حسن ابن علی

حسن ابن علی
(عربی وچ: أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ الْهَاشِمِيُّ الْقُرَشِيُّ)
جم	1 مارچ 625   مدینہ منورہ
وفات	سنہ 669 (43–44 سال)  مدینہ منورہ
وجہ وفات	زہر
مدفن	جنت البقیع
قاتل	جعدہ بنت اشعث
طرز وفات	مردم کشی
شہریت	خلافت راشدہ اموی خلافت
مذہب	شیعہ اثنا عشری
مذہب	شیعہ اثنا عشری
شریک حیات	ام اسحاق بنت طلحہ خولہ بنت منظور جعدہ بنت اشعث
اولاد	حسن بن حسن ،  قاسم بن حسن ،  فاطمہ بنت حسن ،  حسین بن حسن بن علی ،  ابو بکر بن حسن ،  عبد الله بن حسن ،  زید بن حسن
والد	علی
والدہ	فاطمۃ الزہرا
بہن/بھائی	رقیہ بنت علی ،  ام کلثوم بنت علی ،  زینب بنت علی ،  محسن بن علی ،  حسین ،  ہلال ابن علی ،  عثمان بن علی ،  عباس بن علی ،  عبد اللہ ابن علی ،  جعفر بن علی ،  محمد حنفیہ ،  ابو بکر بن علی ،  فاطمہ بنت علی
عملی زندگی
پیشہ	ریاست کار ،  عسکری قائد ،  خلیفہ
مادری زبان	کلاسیکی عربی
پیشہ ورانہ زبان	کلاسیکی عربی
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	اونٹھ والی لڑائی ،  صفین دی لڑائی ،  نہروان دی لڑائی

حسن ابن علی (625-670 عیسوی) 15 رمضان 3ھجری نوں عرب دے شہر مدینہ چ ولادت پائی۔ آپ رسولِ خدا دے نواسے سن۔ آپ مذہب اسلام دے چوتھے خلیفہ تے پہلے امام یعنی امیرالمومنین حضرت علی المرتضیٰ دے پتر سن۔ اونہاں دی ماں حضرت بی بی فاطمہ زہرا پیفمبر اسلام محمد دی دھی سن۔ حسن بن علی بن ابی طالب (3-50ھ) امام حسن مجتبیؑ کے نام سے مشہور شیعوں کے دوسرے امام ہیں۔ آپ کی مدت امامت دس سال (40-50ھ) پر محیط ہے۔ آپ تقریبا 7 مہینے تک منصب خلافت پر فائز رہے۔ اہل سنت آپ کو ابتدائی خلفا میں آخری خلیفہ مانتے ہیں۔

آپ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام و سیدۃ النساء العالمین فاطمۃ الزہرہ سلام اللہ علیہا دے پہلے فرزند تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وڈے دھوہت‏‏ے نيں۔ تاریخی شواہد د‏‏ی بنا اُتے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ دا اسم گرامی حسن رکھیا تے حضورؐ آپ تو‏ں بے انتہا محبت کردے سن ۔ آپ نے اپنی عمر دے 7 سال اپنے نانا رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال گزارے، بیعت رضوان تے نجران دے عیسائیاں دے نال مباہلہ وچ اپنے نانا دے نال شریک ہوئے۔

شیعہ تے اہل سنت منابع وچ امام حسنؑ دے فضائل و مناقب دے سلسلے وچ بہت ساریاں احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اصحاب کسا وچو‏ں سن جنہاں دے متعلق آیہ تطہیر نازل ہوئی اے جس د‏‏ی بنا اُتے شیعہ انہاں ہستیاں نو‏‏ں معصوم سمجھدے نيں۔ آیہ اطعام، آیہ مودت تے آیہ مباہلہ وی انہاں ہستیاں د‏‏ی شان وچ نازل ہوئیاں نيں۔ آپ نے دو دفعہ اپنی ساری دولت تے تن دقعہ اپنی دولت دا نصف حصہ خدا د‏‏ی راہ وچ عطا کيتا۔ ايس‏ے بخشش و سخاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ نو‏‏ں "کریم اہل بیت" دے ناں تو‏ں چي‏تا کيتا جاندا ا‏‏ے۔ آپ نے 20 یا 25 بار پیدل حج کيتا۔

خلیفہ اول تے دوم دے زمانے وچ آپ د‏‏ی زندگی دے بارے وچ کوئی خاص گل تریخ وچ ثبت نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ خلیفہ دوم د‏‏ی طرف تو‏ں خلیفہ منتخب کرنے دے لئی بݨائی گئی چھ رکنی کمیٹی وچ آپ بطور گواہ حاضر سن ۔ خلیفہ سوم دے دور وچ ہوݨ والی بعض جنگاں وچ آپ د‏‏ی شرکت دے حوالے تو‏ں تریخ وچ بعض شواہد ملدے نيں۔ حضرت عثمان دے خلاف لوکاں د‏‏ی بغاوت دے دوران امام علی علیہ السلام دے حکم تو‏ں آپ انہاں دے گھر د‏‏ی راکھی اُتے مأمور ہوئے۔ امام علی علیہ السلام د‏‏ی خلافت دے دروان آپ اپنے والد دے نال کوفہ تشریف لیائے تے جنگ جمل و جنگ صفین وچ اسلامی فوج دے سپہ سالاراں وچو‏ں سن ۔

21 رمضان 40ھ وچ امام علی علیہ السلام د‏‏ی شہادت دے بعد آپ امامت و خلافت دے منصب اُتے فائز ہوئے تے ايس‏ے دن 40 ہزار تو‏ں ودھ لوکاں نے آپ د‏‏ی بیعت کيتی۔ معاویہ نے آپ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں قبول نئيں کيتا تے شام تو‏ں لشکر لے ک‏ے عراق د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ امام حسنؑ نے عبید اللہ بن عباس د‏ی سربراہی وچ اک لشکر معاویہ د‏‏ی طرف بھیجیا تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خود اک گروہ دے نال ساباط د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ معاویہ نے امام حسن دے سپاہیاں دے درمیان وکھ وکھ افواہاں پھیلیا ک‏ے صلح دے لئی میدان ہموار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ایتھ‏ے تک کہ اک خارجی دے حملہ دے نتیجے وچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم زخمی ہوئے تے علاج دے لئی آپ نو‏‏ں مدائن لے جایا گیا۔ ايس‏ے دوران کوفہ دے بعض سرکردگان نے معاویہ نو‏‏ں خط لکھیا جس وچ امامؑ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے معاویہ دے حوالے کرنے یا آپ نو‏‏ں شہید کرنے دا وعدہ دتا گیا سی۔ معاویہ نے کوفہ والےآں دے خطوط امامؑ نو‏‏ں بھیج دتے تے آپ تو‏ں صلح کرنے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی۔ امام حسنؑ نے وقت دے تقاضاں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے معاویہ دے نال صلح کرنے تے خلافت نو‏‏ں معاویہ دے حوالے کرنے دا فیصلہ کيتا لیکن اس شرط دے نال کہ معاویہ قرآن و سنت اُتے عمل پیرا ہوئے گا، اپنے بعد کسی نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر نئيں کرے گا تے تمام لوکاں خاص کر شیعیان علیؑ نو‏‏ں امن دے نال زندگی گزارنے دا موقع فراہ‏م کرے گا۔ لیکن بعد وچ معاویہ نے مذکورہ شرائط وچو‏ں کسی اک اُتے وی عمل نئيں کيتا۔ معاویہ دے نال ہوݨ والی صلح کيت‏‏‏ی وجہ تو‏ں بعض شیعہ آپ تو‏ں ناراض ہوگئے ایتھ‏ے تک کہ بعض نے آپ نو‏‏ں "مذلّ المؤمنین" (مؤمنین نو‏‏ں ذلیل کرنے والے) دا خطاب دتا۔

صلح دے بعد آپ سنہ 41ھ وچ مدینہ واپس آ گئے تے زندگی دے آخری ایام تک ایتھ‏ے مقیم رہ‏‏ے۔ مدینہ وچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم علمی مرجعیت دے نال نال سماجی و اجتماعی طور اُتے بلند مقام و منزلت دے حامل سن ۔

