آدی دھرمی

آدی-دھرم کھیتی باڑی مزدوراں دا اک دلت بھائی چارا ہے جو مکھ طور تے بھارت وچّ پنجاب راج وچّ پایا جاندا ہے۔ اج تکّ، اوہ سکھیا دے کھیتر اتے سرکاری نوکریاں وچ راکھوینکرن دے حقدار ہن، کیونکہ اوہناں نوں اک انوسوچت جاتی وجوں مانتا پراپت ہے. [2] ایڈ دھرمیاں پنجاب وچ کل دلت آبادی دا 14.9% ہن۔ </ref> in Punjab.

شروعات

آدی-دھرم لہر دی شروعات 1920 دے دہاکے وچّ کیتی گئی سی، اک وکھری دھارمک پہچان پراپت کرن دے ادیش نال، جو تاملناڈو دی آدی دروڑ لہر سی۔ ایڈ-دھرم اندولن دے بانی منگو رام مگووالیا (غدر پارٹی دے بانی میمبر)، ماسٹر گربنتا سنگھ (سینئر کانگرسی آگوُ) بی. ایل گھیرا اتے پنڈت ہری رام (پنڈوری بیبی) وی سن جو سنگٹھن دے سکتر سن۔

اندولن نے رویداس، 13 ویں صدی دی بھگتی لہر دے سنت نوں اوہناں دے ادھیاتمک گورو اتے وکھری رسم رواجاں لئی اک پوتر کتاب ایڈ پرکاش وجوں پیش کیتا. 1925 وچ جدوں بریٹیش نے بھارت 'تے راج کیتا سی تاں وشواس-دھرمواس دلت اکٹھے ہوئے سن۔

1931 دی مردمشماری وچ، 450,000 توں ودھ نے اپنے آپ نوں نویں سودیشی دھرم دے میمبر وجوں رجسٹر کیتا، جسنوں ایڈ دھرم (جاں اصل دھرم) کیہا جاندا ہے. پر ایہہ وشواس اتے اندولن بھارت دی آزادی توں بعد الوپ ہو گیا کیونکہ اس دے نیتا دی راجنیتک راجنیتی اتے سرکار دی رزرویشن نیتی صرف ہندو، سکھ اتے بودھی بھائیچاریاں توں گھٹّ جاتی لئی ہی سی۔

ایڈ دھرمیاں دے کلاں وچّ شامل ہن - بدن، بینس، بٹوئی، بھٹی، گھموری، ہیر، کتھانا، مہمی، پھنڈوال، سدھو، چوہان، بنگڑ، کاجلا، چمبر اتے کلیر۔

موجودہ حالات

حالانکہ اد-دھرم گورو رویداس (ہن روداسیا دھرم) دے پیروکار ہن، اتے سکھ دھرم دے تتّ شامل کردے ہن کیونکہ اوہ شری گورو گرنتھ صاحب نوں اپنا دھارمک پاٹھ مندے ہن۔ [10] پر ویانا وکھے رامانند داس دی ہتیا توں بعد اوہناں نوں بہت زیادہ بھڑکایا اتے اوہناں نے وکھری امرتبانی اتے ریتی-رواج قایم کیتے۔

اوہناں دی ہریک بندوبست وچ اک گردوارے اتے رویداس بھون شامل ہن، جو کہ دوویں ہی پوجا دا کیندر ہن اتے نال ہی بھائیچارے دا دھیان کیندرت ہن۔

ایڈ-دھرمیاں دا روائتی کتا چمڑے دی رنگائی سی اتے بہو گنتی کسانی وچّ شامل سی. بہت سارے ایڈ-دھرمیاں نے بہتر موقعیاں لئی شہراں اتے شہراں وچ پرواس کرنا شروع کر دتا ہے. ہورناں پنجابی بھائیچاریاں دی طرحاں، ایڈ-دھرمیاں نے نسلی سموہ دے ودیشی پرواس وچّ حصہ لیا ہے۔ ہن کافی وڈے ہن. یورپ اتے اتری امریکہ وچ وشیش طور 'تے یونائیٹڈ کنگڈم وچ ایڈ-دھرمس دی. [12]

زکریوگ آدی دھرمی

منگو رام موگووالیا، پنجاب وچ غدر لہر اتے ایڈ دھرم لہر دے بانی میمبر [13]]

ہور جانکاری

اتہاس پڑیاں پتہ لگدا اے کہ پنجاب حملیاں، لڑائیاں اتے اندولناں دا صدیاں توں اک تھاں بنیا رہا اے۔ ایہہ گل وی ذکر یوگ اے کہ اناں مارو حالات دا ساہمنا کرن لئی صرف غریب، پچھڑے تے لتاڑے ہوئے سماج نوں بلی دا بکرا بنایا گیا۔ ایہہ سماج ہی دوجیاں شوشک جاتاں تے جماعتاں دا رکھیا کوچ بن کے ساہمنے آئے ہن۔ کہن نوں کہ اس سماج دی دتیاں گئیاں جاں دتیاں جا رہیاں قربانیاں نوں ہمیشاں توں اکھوں اہلے کیتا گیا اے۔ اس نوں شاشک ہون دی بجائ شوشت بنن لئی مجبور کیتا جاندا رہا اے اتے بھید-بھاو دی بیماری دی جڑ نوں ہمیشاں پانی پا کے وڈا کیتا جاندا رہا اے۔

