پنجاب دی لوکدھارا

پنجاب دی لوکدھارا

لکھاری	سوہندر سنگھ ونجارا بیدی
دیس	بھارت
بولی	پنجابی
موضوع	پنجاب دی لوکدھارا دا مطالعہ
چھاپن آلے	نیشنل بکّ ٹرسٹ، انڈیا
صفے	194

پنجاب دی لوکدھارا کتاب دی رچنا سوہندر سنگھ ونجارا بیدی ولوں کیتی گئی اے۔ جہناں دی لوکدھارا دے میدان وچّ کیتی گئی کھوج، مطالعہ اتے سمچے سماج نوں دین بڑی اہم اے۔ آپ نے لوکدھارا دا تجزیہ اڈیٹنگ، اصول اسارن اتے اپنیاں تعمیری کرتاں راہیں لوکدھارا دے جیونت روپاں نوں سامبھن دا اہم کم کیتا اے۔ ڈاکٹر۔ بیدی دی سبھ توں اہم کامیابی اس ولوں اٹھ جلداں وچّ شائع لوکدھارا وشوکوش اے۔ ڈاکٹر۔ سوہندر سنگھ ونجارا بیدی ولوں اپنا پورا جیون لیکھے لا کے لوکدھارا دے میدان وچّ اہم تے ودھیا کم کیتا گیا اے۔ بیدی ولوں اپنیاں ساریاں کتاباں وچّ لوکدھارا شبد دی ہی ورتوں کیتی گئی اے۔

کتاب بارے

پنجاب دی لوکدھارا کتاب وچّ کلّ دس لیکھ شامل ہن -دیس تے لوک، پران کتھاواں، جادو ٹونے تے دھرم، لوکاچار تے ریتی رواج، میلے تے تہوار، زبانی ساہت، پنجاب دے لوک ناچ، لوک سنگیت، لوک کلا اتے لوک ناٹ۔ ڈاکٹر۔ بیدی ولوں لوکدھارا نال متعلق سامان دا اکتریکرن ہی نہیں کیتا گیا سگوں اس سامان دا نٹھّ کے مطالعہ وی کیتا گیا اے۔ جہناں وچوں پنجاب دی لوکدھارا وی اہم کتاب اے۔ اس کتاب وچّ لکھاری نے پنجاب دی لوکدھارا دا سروپکھی مطالعہ پیش کیتا اے اتے سارے لیکھاں وچّ موضوع دا وستھار سمیت مطالعہ پیش کیتا گیا اے۔ اس کتاب وچّ لکھاری پنجاب دے جغرافیائی اتہاس توں لے کے پنجابیاں دے جیون نال متعلق ہر اہم پہلو نوں پاٹھک دے سنمکھ رکھیا اے۔ اس کتاب وچّ لکھاری نے پنجاب دیاں لوک کلاواں نوں اوہناں دے تریخی تے متھہاسک پچھوکڑ نال جوڑ کے پیش کیتا اے۔ اس کتاب دے دس لیکھاں دا ذکر ہیٹھاں کیتا گیا اے۔

دیس تے لوک

کتاب دے اس لیکھ وچّ پنجاب دیاں جغرافیائی حداں، ودیشی حملے، نشلی مرکب اتے پنجابی لوکاں دے عامَ جیون دا الیکھ کیتا گیا اے۔ پنجاب دیاں جغرافیائی حداں کدے وی ستھر نہیں رہیاں۔ تھے وگدے دریاواں دے بنیاد تے اس نوں پراچین دور وچّ سپت سندھو، پھر پنچند اتے بعد وچّ پنجاب پرچلت ہو گیا جو اجے تکّ چلدا آ رہا اے۔ پنجاب وچّ پراچین اتے مدھدور وچ پنجاب دے وکھ وکھ کھیتراں وچّ کئی ذاتیاں اتے قبیلے رہندے سن۔ جیکر کوئی جاتی کسے تھاں تے لما سماں راج کردی تاں اس تھاں دا نام اس جاتی جاں قبیلے دے نام اپر پے جاندا ۔ مدر، ٹکّ اتے کیکی وغیرہ دیساں دے نام اس پرکار ہی رکھے گئے سن۔ لکھاری مطابق :