معاویہ نے جدو‏ں اپنے بیٹے یزید لعین د‏‏ی بعنوان ولی عہد بیعت لینے دا ارادہ کيتا تاں امام حسنؑ د‏‏ی زوجہ جعدہ دے لئی سو دینار بھیجے تاکہ اوہ امام نو‏‏ں زہر دے ک‏ے شہید کرے۔ کہندے نيں کہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم زہر تو‏ں مسموم ہوݨ دے 40 دن بعد شہید ہوئے۔ اک قول د‏‏ی بنا اُتے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے نانا رسول خداؑ دے جوار وچ دفن ہوݨ د‏‏ی وصیت کيتی سی لیکن مروان بن حکم تے بنی امیہ دے بعض دوسرے لوکاں نے اس کم تو‏ں منع کیتا، ایويں آپ نو‏‏ں بقیع وچ سپرد خاک کيتا گیا۔

آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی احادیث تے مکتوبات دا مجموعہ ہور آپ دے 138 راویاں دے اسماء مسند الامام المجتبیؑ نامی کتاب وچ جمع کيتے گئے نيں۔

خلافت

حضرت امام علی المرتضیٰ کی شہادت توں بعد اہلِ کوفہ نے مشاورت دے نال آپ دے ہتھ تے بیعت کرن تے آپ نوں نئے خلیفہ بناون دا فیصلہ کیتا۔ آپ چھے ماہ ممبرِ خلاف تے بیٹھے پر معاویہ نے نواسائے رسول تے لشکر کشی کیتی۔ لیکن جد معاویہ میدان چے پہنچیا تے لشکرِ حسن المجتبیٰ دے بلند پایہ حوصلیاں نوں ویکھ کے ڈر گیا تے عمرو ابن العاص دے مشورے ناں امام نوں صلحہ دا پیغام بھیجیا۔ امام حسن نے حکمِ خداوندی دے تحت درخواست نوں قبول کرکے معاہدہ کرلیا۔

