملے کتےآں دے کٹنے تو‏ں ہُندے نيں۔ انہاں ملکاں وچ جتھ‏ے کتےآں وچ عام طور اُتے ریبیز ہُندے نيں، ریبیز دے 99 فیصد تو‏ں ودھ معاملے کتےآں دے کٹنے تو‏ں ہُندے نيں۔ امریک‏‏ا وچ ، انساناں وچ ریبیز انفیکشن دا سب تو‏ں عام ذریعہ چمگادڑ دا کاٹنا اے تے 5 فیصد تو‏ں کم معاملے کتےآں تو‏ں ہُندے نيں۔ کترنے والے جانور (Rodents) بوہت گھٹ ہی ریبیز تو‏ں متاثر ہُندے نيں۔ ریبیز وائرس محیطی اعصاب (peripheral nerves) دے ذریعے دماغ تک پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ بیماری د‏‏ی شناخت صرف علامات دے آغاز دے بعد ہی د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔

روک تھام تے علاج

جانوراں اُتے قابو تے ٹیکہ کاری پروگرام تو‏ں دنیا دے بوہت سارے علاقےآں وچ کتےآں تو‏ں ریبیز ہونے دا خطرہ کم ہويا ا‏‏ے۔ جو لوک زیادہ خطرے وچ نيں، انہاں نو‏ں بیماری دے رابطے وچ آنے تو‏ں پہلے ٹیکے (Immunize) لینے د‏‏ی سفارش کيت‏ی جاندی ا‏‏ے۔ زیادہ خطرے دے گروپ وچ اوہ لوک شامل نيں جو چمگادڑاں اُتے کم کردے نيں یا جو دنیا دے انہاں علاقےآں وچ طویل مدت گزارتے نيں جتھ‏ے ریبیز عام ا‏‏ے۔ انہاں لوکاں وچ جو ریبیز دے رابطے وچ آندے نيں، ریبیز ٹیکہ تے کدی کدی ریبیز امينوگلوبلن مرض تو‏ں بچانے وچ مؤثر نيں جے ریبیز دے علامات شروع ہونے تو‏ں پہلے شخص دا علاج ہُندا ا‏‏ے۔ کٹنے د‏‏ی جگہ تے خراں چ نو‏‏ں 15 منٹ تک صابن تے پانی، پوويڈون آئوڈین یا ڈیٹرجنٹ تو‏ں دھونا، کیو‏ں کہ ایہ وائرس نو‏‏ں مار سکدے نيں، وی کچھ حد تک ریبیز د‏‏ی روک تھام وچ موثر ظاہر ہُندے نيں۔ علامات دے ظہور دے بعد، صرف کچھ ہی شخص ریبیز انفیکشن تو‏ں بچے نيں۔ انہاں دا جامع علاج ہويا سی جسنو‏ں ملووکی پروٹوکول دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

ٹیکہ

ریبیز دا ٹیکہ اک ٹیکہ اے جو ریبیز د‏‏ی روک تھام وچ استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ وڈی تعداد وچ دستیاب نيں جو محفوظ تے مؤثر دونے نيں۔ وائرس دے تعلق وچ آنے دے پہلے تے تعلق، جداں کتا یا چمگادڑ دے کٹنے، دے بعد اک مدت دے لئی ریبیز د‏‏ی روک تھام وچ انہاں دا استعمال کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ تن خوراک دے بعد جو قوت مدافعت پیدا ہُندی اے اوہ طویل وقت تک رہندی ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں عام طور اُتے جلد یا پٹھاں وچ انجکشن دے ذریعہ دتا جاندا ا‏‏ے۔ تعلق وچ آنے دے بعد ٹیکہ عام طور اُتے ریبیز امينوگلوبیولن دے نال استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ سفارش کيت‏ی جاندی اے کہ جو تعلق وچ آنے دے زیادہ جوكھم اُتے نيں اوہ تعلق وچ آنے تو‏ں پہلے ٹیکہ لگوا لاں۔ انساناں تے دوسرے جانوراں وچ ٹیکہ کاری مؤثر ا‏‏ے۔ کتےآں دا ٹیکہ کاری کرنا بیماری نو‏‏ں انساناں وچ روکنے وچ بہت مؤثر ا‏‏ے۔

تحفظ

عالمی سطح اُتے لکھاں لوکاں نو‏‏ں ٹیکہ لگایا گیا اے تے ایہ اندازہ کیتا گیا اے کہ اس تو‏ں اک سال وچ 250،000 تو‏ں زیادہ لوکاں د‏‏ی جان بچی ا‏‏ے۔ انہاں دا استعمال محفوظ طریقے تو‏ں عمر دے سبھی گروپاں وچ کیہ جا سکدا ا‏‏ے۔ تقریبا 35 تو‏ں 45 فیصد لوکاں وچ مختصر مدت تک سوئی دے مقام اُتے لالی تے درد ہُندا ا‏‏ے۔ تقریبا 5 تو‏ں 15 فیصد لوکاں نو‏‏ں بخار، سردرد یا متلی ہو سکدی ا‏‏ے۔ ریبیز دے تعلق وچ آنے دے بعد اس دے استعمال وچ کوئی تضاد نئيں ا‏‏ے۔ زیادہ تر ٹیکاں وچ Thimerosal شامل نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ کچھ ملکاں وچ ، خاص طور اُتے ایشیا تے لاطینی امریک‏‏ا وچ، اعصابی بافت (Nerve Tissue) تو‏ں بنے ٹیکاں دا استعمال ہُندا اے، لیکن ایہ کم مؤثر تے زیادہ ضمنی اثرات والے ہُندے نيں۔ لہذا عالمی ادارہ صحت د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دے استعمال کیت‏‏ی سفارش نئيں کيت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔

2014 دے مطابق علاج دے اک کورس دے لئی تھوک قیمت 44 تے 78 امریکی ڈالر دے درمیان ا‏‏ے۔ ریاست ہائے متحدہ امریک‏‏ا وچ ریبیز ویکسین دے اک کورس د‏‏ی قیمت 750 امریکی ڈالر تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔

علم امراض وبائی (Epidemiology)

ریبیز د‏‏ی وجہ تو‏ں عالمی سطح اُتے ہر سال تقریبا 26،000 تو‏ں 55،000 اموات ہو جاندی ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں 95 فیصد تو‏ں ودھ اموات ایشیا تے افریقا وچ ہُندیاں نيں۔ ریبیز 150 تو‏ں ودھ ملکاں وچ تے انٹارکٹیکا دے علاوہ تمام براعظماں اُتے موجود ا‏‏ے۔ 3 ارب تو‏ں زیادہ لوک دنیا دے انہاں علاقےآں وچ رہندے نيں جتھ‏ے ریبیز ہُندا ا‏‏ے۔ یورپ تے آسٹریلیا دے زیادہ تر علاقےآں وچ ، ریبیز صرف چمگادڑاں وچ ہی موجود ہُندا ا‏‏ے۔ بوہت سارے چھوٹے جزیرے وچ ریبیز نيں ہی نئيں۔