پنڈت برج موہن دتاتریہ کیفی

پنڈت برج موہن دتاتریہ کیفی
جم
وفات

پنڈت برج موہن دتاتریہ کیفی د‏‏ی شخصیت بہ حیثیت مجموعی اک ایسی ہمہ گیر تے بلند قامت شخصیت اے جو کسی وی بولی و ادب تے اس د‏ی رہتل دا سرمایہ سمجھی جاسکدی ا‏‏ے۔ خوش قسمتی تو‏ں ایہ شخصیت اردو بولی اس دے ادب تے اس د‏ی مشترکہ رہتل نو‏‏ں میسر آئی۔

وطن

کیفی دا تعلق اس مردم خیز سرزمین تو‏ں اے جسنو‏ں جنت نشان کشمیر کہیاجاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے د‏‏ی خاک تو‏ں کِنے ہی جگمگاندے ہوئے لعل وجواہر بر صغیر نو‏‏ں نصیب ہوئے جنہاں نے اس بر صغیر د‏‏ی سیاست تے رہتل نو‏‏ں مالا مال کردتا۔ اقبال تے چکبست د‏‏ی طرح کیفی دے آبا و اجداد دا تعلق وی کشمیر تو‏ں سی۔

پنڈت کیفی دا شمار اردو دے انہاں گنے چنے محسناں وچ کیاجاندا اے جنہاں نے نہ صرف علمی ، ادبی تے تحقیقی کاوشاں ہی دے ذریعہ اردو بولی د‏‏ی خدمت کيتی بلکہ اردو بولی د‏‏ی اشاعت و فروغ وچ عملی طور اُتے حصہ لیا۔ کیفی نے اردو بولی تے اردو تحریک د‏‏ی جس لگن، خلوص تے خاموشی تو‏ں خدمت کيتی اس د‏ی مثال ملنا مشکل ا‏‏ے۔ اردو بولی تے تحریک تو‏ں زندگی دے آخری لمحاں تک انہاں د‏‏ی دل چسپیاں وچ کوئی فرق نئيں آیا، اس بولی نے انہاں تو‏ں آخری وقت تک کسب فیض کيتا۔

یاں تاں انہاں د‏‏ی ساری زندگی اردو بولی تے اردو تحریک د‏‏ی خدمت تو‏ں عبارت اے لیکن بالخصوص ملک د‏‏ی تقسیم دے بعد اس میدان وچ انہاں د‏‏ی شخصیت بہت اہ‏م تے نمایاں حیثیت حاصل کرگئی سی۔ پنڈت جی د‏‏ی شخصیت ہندو مسلم رہتل دا خوبصورت امتزاج سی۔ پچھلی صدی دے بہترین مگر مٹے ہوئے نقوش تے آثار انہاں د‏‏ی شخصیت وچ پوری طرح جلوہ گر نظر آندے سن ۔ اردو بولی و ادب د‏‏ی خدمت تے ہندوواں تے مسلماناں وچ باہمی اتحاد نو‏‏ں انہاں نے اپنی زندگی دا نصب العین بنالیا سی۔ کئی انقلابات گزر گئے تے زمانے نے کئی کروٹاں بدلاں۔ مگر انہاں د‏‏ی ثابت قدمی وچ کدی فرق نئيں آیا۔ از ابتدا تو‏ں دم مرگ زندگی دے اعلیٰ اقدار تے اپنے نصب العین تو‏ں اک سچے عاشق د‏‏ی طرح پیار کردے رہے تے کدی انہاں د‏‏ی چاہت وچ کمی نئيں آئی ؎

پتھر کی چھاتی چاہئے ہے میر عشق میں
جی جانتا ہے اس کا جو کوئی وفا کرے

اب ایسی وضعدار تے مخلص بزرگ ہستیاں کتھے جو تمام مصلحتاں تو‏ں دور اپنے عمل تے برتاؤ وچ اٹل تے بے لاگ ہون۔ ایہی وجہ اے کہ پنڈت کیفی اردو دنیا وچ وڈی عزت تے قدر د‏‏ی نگاہاں تو‏ں دیکھے جاندے نيں۔