"اجوکے مالوے دا نام اتھے وسدی مالش جاں ملئی جاتی دے چڑت دور توں چلیا آ رہا اے۔ "

لکھاری پنجاب دی تریخی روپ ریکھا دا مطالعہ کردیاں دسدے ہن کہ اتھے دی سبھ توں پرانی رہتل سندھو رہتل(وادی سندھ دی رہتل) اے۔ پنجاب دے حال اتہاس دا شروع آریہ جاتی توں مندے ہن۔ اس جاتی ولوں اپنا مڈھلے گرنتھ رگوید دی رچنا پنجاب دی دھرتی تے کیتی گئی اے۔

پنجاب وچّ سکندر دے حملے توں لے کے احمد شاہ ابدالی تک دے دو کو ہزار سال وچّ پنجاب وچّ نشلی پکھ توں اک کھچڑی جہی بندی رہی پنجاب اتے انیکاں ودیشی قبیلیاں پارتھیئن، ستھیئن، کشان، ہون، ترک، منگول تے افغان وغیرہ نے اپرتھلی ہلے کیتے اتے ایہناں سبھناں قبیلیاں دا چوکھا حصہ سدا لئی اتھے ہی وس گیا۔

پران کتھاواں

پران کتھاواں کسے سبھیاچار دی تریخی وراثت ہندیاں ہن۔ لکھاری مطابق ہر جاتی دیاں اپنیاں پران کتھاواں ہو سکدیاں ہن اتے ایہہ تہذیبی روڑیاں، پربل منوورتیاں تے سموہک چرتر وچوں اپجیاں ہون کرکے نویکلیاں ہندیاں ہن۔ ایہہ کتھاواں کسے جاتی دے مذہبی وشواساں تے رہُ-ریتیاں دا گورومئی حصہ ہندیاں ہن اس نال جاتی دیاں بھاوناواں تے سردھا جڑی ہندی اے

پران کتھاواں دا مڈھ کائنات دے رہساں تے انسان دے عالمی نال سمضموناں نوں سمجھن لئی اک روچک اپرالا اے۔ اس وچّ آدم انسان دی سوچ تے بھاونا، سمورت پرتیکاں دے روپ وچّ وئکت ہوئی ہندی اے۔ مڈھلا انسان ہریک پدمطلب وچّ بھاویں جڑھ ہووے جاں چیتن، آتما اتھوا پران تجربہ کردا اے۔ اوہ اپنے وانگ جڑھ وستواں وچ بدھ، سوجھ تے طاقت مندا تے پنجاب اوہناں نوں نجی تے بھائیچارک جیون دے پرتروپ ڈھال کے سمجھن دا اپرالا کردا اے ایہناں یتناں وچوں ہی پران کتھا جم لیندی اے۔ ڈاکٹر۔سوہندر سنگھ بیدی مطابق : "متھّ (پران -کتھا) مول وچّ کوئی کہانی ہی ہندا اے جو پوروَ تریخی دور وچّ سچمچّ واپری منی جاندی اے۔ اس وچّ کسے تتھّ دی ویاکھیا ہندی اے تے جاتی دی کسے نہ کسے ویلے اس وچّ مذہبی آستھا رہی ہندی اے۔ "

