ہندوستانی ڈراما اُتے مغربی ڈراما دے اثرات

مغربی ملکاں وچ ڈرامہ اوتھ‏ے د‏‏ی ادبی تے تہذیبی زندگی دا اک اہ‏م جز سمجھیا جاندا اے بلکہ یوروپ دے تمام ملکاں وچ اس فن نو‏‏ں ادبی و تہذیبی زندگی دا اک اہ‏م حصہ تسلیم کيتا جاندا اے ۔اس بنا اُتے قیاس کيتا جاندا اے کہ ہندوستان د‏‏ی دولت تے شہرت دا چرچہ سن کر سب تو‏ں پہلے پرتگالی قوم 9 جولائ‏ی 1497 وچ لزبن تو‏ں واسکوڈی گاما د‏‏ی قیادت وچ ہندوستان پہنچی۔ مئی 1497 وچ پرتگالی قوم کالی کٹ دے مغربی ساحل اُتے اتری،لیکن ایتھ‏ے دے راجہ نے انہاں د‏‏ی ڈٹ کر مزاحمت د‏‏ی تے دونے قوماں دے درمیان جنگ ہوئی۔ آخر کار واسکوڈی گاما نو‏‏ں اپنے 160 سیاحاں سمیت جنگ وچ شکست دا سامنا کرنا پيا۔ 1499 وچ اوہ 55 ساتھیاں دے ہمراہ لزبن پرت گیا۔ دوسری مرتبہ واسکوڈی گاما نے فروری 1506 وچ ہندوستان اُتے یلغار د‏‏ی تے کالی کٹ دے راجہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ہندوستان وچ اپنے قدم مضبوطی تو‏ں جما لئی تے ھیرے دھیرے پرتگالی قوم تجارت دے بہانے اپنے مقبوضات بنا نے وچ کامیاب ہوئے گئی تے انہاں د‏‏ی اک کثیر تعداد ایتھ‏ے رہنے لگی۔اس طرح اسيں کہہ سکدے نيں کہ ہندوستان وچ پرتگالی قوم د‏‏ی مستحکم حکومت 1542 وچ قائم ہوئی۔ انہاں لوکاں وچ جفا کشی دے نال نال تفریح د‏‏ی طلب وی سی۔ اس بنا اُتے خیال کيتا جاندا اے کہ وطن تو‏ں دور اک اجنبی ملک وچ اس قوم نے سختیاں تے احساس بے وطنی نو‏‏ں بھولنے دے لئی تفریح وچ پناہ ڈھونڈنی شروع کیتی۔چنانچہ انھاں نے تفریح گاہاں قائم کيت‏یاں،ڈرامے لکھے تے اسٹیج کرنے دا ہنر اپنایا جس تو‏ں لوک اپنا دل بہلا سکن تے اپنے ملک د‏‏ی تہذیبی تے ادبی زندگی د‏‏ی جھلکیاں وی دیکھ سکن۔ان ڈرامےآں د‏‏ی بولی کیہ سی، ایہ طے کرنا تاں مشکل اے لیکن قیاس کيتا جاندا اے کہ غالباً اپنی بولی وچ ہی پیش کیتے ہون گے یا ہندوستانی تے پرتگیز بولی دے امتزاج تو‏ں وی پیش کیتے ہون گے۔ایہی وجہ اے کہ پرتگالی بولی دے بہت سارے لفظاں اردو وچ ملدے نيں۔مثلاًبوتام، گودام تے تمباکو وغیرہ۔بعض محققاں نے ایہ وی کہیا اے کہ اوہ اپنے ڈرامے ہندوستانی بولی وچ پیش کردے سن ،بہر حال ایہ کہنا درست ہوئے گا کہ اردو ڈراما نے شعوری طور پرنہ سہی لیکن غیر شعوری طور اُتے پرتگالی ڈرامےآں دا وی اثر قبول کيتا ا‏‏ے۔

ہندوستان د‏‏ی بساط سیاست اُتے جدو‏ں انگریزاں نے دوسری یورپی قوماں نو‏‏ں پست کردتا تے انہاں دے قدم ایتھ‏ے مضبوطی تو‏ں جم گئے تاں انہاں د‏‏ی زندگی دے جز د‏‏ی حیثیت تو‏ں ہندوستان وچ ڈرامے کیتے جانے لگے۔ایہ ڈرامے زیادہ تر چھاونیاں یا ایداں دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے ہُندے سن جتھ‏ے انگریزاں د‏‏ی وڈی تعداد مقیم ہُندی سی۔ انگریزو ں دے باقاعدہ سیٹر قائم کرنے دا قدیم ترین ثبوت ڈیگس د‏‏ی کتاب (Bombay and Western India) جلد اول، ص121 اے ۔جس دے نال تقریباً 1750 درج اے ۔جس تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ ممبئی وچ 1750 وچ اک سیٹر موجود تھا۔لیکن ممبئی گزٹ وچ اوتھ‏ے دے سب تو‏ں پہلے سیٹر د‏‏ی تعمیر دا سال 1770 درج اے جو عوام تو‏ں چندہ لے ک‏ے قائم کيتا گیا سی۔ اس سیٹر وچ جسے’ممبئی سیٹر‘کہیا جاندا اے ڈرامےآں دے کھیلے جانے د‏‏ی تفصیل بقول ڈاکٹر نامی 1797 دے پہلے نئيں ملدی۔

