پنجابی جیونی دا اتہاس
پنجابی جیونی دا اتہاس
جیونی ساہت وودھ بھانت دی وارتک رچنا اے، جس دا مول آدھار انسان دی سیو-پرگٹاؤ دی رچی اتے اک دوجے بارے جانن دی اچھا تے دلچسپی اے۔ ایہناں رچناواں دا مقصد لیکھک/ہیرو دے ویکتیتو دی پنر اساری کرنا اتے اسدے جیون بمب دی تیاری کرنا اے، میں ایہناں رچناواں وچ کسے اچّ شخصیت دی ولکھنتا اتستا، سنگھرس، تجربہ، حصول وغیرہ دے دگ فلسفہ ہندے ہن۔ جیونی ساہت دے اگانھ کئی روپ-اپروپ ہن۔ جویں:-
1. جیونی جو کسے لکھاری ولوں کسے مہان انسان جاں ہیرو دے جیون اتے ویکتیتو دی پنر اساری کرن والی ساہتی رچنا اے۔
2. سنسمرن جاں یاداں: اتھے خود ہیرو جاں لکھاری اپنیاں یاداں دے آدھار ’تے ساہتی رچنا کردا اے۔
3. ریکھا چتر: اس وچ وی اپنے جاں کسے ہور دے جیون جاں سبھاء اتے اثر وغیرہ دا آنشک جاں پرتندھ پکھاں دا چتر پیش کیتا جاندا اے۔
4. ملاقات: اتھے ملاقات جاں انٹرویو وغیرہ دے آدھار ’تے کسے سرکڈھّ شخصیت دے پکھ اتے اثر وغیرہ بارے جانکاری دتی جاندی اے۔
5. ڈائری: اس وچ روزانہ دے جیون انوبھواں نوں ڈائری بدھّ ڈھنگ راہیں پیش کیتا جاندا اے۔
پنجابی وچ جیونی رچنا دا شروع مدھکالین وارتک وچ جنمساکھی، بچن وغیرہ دے روپ وچ ہویا، جد کہ جدید جیونی-روپ دا آرنبھ ویہویں صدی دی وارتک وچ بھائی ویر سنگھ دیاں رچناواں توں ہویا اتے ایہہ روپ اگانھ خاصہ ترقی یافتہ وی ہویا۔ جدید پنجابی ساہت وچ جیونی روپ دی رچنا اینی پرپھلت ہوئی اے کہ اج 600 توں وی ودھ رچناواں اس طبعہ وچ آؤندیاں ہن اتے حاصل ہن۔
مدھ دور دے ساہت وانگ جدید دور وچ جیونی ساہت دی پرمپرا ترقی یافتہ ہوئی اے۔ پردھان روپ وچ جو جیونیاں لکھیاں گئیاں ہن۔ اوہناں نوں دو مکھ شرینیاں وچ ونڈیا جا سکدا اے۔
(ا) اتہاسک جیونیاں
(ب) ساہتی جیونیاں
(ا) اتہاسک جیونیاں وچ کسے وشیس انسان دے جیون سماچار تے پرمانک تتھاں نوں اس دور دے واستوک پچھوکڑ وچ رکھ کے پیش کیتا جاندا اے۔ بابا پریم سنگھ ہوتی کرتا ‘جیون برتانت سر: ہری سنگھ نلوآں، ‘جیون برتانت مہاراجہ رنجیت سنگھ، ‘جیون برتانت کنور نونہال سنگھ کرتا، ‘سر: شام سنگھ اواری تے بابا بندہ بہادر’ اتہاسک جیونی کاگ وچ مکھ لکھاری ہن۔