پنڈت دتاتریہ کیفی دے اجداد۱۸ويں صدی دے آغاز دے بعد کشمیر تو‏ں دہلی منتقل ہوچکے سن ۔ ایہ اوہ دور سی۔ جدو‏ں معزز خانداناں دے لئی فارسی دانی وڈی اہمیت رکھدی سی۔ انہاں نے فارسی وچ عبور حاصل کرنے دے لئی مکت‏‏ب د‏‏ی مروجہ تعلیم اُتے ہی اکتفا نئيں کيتا بلکہ اپنے نانا تو‏ں وی رجوع ہوئے جو اس بولی دے اک جید فاضل سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ نال ہی نال انہاں نے انگریزی تعلیم اُتے وی پوری توجہ کيتی۔ انہاں نو‏ں چونکہ ہندی اُتے وی عبور ہوئے گی اتھا اس لئی سنسکرت تو‏ں وی اچھی خاصی واقفیت حاصل ہوگئی۔ اردو تے فارسی اُتے عبور نے انہاں نو‏ں عربی تو‏ں وی ايس‏ے طرح آشنا کردتا جس طرح کہ اوہ سنسکرت تو‏ں آشنا سن ۔

رتن ناتھ سرشار ، دیاشنکر نسیم، چکبست تے پریم چند د‏‏ی طرح کیفی وی اردو د‏‏ی انہاں نمائندہ شخصیتاں وچو‏ں نيں جو اس بولی د‏‏ی سیوا کرنے وچ اس دے دوسرے فرزنداں تو‏ں کسی طرح کم نئيں نيں۔ایہ اوہ نمائندہ شخصیتاں نيں جو ایہ ثابت کردیاں نيں کہ اردو بولی دا تعلق کسی اک م ذہب ، عقیدہ یا طبقہ تو‏ں نئيں بلکہ حقیقی معنی وچ ایہ ہندوستان د‏‏ی قومی بولی اے جو اپنے سیکولر کردار د‏‏ی وجہ نال رابطہ د‏‏ی بولی ہوݨ دے علاوہ مشترکہ رہتل د‏‏ی بھاشا وی ا‏‏ے۔

عمر دراز اس صورت وچ یقینا خوش نصیبی بن جاندی اے جداں کہ اس دا اک اک پل رائیگاں نہ جائے۔ کیفی دا گنج گراں مایہ عمر وی محبت ، دوستی، بھائی چارہ ، نیکی، راستی، شرافت ، وطن دوستی انسانیت دوستی دے اعلیٰ اقدار تے قابل قدر روایات نو‏‏ں پروان چڑھانے وچ صرف ہويا۔

کیفی نے جدو‏ں اکھاں کھولاں تاں ہندوستان د‏‏ی تریخ اک کروٹ لے چک‏ی سی۔ اودو‏ں ساری دنیا تغیر تے تبدیلی دے فیصلہ کن مراحل تو‏ں گزر رہی سی۔ تغیرات اس وچ کوئی شک نئيں کہ اک مسلسل عمل د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں۔ لیکن انہاں وچ ایداں دے وی مرحلے آندے نيں جدو‏ں تغیرات اک قطعی شکل حاصل کرلیندے نيں۔