کنی مندبھاگی گل اے کہ ساڈے سماج نوں الگ کرکے دشمن طبقہ اپنا الو سدھا کردا آ رہا اے۔ سماج دے اصل وسنیکاں نوں مہمان تاں کی رہن دینا سی بلکہ ہمیشاں لئی اس سماج نوں غلام دی بیڑی وچ زکڑ کے رکھن دیاں لومبڑ-چالاں کھیڈیاں چلیاں آ رہیاں ہن۔ سماج نوں سکھیا توں وانجھیاں رکھ کے تے قدرت زریعاں تے وی حق جتاؤندا ہویا چتر تے چالاک طبقہ سماج دے اصل وسنیکاں دا استحصال کردا چلا آ رہا اے۔

اک گل جہڑی دھیان دین والی اے اوہ ایہہ اے کہ جہڑے وی جدوجہد جاں اندلون ہوئے ہن اناں جدوجہداں اتے اندولناں وچ پچھڑیاں تے اچھوت منی جان والیاں دا یوگدان سبھّ توں زیادہ اہم رہا اے۔ جتھوں تک بھگتی لہر دی گل اے اس لہر وچ جگتگرو رویداس جی مہراج، بھگت دھناں، ستگرو سین جی مہاراج آدی خاص منے جاندے ہن۔ جناں نے ظلماں اتے بے انصافی دے خلاف وچ اپنا خاص یوگدان پایا اے۔ ساڈے روحانی گروآں-پیرانں دے نال-نال اسیں اپنے غریب تے لتاڑے سماج دے مسیہاں بابا صاحب ڈاکٹر۔ بی۔ آر۔ امبیڈکر، جوتبا پھولے، بابو کانشی رام، بابا منگو رام مگووالیاں دی وی اس سماج نوں دین نوں اکھوں اہلے نہیں کر سکدے۔ جتھے بابا صاحب نوں آئین دے پروڈیؤسر دے طور تے جانیا جاندا ہے۔ اتھے جوتیبا پھولے جی، بابو کانشی رام اتے بابا منگو رام جی مگووالیاں دی دین نوں اکھوں اہلے نہیں کیتا جا سکدا۔ بابو منگو رام جی دا جم 14 جنوری 1886 یانیکِ برٹس دور دوران ضلع ہشیارپور (پنجاب) دے پنڈ مگووال وکھے ہویا۔ 1909 وچ ینائیٹڈ سٹیٹ وچ چلے گئے تے اوہ غدر پارٹی دے اک سرگرم میمبر رہے۔

1925 وچ بھارت واپس آ کے بابو جی اناں جاتاں دے لیڈر بنے جناں نوں کہ ویلے دیاں مخالف طاقتاں نے نیویاں سرینیاں اعلان کیتا ہویا سی۔ بابو جی نے اناں نیوینیاں اعلان کیتیاں ذاتیاں نوں اک پلیٹ فارم تے اکٹھا کرن لئی آدی-دھرم مشن دی شروعات کیتی جو کہ ظلماں تے انیائے دے خلاف انقلاب کاری آواز دے طور تے ابھر کے ساہمنے آئی۔

جہڑا آدی مشن تحریک شروع کیتا گیا سی، اس تحریک دا مقصد سماجی ظلم، معاشی بے-دھیانی اتے سیاسی اداسینتا آدی دے خلاف جنگ چھیڑن لئی ساڈیاں شیڈولڈ جاتاں/طبقےآں نوں اک پلیٹ-فارم تے اکٹھا کرنا سی۔ اس تحریک کرن پچھے بابو منگو رام مگووالیا اتے بنتا رام گھیڑا جی آدی دے پچھے ساڈے روحانی گرو جگتگرو رویداس مہاراج جی دی سوچ کم کر رہی سی۔ اس تحریک تحت اناں مہاں-یودھیاں نے سماج نوں اپنا اک گرنتھ آدی-پرکاش گرنتھ دتا۔ جس وچ کہ اس سماج دے الگ ریتی-روازاں دا وی ذکر کیتا گیا۔ اصل وچ آدی دھرم مشن دی نیہہ رکھن وچ بابو منگو رام جی دا بہت وی وڈملا یوگدان رہا اے۔

بابو منگو رام جی اناں درشٹیکوناں وچوں اک سن جہڑے کہ اس گل توں بھلی-بھانت واقف سن کہ دبے-کچلے، دلت تے شیڈولڈ جاتاں دی مکتی دا راہ کی اے۔ جیکر بابو جی دے مڈھلے جیون ول جھات ماری جاوے تاں سکول پڑائی ویلے دوران ہی بابو جی دلت طالب علم ہون کرکے کلاس روم پچھواڑے جاں الگ کمرے وچ بیٹھن لئی مجبور کیتا جاندا رہا سی۔ بابو جی نے سماجی ظلم، معاشی بے-دھیانی آدی نوں خود اپنے جیون وچ سہن کیتا سی۔ پھر جدوں بجواڑے ہائی سکول وچ داخلہ لیا تاں اس ویلے وی اس تراشدی نوں بھوگیا کہ کلاس دا لکچرار آدی تک سنن لئی وی بابو جی نوں کلاس توں باہر رہِ کے کمرے دی باری وچوں سننا پیندا سی۔ بابو منگو رام جی سکول چھڈن توں بعد ”چمڑے دے کارج’ وچ پیؤ جی نال ہتھ وی وٹایا۔ بابو جی دلت کلاس دی تراسدی بارے بھلی-بھانت واقف ہو چکے سن۔