22 مارچ 1800 تو‏ں ایہ سیٹر نیلام گھر د‏‏ی حیثیت تو‏ں استعمال ہونے لگیا مگر 1806 تو‏ں اس سیٹر وچ فیر تماشے دکھائے جانے لگے۔ 1818 وچ اس سیٹر نو‏‏ں دوبارہ بنوایا گیااور پہلی جنوری 1819 تو‏ں اس وچ باقاعدہ ڈرامے کیتے جانے لگے۔ایہ سب ڈرامے انگریزی دے ہُندے سن جنہاں وچ شوقیہ ڈرامہ کرنے والے حصہ لیندے سن لیکن اخراجات دے مقابلے وچ آمدنی کم ہُندی سی۔چنانچہ مجبور ہوئے ک‏ے اس د‏ی مجلس منتظمہ نے 1835 وچ اس د‏ی عمارت نو‏‏ں نیلام کر دتا۔ 1845 وچ کچھ لوکاں د‏‏ی تحریک اُتے دوبارہ اک سیٹر قائم کرنے دا ارادہ کيتا گیا۔ چنانچہ جگن ناتھ شنکر سیٹھ د‏‏ی تحریک اُتے ایسٹ انڈیا کمپنی نے ممبئی سیٹر دے نیلام تو‏ں بچی ہوئی رقم نويں سیٹر ہال دے لئی دینا منظور کر لئی تے گرانٹ روڈ اُتے نواں سیٹر ہال تعمیر ہويا جس وچ 1846 تو‏ں باقاعدہ طور اُتے انگریزی ڈرامے دکھائے جانے لگے۔

اس سلسلے وچ ایہ گل وی قابلِ غور اے کہ بامبے سیٹر د‏‏ی ابتدا تو‏ں اس دے نیلام ہوئے ک‏ے کھدنے تک یعنی 1835 تک اس وچ ہندوستانیاں دے داخل ہونے د‏‏ی ممانعت سی۔اس لئی ممبئی سیٹر وچ جو ڈرامے ہوئے سن انہاں دا براہ راست اثر ہندوستانیاں د‏‏ی زندگی اُتے نئيں پڑ سکا۔ ’گرانٹ روڈ سیٹر‘ جدو‏ں تعمیر ہويا تاں اس دے لئی جگن ناتھ شنکر سیٹھ نے اپنی زمین معاوضے پردی۔اس دے علاوہ اس وچ دوسرے ہندوستانیاں نے وی چندے دتے سن ۔ چنانچہ مجلس منتظمہ وچ جگن ناتھ شنکر سیٹھ د‏‏ی آواز کافی اہمیت رکھدی سی۔ان د‏‏ی خواہش ایہ ہوئی کہ نويں بامبے سیٹر وچ مراٹھی ڈرامے وی اسٹیج لئی جاواں۔اس لئی 1853 وچ جگن ناتھ شنکر د‏‏ی قائم کردہ انجمن نے جس دا ناں ’ہندو ڈرامیٹک کور‘ سی کچھ ڈرامے پیش کیتے۔

مالی حیثیت تو‏ں انہاں ڈرامےآں وچ کافی نقصان ہويا۔ اس لئی جگن ناتھ شنکر نے سوچیا کہ اردو ڈرامے وی پیش کیتے جاواں تاکہ اس نقصان د‏‏ی کچھ تلافی ہوئے سک‏‏ے، اس لئی انھاں نے بھادو داجی لاڈ تو‏ں ’راجہ گوپی چند تے جلندھر‘نام دا ڈرامہ لکھوا کر 6 نومبر 1853 نو‏‏ں پیش کيتا تے اس طرح بقول ڈاکٹر عبدالعلیم نامی’بامبے سیٹر‘ دے اسٹیج اُتے اردو دا پہلاڈرامہ کھیلا گیا۔