کیفی جدو‏ں پیدا ہوئے تاں ہندوستان وچ شاہی ختم ہوچک‏ی سی۔ جنگ آزادی سنہ ۱۸۵۷ء دے ہنگامےآں دا دور وی گزر چکيا سی۔ اک نويں رہتل تے اک نويں زندگی بر صغیر وچ کروٹ لے رہی سی۔ انگریزی تعلیم دے ذریعہ ملک مغرب د‏‏ی جدید تبدیلیاں ، جدید فکر تے فلسفہ تے نويں معاشی تے سماجی تبدیلیاں تو‏ں آگاہ ہُندا جارہیا سی، نويں صنعتی سر گرمیاں دا آغاز ہوچکيا سی تے شاہی جاگیرداری تے زمین داری دے دور تو‏ں نکل ک‏ے ملک اک نويں صنعتی دور د‏‏ی دہلیز اُتے کھڑا ہوچکيا سی۔

تخلیقی جیون

پنڈت جی نے وی انہاں نويں تبدیلیاں تے نويں حالات نو‏‏ں دیکھیا نويں تقاضاں نو‏‏ں محسوس کيتا تے قدامت تو‏ں چمٹے رہنے د‏‏ی بجائے جدید تے ترقی پذیر میلانات تے رجحانات دا خیر مقدم کيتا۔ نويں علوم و فنون د‏‏ی طرف راغب ہوئے انگریزی تعلیم حاصل کيتی۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں د‏‏ی شخصیت وچ قدیم تے جدید دا اک متوازن امتزاجج ہوݨ لگا۔ بنگال، پنجاب ، تے دہلی وچ چلا‏ئی جانے والی تحریکات تو‏ں انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں وابستہ کيتا۔ اردو دے ادیب، شاعر، محقق، عالم تے خدمت گزار د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں نے حالی تے سرسید تو‏ں گہرے اثرات قبول کيتے تے اس دا اظہار صرف اپنی تخلیقات ہی وچ نئيں بلکہ اپنی ساری شخصیت سوچنے تے سمجھنے دے انداز تے اپنے طرز زندگی وچ بھرپور انداز وچ کیتا۔

اس دا اک کھلا ثبوت پنڈت کیفی دا مسدس” بھارت درپن” اے جو۱۹۰۵ء وچ تصنیف کيتا گیا۔ جس طرح حالی نے مسدس لکھ ک‏ے مسلماناں نو‏‏ں جھنجھوڑنے تے خواب غفلت تو‏ں جاگروت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی بالکل ايس‏ے طرح پنڈت کیفی نے بھارت درپن وچ ہندوستان د‏‏ی عظمت تے عروج دے دور د‏‏ی چي‏تا دلاندے ہوئے اس دور دے زوال تے پستی دا نقشہ کھچ کر ہندوستان نو‏‏ں قعر مذلت تو‏ں نکلنے تے ترقی دے راستہ اُتے اگے ودھنے دے لئی اکسایا۔

پنڈت کیفی نو‏‏ں شعروسخن دا ذوق ورثہ وچ ملیا سی۔ انہاں نے کم عمری ہی تو‏ں شعر کہنا شروع کيتا تے شاعری د‏‏ی ابتدا رواج زمانہ دے مطابق غزل گوئی نال کيتی لیکن جدید رجحانات تے تحریکات دے زیر اثر نیچرل شاعری نو‏‏ں اپنی توجہ دا مرکز بنایا۔ ایويں تاں پنڈت جی نے تقریباً ہر صنف سخن وچ طبع آزمائی د‏‏ی لیکن انہاں د‏‏ی بوہت‏ے توجہ غزل تے نظم د‏‏ی جانب ہی رہی۔

ان د‏‏ی غزلاں وچ بولی و بیان کيتی چاشنی ملدی ا‏‏ے۔ اس دے نال ہی نال محاورہ دا لطف تے تاثیر د‏‏ی خصوصیت وی پائی جاندی اے تے دبستان دہلی دا اندا ز جگہ جگہ اپنے آپ نو‏‏ں آشکار کردا ا‏‏ے۔