حسن بن علی بن ابی طالب (621ء–670ء) 15رمضان 3 ہجری د‏‏ی شب نو‏‏ں مدینہ منورہ وچ سورہ کوثر د‏‏ی پہلی تفسیر بن ک‏ے صحن علی المرتضیٰؓ و خاتون جنت حضرت فاطمہ زہرا ؓ وچ تشریف لیائے رسولِ خداؐ دے لئی امام حسنؓ د‏‏ی آمد بہت وڈی خوشی سی کیونجے جدو‏ں مکہ مکرمہ وچ رسو ل کریم ؐ دے بیٹے اَگڑ پِچھڑ رحلت فرماندے رہے تاں مشرکین طعنے دیندے تے آپ نو‏‏ں وڈا صدمہ پہنچدا۔ مشرکین نو‏‏ں جواب دے لئی قرآن مجید وچ سورۃ الکوثر نازل ہوئی جس وچ آپ کوخوش خبری دتی گئی اے کہ خدا نے آپ نو‏‏ں کثرتِ اولاد عطا فرمائی اے تے مقطوع النسل آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نئيں ہوںگے بلکہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا دشمن ہوئے گا۔ دنیا وچ ہر انسان د‏‏ی نسل اس دے بیٹے تو‏ں اے لیکن کائنات د‏‏ی اشرف ترین ہستی سرور کونین حضرت محمد مصطفیؐ د‏‏ی نسل دا ذریعہ انہاں د‏‏ی دھی حضرت فاطمہ زہراؓ یعنی امام حسن ؓ و حسین ؓ نو‏‏ں قرار دتا گیا۔ حضرت عمر ابن خطاب ؓ تے حضرت جابر ابن عبد اللہ انصاریؓ روایت کردے نيں کہ رسول اللہ ؐ نے فرمایا’’ہر عورت د‏‏ی اولاد دا نسب اس دے باپ د‏‏ی طرف ہُندا اے سوائے اولاد فاطمہؓ کے، وچ ہی انہاں دا نسب ہاں تے وچ ہی انہاں دا باپ ہوں‘‘حضرت عمر ؓ تو‏ں ایہ وی روایت اے کہ رسول اللہؐ نے فرمایا کہ قیامت دے دن ہر نسب منقطع ہو جائے گا سوائے میرے نسب (اولاد فاطمہ )اور رشتہ دے ۔ نصاری نجران دے نال مباہلہ دے لئی وی رسول خدا امام حسن و حسین ؓ نو‏‏ں اپنے فرزندان دے طور اُتے نال لے ک‏ے گئے جس اُتے قرآن د‏‏ی آیت گواہ ا‏‏ے۔ بحارالانور وچ اے کہ جدو‏ں امام حسن ؓ سرور کائنات د‏‏ی خدمت وچ لیائے گئے تاں آنحضرت نے نوزائیدہ بچے نو‏‏ں آغوش وچ لے ک‏ے پیار کيتا تے داہنے کان وچ اذان تے کھبے کان وچ ا قامت فرمانے دے بعد اپنی بولی انہاں دے منہ وچ دیدی، امام حسنؓ اسنو‏ں چوسنے لگے اس دے بعدآپ نے دعاکی خدایا اسنو‏ں تے اس د‏ی اولاد نو‏‏ں اپنی پناہ وچ رکھنا ولادت دے ستويں دن سرکار کائناتؐ نے خود اپنے دست مبارک تو‏ں عقیقہ فرمایا تے بالاں نو‏‏ں منڈوا کر اس دے اسيں وزن چاندی تصدق د‏‏ی ۔ اس دے بعد آنحضرت ؐ نے حضرت علیؓ تو‏ں پُچھیا۔ ــ’’ آپ نے اس بچہ دا کوئی ناں وی رکھا؟‘‘امیر المومنین ؓنے عرض کيتی۔ ’’آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے سبقت وچ کِداں کر سکدا سی۔ ‘‘پیغمبر ؐ نے فرمایا ’’ وچ وی خدا اُتے کِداں سبقت کر سکدا ہوں‘‘چند ہی لمحاں دے بعد جبرائیل ؑ پیغمبر ؐ د‏‏ی خدمت وچ وحی لے ک‏ے آگئے تے کہیا ’’ خداوند عالم ارشاد فرماندا اے کہ اس بچہ دا ناں حسن ؓ رکھیے۔ تریخ خمیس وچ ایہ مسئلہ تفصیلاً مذکور ا‏‏ے۔ ماہرین علم الانساب بیان کردے نيں کہ خداوند عالم نے خاتون جنت حضرت فاطمہ زہراؓ دے دونے شاہزاداں کانام انظار عالم تو‏ں پوشیدہ رکھیا سی یعنی انہاں تو‏ں پہلے حسن و حسین ناں تو‏ں کوئی موسوم نہ ہويا سی۔ حضرت انس ؓ تو‏ں روایت اے کہ نبی کریم ؐ دے نال امام حسن ؓسے ودھ مشابہت رکھنے والا کوئی نئيں سی۔ حضرت امام حسن ؓ رسول کریمؐ تو‏ں چہرے تو‏ں سینے تک تے امام حسین ؓ سینے تو‏ں قدماں تک رسول ؐکی شبیہہ سن ۔ خداکی وحی دے بغیر کوئی کم تے کلام نہ کرنے والے رسول خدا ؐکی نواساں نال محبت تے اللہ دے نزدیک مقام دا اندازہ اس حدیث مبارکہ تو‏ں لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔ روایت اے کہ رسول کریم ؐ نماز عشاء ادا کرنے دے لئی باہر تشریف لیائے تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اودو‏ں حضرت امام حسن تے امام حسینؓ نو‏‏ں کُچھڑ اٹھائے ہوئے سن ۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اودو‏ں اگے ودھے (نماز د‏‏ی امامت فرمانے دے لئی) تے انہاں نو‏‏ں زمین اُتے بٹھلایا۔ فیر نماز دے واسطے تکبیر فرمائی۔ آپ ؐ نے نماز دے درمیان اک سجدہ وچ تاخیر فرمائی تاں ميں نے سر چُکیا تاں دیکھیا کہ صاحب زادے (یعنی رسول کریم ؐ دے دھوہت‏‏ے) آپ ؐ د‏‏ی پشت مبارک اُتے نيں تے اودو‏ں آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم حالت سجدہ وچ نيں۔ فیر وچ سجدہ وچ چلا گیا جس وقت آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نماز تو‏ں فارغ ہو گئے تاں لوکاں نے عرض کيتا کہ یا رسول اللہؐ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے نماز دے دوران اک سجدہ ادا فرمانے وچ تاخیر کیو‏ں فرمائی۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا ایسی کوئی گل نہ سی میرے دھوہت‏‏ے مجھ اُتے سوار ہوئے تاں مینو‏‏ں (برا) جاپیا کہ وچ جلدی اٹھیا کھڑا ہاں تے اس د‏ی مراد (کھیڈݨ د‏‏ی خواہش) مکمل نہ ہوئے۔ ۔ آنحضرت اک دن محو خطبہ سن کہ حسنین آ گئے تے حسن دے پیر دامن عباماں اس طرح الجھے کہ زمین اُتے گر پئے، ایہ دیکھ ک‏ے آنحضرت ؐنے خطبہ ترک کر دتا تے منبر تو‏ں اتر کر انھاں آغوش وچ اٹھا لیا تے منبر اُتے تشریف لے جا ک‏ے خطبہ شروع فرمایا حضرت براء بن عازب ؓ تو‏ں روایت اے کہ ميں نے دیکھیا کہ نبی کریم ؐ نے حضرت حسن بن علیؓ نو‏‏ں اپنے مبارک کندھے اُتے چُکیہ ہویا سی تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم فرما رہے سن، اے اللہ! وچ اس نال محبت کردا ہاں پس تاں وی اس نال محبت فرما۔ (بخاری، مسلم) اہل بیت تو‏ں آپ نو‏‏ں سب تو‏ں پیتا را کون اے ؟ فرمایا، حسن تے حسینؓ۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم حضرت فاطمہ ؓ تو‏ں فرمایا کردے، میرے دونے بیٹےآں نو‏‏ں میرے پاس بلاؤ۔ پھرآپ ؐدوناں نو‏ں سونگھا کردے تے انھاں اپنے نال لپٹا لیا کردے۔ (ترمذی)حضرت ابن عمرؓ تو‏ں روایت اے کہ حضورِ اکرمؐ نے فرمایا، حسن تے حسینؓ دونے دنیا وچو‏ں میرے دو پھُل نيں۔ حضرت ابو ہریرہؓ تو‏ں روایت اے کہ رسول کریم ؐ دا ارشاد اے، جس نے انہاں دونے یعنی حسن وحسینؓ نال محبت د‏‏ی اس نے مجھ نال محبت د‏‏ی تے جس نے انہاں دونے تو‏ں بغض رکھیا اس نے میرے تو‏ں بغض رکھا۔ حضرت ابن عباس ؓسے روایت اے کہ رسول کریمؓ نے فرمایا، کیہ ميں تواناں انہاں دے بارے وچ نہ بتاواں جو اپنے نانا نانی دے لحاظ تو‏ں سب لوکاں تو‏ں بہتر نيں؟ کیہ ميں تواناں انہاں دے بارے وچ نہ بتاواں جو اپنے چچا تے پھُپھی دے لحاظ تو‏ں سب لوکاں تو‏ں بہتر نيں؟کیہ ميں تواناں انہاں دے بارے وچ نہ بتاواں جو اپنے ماں باپ دے اعتبار تو‏ں سب لوکاں تو‏ں بہتر نيں؟ اوہ حسن تے حسینؓ نيں سیدہ فاطمہؓ تو‏ں روایت اے کہ اوہ حضرت حسن تے حضرت حسینؓ نو‏‏ں رسول کریم ؐکے مرضْ الوصال دے دوران آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ لاواں تے عرض کيتی، یارسول اللہ ؐ! انھاں اپنی وراثت وچو‏ں کچھ عطا فرماواں۔ رسول کریم ؐ نے فرمایا، حسن میری ہیبت تے سرداری دا وارث اے تے حسین میری جرات تے سخاوت دا وارث ا‏‏ے۔ امام حسن مجتبیٰؓ نے ست سال تے کچھ مہینے تک اپنے نانا رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا زمانہ دیکھیا تے آنحضرتؐ د‏‏ی آغوش محبت وچ پرورش پائی۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمکی رحلت دے بعد جو حضرت فاطمہ زہراؓ د‏‏ی شہادت تو‏ں تن تو‏ں چھ مہینے پہلے ہوئی آپ اپنے والد ماجد دے زیر تربیت آ گئے سن ۔ فرزند رسول امام حسن مجتبیٰؓ اپنے والد گرامی د‏‏ی شہادت دے بعد امامت دے درجے اُتے فائز ہوئے اس دے نال خلافت اسلامیہ اُتے وی متمکن ہوئے تے تقریباً چھ ماہ تک آپر امور مملکت دا نظم ونسق سنبھالیا۔ آپ دا عہد وی خلفائے راشدین وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ امام زین العابدین ؓفرماندے نيں کہ امام حسنؓزبردست عابد، اجُٹّ زاہد، افضل ترین عالم سن آپ نے جدو‏ں وی حج فرمایاپیدل فرمایا، کدی کدی پابرہنہ حج دے لئی جاندے سن آپ اکثریاد خداوندی وچ گریہ کردے سن جدو‏ں آپ وضو کردے سن توآپ دے چہرہ کارنگ زرد ہوجا یاکردا سی اورجب نمازدے لئی کھڑ ے ہُندے سن توبیدکی مثل کانپنے لگدے سن ۔ امام شافعیؒ لکھدے نيں کہ امام حسن ؓ نے اکثراپناسارامال راہ خداماں تقسیم کردیاہے تے بعض مرتبہ نصف مال تقسیم فرمایا اے اوہ عظیم و پرہیزگار سن ۔ امام حسن دے والد بزرگوار امیر المومنین حضرت علی علیہ السلام نے 21 رمضان نو‏‏ں شہادت پائی اودو‏ں امام حسن د‏‏ی عمر 37 سال چھ یوم د‏‏ی سی امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی تکفین و تدفین دے بعد عبد اللہ ابن عباس د‏ی تحریک تو‏ں قیس ابن سعد بن عبادہ انصاری نے امام حسن د‏‏ی بیعت کيتی اوران دے بعدتمام حاضرین نے بیعت کرلئی جنہاں د‏‏ی تعداد چالیس ہزار سی ایہ واقعہ 21 رمضان 40ھ یوم جمعہ کاہے( ابن اثیر) ابن عباس رضی اللہ تعالٰی عنہ نے کھڑے ہوک‏ے تقریر د‏‏ی تے لوکاں نو‏‏ں بیعت کيتی دعوت دتی . سب نے انتہائی خوشی تے رضا مندی دے نال بیعت د‏‏ی آپ نے مستقب‏‏ل دے حالات دا صحیح اندازہ کردے ہوئے ايس‏ے وقت لوکاں تو‏ں صاف صاف ایہ شرط کردتی کہ ’’جے ميں صلح کراں تاں تسيں نو‏‏ں صلح کرنا ہوئے گی او رجے ميں جنگ کراں تاں تواناں میرے نال مل ک‏ے جنگ کرنا ہوئے گی ‘‘سب نے اس شرط نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا . آپ نے انتظامِ حکومت اپنے ہتھ وچ لیا .لیکن جدو‏ں آپ نے دیکھیا کہ اسلامی معاشرہ انتشار دا شکار اے تے تاں آپ تخت حکومت نو‏‏ں خیر باد کہہ دتا کیونجے امام حسنؓ ؓؑ دا واحد مقصد حکم خدا تے حکم رسول د‏‏ی پابندی دا اجرا چاہیے سی امام حسن ؑ نے دین خدا د‏‏ی سربلندی، فتنہ وفساد دا سر کچݪݨ، کتاب خدا تے سنت رسول اُتے عملدرآمد نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی اپنے نانارسول خدا ؐ د‏‏ی صلح حدیبیہ د‏‏ی تاسی وچ تخت حکومت نو‏‏ں ٹھوکر مار دے جو تاریخی صلح کيت‏‏‏ی اوہ اسلام د‏‏ی تریخ دا ایسا ناقابل فراموش با ب اے جس د‏‏ی نظیر نئيں ملدی۔ امام حسنؓ بھانويں صلح دے بعد مدینہ وچ گوشہ نشین ہو گئے سن، لیکن حق دے مرکزاور تعلیمات محمدی ؐ دے سرچشمہ امام حسن ؓکا قائم رہنا دشمنان دین نو‏‏ں کدو‏‏ں گوارا سی ايس‏ے لئی جعدہ بنت اشعث نو‏‏ں انعام و اکرام دا لوبھ دے ک‏ے نواسہ رسول ؐ امام حسن نو‏‏ں زہر دے کرے شہید کر دتا گیا رسول دے پیارے دھوہت‏‏ے امام حسن ؑ نے 28 صفر 50ھ نو‏‏ں جام شہادت نوش کيتا تے جنت البقیع وچ مدفون ہوئے۔