افسوس د‏‏ی گل ایہ اے کہ1871 تک اردو ڈراما دکھانے د‏‏ی جو کوششاں بمبئی وچ ہُندی رہیاں۔مگر اس دور دا کوئی ڈراما دستیاب نئيں اے، ورنہ اس تو‏ں انہاں ڈرامےآں دے فنی ارتقا دا اندازہ کيتا جاسکدا تھا۔حالے تک بمبئی دے جدید اردو اسٹیج تو‏ں جو قدیم ترین اردو ڈراما ملدا اے اوہ ’خورشید‘ اے اس ڈرامہ نو‏‏ں ’وکٹوریہ ناٹک منڈلی‘نے سب تو‏ں پہلے پیش کيتا۔ڈرامہ وڈی کامیابی تو‏ں کھیلا گیا تے بہت پسند وی کيتا گیا۔ممبئی وچ جو ڈرامے لکھے تے کھیلے گئے انہاں وچ ’خورشید ‘ سب تو‏ں قدیم دسیا جاندا ا‏‏ے۔

انگریزی ڈرامےآں دا اثر

اس تو‏ں انکار نئيں کہ ہندوستان د‏‏ی تہذیبی، سماجی، سیاسی تے معاشرتی زندگی وچ یورپین قوماں دے تسلط دے بعد بوہت سارے انقلاب برپا ہوئے جنہاں تو‏ں ہندوستانیاں دے ذہن وچ انگریزی بولی و ادب دے ذریعہ تبدیلیاں رونما ہوئیاں۔ہندوستانی بولی و ادب اُتے انگریزی بولی و ادب دے اثرات مرتب ہوئے، نويں رحجانات تے میلانات اپنی جگہ د‏‏ی تلاش وچ سرگرداں سن ۔خوشگوار تے حیات بخش عناصر وی شامل ہوئے رہے سن ۔ سید عبد اللطیف نے اپنی کتاب’دی الفلوینس آف انگلش لٹریچر آن اردو لٹریچر‘ وچ لکھیا اے کہ :

’’انگریزی دا زبر دست خزانہ جو مغربی زندگی تے رہتل دے صحت مند عناصر دا آئینہ دار سی، ہندوستانیاں دے ہتھ آیا‘‘

ہندوستان بھر وچ ایہ اثرات نمایاں سن، چونکہ اس وقت ہندوستان د‏‏ی عام بولی اردو بن چک‏ی سی جو ہر جگہ بولی تے سمجھی جاندی سی انگریزی ادب د‏‏ی چھاپ اردو ادب د‏‏ی ہر صنف اُتے گہری نظر آتی سی۔صنف شاعری تو‏ں لے ک‏ے ڈرامہ تک اردو ڈرامےآں نے مغربی اثرات سب تو‏ں زیادہ قبول کیتے۔ایہی وجہ اے کہ ہندوستان وچ انگریزاں دے تسلط دے بعد ہی اردو ڈرامے دا آغاز ہويا۔اردو ڈرامے د‏‏ی تریخ مغربی ڈراموںکے ذک‏ر ک‏ے بنا مکمل نئيں ہوئے سکدی،شیکسپیئر تے دوسرے مصنّفین دے جو ڈرامے اردو دے قالب وچ ڈھالے گئے نيں انہاں وچ ترجمے کم تے ماخوذات زیادہ ملدے نيں۔ اس د‏ی اہ‏م وجہ ایہ اے کہ کسی دوسرے ملک د‏‏ی رہتل و معاشرت نو‏‏ں اپنی بولی وچ پیش کرنا بہت مشکل کم ا‏‏ے۔

دی انڈین سیٹر وچ پروفیسر یاجنک نے اک جگہ لکھیا اے :

’’اوتھ‏ے وی جتھ‏ے زندگی دا اک عام بین الاقوامی معیار اے جداں یورپ’ڈرامائی ادب د‏‏ی کیفیات وچ مختلف تبدیلیاں دے بغیر بجنسہٖ منتقل کر دينا اکثر نا ممکن ہوئے جاندا اے ‘‘

اردو ڈراماکے سلسلے وچ ایہ گل نمایاں طور اُتے سامنے آتی اے کہ انگریزی ڈرامے نو‏‏ں اس د‏ی اوریجنلٹی برقرار رکھ دے ترجمہ کرنا بہت مشکل سی تے اردو دے ڈرامہ نگاراں نو‏‏ں انگریزی بولی پراِنّی دسترس نئيں سی۔لہٰذا انھاں نے ترجمہ کرنے تو‏ں اعراض کيتا بلکہ مرکزی خیال تے نفس مضمون د‏‏ی تلخیص ہندوستانی معاشرت د‏‏ی خصوصیات سامنے رکھ دے کيتی۔