ڈاکٹر:بیدی نے پران کتھاواں دے سبھاء نوں مکھ رکھدیاں دو طرحاں نال طبقہ ونڈ کیتی ہے-اک مذہبی تے دوجی لوکک۔ مذہبی پران کتھاواں دیوی دیوتیاں دی اتشوہر اتے جیون بارے ہن۔ اس دے انترگت اوہ کتھاواں وی رکھیاں جا سکدیاں ہن۔ جو کسے رہُ-ریتی، سنسکار،مذہبی ارارہ جاں پرتھا دی ویاکھیا کردیاں ہن۔ لوکک کتھاواں دا دھرم نال کوئی تعلقات نہیں ہندا۔ انا دا منورتھ خالص روپ وچّ تتھاں دی ویاکھیا کرنا ہی ہندا اے۔

لکھاری مطابق پنجاب وچّ پرچلت پران کتھاواں دیاں دو دھارناواں ہن، اک سناتنی تے دوجی لوکک۔ ہندواں دے پراچین گرنتھاں،ویداں تے پرانا وچّ ورنن پران کتھاواں سناتن ہن۔ دوجی دھارا لوکک اے جو مونہوں منہ چلی آ رہی اے۔ ایہہ پران کتھاواں پراچین گرنتھاں وچّ نہیں، سگوں لوکاں دے دلاں اتے اکریاں ہوئیاں ہن۔ سناتنی تے لوکک دھارا توں بناں پران کتھاواں دی اک مسیع دھارا وی اے لوکاں نے کئی سناتنی پران کتھاواں وچ اپنی سوجھ اتے تجربہ مطابق کجھ تبدیلیاں لیا کے اوہناں نوں لوکک سچے وچّ ڈھال لیا۔ لکھاری نے اس لیکھ وچّ لوکک پران کتھاواں دے کئی روپاں کائنات تے انسان، سورج تے چن، تارے، مینہہ اتے بجلی آدی کتھاواں دا ورنن کیتا اے۔ ایہناں قدرتی ورتاریاں دی اتشوہر بارے بیان روچک ڈھنگ نال کیتا گیا اے۔ پنجابی جیون وچّ ایہناں کتھاواں دی اپنی مانتا تے سارتھکتا اے۔

جادو-ٹونے تے دھرم

انسان دے سبھاء وچّ ہی ایہہ گن اے کہ اوہ مڈھ توں ہی پرکرتک شکتیاں تے قابو پاؤن تے جیون وچّ واپردیاں گھٹناواں نوں اپنے مطابق چلاؤن دی اچھا رکھدا اے۔ پر اس وچّ سفلتا نہ حاصل ہوئی تے لمے ویلے پچھوں اس دا ایہہ وشواس بن گیا کہ ٹونیاں، منتراں، ریتاں اتے وشیس سامان دا استعمال کرکے جیون دی گتی اتے قابو پایا جا سکدا اے۔ اس نال جادو ٹونے دا جم ہویا۔ لکھاری نے جادو دیاں چھ قسماں دا ذکر کیتا اے :

1. بھلاواں جادو
2. لاگواں جادو
3. اجذباتی جادو
4. جذباتی جادو
5. چٹا جادو
6. کالا جادو

لوکاچار تے ریتی رواج

بھائیچارے وچّ رہندے ہوئے جس چجّ آچار تے ورتن ورتارے دی پالنا کیتی جاندی اے اوہ لوکاچار اے۔ لوکاچار ہی سارے بھائیچارے نوں اک بھاوک تے مانسک بندھن وچّ بنھدا تے ساری جاتی نوں اک مالا وچّ پروئی رکھدا اے۔ پنجابی جیون وچّ رشتیاں دی اہمیت بارے گلّ کردیاں لکھاری نے لہو دے رشتے اتے من دے رشتیاں دی گلّ کیتی اے۔ ساکہ وچّ دو وڈے بھنور نانکے اتے دادکے ہن جنہاں وچوں ہر انسان اپنی طرحاں دا رس تے سواد لیداں اے۔ پنجابی سماج وچّ برادری دا خاص تھاں اے لکھاری مطابق

"برادری مول وچّ اپنی جات دے انگ ساکاں دا گروہ ہندی اے۔ کسے اکو وڈکے دی ونش ہون کر کے ساری برادری وچوں سانجھے لہو دی مہک آؤندی اے۔ "