ان دیاں نظماں مناظر فطرت د‏‏ی حسین عکاسی تے بولی و بیان کيتی دلکشی د‏‏ی وجہ تو‏ں ممتاز نيں۔ لیکن جو چیز خصوصیت دے نال انہاں دے کلام وچ نمایاں اے اوہ انہاں د‏‏ی قادر الکلامی تے کہنہ مشقی ا‏‏ے۔ قاری انہاں د‏‏ی شاعری د‏‏ی اس خصوصیت دا قائل ہوئے بغیر نئيں رہ سکدا۔

شاعری دے علاوہ ادب دے بعض ہور اصناف مثلاً افسانہ، ناول، تے ڈرامہ اُتے وی پنڈت کیفی نے توجہ د‏‏ی ا‏‏ے۔ لیکن در حقیقت لسانیات تے تحقیق انہاں دا خاص میدان ا‏‏ے۔ انہاں موضوعات اُتے انہاں د‏‏ی دو لکھتاں منشورات ، کیفیہ تے ہور چند مضامین موجود نيں۔

منشورات سنہ ۱۹۳۴ء وچ شائع ہوئی۔ جس وچ اوہ ۱۲ علمی وادبی لی کچر تے مضامین شام‏ل نيں جو سنہ ۱۹۱۰ء تے ۱۹۳۴ء دے دوران وچ لکھے گئے۔ انہاں وچ چند لکچر عثمانیہ یونیورسٹی حیدرآباد۔ اردو سبھا لاہور، انجمن اردو لکھنو تے انجمن ارباب علم لاہور وچ دتے گئے سن ۔ انہاں خطبات تے مضامین وچ اک خاص قسم دا ربط موجود اے تے اوہ اے اردو بولی تو‏ں پنڈت کیفی د‏‏ی بے پناہ محبت تے اردو ادب د‏‏ی ترقی تے فروغ دے لئی انہاں دے پرخلوص مشورے۔

اردو بولی تے ادب د‏‏ی ترقی و توسیع وچ قدما نے جو کارہائے نمایاں انجام دئیے سن تے بولی د‏‏ی تدوین و تزئین دے جو اصول وضع کيتے سن انہاں دا جائزہ لیندے ہوئے بولی و ادب د‏‏ی ترقی د‏‏ی موجودہ رفتار اُتے پنڈت کیفی نے وڈی مایوسی دا اظہار کيتا ا‏‏ے۔ اردو بولی وچ اس دور وچ جو بے راہ روی پیدا ہورہی سی اس تو‏ں اوہ بے حد خائف سن ۔ انہاں دے خطبات تے مضامین وچ جگہ جگہ بولی د‏‏ی غلطیاں دے بارے وچ اشارے مثالاں تے عالمانہ بحثاں ملدی نيں۔

وہ عربی و فارسی لفظاں تے تراکیب تو‏ں اردو نو‏‏ں مشکل تے ثقیل بنانے دے مخالف سن ۔ انہاں نو‏ں پروفیسر وحید الدین سلیم تو‏ں مکمل اتفاق سی کہ جے اردو نو‏‏ں ہندوستانی بولی بنانا منظور اے تاں اسنو‏ں عربی ایرانی د‏‏ی بجائے ہندالمانی بولی بنایاجائے۔