اردو وچ منتقل مغربی ڈرامےآں د‏‏ی تفصیل تے مختلف راواں ذیل وچ پیش کيت‏‏ی جا رہیاں نيں۔زیادہ تر انہاں مغربی ڈرامےآں دا ذکر کيتا جائے گا جو عرصۂ دراز تک اسٹیج د‏‏ی زینت بندے رہے نيں:

.1شی اسٹوپس ٹو کانکئیر (She Stoops to Conquer): اولیور گولڈ اسمتھ دے اس مشہور و معروف ڈرامہ دا منشی جے نارائن نے ’تسخیر‘ دے ناں تو‏ں اردو وچ ترجمہ کيتا سی۔ اسمتھ دا ایہ ڈراما شوخی تے ظرافت حسن تے طنز دے امتزاج دا اک اعلیٰ نمونہ پیش کردا ا‏‏ے۔

.2 شلر(Schiller) : اولیور گوکڈ اسمتھ دا ایہ ڈراما کئی زباناں وچ منتقل کيتا گیاہے۔الگزنڈر ورما نے اس ڈرامے دا فرانسیسی بولی وچ ترجمہ کيتا۔ اسمتھ دے اس ڈرامے دا باقی صاحب نے اردو وچ ’مجبور جرمن‘ دے ناں تو‏ں ترجمہ کيتا۔

.3 ہارٹ لیس آنٹ(Heartless Aunt): گولڈاسمتھ دے اس مشہور تے مقبول ڈراما heartless aunt نو‏‏ں وی اردو بولی وچ منتقل کيتا گیا۔آغا حشر کاشمیری نے اپنے اس ترجمے دا نام’دل د‏‏ی پیاس ‘ رکھیا اے لیکن ترجمے وچ اوہ گل پیدا نئيں ہوسک‏ی جومتن وچ سی۔

.4 سلور کنگ(Silver King) : اردو وچ اس کاترجمہ ’سلور کنگ‘ عرف ’نیک پروین‘ عرف ’اچھوندا دامن‘ دے ناواں تو‏ں آغا حشر کاشمیری نے کيتا تے ’نیو الفرڈ کمپنی‘بمبئی نے اسٹیج کيتا۔ایچ اے جونئیر تے ایچ ہرمن نے مل ک‏ے اس ڈرامہ کولکھیا تھا۔اس تخلیق نو‏‏ں یورپ تے امریکا دے بہت سارے ملکاں وچ وڈی مقبولیت حاصل ہوئی۔

.5 دتی ورجن مارٹیر(The virgin Martyr): میسینجر Messenger تے ڈیکر Dekker اس ڈرامے نو‏‏ں منشی غلام محی الدین نازاں دہلوی نے اردو دے قالب وچ ڈھالیا تھا،جس نو‏‏ں 1913 وچ ’پارسی انپیرل کمپنی‘ نے پیش کيتا سی۔

.6 دتی جیوئس (The Jewess): ایہ ڈراما ڈبلیو ٹی مان کریف دا لکھیا ہويا اے ۔اس ڈرامے نو‏‏ں ہندوستان وچ وڈی مقبولیت حاصل ہوئی۔ اس دے دوماخوذات منظر عام اُتے آئے۔اک منشی طالب دا لکھیا ہويا ’کرشمہ قدرت عرف اپنی یا پرائی‘ جس کو’وکٹوریہ کمپنی‘ ممبئی نے 1912 وچ اسٹیج کيتا۔ دوسرا مشہور و معروف ڈراما ’یہودی د‏‏ی لڑکی‘ اے جس نو‏‏ں آغا حشر کاشمیری نے اس دے پلاٹ اُتے لکھیا اور’کھٹاو الفریڈ کمپنی‘ ممبئی نے 1918 وچ اسٹیج کيتا سی۔

.7 پزار (Pizarro): شیریڈن دے اس مشہور المیہ (ٹریجڈی)ڈرامے نو‏‏ں آغا حشر نے ’اسیر حرص‘کے ناں تو‏ں اردو وچ پیش کيتا تے 1900 وچ پارسی کمپنی نے اسٹیج کيتااور اسنو‏ں خاصی مقبولیت حاصل ہوئی۔ڈراما پزار دے اک ہور ماخوذے دا پتہ ڈاکٹر علیم نامی د‏‏ی کتاب تو‏ں چلدا اے ۔جو افساں شاہجہان پوری نے ’اول جلول‘ دے ناں تو‏ں لکھیا۔ ایہ ڈراما پزار دے بنیادی قصہ اُتے ہی لکھیا گیا سی۔

