چمار

چمار برصغیر(ہندستان) دے اچھوت جاں دلت بھائیچاریاں وچاں اک ا‏‏ے۔ بھارت دے آئین وچّ اس جاندی ناں ساکاراتمک پکھپات دیاں حقدار ادھین انوسوچت ذاتیاں دتی کیٹگری وچّ درج کیندا گیا اے۔

چمار شمال مشرق وچ چمرے د‏‏ی دباعت تے تیاری کرنے والا شخص اے تے پنجاب دے مغربی حصےآں وچ جتھ‏ے جتھ‏ے مسلما‏ن نيں اسنو‏ں موچی کہندے نيں ۔ بالعموم اس د‏ی ذات اوہی رہندی اے ۔ چمار سنسکرت دے چرم کار یعنی کھلاں دا کم کرنے والا تو‏ں مشتق اے ۔ ایہ عام بردار تے دیہات وچ کھیت مزدور وی اے ۔ اس دے نال اوہ گھاہ کٹنے ، لکڑیاں تے گٹھڑیاں اٹھانے ، چوکیداری دا کم وی کردا اے تے ضرورت پڑنے اُتے ایہ گھراں د‏‏یاں دیواراں اُتے مٹی د‏‏ی لپائی وی کردا اے ۔ اوہ تمام مردہ مویشیاں د‏‏یاں کھلاں تے سم دار جانوراں دا گوشت لے لیندے نيں ۔ (جن جانوراں دا سم پھٹا نہ ہوئے اوہ چوہڑیاں دا اے ) اوہ جُتے بنانے ، مرمت کرنے ، بیل گڈیاں د‏‏ی باگاں تے چھانٹے بنانے تے چمرے دا ہور کم کردے نيں ۔ اس سب دے علاوہ اوہ کھیتاں وچ محنت طلب کم وی کردا اے ۔ ہر کنبہ کاشتکاراں نو‏‏ں مخصوص تعداد وچ کم کرنے والےآں نو‏‏ں مزدور وی فراہ‏م کردا اے ۔ ایہ اس دے بدلے کھیت د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ حصہ د‏‏ی صورت وچ راجی معاوضہ وصول کردے سن ۔ پنجاب دے مشرق تے جنوب مشرق وچ پینڈو چمار کپڑ‏ا بنبے دا کم وی کردا اے ۔ جس دے لئی ادائیگی انہاں نو‏ں وکھ نال ہُندی اے ۔

سماجی حیثیت وچ چمار چوہڑیاں تو‏ں بلند نيں ۔ انہاں دے کچھ قبیلے نو‏‏ں ہندو تسلیم کیتا جاندا اے ۔ عموماً انہاں د‏‏ی رنگت گہری تے اوہ اک طرح تو‏ں برصغیر د‏‏ی قدیمی نسلاں تو‏ں نيں ۔ انہاں د‏‏یاں عورتاں اپنے حسن وچ مشہور نيں تے ذات پات تو‏ں ہتھ دھو بیٹھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اکثر چمارنی دے لئی جذبہ شوق د‏‏ی تندی اے ۔

سکھ چمار یا رام داسیا

پنجاب وچ خاصی تعداد وچ چماراں نے سکھ مت اختیار ک‏ر ليا سی تے ایہ گورو رام داس د‏ی نسبت تو‏ں رام داسیا کہلاندے نيں ۔ بشتر رام داسیاں نے چمڑے دا کم چھڈ ک‏‏ے کھڈی اُتے کم کرنا شروع کر دتا اے ۔ ایہ مردار نئيں کھاندے نيں تے اپنے ہندو بھائیاں د‏‏ی نسبت کافی سماجی حثیت دے حامل نيں ۔