(ب) ساہتی جیونیاں وچ ساہتی سٹائل انگ ہندا اے۔ بھائی ویر سنگھ دے چمتکار روپی گرنتھ جم ساکھیاں دی سٹائل دا جدید وستار ہن۔ پر اک آدرشک گدکار دی ساہتی گھالنا جس طرحاں اتھے کامیاب ہوئی اے، اوہ آپدی مثال آپ اے۔ اسے لئی تنے گرنتھ پنجابی گدّ ساہت دا سرو اتم موضوع ہن کجھ جیونیاں تے جم ساکھیاں بھگت نامدیو تے کبیر جی دیاں وی لکھیاں گئیاں ہن۔ جناں دا لکھن دا ڈھنگ سادھارن پدھر دا اے۔ کجھ ساہتکاراں دیاں جیونیاں وی لکھیاں گئیاں ہن۔ جنا وچوں بھائی موہن سنگھ وید دی جیونی جو منشا سنگھ دکھی تے س س امول نے لکھیاں ‘اک سنہری دل’ (ڈاکٹر۔ دیوان سنگھ کالیپانی دی جیونی) ہردیال سنگھ نے تے ‘گز ہنس’ (جیونی پرو پورن سنگھ کرپال کسیل نے لکھیاں ہن۔ ایسے دور وچ کجھ لیکھکاں دے ریکھا چتر تے ملاقاتاں وی چھاپیا جو اوہناں دی رچنا تے سبھاء اتے انشک پرکاش پاؤن وچ سہائی ہوئیاں ہن دیوندر ستیارتھی دی کتاب ‘دند کتھا’ وی اک اجیہی وینگ-آتمک اتے واستوک بھانت دی رچنا اے۔
1. 1850 توں 1900 ایں تک پنجابی وچ مکھ روپ وچ دھارمک جیونیاں دی رچنا ہوئی سی۔ جنہاں دا مرکز سکھ گورو صاحبان، جاں ہور دھارمک مہاپرش سن۔ ایہناں دا ادیس دھارمک-نیتک آمورت اتے اپدیس وغیرہ ایتے مشتمل سی اتھے اس دور دیاں پرمکھ جیونی رچناواں دا ورنن/وورن پیش کیتا جاندا اے۔ گیانی ہزارا سنگھ رچت ‘سورج پرکاش چگننکا’۔ گیانی علم سنگھ دی رچنا ‘سری بھپندرا نند،’ جو بڑھی سرل تے واضع سٹائل وچ لکھی جیونی اے۔ گیانی دتّ سنگھ دیاں جیونی رچناواں ‘جنمساکھی سری گورو نانک ہرکرسن جی، بھائی تارو سنگھ دی شہیدی، ‘جیونی کتھا سری گورو تیغ بہادر جی’ وغیرہ حاصل ہن۔ ڈاکٹر۔ چرن سنگھ رچت ‘دسم گر چرتر وی اسے ونگی دی رچنا اے۔
ایہناں تو علاوہ اس دور دیاں کجھ جم ساکھیاں حاصل ہن جو سکھ گورو صاحبان جاں بھگتا بارے ہن۔ جویں جنمساکھی گورو نانک دیوَ (جیپال سنگھ بیدی)، جنمساکھی نامدیو جی (گنگارام باوا)، جنمساکھی بھگت کبیر جی دی (انام لیکھکاں، جنمساکھی رویداس جی دی (کاہلا سنگھ) وغیرہ۔
2. 1900 ایں توں اگانھ پنجابی وچ جیونی رچنا دا سلسلہ لگاتار جاری رہا اس دوران ارمبھلے دہاکیاں وچ جیونی رچنا دا مکھ روجھان دھارمک جیونی رچنا ول ہی سی پر اس توں علاوہ سکھ اتہاس، سیاسی جیون اتے سماجی آگوآں سنبندھی جیونیاں رچنا دی پرورتی وی آرنبھ ہوئی۔