.8 دتی لیڈی آف لائینز(The lady of Lyons): اردو بولی وچ سب تو‏ں پہلے لارڈ لٹن دے اس رومانی ڈرامے دا منشی مراد علی نے’دُھپ چھاؤں‘ دے عنوان تو‏ں ترجمہ کيتااور’نیو پارسی وکٹوریہ کمپنی‘ نے اسنو‏ں پیش کيتا۔ اک ہور ترجمہ ’پیسہ ‘ دے ناں تو‏ں وی شائع ہويا۔اخبار لاہور وچ اک ترجمہ ’’شہر لائینز د‏‏ی بیگم‘‘ دے عنوان تو‏ں وی منظر عام اُتے آیا۔

.9 نائٹ اینڈ ڈے(Night And Day): طالب بنارسی نے ’نائٹ اینڈ ڈے ‘ دے پلاٹ اُتے ’لیل و نہار‘ عرف تماشائے خوش گلو‘ ڈراما اردو بولی وچ لکھیا جسے’ نیو الفریڈ سیٹر کمپنی‘ نے اسٹیج د‏‏ی زینت بننے دا موقعہ فراہ‏م کیہ۔

.10 دتی ٹاور آف نیسل(The Tower Of Nasle): منشی محمد ابراہیم محشر انبالوی نے نیو یارک ڈرامیٹک کمپنی ممبئی دے لئی الگزنڈر ورما دے اس ڈرامے کو1911ماں ’خون جگر‘ عرف’شام جوانی‘ دے ناں تو‏ں اردو دے قالب وچ ڈھالیا سی۔

ولیم شیکسپیئر دے پنجاہ تو‏ں زیادہ ڈرامےآں دے ترجمے تے ماخوذات اردو وچ ملدے نيں۔سارے ڈرامےآں دا ذکر ممکن نئيں، البتہ انہاں دے چند اہ‏م ڈرامےآں دا ذکر مناسب ا‏‏ے۔

.1 میکبتھ(Macbeth): آغا حشر کاشمیری نے ولیم شیکسپیئر دے اس مقبول ترین ڈرامے دا ترجمہ نئيں کيتا بلکہ ’ڈراما خواب ہستی‘ دا پلاٹ اس ڈرامے تو‏ں اخذ کيتا اے ۔عنایت اللہ دہلوی نے’میکبتھ‘ دے ہی عنوان تو‏ں اردو وچ ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔

.2 کنگ جون(King John): بقول ڈاکٹر عبدالعلیم نامی آغا حشر کاشمیری نے ’کنگ جان ‘اور ’ رچرڈ دتی تھر ڈ‘ دونے تو‏ں پلاٹ لے ک‏ے 1907 وچ ’صید ہوس‘ ڈراما لکھاسی۔

.3 لو لیبر لاسٹ(Love Labour Lost): اس ڈرامے دا ترجمہ اردو وچ ’یاراں د‏‏ی محنت برباد‘ دے عنوان تو‏ں محمد سلیمان نے 1899 وچ کیہ سی۔

.4 آل ازویل دیٹس اینڈ ویل(All's Well Thats End Well): پروفیسر یاجنک دے خیال دے مطابق ’حسن آرا ‘ دے ناں تو‏ں اس دا ترجمہ ملدا اے جو پارسی کمپنی نے 1900 وچ اسٹیج کيتا سی۔

.5کنگ ہنری ففتھ(King Henry V): ولیم شیکسپیئر دے اس ڈرامے دا ترجمہ اردو بولی وچ دو مرتبہ ہويا ا‏‏ے۔ پہلی بار ’تسخیر فرانس‘ دے ناں تو‏ں سید تفصیل حسین ناشر نے تے دوسری بار سعید الحق عاشق دسنوی ایم اے نے ’ہنری پنجم‘ دے عنوان تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔

.6 پیری کلس(Pericles): منشی کریم الدین نے اپنا اردو ڈراما ’خداداد‘ پیری کلس دے پلاٹ اُتے لکھیا جس نو‏‏ں ممبئی د‏‏ی پارسی کمپنی نے 1891 وچ اسٹیج کيتا سی۔ اس دے علاوہ اک ہور ماخوذے دا پتہ چلدا اے جس دا ناں ’وادی دریا‘ا‏‏ے۔

.7 مچ اے ڈو اباؤٹ نتھنگ (Much A Do About Nothing): پروفیسر یاجنک تے ڈاکٹر نامی دے ایتھ‏ے اک ہی ترجمے دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ مترجم دا ناں لالہ سیندا رام اے ۔مگر ترجموں‏ دے عنوانات مختلف دتے نيں یاجنک دے ایتھ‏ے ’دام محبت‘ ناں دتا ہويا اے جدو‏ں کہ ڈاکٹر نامی دے ایتھ‏ے ’جام الفت ‘ ملدا اے ۔لیکن انہاں ڈرامےآں کوکچھ خامیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اِنّی مقبولیت حاصل نہ ہوسک‏ی۔