پنجابی سماج وچّ ٹبر دی اہمیت دسدیا وکھ وکھ رشتیاں دا تھاں تے سارتھکتا دا الیکھ کیتا اے، نونہہ -سہرے دا رشتہ ستکار والا، دیور-بھرجائی دا رشتہ کھلھا ڈلا، نونہہ -سسّ دا رشتہ کھٹا مٹھا، بھرا- بھرا دا رشتہ سنیہ تے نگھّ بھریا، بھین-بھرا دا رشتہ سبھ توں پوتر ،ماں -دھی دا رشتہ دل دی سانجھ والا ہندا اے۔ کجھ رشتے دھرم دے وی بنا لئے جاندے ہن۔ پنجابی جیون وچّ کیتیاں جاندیاں جم، ویاہ تے موت دیاں رسماں دا پچھوکڑ جادو نال جوڑیا گیا اے۔ پنجابی مانسکتا وچّ ایہہ ڈونگھیاں اکریاں ہوئیاں ہن۔

میلے تے تہوار

میلے کسے جاتی دے لوکاں دیاں نجی تے سموہک سدھراں، بھاوناواں تے چیشٹاواں دی سہج پرواہمئی اکسرتاں ہن۔ میلیاں وچّ جاتی کھل کے ساہ لیندی، لوک قابلیت نکھردی تے چرتر دی تیاری ہندا اے۔ من پرچاوے تے میل-جول دے سموہک وسیلے ہون دے نال میلے مذہبی تے فنی بھاواں دی وی ترپدی کردے ہن۔

پنجابیاں دے سبھاء وانگ ہی، اوہناں دے میلے وی بڑے سجیو تے رنگیلے ہن۔ ہر میلہ دلہن وانگ سجدہ تے برات وانگ بھردا اے۔ پنجاب دے میلے سروپ وچّ سچتر ہن۔ میلے دا ہر مورت منموہنا تے لبھاونا ہون دے نال، تہذیبی پرتیندھتا وی کردا اے۔ اتھے خلقت اک اجیاے پرواہ وانگ وگ رہی ہندی اے۔ جس وچّ کئی رنگ گھلے ہون تے جو اپنے کنڈھیاں توں اچھل، سبھ پاسے وراٹ روپ وچّ کھنڈ گیا ہووے۔ پنجاب وچّ ہر دن کوئی نہ کوئی میلہ ہندا اے۔ جنہاں دا تعلقات موسم نال، کسے مذہبی گھٹنا نال جاں سکھ اتہاس نال ہندا اے۔ پنجاب وچّ منائے جاندے میلیاں وچو کجھ دا ذکر ڈاکٹر۔ بیدی ولوں اس کتاب وچّ وی کیتا گیا اے۔ 1.بسنت پنچمی 2.ہولی 3.وساکھی 4.تیاں 5.چھپار دا میلہ 6.جرگ دا میلہ 7.جگراواں دی روشنی دا میلہ 8.حیدر شیخ دا میلہ 9.مکتسر دا میلہ 10.انندپور صاحب دا ہولا محلہ

زبانی ساہت

زبانی ساہت لوکاں دے دلاں وچّ رہندا اے تے ہوٹھاں اتے کھیڈدا اے۔ ایہہ منہ اگے تردا جگاں دے پیندے طے کر لیندا اے۔ ایہہ ادور اے۔ کسے دور نال نہیں بجھیا ہویا۔ ایہہ اکرتا اے کسے لکھاری نال نہیں جڑیا ہندا۔ ایہہ پیڑھیاں دی گھالنا تے ذاتیاں دی کرت اے۔ لوک ساہت بارے ونجارا بیدی دے وچار