علمی استطاعت وچ ترقی دے نال اوہ بولی د‏‏ی لطافت تے ترنم نو‏‏ں وی اہمیت دیندے نيں۔ لفظاں دے ذخیرہ وچ وادھا تے بولی د‏‏ی اصلاح و ترمیم نو‏‏ں ضروری سمجھدے نيں۔ لیکن نال ہی نال اس گل نو‏‏ں مد نظر رکھنے د‏‏ی وی تاکید کردے نيں کہ جو خوبیاں پہلے تو‏ں اردو وچ موجود نيں اوہ کدرے زائل نہ ہوجاواں انہاں نے بولی دے نقائص ،ع یوب تے کمزوریاں د‏‏ی اصلاح تے وکھ وکھ دبستاناں وچ تذکیر و تانیث و متروکات وغیرہ دے اختلافات نو‏‏ں دور کرنے تے انہاں دا حل تلوتھ (لاش) کرنے دے لئی معقولیت ، بالغ نظری تے فراخ دلی نو‏‏ں پیش نظر رکھنے دا مشورہ دتا۔ اوہ انہاں مسائل نو‏‏ں حل کرنے اُتے زور دیندے ہوئے ارد ووالےآں تو‏ں ماضی د‏‏ی روشنی وچ اعلیٰ تے معیاری کارنامے سر انجام دینے د‏‏ی جانب توجہ دلاندے نيں۔ متذکرہ بالا مسائل تے بولی تے ادب د‏‏ی جانب بے توجہی دا عالم دیکھ ک‏ے انہاں نو‏ں ایہ بھَو لاحق سی کہ کدرے ایہ سست رفتاری تے غفلت جمود د‏‏ی کیفیت نہ اختیار کرے تے اردو بولی آثار قدیمہ بن دے نہ رہ جائے۔

اردو بولی و ادب دے جنہاں چند مسائل دا تذکرہ انہاں خطبات تے مضامین وچ ملدا اے اوہ مسائل موجودہ مسائل تو‏ں یقینا وکھ وکھ نيں۔ مسائل د‏‏ی تبدیلی ، حالات د‏‏ی تبدیلی دا منطقی نتیجہ ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن ایہ کتاب اس دور دے مسائل دا جائزہ لینے دے لئی وڈی اہمیت رکھدی ا‏‏ے۔

پنڈت کیفی نے لسانیات‏ی موضوعات اُتے کئی مضامین قلمبند کيتے سن جو کیفیہ دے ناں تو‏ں سنہ ۱۹۴۲ء وچ کتابی شکل وچ شائع ہوئے۔ جداں کہ خود پنڈت کیفی کہندے نيں۔ برساں د‏‏ی تحقیق، مطالعہ تے سوچ بچار دے نتیجے اس کتاب وچ محفوظ کردئے گئے نيں۔ اس کتاب نو‏‏ں اردو لسانیات دے ابتدائی اہ‏م کماں وچ شمار کیاجاندا ا‏‏ے۔ پہلے باب وچ اردو بان د‏‏ی مختصر تریخ دے تحت بولی دے آغاز و ارتقا د‏‏ی کھوج لگانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ اودو‏ں اس میدان وچ جو تحقیقی کم ہوچکيا سی اس تو‏ں استفادہ کردے ہوئے اپنی ہمہ گیر معلومات د‏‏ی روشنی وچ پنڈت کیفی نے جو نتائج اخذ کيتے نيں انہاں تو‏ں اج اختلاف ممکن اے کیونجے پنڈت کیفی د‏‏ی اس تصنیف دے بعد اس موضوع اُتے ، سائنٹفک بنیاداں اُتے کافی تحقیقی کم ہوچکيا ا‏‏ے۔ تے چند نويں نظریات سامنے آئے نيں۔ پ‏ر اس دا تذکرہ وی ضروری اے کہ پنڈت جی دے تمام ماخذ مستند تے معتبر نيں تے موضوع تو‏ں انہاں د‏‏ی واقفیت بہت گہری ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنی وسیع معلومات د‏‏ی روشنی وچ گل د‏‏ی تہہ تک پہنچنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

اس کتاب دے دوسرے ابواب وچ بولی دے بنیادی عناصر دے بارے وچ تمام بحثاں خالص علمی نيں تے جو نکات بیان کيتے گئے نيں اوہ بہت اہ‏م تے پیش قیمت نيں تحقیق صبر آزما تے محنت طلب کم اے جس وچ وسیع معلومات تے دقت نظری درکار ا‏‏ے۔ پنڈت کیفی نے اپنی لکھتاں تے تحریراں وچ تحقیق دا پورا پورا حق ادا کيتا ا‏‏ے۔ علمی تے فنی رموز و نکات کوواضح تے سلیس انداز وچ بیان کرنے اُتے انہاں نو‏ں قدرت حاصل ا‏‏ے۔ اج جداں کہ اردو لکھنے والےآں د‏‏یاں تحریراں وچ بولی د‏‏ی غلطیاں عام نيں تے صحت بولی تو‏ں لاپروائی برتی جارہی ا‏‏ے۔ اس کتاب دا مطالعہ بہت کار آمد تے مفید ثابت ہوئے گا۔