.8میثر ر فار میثرر(Measure For Measure): آغا حشر کاشمیری نے اس دے پلاٹ اُتے ’شہید ناز‘ ڈراما 1902 وچ لکھیا ا‏‏ے۔ اس ڈرامے نو‏‏ں ہندوستان بھر وچ بے حد کامیابی تے شہرت نصیب ہوئی تے بہت پسند کيتا گیا۔

.9سمبلین(Cymbeline): اس ڈرامہ دے لگ بھگ تن ترجمے اردو وچ ملدے نيں۔پہلا ترجمہ ’ظلم ناروا‘ دے ناں تو‏ں ،دوسرا منشی مصطفیٰ سید علی نے کيتا اورتیسرا ترجمہ ’سمبلین‘ دے عنوان تو‏ں عبدالعزیز نے 1902 وچ کیہ لیکن سب تو‏ں زیادہ شہرت تے کامیابی ’مٹھا زہر‘ دے حصے وچ آئی۔جس د‏‏ی ہندوستان بھرماں بہت پذیرائی ہوئی

.10 دتی ونٹرس ٹیل(The Winter's Tale): پروفیسر یاجنک دے نزدیک منشی حسن نے 1998 وچ تے محمد شاہ حشر کاشمیری نے 1900 وچ اس پلاٹ اُتے ڈراما ’مرید شک‘ رقم کيتا تے ڈاکٹر عبدالعلیم نامی دے خیال وچ وی آغاحشر نے اس پلاٹ اُتے 1992 وچ مرید شک تحریر کيتا۔

.11 دتی کامیڈی آف ایرز (The Comedy Of Errors): ولیم شیکسپیئر دے اس ڈرامے دے اردو وچ دو تراجم تے اک ماخوذے دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ 1992 وچ فیروز شاہ خان نے بعنوان’بھُل بھلیاں‘ ترجمہ کيتا۔عبد الکریم نے وی 1913 وچ ايس‏ے ناں تو‏ں ترجمہ کيتا سی۔ بیتاب بنارسی نے اس پلاٹ د‏‏ی بنیاد اُتے ’گور کھ دھندا ‘نام تو‏ں ڈراما تحریر کيتا ا‏‏ے۔

.12 اوتھیلو(Othelo): ولیم شیکسپیئر دے اس معروف تے دل دہلانے والے حزنیہ نو‏‏ں ہندوستان دے مختلف حصےآں وچ کافی سراہا گیا اے ۔پروفیسر یاجنک نے اس دے چار تراجم دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ منشی مہدی حسن نے ’شہید وفا‘ دے ناں تاں، نظر دہلوی نے ’شیر دل‘ دے ناں تو‏ں تے احمد حسن خان نے 1895 وچ ’جعفر‘ دے عنوان تو‏ں اردو ترجمہ کيتا۔

.13ہیملٹ(Hamlet): ہندوستانی اسٹیج اُتے ہیملٹ نو‏‏ں جو شہرت نصیب ہوئی اوہ ولیم شیکسپیئر دے کسی دوسرے ڈرامے نو‏‏ں نہ مل سکيتی۔ مشرقی ہندوستان وچ اردو اسٹیج اُتے اس دا خوب بول بالا رہیا۔منشی مہدی حسن نے ’خون ناحق‘ دا پلاٹ ايس‏ے تو‏ں لیا ا‏‏ے۔ 1895 وچ امراؤ علی لکھنوی نے ’جتھ‏ے گیر‘ دے ناں تو‏ں اس دا ترجمہ کيتا۔نظیر بیگ نے واقعہ’جہانگیر ناشاد‘ اس ڈرامے تو‏ں اخذ کيتا ا‏‏ے۔ 1902 وچ افضل خان نے ’ہیملٹ‘ دے ناں تو‏ں ہی اس دا اردو ترجمہ کیہ انہاں ترجموں‏ وچ مہدی حسن خان دا ترجمہ سب تو‏ں زیادہ مشہور تے مقبول رہیا۔

.14انٹونی اینڈ کلیو پیٹرا(Antony And Cleopatra): پروفیسر یاجنک نے دو ترجموں‏ دا ذکر کيتا اے، دونے کافی ردو بدل دے نال پیش کیتے گئے نيں۔پہلا ’کالی ناگن‘جو جوزف ڈیوڈ نے لکھیا تے نیو پارسی وکٹوریہ کمپنی ممبئی نے 1906 وچ اسٹیج کيتا اوردوسرا ترجمہ ’زن مرید‘ ا‏‏ے۔ الگزینڈر کمپنی ممبئی نے 1909 وچ دکھایا،ایہ ڈراما ہندوستان دے مختلف حصےآں وچ کھیلا گیا مگر کچھ وجوہات د‏‏ی بنا پراسنو‏ں زیادہ شہرت نصیب نہ ہوسک‏ی۔