"زبانی ساہت آپ مہارے اگھے جنگلی پھلاں وانگ اے۔ جو سہجے ہی بھوئ دی ہکّ چیر کے جھومن لگدے ہن اتے اوہناں دا اپنا رنگ روپ تے پھبن ہندی اے۔ "

پنجابی لوکدھارا وچ لوک ساہت دیاں کئی ونگیاں تے روپ ملدے ہن۔ جہناں وچوں ونجارا بیدی نے ہیٹھ لکھے روپاں دا ورنن کیتا اے -:

*لوک گیت

*کہانی

*اکھان

*بجھارتاں

پنجاب دے لوک ناچ

پنجاب دے لوک ناچ پنجابی سنسکرت تے چرتر دا درپن ہن۔ پنجابیاں دے سبھاء دے کجھ خاص لچھن ویرتا، ساہس، انکھ تے البیلاپن اناں دے سدھے سادے لوک ناچاں وچ بڑی سوہنی طرحاں سچتر ہندے ہن۔ ایہہ ناچ جوشیلے بیر رسی تے کرڑ ہن، انا دی لچکتا پھولادی اے۔ پنجابی سبھاء دی کرڑائی تے مٹھاس دوویں انا وچ اکرس ہو کے سمائے ہوئے ہن۔ پنجاب دے لوک ناچاں وچ، انگاں دے لہراؤ، جسے دے ہلورے تے پیراں دی چاپ، منوبھاواں نال قدم میچ کے تردی اے۔ انا ناچاں وچ کلاسکی ناچاں وانگ، انگاں دیاں حرکتاں تے قدماں دیاں چالاں دے کوئی بجھواں تے کرڑے نیم نہیں ہن۔ پنجاب دے لوک ناچ سبھاء وچّ لوکک ہن۔ انا نوں دھرم دی لاگ نہیں لگی۔ انا دا اارمبھ مڈھ قدیم وچ، کسے مذہبی رہریت جاں اپجاؤ طاقت ودھاؤن دی کسے کامنا توں بھاویں بجھیا ہووے، پر ایہہ ناچ بھرپور فصل دی مہک وچ، کھلے کھیتاں دیاں باہواں وچ اتے دودھ چٹیاں راتاں وچّ تے گھر دے کھلھے وہڑیاں وچّ پلدے تے نکھردے ہن۔

*بھنگڑا- مرداں دا ناچ

*گدھا- مٹیاراں دا ناچ

*سمی- پچھمی پنجاب دیاں تیویاں دا ناچ

*ککلی- چھوٹیاں کڑیاں دا ناچ

*لڈی تے جھمر -مرد تے تیویاں دا ناچ

لوک سنگیت

پنجابیاں نوں سور -لہریا گڑھتی وچّ ملدیاں ہن۔ جمدیاں سار ہی، بچے دے کناں وچّ گیتاں دیاں مدھر دھنیاں تے ڈھولکی دا تال چھنکن لگدا اے۔ لوک سنگیت بال دی آتما وچّ اکرس ہو کے رچ جاندا اے تے جیون بھر کئی روپاں رنگاں وچّ اس دے بلاں اتے نچدا رہندا اے۔ لوک سنگیت سہج سنگیت اے۔ گائک گیتاں دیاں دھنیاں نوں کسے استاد توں نہیں سکھدے۔ اوہ اس سنگیت نوں کناں راہی سن کے مان دے اندر جیر لیندے ہن۔