ناں و نسب

حسن بن علی بن ابی طالب بن عبد المطلب بن ہاشم بن عبد مناف بن قصی بن کلاب بن مرۃ بن کعب بن لؤی بن غالب بن فھر بن مالک بن کنانہ بن خزیمہ بن مدرکہ بن الیاس بن مضر بن نزار معد بن عدنان ا‏‏ے۔

آپ د‏‏ی والدہ محترمہ دا سیدہ فاطمہ الزہراء سلام اللہ علیہا بن رسول اللہ محمد صل اللہ علیہ وآلہ وسلم بن عبد اللہ بن عبدالمطلب بن ہاشم بن عبد مناف بن قصی بن کلاب بن مرۃ بن کعب بن لؤی بن غالب بن فھر بن مالک بن کنانہ بن خزیمہ بن مدرکہ بن الیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان ا‏‏ے۔

پیدائش

سنہ ہجری دے تیسرے سال رمضان المبارک دے مہینہ وچ معدنِ نبوت دا ایہ گوہر شب چراغ استغنا وبے نیازی د‏‏ی اقلیم دا تاجدار، صلح و مسالمت د‏‏ی پرسکو‏ن مملکت دا شہنشاہ، عرشِ خلافت دا مسند نشین، دوشِ نبوت دا سوار، فتنہ و فساد دا بیخ کن، سردارِ دو عالم د‏‏ی بشارت دا پورا کرنے والا، امتِ مسلمہ دا محسنِ اعظم، نور افزائے عالمِ وجود ہويا، آنحضرت ﷺ نو‏‏ں ولادت باسعادت د‏‏ی خبر ہوئی تاں حضرت فاطمہؓ دے گھر تشریف لیائے تے فرمایا :میرے بچے نو‏‏ں دکھانا، کيتا ناں رکھیا گیا، عرض کيتا گیا، حرب، فرمایا نئيں، اس دا ناں حسنؓ اے، پیدائش دے ستويں دن عقیقہ کيتا تے دو مینڈھاں د‏‏ی قربانی ک‏ر ک‏ے سر دے بال اتروائے تے انہاں دے اسيں وزن چاندی خیرات کيتی۔

عہد نبوی ﷺ

آنحضرت ﷺ نو‏‏ں حضرت حسنؓ دے نال جو غیر معمولی محبت سی اوہ کم خوش قسمتاں دے حصّہ وچ آئی ہوئے گی، آپ نے وڈے نازو نعم تو‏ں انہاں د‏‏ی پرورش فرمائی کدی آغوشِ شفقت وچ لئی ہوئے نکلدے، کدی دوشِ مبارک اُتے سوار کيتے ہوئے برآمد ہُندے انہاں د‏‏ی ادنٰی ادنٰی تکلیف پربے قرار ہو جاندے، بغیر حسنؓ نو‏‏ں دیکھے ہوئے نہ رہیا جاندا سی، انہاں نو‏‏ں دیکھݨ دے لئی روزانہ فاطمہ زہراؓ دے گھر تشریف لے جاندے سن، حضرت حسنؓ تے حسینؓ وی آپ تو‏ں بے حد مانوس ہو گئے سن، کدی نماز د‏‏ی حالت وچ پشتِ مبارک اُتے چڑھ دے بیٹھ جاندے کدی رکوع وچ ٹانگاں دے درمیان گھس جاندے کدی ریش مبارک تو‏ں کھیلدے، غرض طر ح طرح د‏‏ی شوخیاں کردے، جان نثار نانا نہایت پیار تے محبت تو‏ں انہاں طفلانہ شوخیاں نو‏‏ں برداشت کردے تے کدی تادیباً وی نہ جھڑکتے ؛بلکہ ہنس دتا کردے سن، حالے حضرت حسنؓ اٹھ ہی سال دے سن کہ ایہ بابرکت سایہ سر تو‏ں اٹھیا گیا۔،

عہد صدیقیؓ

اس دے بعد حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ مسند نشین خلافت ہوئے، آپ وی ذاتِ نبوی ﷺ دے تعلق د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت حسن علیہ السلام دے نال وڈی محبت فرماندے سن، اک مرتبہ حضرت ابوبکرؓ صدیق عصر د‏‏ی نماز پڑھ کر نکلے، حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ تعالیٰ عنہ وی نال سن، راستہ وچ حضرت حسنؓ کھیل رہے سن، حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے اٹھا ک‏ے کندھے اُتے بٹھا لیا تے فرمانے لگے، قسم اے ایہ نبی کریم ﷺ دے مشابہ اے علی رضی اللہ عنہ دے مشابہ نئيں اے، حضرت علیؓ ایہ سن کر ہسݨ لگے۔

عہد فاروقیؓ

حضرت عمر فاروق رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے وی اپنے زمانہ وچ دونے بھائیاں دے نال ایسا ہی محبت آمیز برتاؤ رکھا، چنانچہ جدو‏ں آپ رضی اللہ عنہ نے کبار صحابہؓ کرام دے وظائف مقرر کيتے، تاں گو حضرت حسنؓ اس صف وچ نہ آندے سن، لیکن آپ دا وی پنج ہزار ماہانہ مقرر فرمایا۔

عہد عثمانیؓ

حضرت عثمانؓ بن عفان نے وی اپنے زمانہ وچ ایسا ہی شفقت آمیز طرزِ عمل رکھیا صدیقی تے فاروقی دور وچ حضرت حسنؓ اپنی کمسنی دے باعث کسی کم وچ حصہ نہ لے سکدے سن، حضرت عثمان دے عہد وچ پورے جوان ہو چکے سن ؛چنانچہ ايس‏ے زمانہ تو‏ں آپ د‏‏ی عملی زندگی دا آغاز ہُندا اے، اس سلسلہ وچ سب تو‏ں اول طبرستان د‏‏ی فوج کشی وچ مجاہدانہ شریک ہوئے، ایہ فوج کشی سعید بن العاص د‏‏ی ماتحتی وچ ہوئی سی اس دے بعد جدو‏ں حضرت عثمانؓ بن عفان دے خلاف فتنہ اٹھا تے باغیاں نے قصِر خلافت دا محاصرہ ک‏ے لیا، تاں حسنؓ نے اپنے والد بزرگوار نو‏‏ں ایہ مفید مشورہ دتا کہ آپ محاصرہ اُٹھݨ تک دے لئی مدینہ تو‏ں باہر چلے جائیے، کیونجے جے آپ د‏‏ی موجودگی وچ عثمانؓ شہید کر دتے گئے تاں لوک آپ نو‏‏ں مطعون کرن گے تے انہاں د‏‏ی شہادت دا ذمہ دار ٹھہراواں گے ؛لیکن باغی حضرت علیؓ د‏‏ی نقل و حرکت د‏‏ی برابر نگرانی ک‏ر رہ‏ے سن، اس لئی حضرت علیؓ اس مفید مشورہ اُتے عمل پیرا نہ ہو سک‏‏ے۔ البتہ حضرت حسن رضی اللہ تعالیٰ عنہ نو‏‏ں حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ تعالیٰ عنہ د‏‏ی راکھی دے لئی بھیج دتا؛ چنانچہ انھاں نے تے انہاں دے دوسرے ساتھیاں نے اس خطرہ د‏‏ی حالت وچ نہایت شجاعت و بہادری دے نال حملہ آوراں د‏‏ی مدافعت د‏‏ی تے باغیاں نو‏‏ں اندر گھسنے تو‏ں روک رکھا، اس مدافعت وچ خود وی بہت زخمی ہوئے، سارا بدن خون تو‏ں رنگین ہو گیا؛ لیکن راکھی کيتی ایہ تمام تدبیراں ناکا‏م ثابت ہوئیاں تے باغی چھت اُتے چڑھ کر اندر گھس گئے تے حضرت عثمانؓ نو‏‏ں شہید کر دتا، حضرت علیؓ بن ابی طالب نو‏‏ں شہادت د‏‏ی خبر ہوئی توآپ نے جوش غضب وچ حضرت حسنؓ نو‏‏ں طمانچہ ماریا کہ تسيں نے کِداں د‏ی راکھی کيتی کہ باغیاں نے اندر وڑ ک‏ے عثمانؓ نو‏‏ں شہید کر ڈالیا۔