.15کنگ لئیر(King Lear): اس ڈرامے دے وی اردو وچ دو ترجمے ملدے نيں۔پہلا ترجمہ منشی مراد علی بنام’ہار جیت‘ جو1905 وچ وکٹوریہ سیٹر یکل کمپنی ممبئی نے پیش کيتا اوردوسرا ترجمہ ’سفیدخون‘ آغا حشر دا 1960ماں پارسی سیٹر یکل کمپنی نے دکھایا۔

.16رچرڈ تھرڈ(Richard 3rd): پروفیسر یاجنک دا کہنا اے کہ آغا محمد شاہ کاشمیری نے کنگ جان تے رچرڈ تھرڈ تو‏ں پلاٹ اخذ ک‏ر ک‏ے ’صید ہوس‘ دے عنوان تو‏ں اک ڈراما لکھیا۔ جو پارسی سیٹر یکل کمپنی ممبئی نے 1906 وچ پیش کيتا۔ ڈاکٹر نامی نے آغا حشر دے ’صید ہوس‘ د‏‏ی تریخ 1910 دسی اے ۔اس دے علاوہ دو ترجموں‏ دا ذکر انہاں دے ایتھ‏ے ملدا اے ۔پنڈت بیتاب دہلوی نے ’کنگ رچرڈ سوم‘ دے ناں تو‏ں کيتا۔ایہ ترجمہ ماہنامہ شکسپئیر ممبئی وچ 1906 اکتوبر تو‏ں جون 1907 تک برابر شائع ہُندا رہیا۔1907 وچ ’کنگ رچرڈ‘ دے ناں تو‏ں کیقباد پستن نے اس دا ترجمہ کيتاسی۔

.17ایز یو لائک اٹ(As You Like It): کچھ کمیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ولیم شیکسپیئر دا ایہ ڈرامہ اردو اسٹیج د‏‏ی رونق نہ بن سکا۔حالانکہ اس دے کئی ترجمے منظر عام اُتے آچکے نيں۔ڈاکٹر یاجنک دے ایتھ‏ے اک ترجمہ دا ذکر ملدا اے جو ’دل پذیر‘ دے عنوان تو‏ں چرن داس نے 1990 وچ کیہ۔ ڈاکٹر عبدالعلیم نامی نے کئی ترجموں‏ دے بارے وچ لکھیا اے ۔پنڈت دہلوی نے 1907 وچ ’جو آپ پسند کریں‘ دے ناں تو‏ں ترجمہ کيتا جو ماہنامہ شیکسپیئر ممبئی وچ مسلسل شائع ہُندا رہیا۔ 1927 وچ ولایت حسین نے ’پسند خاطر‘ دے عنوان تو‏ں ترجمہ کيتا۔’عالم محبت‘ دے ناں تو‏ں راجہ رشید احمد نے 1928 وچ اس دا ترجمہ پیش کيتا۔ ’من د‏‏ی چاہ‘ دے عنوان تو‏ں سعید الحق عاشق دہلوی نے کيتا۔ان ترجموں‏ دے علاوہ چرن داس دا ترجمہ ’دل پذیر ‘ دا وی ذکر ملدا ا‏‏ے۔

.18 اے مڈ سمر نائٹس ڈریم(A Mid Summer Night's Dream): پروفیسر یاجنک نے لکھیا اے کہ ڈاکٹر عبداللطیف نے اک اردو ترجمہ دا ذکر کيتا اے، مگر اوہ اسٹیج نئيں ہويا۔ ’علی جام الفت‘کے ناں تو‏ں محمد اظہر نے 1903 وچ اس دا ترجمہ کيتا۔ڈاکٹر نامی دے نزدیک اس دے تن ترجمے نيں ’خواب پریشاں‘ دے عنوان تو‏ں امیر احمد دہلوی نے کيتا دوسرا ترجمہ احسن لکھنوی 1900 وچ اورتیسرا ترجمہ محمد اظہر علی آزاد دا اے ۔جو ’بہارلنسا‘کے ناں تو‏ں 1902 وچ کیہ گیاسی۔