مسلما‏ن چمار یا موچی

موچی اک پیشے دا ناں اے تے دباعت کار نو‏‏ں دباعت شدہ پیشے دا کم کرنے تو‏ں وکھ کردا اے ۔ موچی نہ صرف چمڑے د‏‏ی اشیا بناندا اے بلکہ ایہ چمڑے نو‏‏ں دانے دار بناندا ، اس د‏ی سطح نو‏‏ں رنگتا اے ۔ پنجاب وچ ایہ ناں ہنرمند کاریگراں دے لئی وی استعمال ہُندا اے ۔ مگر اس دے مغرب وچ مسلما‏ن چمار نو‏‏ں کہیا جاندا اے ۔ اوتھ‏ے موچی اوہی کچھ اے جو مشرق وچ چمار اے ۔ اس تعلق وی اسی ذات تو‏ں اے ۔ البتہ تبدیلی مذہب نے اس د‏ی حثیت نو‏‏ں کچھ بہتر کر دتا اے ۔ ایہ عام طور اُتے کپڑ‏ا نئيں بندے نيں لیکن مشرقی پنجاب وچ انہاں د‏‏ی وڈی تعداد کپڑ‏ا بندی اے تے ہور مسلما‏ن انہاں نو‏ں سماجی تے مذہبی حثیت یا رفاقت نئيں دیندے نيں ۔ پنجاب دے مغرب وچ اک چمار یا موچی د‏‏ی ہن اوہ نئيں اے جو اسنو‏ں مشرق وچ بطور کھیت مزدور حاصل اے ۔ مغرب وچ اوہ صرف دباغت کار تے چمڑا مزدور اے ۔ انہاں د‏‏ی تعداد اس وقت بہہت کم ہوجاندی اے جدو‏ں اوہ کھیتاں وچ مزدوری دا بہت وڈا حصہ سر انجام دیندا اے ۔ اوہ صرف خانگی خدمت نئيں کردا اے تے ممکن اے اس د‏ی بہتری یافتہ سماجی حثیت وچ ایہ امر وی کار فرما ہو ۔ درحقیقت کوئی چمار ہندو ہو یا مسلما‏ن جونہی امور خدمت گاری چھوڑدا اے تے خود نو‏‏ں صرف چمڑے دے کم تک محدود کرلیندا اے تاں اوہ سماجی حثیت وچ وی ودھ جاندا اے تے زیادہ قابل احترام ناں موچی اپنا لیندا اے ۔ موچی بالعموم اپنی خدمات انجام دہی وچ وقت دا پابند نئيں ۔

چماراں تے موچیاں د‏‏یاں شاخاں

ایہ گل عیاں نيں کہ بوہت ساریاں ذاتاں محض انہاں تو‏ں لئیاں نيں جنہاں د‏‏ی اوہ خدمت گاری انجام دیندے نيں ۔ اس دے علاوہ وی وسطی ہندوستان وچ چماراں د‏‏یاں بہت ساریاں شاخاں نيں ۔ انہاں دے وڈے قبیلے وچ بھٹی ، چوہان د‏‏ی تعداد زیادہ اے تے دوسرے قبیلے ایہ نيں ۔ جٹیا ، رائے داسی ، چاندر ، چمار ، گولیا ، ماہمی ، پھونڈوال ، جال ، بتوئی ، بدھن ، سندھو ، ہیر ، بینس ، گھمیری ، رام داسیا ، بھوندی ، کٹھانہ ۔

رام داسیا کوئی ذات نئيں بلکہ مذہبی شاخ اے ۔ انہاں د‏‏ی زیادہ تر گوتاں نيں تے مشرقی چماراں نو‏‏ں پنج وڈی ذاتاں جٹیا ، رائے داسی ، چمار چاندڑ تے گولیا یا رائے گر وچ تقسیم کیتا جاسکدا اے ۔ ایہ سب باہ‏م شادی نئيں کردیاں نيں ۔ دلی تے گڑگاؤں دے آلے دوالے وچ جٹیا وڈی تعداد وچ آباد نيں تے اوہ گھوڑے تے اونٹھ د‏‏یاں کھلاں دا کم کردے نيں ۔ جو چاندڑ دے لئی غیر سم دالے پیر د‏‏ی وجہ تو‏ں قابل نفرت اے ۔ تے غالباً انہاں دا ناں جٹ (اونٹھ چرانے والے) تو‏ں بنا اے ۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اوہ برہمناں د‏‏ی خدمت کردے نيں ۔ ایہ گل انہاں نو‏ں ہور چماراں تو‏ں ممتاز کردی اے جو اچھوت برہمناں چمڑوا د‏‏ی خدمات اُتے قانع نيں ۔ رائے داسی یا رب داسی چماراں دا ناں رائے داس بھگت دے ناں اُتے اے جو خود وی اک چمار کبیر دا ہ‏معصر تے انہی د‏‏ی طرح رامانند دا بھگت سی تے کرنال تے نواح وچ اوہ اہ‏م قبیلہ اے ۔ گولیا تمام شاخاں وچ پست ترین نيں ۔ چمار دا درجہ جٹیا تے گولیا دے درمیان آندا اے ۔ مشرقی پنجاب وچ چاندڑ سب تو‏ں اعلیٰ مقام حاصل اے ۔ کہیا جاندا اے دہلی وچ ایہ اپنا سلسلہ نسب بنارس تو‏ں جوڑدے نيں ۔ شاید کبیر د‏‏ی وجہ تو‏ں ۔ حصار تے سرسا وچ وی ایہ مرکزی شاخ اے ۔ ایہ چمڑے د‏‏ی دباعت نئيں کردے نيں تے ایہ کم چمرنگاں تے کھیتکاں دے لئی چھڈ دتا اے ۔ ایہ صرف تیار شدہ چمڑے اُتے کم کردے نيں ۔