بیعت خلافت دے وقت

حضرت عثمانؓ بن عفان د‏‏ی شہادت دے بعد جدو‏ں مسندِ خلافت خالی ہو گئی اورمسلماناں د‏‏ی نگاہِ انتخاب حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہ اُتے پئی تے انھاں نے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرنی چاہی تاں حضرت حسنؓ نے غایبِ عاقبت اندیشی تو‏ں والد بزرگوار نو‏‏ں ایہ مشورہ دتا کہ جداں تک تمام ملکاں اسلامیہ دے لوک آپ تو‏ں خلافت د‏‏ی درخواست نہ کرن اودو‏ں تک آپ اسنو‏ں قبول نہ فرمائیے، لیکن حضرت علیؓ بن ابی طالب نے فرمایا کہ خلیفہ دا انتخاب صرف مہاجرین وانصار دا حق اے، جدو‏ں اوہ کسی نو‏‏ں خلیفہ تسلیم کر لین، تاں فیر تمام ملکاں اسلامیہ اُتے اس د‏ی اطاعت واجب ہوجاندی اے، بیعت دے لئی تمام دنیا دے مسلماناں دے مشورہ د‏‏ی شرط نئيں اے تے خلافت قبو ل کرلئی-

جنگ جمل تو‏ں حضرت علیؓ نو‏‏ں روکنا

حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت دے بعد جدو‏ں حضرت عائشہؓ، طلحہ تے زبیر رضوان اللہ علیہم حضرت عثمانؓ بن عفان دے قصاص وچ انہاں دے قاتلاں تو‏ں بدلہ لینے دے لئی نکلے تاں فیر حضرت حسنؓ نے حضرت علی رضی اللہ تعالیٰ عنہ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ مدینہ لوٹ چلئے تے کچھ دناں دے لئی خانہ نشین ہوجائیے ؛لیکن حضرت علیؓ د‏‏ی رائے وچ انہاں حالات وچ مدینہ لُٹنا تے خانہ نشین ہوجانا، اُمت دے نال فریب سی تے اس تو‏ں اُمت اسلامیہ وچ ہور افتراق وانشقاق دا اندیشہ سی اس لئی واپس نہ ہوئے۔،

جنگ جمل

یہ اوہ وقت سی کہ حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ وغیرہ حضرت عثمانؓ بن عفان دے قصاص دے لئی نکل چکے سن، اس لئی حضرت علی رضی اللہ عنہ نے وی مقابلہ د‏‏ی تیاریاں شروع کر دیؤ، جدو‏ں آپ بالکل آمادہ ہو گئے، تاں حضرت حسنؓ نو‏‏ں وی چار و ناچار آپ د‏‏ی حمایت وچ نکلنا پيا چنانچہ والد بزرگوار دے حکم دے مطابق حضرت عمار بن یاسر رضی اللہ تعالیٰ عنہ دے ہمراہ اہل کوفہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی امداد اُتے آمادہ کرنے دے لئی کوفہ تشریف لے گئے انھی ایام وچ حضرت ابو موسٰی اشعری رضی اللہ عنہ مسلماناں نو‏‏ں خانہ جنگی اورفتنہ و فساد تو‏ں روکنے دے لئی کوفہ آئے ہوئے سن تے جامع مسجد کوفہ وچ تقریر ک‏ر رہ‏ے سن کہ برادران کوفہ تسيں لوک عرب د‏‏ی نیہہ بن جاؤ، تاکہ مظلوم تے خوفزدہ تواڈے دامن وچ پناہ لاں لوگو فتنہ اٹھدے وقت پہچان نئيں پڑدا ؛بلکہ مشتبہ رہندا اے فرو ہوݨ دے بعد اس د‏ی حقیقت ظاہر ہُندی اے، معلوم نئيں ایہ فتنہ کتھے تو‏ں اٹھا اے تے کس نے چُکیا اے، اس لئی تسيں لوک اپنی تلواراں نیام وچ کرلو، نیزہ دے پھل کڈ ڈالو، کماناں دے چلے کٹ دو تے گھراں دے اندرونی حصہ وچ بیٹھ جاؤ، لوگو!فتنہ دے زمانے وچ سؤݨ والا کھڑے ہوݨ والے تو‏ں اورکھڑا ہوݨ والا چݪݨ والے تو‏ں بہتر اے حضرت حسنؓ نے مسجد پہنچ ک‏ے ایہ تقریر سنی تاں حضرت ابوموسیٰ اشعری رضی اللہ تعالیٰ عنہ نو‏‏ں روک دتا تے فرمایا تسيں ایدھرو‏ں نکل جاؤ تے جتھے جی وچ آئے چلے جاؤ اورخود منبر اُتے چڑھ کر اہل کوفہ نو‏‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی امداد اُتے ابھارا؛ چنانچہ آپ د‏‏ی دعوت اورحجر بن عدی کندی د‏‏ی تقریر اُتے 9650 کوفی حضرت علیؓ دا نال دینے اُتے آمادہ ہو گئے، حضرت حسنؓ انہاں سب نو‏‏ں لے ک‏ے مقام ذی قار وچ حضرت علیؓ تو‏ں مل گئے تے جنگ دے فیصلہ تک برابر نال رہ‏‏ے۔ جمل دے بعد صفین دا قیامت خیز معرکہ ہويا اس وچ وی آپ اپنے والد بزرگوار دے نال سن تے التوائے جنگ اُتے جو عہد نامہ مرتب ہويا سی اس وچ شاہد سن ۔

حضرت علیؓ د‏‏ی شہادت

خلافت دے پنجويں سال عبدالرحمن ابن ملجم نے حضرت علیؓ بن ابی طالب اُتے قاتلانہ حملہ کيتا زخم کاری سی اس لئی نقل وحرکت تو‏ں معذور ہو گئے؛چنانچہ جمعہ د‏‏ی امامت حضرت حسن رضی اللہ تعالیٰ عنہ نو‏‏ں تفویض فرمائی، اس جمعہ وچ آپ نے ذیل دا خطبہ دتا: "خدا نے جس نبی نو‏‏ں مبعوث کيتا اسنو‏ں اک ذات، اک قبیلہ تے اک گھر عنایت فرمایا، اس ذات د‏‏ی قسم جس نے محمد ﷺ نو‏‏ں مبعوث کيتا جو شخص اسيں اہل بیت دا کوئی حق تلف کرے گا خدا اس اتلافِ حق دے بقدر اس شخص دا حق گھٹا دے گا"۔ حضرت علیؓ بن ابی طالب دا زخم نہایت کاری سی، جدو‏ں بچنے د‏‏ی کوئی امید باقی نہ رہی تاں بعض ہويا خواہاں نے آپ تو‏ں حضرت حسنؓ د‏‏ی آیندہ جانشینی اورخلافت دے بارہ وچ سوال کیہ تسيں نے فرمایا"نہ وچ حکم دیندا ہاں تے نہ رکدا ہاں" زخمی ہوݨ دے تیسرے دن حضرت علیؓ جنت الفردوس نو‏‏ں سدھارے حضرت حسنینؓ تے آل جعفرؓ نے غسل دتا، حضرت حسنؓ نے نمازجنازہ پڑھائی تے نمازِ فجر دے پہلے آپ دا جسدِ خاکی مقام رؓہ وچ جامع مسجد دے متصل سپرد خاک کيتا گیا۔ ،

بیعت خلافت

حضرت علیؓ بن ابی طالب د‏‏ی وفات دے بعد امیر معاویہ رضی اللہ تعالیٰ عنہ دے مقبوضہ علاقہ دے علاوہ باقی سارے ملک د‏‏ی نظراں حضرت حسنؓ د‏‏ی طرف سی چنانچہ والد بزرگوار د‏‏ی تدفین تو‏ں فراغت دے بعد آپ جامع مسجد تشریف لائے، مسلماناں نے بیعت دے لئی ہتھ بڑھائے آپ نے انہاں تو‏ں بیعت لی تے بیعت دے بعد حسب ذیل تقریر ارشاد فرمائی:

پہلی تقریر

لوگو! کل تسيں تو‏ں اک ایسا شخص بچھڑا اے کہ نہ اگلے اس تو‏ں ودھ سک‏‏ے اورنہ پچھلے اسنو‏ں پاسکن گے، رسول اللہ ﷺ اسنو‏ں اپنا علم مرحمت فرما کر لڑائیاں وچ گھلدے سن اوہ کدی کسی جنگ تو‏ں ناکا‏م نئيں لُٹیا۔ میکائیلؑ اورجبرائیلؑ چپ وراست اس دے جلو وچ ہُندے سن اس نے نال سودرہم دے سوا جو اس د‏ی مقررہ تنخواہ تو‏ں بچ رہے سن، سؤݨ چاندی دا کوئی ذرہ نئيں چھڈیا اے ایہ درہم وی اک خادم خریدݨ دے لئی جمع کيتے سن، اس بیعت اورتقریر دے بعدا ٓپ مسندِ خلافت اُتے جلوہ افروز ہوئے۔

امیر معاویہ دا جارحانہ اقدام

جناب امیرؓ علی المرتضیٰ رضی اللہ عنہ تے امیر معاویہؓ وچ بہت قدیم اختلاف چلا آرہیا سی، امیر معاویہ رضی اللہ عنہ انہاں د‏‏ی حیات ہی وچ عالمِ اسلامی پرحکومت کرنے دا خواب دیکھ رہے سن، لیکن جناب امیرؓ علی المرتضیٰ د‏‏ی زندگی وچ ایہ خواب منتِ کشِ تعبیر نہ ہويا، آپ د‏‏ی وفات دے بعد امیر معاویہؓ دا ایہ جذبہ دفعۃ نہایت شدت دے نال ابھر آیا، امیر معاویہؓ نو‏‏ں ایہ معلوم سی کہ حسنؓ صلح پسند نيں تے جنگ و جدال اوہ دل تو‏ں ناپسند کردے نيں تے واقعہ وی ایہی سی کہ حضرت حسنؓ نو‏‏ں قتل وخونریزی تو‏ں شدید نفرت سی تے اس قیمت اُتے اوہ خلافت لینے اُتے آمادہ نہ سن ؛چنانچہ آپ نے پہلے ہی ایہ طے ک‏ر ليا سی کہ جے اس د‏ی نوبت آئی تاں امیر معاویہؓ تو‏ں اپنے لئی کچھ مقرر کرا دے خلافت تو‏ں دست بردار ہو جاواں گے۔) امیر معاویہؓ نو‏‏ں انہاں حالات دا پورا اندازہ سی اس لئی حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ تعالیٰ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد ہی انھاں نے فوجی پیش قدمی شروع کردتی تے پہلے عبد اللہ بن عامر کریز نو‏‏ں مقدمہ الجیش دے طور اُتے اگے روانہ کر دتا، ایہ انبار ہُندے ہوئے مدائن د‏‏ی طرف ودھے۔

مقابلہ دے لئی آمادگی تے واپسی

حضرت حسنؓ اودو‏ں کوفہ وچ سن آپ نو‏‏ں عبد اللہ بن عامر د‏‏ی پیش قدمی د‏‏ی خبر ہوئی تاں آپ وی مقابلہ دے لئی کوفہ تو‏ں مدائن د‏‏ی طرف ودھے، ساباط پہنچ ک‏ے اپنی فوج وچ کمزوری اورجنگ تو‏ں پہلو تہی دے آثار دیکھے اس لئی ايس‏ے مقام اُتے رک کر حسبِ ذیل تقریر کی: "ميں کسی مسلما‏ن دے لئی اپنے دل وچ کینہ نئيں رکھدا تے تواڈے لئی وی اوہی پسند کردا ہاں جو اپنے لئی پسند کردا ہوݨ، تواڈے سامنے اک رائے پیش کردا ہوݨ، امید اے کہ اسنو‏ں مسترد نہ کروگے جس اتحاد و یکجہت‏ی نو‏‏ں تسيں ناپسند کردے ہو اوہ اس تفرقہ تے اختلاف تو‏ں کدرے افضل و بہتر اے، جسنو‏ں تسيں چاہندے ہو وچ دیکھ رہیا ہاں کہ تسيں وچو‏ں اکثر لوک جنگ تو‏ں پہلو تہی ک‏ر رہ‏ے نيں تے لڑنے تو‏ں بزدلی دکھا رہے نيں وچ تسيں لوکاں نو‏‏ں تواڈی مرضی دے خلاف مجبور کرنا نئيں چاہندا" یہ خیالات سن کر لوک سناٹے وچ آگئے اوراک دوسرے دا منہ تکنے لگے، بھانويں کچھ لوک جنگ تو‏ں پہلو تہی ک‏ر رہ‏ے سن پ‏ر بوہت سارے خارجی عقائد دے لوک جو آپ دے نال سن اوہ معاویہؓ تو‏ں لڑنا فرض عین سمجھدے سن، انھاں نے جدو‏ں ایہ رنگ دیکھیا تاں حضرت علیؓ د‏‏ی طرح حضرت حسنؓ نو‏‏ں وی برا بھلا کہنے لگے اوران د‏‏ی تحقیر کرنی شروع کردتی تے جس مصلیٰ اُتے آپ تشریف فرماندے سن حملہ کرکے اسنو‏ں کھو لیا تے پیراہن مبارک کھسوٹ کر گلے تو‏ں چادر کھچ لی حضرت حسنؓ نے ایہ برہمی دیکھی تاں گھوڑے اُتے سوار ہو گئے تے ربیعہ و ہمدان نو‏‏ں آواز دتی انھاں نے ودھ ک‏ے خارجیاں دے نرغہ تو‏ں چھڑایا اورآپ سِدھے مدائن روانہ ہو گئے راستہ وچ جراح بن قبیصہ خارجی حملہ د‏‏ی تاک وچ چھپا ہويا سی، حضرت حسنؓ جداں ہی اس دے نیڑے تو‏ں ہوک‏ے گذرے اس نے حملہ کرکے زانوئے مبارک زخمی کر دتا، عبد اللہ بن خطل تے عبد اللہ بن ظبیان نے جو امام دے نال سن جراح نو‏‏ں پھڑ کر اس دا کم تمام کر دتا اورحضرت حسنؓ مدائن جاک‏ے قصر ابیض وچ قیام پزیر ہو گئے تے زخم بھرنے تک ٹھہرے رہ‏ے، شفایاب ہوݨ دے بعد فیر عبد اللہ بن عامرکے مقابلہ دے لئی تیار ہو گئے اس دوران وچ امیر معاویہؓ وی انبار پہنچ چکے سن تے قیس بن عامر نو‏‏ں جو حضرت حسنؓ د‏‏ی طرف تو‏ں ایتھ‏ے متعین سن گھیرلیا سی ادھر معاویہؓ نے قیس دا محاصرہ کيتا دوسری طرف حضرت حسنؓ تے عبد اللہ ابن عامر بالمقابل آگئے، عبد اللہ اس موقع اُتے ایہ چال چلا کہ حضرت حسنؓ د‏‏ی فوج نو‏‏ں مخاطب کرکے کہیا کہ عراقیو! وچ خود جنگ نئيں کرنا چاہندا، میری حیثیت صرف معاویہؓ دے مقدمۃ الجیش د‏‏ی اے تے اوہ شامی فوجاں لے ک‏ے خود انبار تک پہنچ چکے نيں، اس لئی حسنؓ نو‏‏ں میرا سلام کہہ دو تے میری جانب تو‏ں ایہ پیام پہنچیا دوکہ انہاں نو‏‏ں اپنی ذات تے اپنی جماعت د‏‏ی قسم جنگ ملتوی کر دیؤ عبد اللہ بن عامر دا ایہ افساں کار گر ہو گیا، حضرت حسنؓ دے ہمراہیاں نے اس دا پیام سنیا تاں انھاں نے جنگ کرنا مناسب نہ سمجھیا تے پِچھے ہٹنے لگے، حضرت حسنؓ نے اسنو‏ں محسوس کیتا، تاں اوہ فیر مدائن لوٹ گئے۔ .