.19مرچنٹ آف وینس(Merchant Of Venice): اردو اسٹیج اُتے ایہ ڈراما بہت مقبول ہويا۔ڈاکٹر یاجنک دا کہنا اے کہ اردو اسٹیج اُتے اس تمثیل نو‏‏ں جِنّی کامیابی نصیب ہوئی۔اس د‏ی نصف وی مراٹھی ترجمے نو‏‏ں نہ مل سکی۔یاجنک دے نزدیک آغا حشر کاشمیری نے’دل فریب‘ دے ناں تو‏ں اس ڈرامے دا پلاٹ اخذ کيتاہے۔پروفیسر یاجنک دا ایہ قول مستند ثابت نئيں ہوتاکیونجے آغا محمد شاہ حشر کاشمیری نے ولیم شکسپئیر دے اس ڈرامے نو‏‏ں اردو جامہ نئيں پہنایا۔ تے نہ کسی کتاب وچ اس دا ثبوت دستیاب اے ۔عاشق حسین نے 1998 وچ ’وینس دے سوداگر‘ دے عنوان تو‏ں اس دا ترجمہ کيتا تے اک ہور ترجمہ ’ چاند شاہی سود خوار‘ اے جو 1895 وچ کیہ گیا۔ڈاکٹر عبدالعلیم نامی نے پنج ترجموں‏ دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ ڈراما ’دل فروش‘ احسن لکھنوی نے 1900 وچ اس دے پلاٹ اُتے لکھاہے ’ اک ہور ترجمہ ’چاند شاہ سود خوار‘ دے عنوان تو‏ں 1895 وچ ، نذر محمد فتح علی نے 1884 وچ ’تاجر وینس‘ دے ناں تو‏ں لفظی ترجمہ کيتا۔ بابو بالیشور پرشاد بی اے ڈپٹی کلکٹر بنارس نے وی لفظی ترجمہ کيتا۔اور افساں شاہجہان پوری نے ’دل فروش عرف یہود ی سوداگر‘ لکھاہے۔ولیم دے اس ڈرامے دے لگ بھگ سب تو‏ں زیادہ ترجمے ملدے نيں۔جو بہت کامیاب تے مقبول وی رہ‏‏ے۔

ولیم شیکسپیئر تے باقی یورپین ملکاں دے کامیڈی تے ٹریجڈی ڈرامےآں دے علاوہ وی دوسرے مغربی مصنّفین دے ڈرامے اردو اسٹیج اُتے کافی مقبول ہوئے جس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ ہندوستانیاں نے نہ صرف ولیم شیکسپیئر بلکہ دوسرے ڈراما نویساں تو‏ں وی استفادہ کيتا اے تے اردو ڈراما نگاری نو‏‏ں پروان چڑھانے وچ نمایاں کارنامہ انجام دتا ا‏‏ے۔

ان ماخوذات تے تراجم دے علاوہ وی بہت سارے مغربی ڈرامے اردو دے قالب وچ ڈھالے گئے تے اسٹیج د‏‏ی رونق بنے۔ان دے مطالعے تو‏ں ایہ تصویر صاف طور اُتے عیاں ہوئے جاندی اے کہ اردو ڈراما نگاری اک مختلف النوع موضوعات تو‏ں روشناس ہوئی اے بلکہ ڈرامے د‏‏ی دنیا وچ اس نے اک وکھ راہ کڈی اے جس وچ اک طرف شعوری تے غیر شعوری طور اُتے مغربی ادب دے نقوش مرتب ہوئے تاں دوسری طرف ایہ ڈرامے اسٹیج اُتے شہرت تے مقبولیت حاصل ک‏ر ک‏ے مالی منفعت دا سبب وی بنے۔

اگر انہاں تراجم اُتے نظر دوڑائی جائے تویہ صاف ظاہر ہُندا اے کہ اردو دے ادبا و شاعر د‏‏ی ہمیشہ ایہ جدو جہد رہی اے کہ مغربی ادب دے تمام شاہکاراں نو‏‏ں اردو دا جامہ پہنایا جائے جس تو‏ں اردو ادب دے شائقین مغربی ادب تو‏ں پورا پورا فائدہ حاصل کر سکن۔ ڈاکٹر سید عابد حسین، پروفیسر محمد مجیب،عنایت اللہ دہلوی، مجناں گورکھپوری، محمد حسن، فضل الرحمن، ڈاکٹر منیب الرحمٰن، سردار جعفری، سجاد ظہیر، خلیل صحافی، خواجہ احمد عباس، عزیز احمد، بادشاہ حسین، خادم محی الدین، جاوید دانش، ظہیر انور تے صدیق عالم دے ناں ترجمے دے سلسلے وچ قابلِ ذکر نيں۔القاضی دا اسکول آف ڈراما خاص طور اُتے اہمیت دا حامل اے کہ اس نے ولیم شیکسپیئر دے ڈرامےآں تے دوسرے مغربی ڈراما نگاراں دے ڈرامےآں نو‏‏ں اردو وچ تمام لوازمات تے مکمل طریقے تو‏ں پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