بھائی ویر سنگھ رچت جیونی رچناواں ہن: کلغیدھر چمتکار (1925) گورو نانک (1951)، حصہ دوجا (1968) ایہہ پہلاں ٹیرکٹاں دے روپ وچ وی چھپدیاں رہیاں ہن۔ ‘کلغیدھر چمتکار` وچ گورو گوبند سنگھ دی شکھشیئت دی اساری کردے ہوئے اوہناں دے جیون مشن نوں اتہاسک تتھاں راہیں پیش کیتا گیا اے۔ ‘گورو نانک چمتکار` وڈّ اکاری رچنا اے۔ ‘سنت گاتھا` وچ سنتاں دے جیون دا حالَ بیان کیتا گیا اے۔ ‘اشٹ گر چمتکار` وچ دوجی پاتشاہی گورو انگد دیوَ جی دے جیون برتانت توں لے کے پنجویں پاتشاہی گورو ارجن دیوَ جی دے جیون برتانت توں لے کے پنجویں پاتشاہی گورو ارجن دیوَ جی تکّ سکھ گروآں دا جیون برتانت ملدا اے۔ بھائی ویر سنگھ دی اک ہور رچنا ‘گر بلاس پاتشاہی` تے پاتشاہی 10 دا ورنن وی اتھے کیتا جا سکدا اے۔ جس وچ ترتیب وار پہلے سکھ گورو تے دسویں سکھ گورو دیاں گربالم ساکھیاں لکھیاں گئیاں ہن۔ ایہہ رچنا 1955 وچ شائع ہوئی سی گربچن سنگھ طالب مطابق بھائی ویر سنگھ نے بھائی گرداس دی جیونی وی لکھی سی۔ اس عاشِ توں جیونی رچنا وچ بھائی ویر سنگھ دا اگھا یوگدان اے۔ پنجابی لیکھکاں نے دیس دیاں اگھیاں اتے دنیاں دیاں پرسدھی حاصل سکھشیئتاں دیاں جیونیاں لکھن ول وی خاصہ دھیان دتا اے۔ اس طبعہ دیاں پرتندھ رچناواں ہن درلبھ سنگھ رچت ‘نربھی یودھا` ‘سبھاش چندر بوس` ‘مولانا ابل کلام آزاد`؛ سرجیت سنگھ سیٹھی رچتِ، ‘اتہاس نیتا جی`؛ ‘جیون جرنیل موہن سنگھ شہید رچت`؛ ‘اتہاس نیتا جی`؛ ‘جیون جرنیل موہن سنگھ شہید رچت`؛ ‘کلغیدھر کوتکاں` ‘نپولیئن بونپارٹ؛ میماں دے دکھڑے؛ ہرنام سنگھ بی۔اے رچت ‘جواہر لال نہرو`؛ بھائی گرمکھ سنگھ رچت ‘بھائی متی داس`؛ دھن ونت سنگھ سیتل ولوں بچیاں لئی رچت ‘کولوں تکیاں لینن`؛ سیوا سنگھ رچت ‘محمد صاحب` سیوا سنگھ سیوک رچت ‘وریام اکیلا`، ‘پنج ہیرے`؛ بھپا پریتم سنگھ رچت ‘ساڈے پردھان`؛ وغیرہ۔
3. 1947 ایں توں مگروں پنجابی جیونی رچنا وچ ہور ترقی ہویا اتے چلی آ رہی پرمپرا وچ ہور وادھا ہویا اس ویلے دیاں پرمکھ رچناواں وچ پرو۔ ہردیال سنگھ رچت ‘اک سنہری دل` (جیونی دیوان سنگھ کالیپانی)؛ گربخش سنگھ پریتلڑی رچت ‘پرم منکھ`؛ سیتا رام کوہلی رچت ‘س۔ رنجیت سنگھ، کلدیپ سنگھ سیٹھی رچت` ‘س۔ رنجیت سنگھ مہیندر بھاٹیاں رچت ‘سردارے-اعظم`؛ گردتّ کھنہ رچت ‘مہاتما بدھ`؛ پرنسپل سنگھ کپور رچت ‘س۔ جسا سنگھ رامگڑیاں`؛ گِ۔ گردتّ سنگھ رچت ‘امر ناتھ جیون دا اوسرئیاں-سری گورو نانک دیوَ جی`، ڈاکٹر۔ گنڈا سنگھ رچت ‘بندہ سنگھ بہادر س۔ جسا سنگھ آہل والیا، پیارا سنگھ پدم رچت ‘صوفی شعری دھارا، مشہور پنجابی آزاد رچت شہید بھگت سنگھ ‘پنجابی ساہت دے اسرئیے، پور صاحب سنگھ رچت جیون برتانت گورو ہرِ رائے جی تے گورو ہرِ کشن جی، جیون برتانت گورو ہرگوبند صاحب جی، جیون برتانت گورو امرداس جی، جیون برتانت گورو رام داس جی، جسونت سنگھ دا کامگاٹا مارو؛ پریتم سنگھ بھاٹیاں رچت ساڈے پردھان؛ پیارا سنگھ طوفان رچت جیون گورو تیغ بہادر جی تے ہور انیکاں جیونی رچناواں دھن ونت سنگھ سیتل رچت ‘جیون مہری سنگھ نلوآ؛ جیون گورو ارجن دیوَ جی؛ کیسر سنگھ ملتانی رچت ‘جیون بیبی نانکی جی؛ دلجیت سنگھ رچت جیون گیانی دتّ سنگھ جی بابا پیرم سنگھ ہوتی رچت جیون برتانت شیرِ پنجاب مہاراجہ رنجیت سنگھ جی؛ نواب کپور سنگھ؛ کرم سنگھ زخمی رچت ‘جیون مہنت بھگوان سنگھ جی؛ بلونت سنگھ چترتھ رچت، ‘ہندوستان دیاں مشہور استریاں ‘گاندھی چمتکارے؛ دیوان سنگھ مفتون رچت ‘ناکابل پھسمیس’ (مول اردو وچ؛ ایشر سنگھ ناگ رچت ‘راجا جوگی۔ نرمل جیون؛ کلدیپ سنگھ رچت ‘مہاتما گاندھی؛ وغیرہ ورنن یوگ:-
4. 1960 ای۔ توں ہن تک جیونی رچنا وچ بہت ترقی ہویا اے۔ اسے ویلے دوران دھارمک کھیتر توں علاوہ ہورنا کھیتراں جویں سماجی، سیاسی، ساہتی وغیرہ نال سمبدھت ویکتیاں بارے لکھتاں ہوند وچ آئیاں۔ پھل وجوں گیان-وعلم کھیتر دے انیکاں نویں پسار ساہمنے آئے۔ اس ویلے دوران رچیاں گئیا پرمکھ جیونیاں وچ ہیٹھ لکھیاں رچناواں نوں گن سکدے ہاں:
کرپال سنگھ دردی رچت ‘جیون سنت عطر سنگھ جی’؛ ہیرا سنگھ درد رچت ‘بھارت دے بڑی چھوڑ’؛ گوپال سنگھ رچت ‘جیون چرتر سری مان بابا کھڑک سنگھ جی’؛ جواہر سنگھ جاج رچت ‘کنپھیوشس جیون فلاسفی’؛ سید غلام سمنانی رچت ‘امیر خسرو’؛ گِ۔ پرتاپ سنگھ ‘امر شہید س۔ فلسفہ سنگھ پھیرمان’؛ مکمل سنگھ سنت رچت ‘کامیاب جیون بھائی جیمل سنگھ جی وید’؛ گردیال سنگھ پھلّ رچت ‘شہید کرنیل سنگھ’؛ کے این۔ اپادھیائی’؛ رچت ‘گورو رویداس’؛ پرتھوی سنگھ آزاد رچت ‘گورو رویداس’؛ بلجیت کور رچت ‘اج دیاں بہادر بیبیاں’؛ ایشر سنگھ ناراں رچت ‘پنتھ دا رتن بابا کھیم سنگھ بیدی’؛ ‘جیون سنت بھائی جسا سنگھ آنند گورو رام داس پرکاش’؛ مان سنگھ رچت دشمیس دے شیر’؛ ڈاکٹر۔ گوپال سنگھ رچت ‘پنج رتن’؛ گیانی امر سنگھ رچت ‘انکھیلے بہادر’؛ گورو نانک دی جوت’؛ اتہاسک جیونی بھائی منی سنگھ شہید’؛ سنت گرمکھ سنگھ جی مہاراج’؛ دلیپ سنگھ رچت ‘سری گرُ نانک دیوَ جی دی جیونی شامل اے۔