زکریوگ گل ایہہ وی اے کہ اپنے پنڈ دے جس پرائمری سکول وچ بابو منگو رام مگووالیا جی پڑاؤندے سن اس دا ناں وی آدی-دھرم سکول رکھیا گیا۔ 11 اتے 12 جون 1926 نوں بابو منگو رام مگووالیا جی نے اک میٹنگ بلائی جس وچ رویلے طور تے آدی-دھرم لہر دی شوروآت کیتی گئی۔ اس دے پہلے پردھان دے طور تے بابو جی نوں ہی چنیا گیا سی۔ نومبر 1926 وچ اس دا اک دفتر جالندھر وچ وی کھولھیا گیا۔ کجھ سماں بابو جی اتھے اپنا نواس تھاں بنایا تے کجھ سماں سیاست وچ وی سرگرم رہے۔ پھر اوہ ہشیار واپس چلے گئے۔

اس آدی-دھرم تحریک تحت اپنی آدی-دھرم دی پچھان باقی سارے دھرماں توں الگ بناؤن تے زور پایا گیا۔ اپنے دھرم دی اک الگ پہچان بناؤن دے مقصد دی تکمیل دے لئی اس دھرم نوں رجِ۔ کراؤن دی عمل وی کیتی گئی۔ بہتا سماں نہ لیندے ہوئے اس تحریک نے جلدی ہی اپنی پہچان دلتّ پنج جدوجہد دے طور تے بنا لئی سی۔ کمیونٹی دے سارے طبقےآں دے سرگرم حمایت صدقہ 1931 دی جن-گننا وچ اس نوں آدی-دھرم دے طور تے رجسٹرڈ کرا لیا گیا۔ بھائیچارے دے پنج لکھ دے قریب لوک آدی-دھرم دے میمبر دے طور تے رجسٹرڈ ہوئے۔ ایہہ بھارت دے اتہاس وچ پہلی وار ہویا سی کہ پنجاب دیاں شیڈولڈ جاتاں نے مل کے اک غیر-آریئن دھرم دی ستھاپتی کر لئی۔ اوہ بڑی دکھ بھری گھڑی سی جدوں بھارت دا ایہہ آزادی شینانی سپوت 22 اپریل 1980 نوں 94 سال دی عمر بھوگ کے قوم نوں الوداع کہہ کے مانوتا دے چلن لئی اپنی پیڑ چھڈّ گئے۔

اج اسیں اس جگتگرو رویداس مہاراج جی دے تریخی استھان چرن چھوہ گنگا (کھرالگڑ، ضلع ہشیارپور) تے آدی دھرم مشن دا ستھاپنا دن منا رہے ہاں۔ جتھے کہ دور-دور توں سنگتاں آ کے اس پاون دھرتی دے فلسفہ کردیاں ہن اتے ستگرو رویداس جی مہاراج جی دے چرن-چھوہ پاون دھرتی دے فلسفہ کرکے اپنے-اپنے نوں حصےآں والا محسوس کردیاں ہن۔ بھاویں جگتگرو رویداس مہاراج جی دی کرپا صدقہ ساڈا سماج کافی ترقی کر گیا اے پر حالے وی اسیں پورے طرحاں نال اکٹھے نہیں ہو سکے۔ ساڈا سماج حالے وی بکھریا پھر رہا اے جس دا فائدہ مخالف طاقتاں باخوبی اٹھا رہیاں ہن۔ اج لوڑ اے سانوں سبھ نوں اک سٹیج تے اکٹھے ہون دی۔ اسیں ساریاں نے اک ‘ایکتا وچ بل اے’ والی کہاوت تاں سنی ہی اے۔ جیکر اسیں اک اکلی لکڑی وانگ الگّ-الگ ہو گئے تاں مخالف تے دشمناں نوں سانوں توڑن وچ دیر نہیں لگیگی تے جیکر اسیں اکٹھے گچھے دا روپ دھار لئیے تاں پھر ساڈا کوئی وی کجھ نہیں وگاڑ سکدا۔ باقی ستگرو رویداس جی مہاراج جی نے وی اپنی بانی وچ ایہہ سمجھایا اے –