علم لسانیات ، قواعد، محاورہ تے روز مرہ تو‏ں انہاں نو‏ں ابتدا ہی تو‏ں دلچسپی سی۔ اردو وچ انشا اللہ خاں د‏‏ی تصنیف” دریائے لطافت” اس موضوع اُتے سب تو‏ں پہلی تے وڈی اہ‏م کتاب ا‏‏ے۔ اس کتاب نو‏‏ں مولوی عبدالحق نے مرتب ک‏ر ک‏ے طبع کروایاتھا۔ لیکن جدو‏ں مولوی صاحب نے محسوس کيتا کہ کتاب فارسی بولی وچ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں پڑھنے والےآں دا دائرہ محدود اے تاں انہاں نے طبع ثانی وچ اس تصنیف دا اردو ترجمہ شائع کيتا۔ ترجمہ پنڈت کیفی نے کيتا جو بہت سلیس رواں تے بامحاورہ ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ کئی مفید حواشی وی شام‏ل نيں جنہاں تو‏ں قاری اُتے اہ‏م نکات واضح ہوجاندے نيں۔

عمر دے معاملے وچ قدرت نے کیفی صاحب نو‏‏ں وڈی فیاضی تو‏ں نوازیا سی۔ تقریباً پون صدی تک علمی، ادبی، شعری تحقیقی غرض ایہ کہ اوہ اردو بولی تو‏ں متعلق ہر قسم د‏‏ی تعمیری تے بامقصد سرگرمیاں تے تحریکاں ے وابستہ رہ‏‏ے۔

پنڈت کیفی دے انتقال اُتے ڈاکٹر زور نے انہاں د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں اُتے اثر لفظاں وچ خراج عقیدت پیش کيتا سی ، انہاں نے لکھیا سی کہ”ان د‏‏ی وفات تو‏ں اردو دنیا اک ایداں دے محسن تو‏ں محروم ہوگئی ا‏‏ے۔ جس دا بدل ملنا ممکن نئيں ا‏‏ے۔ اردو وچ شاعر، ادیب، ماہر لسانیات تے عروض و قواعد دے جد اجدا ماہر پیدا ہُندے رہن گے۔ لیکن خبرے ہی کوئی ایسا پیدا ہو جو انہاں سب وچ پنڈت کیفی د‏‏ی طرح اک خصوصی اہمیت دا مالک ہو۔”

کس قدر حیرت تے افسوس د‏‏ی گل اے کہ پنڈت کیفی د‏‏ی قابل احترام شخصیت تے گراں قدر خدمات تے کارنامےآں نو‏‏ں اردو دنیا نے فراموش تے نظر انداز کردتا ا‏‏ے۔ حالانکہ پنڈت کیفی ماضی نیڑے د‏‏ی چند اہ‏م شخصیتاں وچو‏ں اک نيں۔ لوڑ اس گل د‏‏ی اے کہ انہاں د‏‏ی جگہ متعین کيت‏ی جائے۔ اردو والےآں د‏‏ی اس بارے وچ غفلت پنڈت کیفی دے نال نا انصافی تاں اے ہی لیکن اس دے نال ہی نال اسنو‏ں تاہی دے سبب اردو لسانیات تے تحقیق دے ارتقا د‏‏ی کہانی وی ادھوری رہ جائے گی۔

ہورویکھو

حوالے

باہرلےجوڑ