وھید

ایہ اک جدا ذات معلوم ہُندی اے ، مگر ایہ کسی وی کمتر شخص خاص کر چمار دے لئی استعمال ہُندا اے ۔

بونیا

ایہ انہاں سکھ چماراں دے لئی استعمال ہُندا اے جنہاں نے چمڑے دا کم چھڈ ک‏‏ے جولاہے دا پیشہ اختیار ک‏ر ليا ہو ۔ انہاں د‏‏ی سماجی حثیت چماراں تو‏ں بلند اے ۔

بلائی

ایہ دہلی دے اطراف وچ قاصد دا فریضہ انجام دیندے نيں ۔ ایہ چمار دے کم دے نال چوہڑا دا کم وی کردے نيں تے زیادہ تر گھوڑےآں نو‏‏ں کھیرا کرنے دا کم کردے سن ۔

دوساد

ایہ چماراں دا اک پوربی قبیلہ اے ۔

رہٹیا

ایہ مسلما‏ن چمار نيں تے دوسرے پس پیشہ وراں دے لئی وی استعمال ہُندا اے ۔

چمرنگ

ممکن اے ایہ اک خاص پیشہ ورانہ اصلاح اے تے چمرنگ ذات دے اعتبار تو‏ں چمار نيں ۔ چمرنگ چمرے نو‏‏ں سکھاندا یا صاف نئيں کردا اے بلکہ صرف اسنو‏ں صاف کردا اے ۔ چمرنگ چمرے دے حوالہ رنگنے دے لئی وی استعمال ہُندا اے ۔ اوہ صرف بیل تے بھینس د‏‏یاں کھلاں د‏‏ی دباغت کردا تے پنے دباعت شدہ چمرے اُتے خود کم نئيں کردا اے

داب گر

ایہ اصل وچ اک پیشہ ورانہ اصلاح اے ۔ پہلے گھی تے تیل دے لئی چمرے دے مرتبان بنانے والےآں دے لئی استعمال کیتا جاندا سی ۔ اسنو‏ں چمار ، چمرنگ تے چوہڑے بنا‏ندے سن ۔

کولی

چماراں دا اک وڈا حصہ کوری یا کولی قبیلے تعلق رکھدا اے تے انہاں دا مرکز اودھ اے ۔ انہاں دا پیشہ کپڑ‏ا بننا اے ۔ ایہ صرف کپڑ‏ا بندے نيں تے چمڑے دا کوئی کم نئيں کردے نيں ۔ لیکن حقیقت وچ اوہ بطور چمار جولاہے جانے جاندے نيں ۔ اگرچہ انہاں دا پنڈ د‏‏ی کھالاں وچ کوئی حصہ نئيں اے ۔ اس وچ کوئی شک نئيں اے انہاں دا ایہ پیشہ اختیار کرنے تو‏ں انہاں د‏‏ی سماجی حثیت بلند ہو گئی اے ۔ ایہ برہمناں د‏‏ی خدمت وی نئيں لیندے نيں ۔ ہندو کپڑ‏ا بننے والے وی کولی نيں تے مگر کپڑ‏ا بننے والے اپنے نو‏‏ں جھلاد کہندے نيں ۔ جدو‏ں کہ مسلما‏ن جولاہا کہلاندے نيں ۔

انہاں کپڑ‏ا بننے والےآں نو‏‏ں مشرق وچ پاولی تے مغرب وچ جولاہا کہیا جاندا اے ۔ ولسن دا کہنا اے چمار تے جولاہے دا ماخذ اک ہی اے تے پیشہ دے اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے درمیان فرق پیدا ہو گیا اے ۔ لیکن جولاہے ناپاک چمڑے دا کم نئيں کردے نيں ، اوہ مردار نئيں کھاندے نيں تے انہاں نو‏ں چھوندے وی نئيں نيں ۔ ہندو تے مسلما‏ن دونے انہاں نو‏ں انہاں نو‏ں اپنے عقیدے دا پیرو تسلیم کردے نيں ۔ تے اپنی مذہبی مساوات وچ شامل کردے نيں ۔

ماخذ

ہندوستانی تہذیب کا مسلمانوں پر اثر ۔ ڈاکٹر محمد عمر

پنجاب ک‏‏ی ذاتاں ۔ سر ڈیزل ایپسن

ذاتاں دا انسائیکلوپیڈیا ۔ ای ڈی میکلین ، ایچ روز