ست سگتِی مل رہیئے مادھؤ
جیسے مدھپُ مکھیرا۔

1931 دی مردمشماری توں پہلاں 26 فروری، 1930 نوں جدوں پنجاب وچ آدی دھرم ‘نویں دھرم’ وجوں رجسٹرڈ (ویروے لئی دیکھو: سینسز آف انڈیا 1931, جلد XVII, پنجاب، پارٹ-1, چیپٹر- XI, پنہ 289, اشاعت سال 1933) ہویا تاں ہندو-سکھاں ولوں آکھے جاندے اچھوت بھائیچاریاں اتے ظلم دا جتھیبندک روپ دیکھن نوں ملیا۔ اس نویں دھرم نوں بھاویں اپریل، 1932 وچ مانتا ملی جدوں لارڈ لوتھیئن کمیٹی، لاہور وکھے آئی (ویروے لئی دیکھو: انڈین فرینچائیز کمیٹی، جلد-V)। مکھ وجہ: ہندواں-سکھانں نے اپنی ہیٹھی سمجھی، صدیاں توں جنہاں توں پیڑھی-در-پیڑھی غلام کروائی جاندی سی، اوہ برابر دے شریک بن کے کھڑ گئے سن۔ غدری بابا منگو رام دی اگوائی ہیٹھ آدی دھرم لہر نے 1925-26 توں بیڑا چکیا سی کہ اچھوت، بھاوَ ہندوستان دے باشندیاں دیاں اولاداں، آدواسی، مول-نواسی ہندو-سکھ، عیسائی تے مسلمان نہیں سگوں وکھرے (اے سیپریٹ ایلیمینٹ) ہن۔ باہروں آئے حملہ آوراں نے اوہناں دی دھرتی، دھن اتے دھرم کھوہ لیا ہے۔ نتیجے وجوں، مہاں پنجاب دے اچھوتاں دیاں دربندیاں، ناکابندیاں کیتیاں گئیاں؛ گھراں اگے چھاپے گڈے گئے۔ اوہناں نوں گھراں اندر تے گھراں دیاں چھتاں اتے ٹٹی-پیشاب کرن لئی مجبور کیتا گیا۔

آدی دھرم دی چڑھت اتے سرگرمیاں بارے چانن لال مانک نے پنجابی وچ (رویداس پترکا، جالندھر) لڑیوار لیکھ لکھے۔ مگروں پروفیسر مارک جئیرگنز میئر نے اپنی پستک ‘ریلیجیئس ریبلز ان پنجاب’ وچ حوالے دتے ہن۔ مانک انوسار، ‘ساڈیاں ماواں، بھیناں تے بہو-بیٹیاں دی عزت نوں پیراں وچ رولیا گیا۔ تھاں تھاں ساڈے اتے حملے کیتے گئے۔’ حوالے ملدے ہن کہ مردمشماری دے پرچار مگروں ضلع لائلپر دے پنڈ اٹی وچ اک معصوم بچی نوں اس کڑھ وچ ماریا گیا کہ اس دے پریوار نے اپنے-اپنے نوں آدی دھرمی لکھوایا ہے۔ ضلع شیخوپور دے پنڈ کرمانوالی دے اک موہتبر جٹّ نے شان نال گھوڑے اتے سوار ہو کے آلے-دوآلے دے پنڈاں وچ دربندیاں کروائیاں۔ ننکانہ صاحب وچلی دل-کمباؤُ گھٹنا نے اچھوتاں دے مناں وچ پکی چھاؤنی پائی ہوئی ہے۔ دراصل، آدی دھرم دے آگوآ نے اتھے 1931 وچ میٹنگ رکھی سی۔ اتھے کجھ تتھا-کتھت اچی جاتاں والے لوکاں نے دلتاں دی کٹّ-مارٹ کیتی اتے چولاں دے ابل رہے دیگیاں تے کڑاہیاں وچ مٹی تے سواہ پائی۔ اوہناں لاگلے پنڈاں وچ جا کے اچھوتاں، آدی دھرمیاں دیاں ناکابندیاں کروائیاں۔

اس مردمشماری نال سبندھت دلت ساکہ ہور گوڑہا ہو گیا جدوں جھگڑو رام فروزپور اتے رلا رام لدھیانہ نے اپنے-اپنے نوں آدی دھرمی لکھاؤن بدلے شہید کیتا۔ جھگڑو رام نوں جیوندے نوں اگّ لا کے ساڑیا گیا سی۔ پنڈاں وچ کئی جات ابھیمانی بھاویں اوہ سکھ دھرم نال سبندھ رکھدے سن، موہرے ہو کے اجیہے غیر-انسانی کارے پنڈاں وچ ٹولے بنا کے نہتھے تے نمانیاں اتے ظلم کردے سن۔ آدی دھرم دے پرچارک صاف لفظاں وچ کہندے سن کہ ایہناں لوکاں نے صرف بانا بدلیا ہے، مانسکتا نہیں۔

پنجاب ’چ اچھوتاں ’تے بے کرک ظلماں دے بے شمار ساکے ہن۔ انگریزاں دے راج توں پہلاں جدوں جاگیرداری سکھراں اتے سی تاں اچھوتاں توں زبردستی، مفت بیگار کروائی گئی۔ بیگار کرن لئی لجائے گئے کئی اچھوت کالے افریقی غلاماں وانگ کدی گھراں نوں پرط کے نہ آ سکے۔ اوہناں توں پشواں وانگ کم لیا گیا۔

ہشیارپور تے کانگڑا، پنجاب وچ جات-پات تے چھوت-چھات دے گڑھ سن۔ حقیقت سانجھی کرنی واجب ہوویگی کہ آدی دھرم نے کانگڑا ضلعے دی تحصیل نورپور وچ پیندے پنڈ گھنڈراواں وچ جلسہ رکھیا اتے درکھتاں تے دیواراں اتے اشتہار چپکائے۔ رجواڑیاں اتے جات ابھیمانیاں نے اس نوں روکن لئی دھمکیاں دتیاں۔ رام سنگھ رجواڑے نے جلسے دے پربندھک ملو نوں کیہا کہ جلسہ نہ ہووے، نہیں تاں پنڈوں اجاڑ دیانگے۔ تے پھر پانی بھرن گئیاں اچھوت عورتاں دے گھڑے بھنے گئے، چھپڑاں وچوں وی پانی نہ بھرن دتا گیا تے تنّ تنّ میل توں پین لئی پانی ڈھون توں روکیا گیا۔ آخر اوہناں نوں پنڈ چھڈنا پیا اتے پٹھان کوٹ جا کے وسنا پیا۔ ایہہ وکھری گلّ ہے کہ جدوں منگو رام شکایت لے کے کمیشنر پنجاب نوں لاہور جا کے ملیا تاں اچھوتاں نوں مڑ گھنڈراواں پنڈ لیا کے وسایا گیا۔

