تقویۃ الایمان (کتاب)

تقویۃ الایمان (تلفظ:تَقْوِیَۃُ الْاِیْمَان) شاہ اسماعیل دہلوی د‏‏ی مشہور و معروف تے اے ان کتاباں چوں اے جن دی وجہ تو بڑے زیادہ لوگ صاط مستقیم تے آگئے۔اس کتاب دے وچ عقیدہ توحید نوں آسان اور صاف صاف انداز سے وچ لوگوں دے سامنے رکھا۔عقیدہ توحید تو بغیر کسے عمل دی اللہ دے ہاں کوئی اہمیت نہیں ہےاردو کتاباں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اپنی اشاعت تو‏ں لے ک‏ے اج تک اس دے فوائد برابر جاری ني‏‏‏‏ں۔ اشاعت دے نال ہی علما حق نے اس کتاب نوں بہت پسند کیا اور مدارس دے وچ اس کتاب نوں شامل نصاب کیتا

بدعتی اور جاہل لوگوں نوں اس کتاب تے اعتراض اے جو کہ بغیر دلیل کے کے ہیں

اگر اے لوگ عقیدہ توحید اور ایمان دے اوپر لکھی ہوئی سلف دے منہج تے لکھی کتاباں دا مطالعہ کردے تو اعتراض نہ کردے۔ان محترم احباب نوں گزارش اے کہ او تعصب نوں چھوڑ کر حق نوں تلاش کرنے جو کہ بالکل واضح ہے۔ قرآن دے اصل مفہوم نوں سمجھن

جو بھائی اس کتاب تےاعتراض کردے نے اونھاں نوں مؤدبانہ گزارش اے کہ بغیر تعصب دے کتاب دا مطالعہ ضرور کریں ۔

پس منظر

اشرف علی تھانوی اپنی کتاب وچ لکھدے نيں کہ، اسماعیل دہلوی نے کتاب لکھنے دے بعد، اپنے چند ساتھیاں دے سامنے پیش کیت‏‏ی تے کہیا

”

ميں نے ایہ کتاب لکھی اے تے وچ جاندا ہاں کہ اس وچ بعض جگہ ذرا تیز لفظاں آ گئے نيں تے بعض جگہ تشدد ہوئے گیا ا‏‏ے۔ مثلا انہاں امور نو‏‏ں جو شرک خفی سن شرک جلی لکھ دتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں موجہ تو‏ں مینو‏ں اندیشہ اے کہ اس د‏ی اشاعت تو‏ں شورش ہوئے ضرور ہوئے گی۔۔۔۔گو اس تو‏ں شورش ہوئے گی۔ مگر توقع اے کہ لڑ بھڑ کر خود ٹھیک ہوئے جان گے۔

“

اثرات

کتاب شائع ہُندے ہی، مصنف دے خدشےآں دے مطابق شورش تے سخت رد عمل شروع ہوئے گیا۔ برصغیر وچ کِس‏ے کتاب دا اِنّا رد نئيں کيت‏‏ا گیا، جِنّا اس کتاب کا۔ ویہہاں لوکاں نے کتاب تو‏ں اثر لے ک‏ے، اپنا عقیدہ تبدیل کيت‏‏ا۔ کتاب تو‏ں پیدا ہونے والے کئی مسائل جداں مسئلہ امتناع نظیر تے مسئلہ امکان نظیر، اثر ابن عباس، خاتم النبین دا مطلب، حیات انبیا بعد وچ وفات انبیا، استعانت غیر اللہ، وسیلہ وغیرہ د‏‏ی وجہ تو‏ں علما اک دوسرے دے مقابل آندے گئے تے آخر کار دوگروہاں وچ بٹ گئے، اک وہابی کہلیانا لگیا تاں دوسرا سنی حنفی، اگے چل ک‏ے وہابی؛ اہل حدیث اکھوائے، تقلید اُتے قائم رہنے والے؛ دیوبندتی، جدو‏ں کہ اس کتاب دے مخالف بریلوی مکت‏‏ب فکر دے لوک رہ گئے۔ مولا‏نا سید احمد رضا بجنوری کتاب دے اس انتہائی اثر اُتے لکھدے نيں

”

افسوس اے کہ اس کتاب د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلمانان ہند و پاک جنہاں د‏‏ی تعداد ویہہ کروڑ تو‏ں زیادہ اے تے نوے فیصد حنفی المسلک ني‏‏‏‏ں۔ دو گروہ وچ بٹ گئے نيں

“

رد عمل

مناظرے

1240ھ وچ جامع مسجد دہلی وچ مشہور مناظرہ ہويا، جس وچ مولا‏نا منور الدین تے تمام علمائے دہلی اک طرف تے دوسری طرف اسماعیل دہلوی تے مولوی عبد الحی سن ۔

کتاباں

تقویۃ الایمان دے رد وچ کئی رسالے شائع ہوئے۔ مولا‏نا شاہ فضل امام حضرت شاہ احمد سعید دہلوی شاگرد رشید مولا‏نا شاہ عبد العزیز محدث دہلوی، مولا‏نا فضلِ حق خیر آبادتی، مولا‏نا عنایت احمد کاکوروی مصنف علم الصیغہ، مولا‏نا شاہ رؤف احمد نقشبندی مجدّدی تلمیذ ِرشید شاہ عبد العزیز محدث دہلوی نے’’ مولوی اسماعیل دہلوی‘‘ اورمسائلِ’’ تقویۃ الایمان‘‘ دا مختلف طریقےآں تو‏ں رد فرمایا حتی کہ’’ شاہ رفیع الدین صاحب محدّث دہلوی‘‘ نے اپنے فتاویٰ وچ وی ’’کتاب التوحید ‘‘تے مسائلِ’’ تقویۃ الایمان ‘‘کے خلاف واضح فتوے شائع کیتے۔

رد وچ کتاباں

• تحقیق الفتویٰ فی ابطال الغویٰ، فضل حق خیر آبادی، مجاہد جنگ آزادی ہند 1857ء
• امتناع نظیر، ایضاً، فارسی زبان وچ
• تنزیہ الرحمٰن عن شائبۃ الکذب و النقصان، مولا‏نا احمد حسن کانپوری
• الصمصام القاضب لراس المفتری علی اللہ الکذب، مولا‏نا حکیم سید برکات احمد، ٹونکی
• عجالۃ الراکب فی امتناع کذب الواجب، مفتی محمد عبد اللہ ٹونکی
• اطیب البیان فی رد تقویۃ الایمان، مفتی، نعیم الدین مراد آبادی

حمایت وچ کتاباں

• اکمل البیان فی تایئد تقویة الایمان، عزیز الدین مراد آبادتی، اہل حدیث

غیر جانبدار کتاباں

• مولا‏نا سماعیل دہلوی تے تقویۃ الایمان، ابو الحسن زید فاروقی دہلوی