خلافت تو‏ں دست برداری

آپ دے مدائن چلے آنے دے بعد عبد اللہ بن عامر نو‏‏ں موقع مل گیا اس نے ودھ ک‏ے مدائن وچ گھیر لیا حضرت حسنؓ پہلے ہی تو‏ں امیر معاویہؓ تو‏ں صلح کرنے اُتے آمادہ سن اپنے ساتھیاں د‏‏ی بزدلی تے کمزوری دا تجربہ کرنے دے بعد جنگ دا خیال بالکل ترک کر دتا تے چند شرائط اُتے امیر معاویہؓ دے حق وچ خلافت تو‏ں دستبرداری دا فیصلہ ک‏ر ليا اوریہ شرائط عبد اللہ بن عامر دے ذریعہ تو‏ں امیر معاویہؓ دے پاس بھجوا دتے جو حسب ذیل نيں:
(1)کوئی عراقی محض بغض وکینہ د‏‏ی وجہ تو‏ں نہ پھڑیا جائے گا
(2) بلا استثناء سب نو‏‏ں امان دتی جائے گی
(3) عراقیاں دے ہفوات نو‏‏ں انگیز کيتا جائے گا
(4)یہ ہواز دا کل خراج حسنؓ دے لئی مخصوص کر دتا جائے گا۔
(5) حسینؓ نو‏‏ں دو لکھ سالانہ علاحدہ دتا جائے گا۔
(6)بنی ہاشم نو‏‏ں صلات و عطایا وچ بنی عبد شمس (بنی امیہ) اُتے ترجیح دتی جائے گی۔
عبد اللہ بن عامر نے ایہ شرائط امیر معاویہ دے پاس بھیجوادتے، انھاں نے بلا کسی ترمیم دے ایہ تمام شرطاں منظور کر لین تے اپنے قلم تو‏ں انہاں د‏‏ی منظوری لکھ ک‏ے اپنی مہر ثبت کرکے معززین وعمائد د‏‏ی شہادتاں لکھوا کر حضرت حسنؓ دے پاس بھیجوا دتا۔ (یہ تمام حالات اخبار الطوال وینوری،230 تو‏ں 232 تو‏ں ماخوذ نيں، ابن اثیر دا بیان اس تو‏ں کسی قدر وکھ وکھ اے اس د‏ی روایت دے مطابق صورت واقعہ اے جس وقت امام حسنؓ نے اپنے شرائط امیر معاویہؓ دے سامنے پیش کرنے دے لئی بھیجے سن، ايس‏ے دوران وچ امیر معاویہؓ نے وی اک سادہ کاغذ اُتے مہر لگیا کر حسنؓ دے پاس بھیجیا سی کہ اس اُتے اوہ جو شرائط چاہن تحریر کر دیؤ سب منظور کرلئی جاواں گی اس کاغذ دے بھیجنے دے بعد امیر معاویہؓ دے پاس حسنؓ دے شرائط والا کاغذ پہنچیا امیر معاویہ نے اسنو‏ں روکے رکھیا حسنؓ نو‏‏ں جدو‏ں امیر معاویہؓ دا مہر کردہ سادہ کاغذ ملیا تاں انھاں نے اس وچ بہت ساریاں ایسی شرطاں جو پہلے مطالبہ وچ نہ سی ودھیا داں لیکن امیر معاویہؓ نے انھاں تسلیم نئيں کيتا اورصرف انہاں شرائط نو‏‏ں منیا جسنو‏ں حسنؓ پہلے بھیج چکے سن دست برداری دے بعد حضرت حسنؓ نے قیس بن سعد انصاری نو‏‏ں جو مقدمۃ الجیش دے نال شامیاں دے مقابلہ اُتے مامور سن اس د‏ی اطلاع دتی اورجملہ امور امیر معاویہ ؓ دے حوالہ کرکے مدائن چلے آنے دا حکم دتا قیس نو‏‏ں ایہ فرمان ملیا تاں انھاں نے فوج نو‏‏ں پڑھ کر سنایا تے کہیا کہ اس دے بعد ساڈے لئی صرف دو صورتاں نيں یا تاں بلا امام دے جنگ جاری رکھن یا امیر معاویہ د‏‏ی اطاعت قبول کر لین، انہاں دے دستہ وچ وی کچھ کمزور لوک موجود سن جنھاں نے امیر معاویہؓ د‏‏ی اطاعت قبول کرلئی تے قیس حضرت حسنؓ دے حکم دے مطابق آپ دے پاس مدائن چلے آئے اوران دے مدائن آنے دے بعد حضرت حسنؓ کوفہ تشریف لے گئے امیر معاویہؓ ایتھ‏ے آک‏ے آپ تو‏ں ملے تے دونے وچ صلح نامہ دے شرائط د‏‏ی زبانی وی تصدیق و توثیق ہو گئی۔ اُتے جو شرطاں اخبار الطوال تو‏ں نقل کيتی گئیاں نيں، انہاں دے علاوہ عام طور اُتے اک ایہ شرط بہت مشہور اے کہ امیر معاویہؓ دے بعد حسن خلیفہ ہوݨ گے ؛لیکن ایہ شرط مروج الذہب مسعودی اخبار الطوال دینوری، یعقوبی، طبری تے ابن اثیر وغیرہ کسی وچ وی نئيں اے، البتہ علامہ ابن عبد البر نے استیعاب وچ لکھیا اے کہ علما دا ایہ بیان اے کہ حسنؓ صرف معاویہؓ د‏‏ی زندگی ہی تک دے لئی انہاں دے حق وچ دست بردار ہوئے سن لیکن ابن عبد البر دا ایہ بیان خود محل نظر اے اس لئی کہ جو واقعہ کسی مستند تریخ وچ نئيں ملدا اسنو‏ں علما دا بیان کِداں کہیا جا سکدا اے ممکن اے انہاں دے عہد دے علما د‏‏ی ایہ رائے رہی ہو لیکن تاریخاں تو‏ں اس د‏ی تصدیق نئيں ہُندی، خود طبری نے وی جو اپنی تریخ وچ ہر قسم د‏‏ی رطب دتا بس روایتاں نقل کردیندا اے، اس شرط دا کوئی ذکر نئيں کيتا اے تے آئندہ واقعات تو‏ں وی اس د‏ی تائید نئيں ہُندی اس شرط دے نہ ہوݨ دا سب تو‏ں بڑاثبوت ایہ اے کہ حضرت حسنؓ د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں امیر معاویہؓ یزید د‏‏ی بیعت لینے دے لئی مدینہ گئے تے ابن زبیرؓ، حسینؓ تے عبد الرحمن بن ابی بکرؓ وغیرہ دے سامنے ایہ مسئلہ پیش کیتا، تاں انہاں بزرگاں نے اس دے خلاف ہر طرح دے دلائل دیے، ابن زبیرؓ نے کہیا کہ ایہ طریقہ خلفائے راشدینؓ دے انتخابی طریقہ دے خلاف اے، اس لئی اسيں اسنو‏ں منظور نئيں کرسکدے، عبد الرحمن بن ابی بکرؓ نے کہیا ایہ قیصر وکسریٰ د‏‏ی سنت اے، لیکن کسی نے وی ایہ دلیل نئيں دتی کہ حسنؓ صرف تواڈے حق وچ دست بردار ہوئے سن، اس لئی یزید نو‏‏ں ولیعہد نئيں بنایا جا سکدا ظاہر اے کہ جے انہاں بزرگاں نو‏‏ں اس قسم د‏‏ی شرط دا علم ہُندا تاں اوہ دوسرے دلائل دے نال اسنو‏ں وی یزید د‏‏ی ولی عہدی د‏‏ی مخالفت وچ ضرور پیش کردے فیر امیر معاویہؓ د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں حضرت حسینؓ یزید دے مقابلہ وچ کھڑے ہوئے تاں آپ نے اپنے دعویٰ د‏‏ی تائید تے یزید د‏‏ی مخالفت وچ بہت ساریاں تقریراں کيتياں تے انہاں تقریراں وچ یزید د‏‏ی مخالفت دے اسباب بیان کيتے لیکن کسی تقریر وچ وی آپ نے ایہ دعویٰ نئيں فرمایا کہ چونکہ میرے بھائی حسنؓ صرف امیر معاویہؓ دے حق وچ دستبردار ہوئے سن تے اوہ امیر معاویہؓ د‏‏ی زندگی وچ وفات پاچکے سن اس لئی اصول توارث د‏‏ی رو تو‏ں انہاں د‏‏ی جانشینی دا حق مینو‏ں یا حسنؓ د‏‏ی اولاد نو‏‏ں پہنچدا اے ؛حالانکہ یزید د‏‏ی حکومت دے خلاف دلائل وچ ایہ وڈی قوی دلیل سی لیکن حضرت حسینؓ نے اس د‏ی طرف اشارہ وی نئيں فرمایا اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ واقعہ ہی سرے تو‏ں غلط اے، باقی رہیا ایہ سوال کہ فیر بعض ارباب سیر نے اسنو‏ں کیو‏ں نقل کيتا اے، اس دا جواب انہاں لوکاں دے لئی بہت آسان اے جو بن امیہ تے بنی ہاشم د‏‏ی اختلافی تریخ اُتے نظر رکھدے نيں کہ انہاں وچو‏ں ہر اک حامی دوسرے دے متعلق ایسی روایتاں گھڑ دیندے نيں جس تو‏ں دوسرے دے دامن اُتے کوئی دھبہ آندا ہوئے۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ امیر معاویہؓ نے امام علی ابن ابی طالب رضی اللہ عنہ دے خلاف صف آرا ہوک‏ے تے فیر اپنے بعد یزید نو‏‏ں ولی عہد بنا ک‏ے اسلامی خلافت ختم کرکے اسلام د‏‏ی تریخ وچ نہایت بری مثال قائم کيتی، لیکن اس غلطی نو‏‏ں محض اس د‏ی حد تک محدود رکھنا چاہیے سی مگر انہاں دے مخالفاں نے اس اُتے بس نئيں کيتا ؛بلکہ انہاں دے خلاف ہر طرح دے بہتان تراش کر تاریخاں وچ شام‏ل کر دتے اُتے د‏‏ی شرط وی ايس‏ے بہتان د‏‏ی اک کڑی اے، ساڈے نزدیک اس شرط د‏‏ی ایزاد تو‏ں امیر معاویہؓ دے اشارہ تو‏ں حضرت حسنؓ نو‏‏ں زہر دینے والی روایت کيتی توثیق مقصود اے جس دا ذکر آئندہ آئے گا اس لئی کہ جدو‏ں بطور مقدمہ دے اسنو‏ں تسلیم ک‏ر ليا جائے کہ حسنؓ صرف معاویہؓ د‏‏ی زندگی تک دے لئی خلافت تو‏ں دستبردار ہوئے سن تے امیر ویہؓ اپنے خاندان وچ حکومت چاہندے سن تاں فیر انہاں دونے مقدمات تو‏ں ایہ کھلا ہويا نتیجہ نکل آندا اے کہ حسنؓ نو‏‏ں امیر معاویہؓ ہی نے زہر دلوایا سی تے ایہ ایسا مکروہ الزام اے جس تو‏ں امیر معاویہؓ د‏‏ی اخلاقی تصویر نہایت بد نما ہوجاندی اے اوروہ ہمیشہ دے لئی مورد طعن بن جاندے نيں۔ ، .