راجپوتاں دے پنڈاں وچ اچھوتاں نوں بھر گرمیاں وچ چھتاں اتے سون نہ دتا جاندا اتے ویاہاں وچ براتاں نوں مٹھیائی (پکی روٹی) دین دی مناہی سی۔ ویاہ دی رسم ویلے واجا وجاؤن اتے وہوٹی نوں ڈولی وچ پا کے لجان دی مناہی سی؛ جویں اج وی کئی تھاواں اتے ایہناں مثلیاں نوں لے کے خون-کھرابا ہندا رہندا ہے۔ اتھوں تکّ کہ اچیاں جاتاں دے لوک جدوں آپس وچ لڑ کے مر جاندے تاں لاشاں اچھوتاں توں چکوا کے ضلع ہیڈکوارٹر پہنچائیاں جاندیاں۔ ایہہ فاصلہ کئی وار ویہہ ویہہ میل ہندا۔ جے کوئی اچھوت بیگاری دوران بیمار ہو جاندا تاں اوہدی پتنی نوں لاش ڈھون والیاں نال لجایا جاندا۔ سرکاری ملازم جویں پٹواری، سپاہی جاں ٹھانیدار لئی بوجھا-بیگار کروائی جاندی۔ ٹھانیدار تے لمبڑدار دیاں گھوڑیاں لئی گھاہ دا پربندھ کرنا کمیاں-کمیناں دا کم سی۔ گھوڑی دیاں واگاں پھڑنیاں، نال نال تیز تیز ترنا جاں دوڑنا تے حقہ سر اتے سنتلت بنا کے رکھنا اوہدی ذمہ واری ہندی۔ جے اپرلے کم کردیاں کسے نال کپڑا چھوہ جاندا تاں اچھوتاں دی شامت آ جاندی۔ پتاں وانگ ویہڑے وچ پالے رکھ ذمیندار وڈھّ لجاندے اتے ایہہ لوک قدرت دی نہمت، چھاں توں وی وروے ہو جاندے۔

غدری بابا منگو رام اتے پنڈت بخشی رام دیاں سوے-جیونیاں وچلے دل-ونھویں ویروے سماج نوں جھنجوڑن والے ہن۔

جے پچھلجھات ماریئے تاں 17ویں توں 19ویں صدی دوران سنت مت جو سادھ مت وجوں پرچلت ہے، نے جات-پات اتے چھوآ-چھات خلاف تے سماجک برابری لئی انیکاں شہادتاں دتیاں؛ جویں ادے داس (وستھار لئی دیکھو: انپھلوئینس آف اسلام آن انڈین کلچر - تارہ چند ہسٹوریئن) نوں شہید کیتا گیا۔ اس دے اگلیرے تے پتر جوگیداس سنچالک ستنامی لہر نوں شہید کیتا گیا اتے اوہدے 2000 سمرتھک وی موت دے گھاٹ اتارے گئے۔ مگروں ایہہ لہر بکھر گئی۔ لہر دے دو آگوُ جگجیون رام بارابانکی اتے گورو گھاسی داس چھتیسگڑھ وچ جا ٹکے۔ گورو گھاسی داس نوں مارن مگروں اوہدے پتر بالک داس نوں سماجک برابری دے پرچار تے پرسار کرن خاطر ماریا گیا۔ سنت پلٹو داس جنہاں نوں اپنے ریڈیکل وچاراں کر کے دوجے کبیر دا درجہ حاصل ہے، نوں ستے پئے نوں ایودھیا وچ قتل کر دتا گیا۔ (ویروے لئی دیکھو: آر ہینری پھشر، ولیئم ٹراٹ تے ڈبلیوئیل ایلیسن دیاں کھوج پستکاں)۔ مدھکال دی بھگتی لہر دے سنچالکاں دیاں قربانیاں نوں جگّ جاندا ہے۔ سنت رامانند ڈیرہ بلاں دی شہادت 21ویں صدی دی نہ بھلن والی گھٹنا ہے۔