1960–1970 دے دہاکے ٹیگور گورو گوبند سنگھ گورو نانک دیوَ تے مہاتما گاندھی دے شتابدی تقریب اتے وشیس جیونی ساہت وی رچیاں گیا اے، پر ڈاکٹر۔ ترلوچن سنگھ جس نے گورو تیغ بہادر دا جیون برتانت لکھیا اے۔ ہربنس سنگھ جس نے گورو گوبند سنگھ دی جیونی لکھی دا ورنن کرنا وی ضروری اے۔ ایہہ دوویں رچناواں اپنے وچلی جانکاری تے ساہتی سٹائل دے نکھڑوے گناں کرکے اتم رچناواں آکھیاں جاں سکدیاں ہن۔ ڈاکٹر۔ گوپال سنگھ دردی دی گورو نانک دیوَ تے گورو گوبند سنگھ جی دی جیونی وی اپنی سرلتا تے مٹھاس کارن ورنن یوگ اے۔ کجھ جیونیاں تے سوے-جیونیاں دا سرل ترجمہ وی ہویا جنہاں وچوں پنڈت جواہر لال نہرو تے ڈاکٹر۔ راجندر پرساد دیاں آتم کتھاواں تے روسو دی آپ بیتی وغیرہ شامل ہن۔ زندگی دے راہیں ’تے گربخش سنگھ دا کیتا ہویا پورن سنگھ دی انگریزی آتم-کتھا دا ترجمہ اے۔ ایہہ کتاب ساڈے مہا-شاعر تے چنتک دی انوبھوی شخصیت، پرچنڈ سوچ، بھاوکتا تے آدرشک روپ دی سکھم مانووادی تکنی دا تکھا تے نکھریا رس-پورن برتانت اے، جاپان وچ بتائے جیون دور دے تجربہ وشیس گورو دے دھارنی ہن۔ پورن سنگھ دی انتر-قومی چیتنتا تے وشال مانووادی نظریہ دا پرچے، پہلی وار اس کتاب نال ہی ہندا اے۔ سوے-جیونی ہون کرکے اس دی پرمانکتا شنکا رہت اے۔ بی۔ ایس بیر (1947) بھارت دے سیاسی اتہاس وچ 2004 نوں اک نواں موڑ آیا تے بھارت دا وزیراعظم اک پنجابی سکھ بنیا۔ اجیاے سبھ ویلے بی۔ ایس۔ بیر۔ نے پورپھیسر سرندربیر سنگھ سیٹھی، ستندر سنگھ نندہ تے راوندر سنگھ سوڈھی نال ملکے اک نویں طرحاں دی جیونی پنجابیکھ پاٹھکاں نوں دتی اک ولکھن شخصیت وزیراعظم ڈاکٹر۔ من موہن سنگھ۔ اس وچ جیونی وی اے۔ ڈاکٹر۔ من موہن سنگھ دی دور-نظر دا چترن وی اے۔ ڈاکٹر۔ صاحب دی معاشی ماہرتا تے پرمبدھکی-نپنتا دا تر کئی چترن وی اے۔ اک اجیہی سٹائل تے بولی جو ہر پدھر دے پاٹھک نوں سمجھ آؤندی اے تے ہور پدھر دے پاٹھک نوں ڈاکٹر۔ من موہن سنگھ دی شخصیت پوری طرحاں واضع ہندی جاندی اے۔
اپروکت جیونیاں توں علاوہ پنجابی وچ انواچت جیونیاں وی وڈی گنتی وچ ملدیاں ہن۔
حوالے:-
1. کرپال سنگھ کسیل-پنجابی ساہت تے اتہاس دی روپ ریکھا، چھاپن سال- 1986 پنجابی سٹیپھ یونیورسٹی اینکس بک بورڈ چنڈی گڑھ پنہ نن۔ 143، 144،145 2. ستندر سنگھ جدید پنجابی وارتک دا اتہاس چھاپن سال 2006، پنجابی اکدامی دلی، پنہ-99،100،101،103،104،105 3. ڈاکٹر۔ پرمندر سنگھ، کرپال سنگھ کسیل، ڈاکٹر۔ گوبند سنگھ لامبا، پنجابی ساہت دی اتشوہر تے ترقی
جماعت: ایم۔ I (پنجابی)