پچھمی پنجاب وچّ دلاں دیاں گلاں 'ماہیئے' تے ڈھولے راہیں کیتیاں جاندیاں ہن، پر پوربی پنجاب وچّ دل دی گلّ بولیاں راہیں ظاہر ہندی اے۔ لکھاری نے پنجابی جیون وچّ لوک دھناں پیدا کرن والے ساز کنگ،اکتارا،الگوجا ونجھلی تے گڈّ سارنگی الیکھ کیتا اے۔ جنہاں دی دکھّ پنجابی جیون وانگ سادھارن اے۔ لکھاری نے بہت سارے شعری روپاں ماہیا، ڈھولا، بولی، لوریاں، الاؤنیاں، وین اتے ککلی وچّ ملدیاں لوک سنگیت دھنیاں دا ورنن کیتا اے۔ جو کہ پنجابی جیون دے سادھارن روپ نوں رسمئی بناؤندے ہن۔ ایہناں شعری روپاں وچّ اک اپنی طرحاں دا راگ تے لے دی مٹھاس گھلی ہندی اے۔ موت نال متعلق شعری روپ کرنا بھریا ماحول سرجدے ہن پر ایہہ سنگیت پنجابی جیون وچّ پوری طرحاں رچ چکا اے۔

لوک کلا

لکھاری مطابق سہج نوں مانو دی اچھا نے کلا نوں جم دتا اے۔ کلا انسان دیاں جسمانی لوڑاں وانگ ہی انسان دیاں مانسک لوڑاں دی وی پورتی کردی اے۔ لوک کلا جیون دیاں لوڑاں وچوں اپجی ہون کرکے، جن جیون تے سبھیاچار نال اکرس ہندی اے۔ اس دا سہج تے پھبن جاتی دیاں کلا رچیاں دا انٹیکجوئل اے۔ لوک کلا گھراں دا سہج تے شنگار اے۔ پر انسان وچّ جم توں ہی سندرتا دی بھکھ ہندی اے تے اس دی ترشوہر سادھارن جیون ویگ وچ لوک کلا ہی کردی اے۔ لوک کلا دا مڈھ وی بولی جاں لپی وانگ دیوی اے۔ لکھاری مطابق پنجاب دی مورتی کلا وچّ گندھار سٹائل بڑی مشہور اے۔ ایہہ مول وچّ لوک سٹائل سی، جو یونانی اتے ایرانی سٹائلاں دے اثر ہیٹھ بدھ دور وچّ نکھری۔ لکھاری مطابق پنجاب وچّ کمبھکاری دی کلا مسلمانی راج وچّ اپنی چڑت حاصل کردی اے۔ پنجاب وچّ لکڑ دی شلپ کلا، دند کھنڈ دی کلا ،گہنیاں دی کلا اتے پھلکاری دی کڈھائی کلا دے اتم نمونے منے جاندے ہن۔

لوک ناٹ

پنجاب دی لوک ناٹ پرمپرا بارے لکھاری پران دھارا دا حوالہ دندیاں ہویاں اس نوں تریتے یگ نال جوڑ دندا اے۔ ناٹک پنجابیاں دے جیون پرواہ وچّ رچیا ہویا اے۔ ناٹک لئی کوئی وشیس پہراوے جاں سٹیج دی لوڑ نہیں ہندی۔ ایہہ کسے وی گلی محلے وچّ سادھارن سامان دی ورتوں کرکے کھیڈیا جا سکدا اے۔ پنجابی لوک ناٹ دیاں ونگیاں :

• پتلیاں دا تماشہ
• راس لیلہ
• رام لیلہ
• سوانگ
• نوٹنکی
• نقلاں
• بھنڈاں دا تماشہ
• تھیوڑے
• مداری تے بازیگراں دے تماشے

سمچے طور تے ایہہ کتاب پاٹھک نوں پنجاب دی لوکدھارا دے پرمکھ انگاں متعلق لوڑیندی جانکاری حاصل کردی اے۔ پنجاب دی لوکدھارا نوں سامبھن اتے مطالعہ کرن دا پرواہ وچّ ایہہ کتاب اپنا بندا یوگدان پاؤن وچّ کافی سفلتا حاصل کردی اے۔ پنجابی جیون دے بہو سارے پسارا نوں اس وچّ سمیٹن دی کوشش کیتی گئی اے۔ ایہہ پنجابی لوکدھارا دے کھیتر وچّ اہم کتاب اے۔

حوالے