‘دلت دے داعوے اتے جد وجہد دی امکّ کہانی’-لکھاری راجا شیکھر وندرو دا 12 ستمبر نوں ‘نظریہ’ تحت لیکھ پڑھیا۔ ایہہ وچارن دی لوڑ اے۔ لیکھ مطابق، ‘سال 1931 دی مردمشماری ہون والی سی کہ سنکھیاکاراں ساہمنے اچھوت منیاں جاندیاں برادریاں وچلیاں نویاں جاتاں دا مصلیٰ آن کھڑھیا۔ پنجاب وچ جدوں ایہناں لوکاں (جنہاں نوں مگروں دلت کیہا جان لگا) توں اوہناں دی جات پچھی گئی تاں اچنچیت اوہ اپنے آپ نوں آدی دھرمی اکھواؤن لگے۔ آدی دھرمی لہر، جس دی شروعات آریہ سماج توں وکھ ہوئے منگو رام نے کیتی سی، نے اچھوتاں نوں نواں نام دتا۔.۔۔’ تریخی حقیقت بولدے ہن کہ 1931 دی مردمشماری توں پہلاں اچھوت برادریاں جاتاں وچ ہی موجود سن۔ ‘نویاں جاتاں دا مصلیٰ آن کھڑھا ہویا۔’ اس گل دا کی مطلب اے سچ تاں ایہہ اے کہ اس دے پچھوکڑ وچ جدوجہد دا لما تے دکھ بھریا اتہاس اے۔ غدری بابا منگو رام دے 1925 دے انت وچ ہندوستان آئے تاں اوہناں اپنے پڑھے-لکھے دوستاں، رشتے داراں تے دور-دور وسدے اچھوتاں نال رابطہ کیتا۔ امریکہ رہندیاں اوہناں نوں ‘آزادی’ تے ‘غلامی’ وچالے فرق تے معنےآں بارے پتہ لگ چکا سی۔ کہندے سن کہ اسیں تیہری غلامی کردے ہاں، بریٹیش سرکار دی، ہندو راجیاں دی تے ہندو سماج دی۔ اس توں چھٹکارا پاؤن لئی اوہناں اپنے پنڈ مگووال، ضلع ہشیارپور وچ اتری بھارت دے اچھوتاں دے پرتیندھاں دا بھاری اکٹھ کرکے 11-12 جون، 1926 نوں ‘آدی دھرم منڈل’ دا قیام کیتا۔ منڈل نے 1927 تے 1928 وچ ترتیب وار پنجابی تے اردو وچ ‘عادی ڈنکا’ ہفتہ واری اخبار کڈھی، جس وچ سرکار توں منگ کیتی کہ 1921 دی مردمشماری وچ اچھوتاں دی پنجاب وچ گنتی 40 لکھ دے قریب اے، پر اوہناں دا دعوہ اے کہ 1931 دی مردشماری وچ اوہناں دی گنتی کتے ودھ ہوویگی۔ تھاں-تھاں جلسے-جلوس کرکے منگ کیتی کہ اوہناں نوں دسیا جاوے کہ ہندوستان وچ اوہناں دی اصل آبادی کنی اے؟۔.۔آدی دھرم منڈل نے 1928 وچ لاہور وکھے سائمن کمیشن نوں انسانی حقاں دی برابری لئی یاد-پتر دتا۔ 12 اکتوبر، 1929 نوں آدی دھرم منڈل نے اس ویلے دے پنجاب دے گورنر سر زافری اتزرے مونٹمورینسی نوں یاد-پتر دتا تے انسانی حقاں دی برابری دے نال-نال پنجاب وچ بے آباد تے وادھو زمین اچھوتاں درمیان ونڈن، ودیساں نوں جان، پڑھائی لئی وظیفیاں سمیت کئی منگاں پیش کیتیاں۔ ورننیوگ حقیقت اے کہ آدی دھرم وچ نمن آکھیاں جاندیاں 36 اچھوت جاتاں شامل ہوئیاں۔ ایہناں دا اک طبقہ بنیا، جس نوں ‘آدی دھرمی’ آکھیا گیا۔ کہن توں مطلب کہ ‘اچنچیت’ کجھ نہیں ہویا۔ آدی دھرمیاں دی مول-نواسی دی اپنی وکھری پچھان دے مصلے نوں لے کے لدھیانہ، فروزپور تے لائلپر وچ شہادتاں ہوئیاں۔ سینسز آف انڈیا-1931, وولیوم XV99, پنجاب، پارٹ-1, رپورٹ، اشاعتاں نال 1933, لاہور دے چیپٹر-X9 دے پنہ 289 اتے ‘اے’ ‘نیو’’ رلیزن’ وجوں ‘آدی دھرم’ دا پھلار تے وکھریاں نمن آکھیاں جاندیاں جاتاں دا ذکر اے۔ آدی دھرم منڈل دی پٹیشن اتے پنجاب سرکار نے مردمشماری توں پہلاں 1930 وچ ایہہ سلسلہ سینسز اوپریشن ویلے شروع کر دتا سی۔ کہن توں مطلب کہ 26 فروری، 1930 نوں ‘آدی دھرم’ دی ‘دھرم’ وجوں رجسٹریشن ہوئی۔ انڈین پھرینچائیز کمیٹی (وولیوم-V) جس نوں لارڈ لوتھیئن کمیٹی وجوں وی جانیا جاندا اے، جدوں اپریل 1932 وچ لاہور آئی تاں اس نوں مانتا ملی، جس وچ ڈاکٹر۔ بی۔آر۔ امبیڈکر شامل سن۔ اس ملاقات وچ آدی دھرم منڈل دا 18 میمبری ڈیلیگیشن پردھان منگو رام دی اگوائی ہیٹھ حاضر ہویا سی۔ آدی دھرم دیس دے کئی قبائلی علاقیاں وچ مڈھ-قدیم وانگ اج وی پرچلت اے۔

لکھاری نے لکھیا اے، ‘آدی دھرم لہر جس دی شروعات آریہ سماج توں وکھ ہوئے منگو رام نے کیتی سی۔.۔۔’ اتھے پاٹھکاں نال تریخی حقیقت سانجھی کرنی ضروری اے کہ منگو رام 23 سال دے وی نہیں ہوئے سن، جدوں اوہ کمائی کرن لئی امریکہ چلے گئے تے مگروں اوہ لالا ہردیال دی سرپرستی ہیٹھ غدر پارٹی وچ شامل ہو گئے۔ ‘غدری سرگرمیاں دے مرکز سٹاکٹن گردوارے دی لائبریری وچ لگی فوٹو تے لسٹ مطابق 1913–1915 دوران دھرم-نرپیکھ غدری بابے دیس دے سنگرام وچ حصہ لین والے میمبر سن۔’ دلت بھائیچارے نال متعلق منگو رام، جو بعد وچ بابا منگو رام کہایا وی، اس گردوارے دا مڈھلا میمبر سی۔’ (پھلار لئی دیکھو پنہ 149, ‘میری وھائیٹ ہاؤس پھیری’ چرنجیت سنگھ پنو)۔ ڈاکٹر۔ وید پرکاش ‘وٹک’ دی کتاب ‘غدر’ وی دیکھی جا سکدی اے۔ انگریزی، پنجابی تے ہندی وچ منگو رام بارے پھلار تے ویروے بھرویں گنتی وچ ملدے ہن۔ جویں غدری جنگجو منگو رام بارے ‘غدر ڈائریکٹری (پنجاب سیکشن) وولیوم- 9V, 1913–1915 پنہ 78, اینٹری نن۔ 627, اڈیٹنگ: بھائی ناہر سنگھ ایمّ۔اے۔، نوں دیکھیا جا سکدا اے۔ اوہناں تے بھارت لئی ہتھیار سمگل کرن، جیل توں فرار ہون تے وارنٹ دی پرواہ نہ کرن دے دووش سن۔ ایوں منگو رام دا جیون جدوجہد بھریا رہا، پر لکھاری راجا شیکھر دا ایہہ بھرم پھیلاؤنا جاں اثر دینا کہ منگو رام پہلاں آریہ سماج وچ سن تے پھر وکھ ہو کے آدی دھرم لہر چلائی۔ ایہہ کسے ریڈیکل وچاردھارا دے حامی تے لوک-پکھی آگوُ نوں انگولن دی برتی ودھیرے بھارو جاپدی اے۔ اداہرن وجوں، مارک جرگنسمیئر دی کتاب ‘رلیجیئس ریوالز ان دی پنجاب’ دے پنہ 144 نوں دیکھیا جا سکدا اے کہ آدی دھرم منڈل نے آریہ سماج نوں برابر دی ٹکر دتی۔ اسے پکھ توں امبیڈکروادی ڈی۔سی۔ اہیر دا لیکھ ‘آدی دھرم لہر تے ڈاکٹر۔ امبیڈکر’(انگریزی وچ) دیکھیا جا سکدا اے۔ جتھوں تک انگریزی لکھاری راجا شیکھر ولوں ‘دلت’ شبد دی ورتوں دی گل دا ویروا اے، واضع کرنا تے ہونا لازمی اے کہ 1928 وچ سائمن کمیشن نوں آدی دھرم ولوں دتے میمورنڈم وچ ڈپریسڈ کلاسز واسطے اس دا ترجمہ ‘دیش سیوک’ نے 21 مارچ، 1928 ‘دلت’ کیتا سی۔ قومانتری پدھر تے جانے جاندے کھوجی مفکر پرو۔ شہزادہ ہنس مطابق 1938 وچ لاہور توں ‘دلت بندھو’ ناں دا اخبار چھپدا رہا، جس دے اڈیٹر پرو۔ جسونت رائے تے پرتھی سنگھ آزاد سن۔ کہن دا مطلب کہ پنجاب وچ دلت شبد کافی پرانا پرچلت اے۔ ایہہ وکھری گل اے کہ ‘دلت’ شبد دے نال-نال ‘مول-نواسی’ شبد کافی وزندار ہو کے ساہمنے آؤندا اے کیونکہ ایہہ مول روپ وچ بھارت دی دھرتی دے جایاں، باشندیاں دیاں اولاداں ول اشارہ کردا اے، جنہاں وچ اجوکیاں شیڈولڈ ذاتیاں، جنجاتیاں تے پچھڑیاں ذاتیاں آؤندیاں ہن۔ اگے جا کے لیکھ دا رچناکار ‘غیر-آریائی’ شبد دی ورتوں کردا اے، جو ڈھکویں نہیں اے۔ اجیہی ووکیبولری دیس دے 85 فیصدی لوکاں دی مول-نواسی ہون دی خیال والے تیز تکھے ہتھیار نوں کھنڈھا کردی اے تے مول توں دور لجاؤن دا اثر دندی اے۔ رہی گل ‘مالک اچھوتانند دی اچنچیت موت’ دی ایہہ پونا پیکٹ (24 ستمبر، 1932) توں بعد 24 جولائی، 1933 وچ ہوئی۔ غورتلب اے کہ پونا پیکٹ نوں ردّ کرواؤن لئی آدی ہندو مہانسبھا نے 5 نومبر، 1932 وچ بریٹیش سرکار دے حکمران جارج پنجویں نوں اک میمورنڈم بھیجیا۔ مگروں ہزاراں گرفتاریاں دتیاں۔ دراصل، پونا پیکٹ کارن آدی لہراں دا مول-نواسی دی پچھان دا صدیاں پرانا جدوجہد ختم ہو گیا۔ سٹے وجوں آدی لہراں دے آگوُ ہار-ہمبھ کے گھریں بیٹھ گئے۔ جو اس سبھ کاسے نوں برداشت نہیں کر سکے، اوہناں وچ شاید مالک اچھوتانند سن، جنہاں دی ‘اچنچیت موت’ دی تائید لکھاری نے کر ہی دتی اے۔ دوجی حقیقت، جو اچھوت آگوُ لگاتار جدوجہد کردے رہے اوہ اپنے آدی بھائیچاریاں لئی انسانی حقاں دی حصول خاطر جوجھدے رہے۔ اجیہے نامور آگوآں وچ غدری بابا منگو رام دا ناں اتری-بھارتی وچ سکھر تے اے۔ اوہناں یونینسٹ پارٹی نال مل کے 1937 دیاں چوناں وچ اپنے 8 ایمّ۔ایلّ۔اے۔ جتائے۔ ایوں ہی 1946 دیاں پنجاب صوبائی اسمبلی چوناں وچ آدی دھرم منڈل دے 4 ایمّ۔ایلّ۔اے۔ بنے، جنہاں وچ منڈل دے پردھان منگو رام شامل سن۔ 1941 دی مردمشماری وچ ‘آدی دھرم’ ناں دا خانا سی تے جات وجوں ‘آد-دھرم’ جات دا کالم سی، پر 1951 دی مردمشماری وچ ایہہ وی ختم ہو گیا۔ ایوں ہی غدری بابا منگو رام دی انتھکّ محنت صدقہ دوجی دنیا جنگ ویلے ‘چمار رجمینٹ’ (ادوں جاتاں-دھرماں دے ناں تے ودھیرے زور دتا جاندا سی) ہوند وچ آئی سی، پر بعد وچ اوہ وی ‘اچنچیت’ ختم کر دتی گئی۔ وکھرے ‘آدی دھرم’ دا قیام دا مطلب ایہہ سی کہ جنہاں نے اوہناں نوں غلام بنایا، اس توں مول-نواسیاں نوں دور رکھیا جاوے۔ آدی دھرم نے آدی دھرمیاں نوں پوجن لئی آدی گرو دتے، جنہاں وچ گرو رویداس، گرو کبیر تے ستگرو نامدیو پرمکھ ہن۔ دلت مثلیاں بارے اک واک کہنا درست لگدا اے کہ جے سمندر دیاں لہراں وانگ سماجی لہراں دی اک-دوجی نوں اپنے وچ سماؤن دی برتی برقرار رہی تاں ‘دلت داعوے اتے جد وجہد دی امکّ کہانی’ ہمیشاں لئی برقرار رہیگی، جس دے ذمہ وار دلت ہی ہونگے۔ *لکھاری ‘آدی دھرم دے بانی غدری بابا منگو رام’ دا رچناکار اے تے اوہناں دی آتم کہانی ‘چھانگیا رکھ’ دا انگریزی ترجمہ اؤکسپھورڈ یونیورسٹی پریس نے چھاپیا اے۔

ہن سوال پیدا ہندا ہے کہ نمن آکھیاں جاندیاں ذاتیاں کی اپنی سماجک برابری لئی سنگھرش کر کے شہادتاں دندیاں رہنگیاں؟ سکھ-آرام بھوگدے اچّ-کل ورگ وچوں چارواک جیہا چنتک کدوں پیدا ہووےگا؟ وچار اتے ہتھیار صدیاں توں ٹکراء رہے ہن، ایہناں دا حلّ کدوں ہووےگا؟ دیش دے بدھیجیوی، پرگتیوادی اتے کرانتی دے داعویدار گوڑھی نیند توں اٹھ کے سماجک کرانتی دا بگل کدوں وجاؤنگے؟ جاں ایوں ہی موک درشک بن کے اس ‘سانجھے مورچے’ دا سمرتھن کردے رہنگے؟ گرمتِ وچاردھارا دے کیندر گردوارے وچوں دلتاں خلاف درمتے پاس نہیں ہونے چاہیدے۔ اوہناں دیاں قربانیاں نال اتہاس بھریا پیا ہے۔

اس دے نال ہی گلّ کرنی بندی ہے کہ جورج پھلائڈ دی دھون اتے گوڈا رکھ کے مارن اتے اک ہور شخص نوں پولیس گولی نال اڈاؤن مگروں کالے لوکاں دے حق تے ہتّ وچ، بھاوَ نسل واد ورودھ پچھمی اتے یوروپیئن دیشاں وچ روس اتے تلخ پردرشن ہو رہے ہن۔ گورے خود وڈی گنتی وچ موہری ہن۔ جوہن پال پوپ-2 نے سنّ 1985 وچ کالے افریقی لوکاں توں غلامگری دی پرتھا بدلے معافی منگی اتے اوہناں اتے ہندے اتیاچار بند کرن لئی آکھیا۔ بھارت وچ اچّ-کل اتے پروہتوادی، بہجناں جنہاں دی گنتی پچاسی فیصدی ہے، توں کدوں خما منگنگے؟

ہورویکھو

ادی دھرم