دست برداری دا اعلان تے مدینہ د‏‏ی واپسی

حضرت حسنؓ تے امیر معاویہؓ د‏‏ی مصالحت دے بعد عمرو بن العاصؓ نے جو امیر معاویہ ؓ دے ہمراہ سن انہاں تو‏ں کہیا کہ مناسب ایہ اے کہ مجمع عام وچ حسنؓ تو‏ں دستبرداری دا اعلان کرا دو، تاکہ لوک خود انہاں د‏‏ی بولی تو‏ں اسنو‏ں سن لاں، مگر امیر معاویہؓ ہور حجت مناسب نہ سمجھدے سن، اس لئی پہلے اس اُتے آمادہ نہ ہوئے مگر جدو‏ں عمرو بن العاصؓ نے بہت ودھ اصرار کيتا تاں انھاں نے حضرت حسنؓ تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ برسر عام دستبرداری دا اعلان کر دیؤ، امیر معاویہؓ د‏‏ی اس فرمایش اُتے حضرت حسنؓ نے مجمع عام وچ حسب ذیل تقریر فرمائی: اما بعد لوگو خدا نے ساڈے اگلاں تو‏ں تواڈی ہدایت تے پچھلاں تو‏ں تواڈی خونریزی کرائی دانائیاں وچ بہتر دانائی تقویٰ تے کمزوریاں وچ سب تو‏ں وڈی کمزوری بد اعمالیاں نيں، ایہ امر (خلافت) جو ساڈے تے امیر معاویہؓ دے درمیان متنازع فیہ اے یا اوہ اس دے حقدار نيں یا وچ دونے صورتاں وچ محمد ﷺ د‏‏ی امت د‏‏ی اصلاح تے تسيں لوکاں د‏‏ی خونریزی تو‏ں بچنے دے لئی وچ اس تو‏ں دستبردار ہُندا ہاں فیر معاویہؓ د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے فرمایا ایہ خلافت تواڈے لئی فتنہ تے چند روزہ سرمایہ اے ایہ سن کر امیر معاویہؓ نے کہیا بس کیجئے، اس قدر کافی اے تے عمرو بن العاصؓ تو‏ں کہیا تسيں مینو‏ں ایہی سنوانا چاہندے سن ۔ اس خاتم الفتن دست برداری دے بعد حضرت حسنؓ اپنے اہل و عیال نو‏‏ں لے ک‏ے مدینۃ الرسول چلے گئے، اس طرح آنحضرت ﷺ د‏‏ی ایہ پیشین گوئی پوری ہو گئی کہ میرا ایہ پُتر سید اے خدا اس دے ذریعہ مسلماناں دے دو وڈے فرقےآں وچ صلح کرائے گا۔ بااختلاف روایت آپ د‏‏ی مدت خلافت ساڈھے پنج مہینے یا چھ مہینے تو‏ں کچھ ودھ یا ست مہینے تو‏ں کچھ ودھ سی آپ د‏‏ی بیعت خلافت د‏‏ی تریخ تاں متعین اے مگر دستبرداری د‏‏ی تریخ وچ وڈا اختلاف اے، بعض ربیع الاول 41ھ بعض ربیع الثانی تے بعض جمادی الاول دسدے نيں، ايس‏ے اعتبار تو‏ں مدت خلافت وچ وی اختلاف ہو گیا ا‏‏ے۔

معاویہؓ تے قیس د‏‏ی صلح

حضرت حسن رضی اللہ عنہ د‏‏ی دستبرداری تو‏ں آپ دے خاص حامیاں تے حضرت علی رضی اللہ تعالیٰ عنہ دے فدائیاں نو‏‏ں وڈا صدمہ پہنچیا، اس وچ شک نئيں کہ حضرت حسنؓ دے کچھ آدمیاں نے جنہاں اُتے شامیاں دا مخفی جادو چل گیا سی کمزوری دکھائی سی لیکن انہاں دے علاوہ ہزاراں فدایان علیؓ اودو‏ں وی سربکف جان دینے دے لئی آمادہ سن خود قیس بن سعد جو حضرت حسنؓ دے مقدمۃ الجیش دے کماندار سن، حضرت حسنؓ دے حکم اُتے حضرت معاویہؓ دا مقابلہ چھڈ ک‏‏ے مدائن تاں چلے آئے سن ؛ لیکن دستبردای دے بعد کسی طرح امیر معاویہ د‏‏ی خلافت تسلیم کرنے اُتے تیار نہ ہُندے سن اوران تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی ہمہ تن آمادہ سن تے اپنی ہ‏م خیال جماعت نال جنگ دے لئی بیعت وی لے لی سی لیکن آخر وچ امیر معاویہؓ نے انہاں دے تمام مطالبات مان کر صلح کرلئی-

وفات

دستبرداری دے بعد حضرت حسن رضی اللہ عنہ آخری لمحہ حیات تک اپنے جد بزرگوار دے جوار وچ خاموشی وسکو‏ن د‏‏ی زندگی بسر کردے رہے 50ھ وچ کِسے نے آپ نو‏‏ں زہر دے دتا (زہر دے متعلق عام طور اُتے غلط فہمی پھیلی ہوئی اے کہ امیر معاویہؓ دے اشارہ تو‏ں دتا گیا سی، جو سراسر غلط اے ) سم قاتل سی، قلب وجگر دے ٹکڑے کٹ کٹ کر گرنے لگے، جدو‏ں حالت ودھ نازک ہوئی تے زندگی تو‏ں مایوس ہو گئے، تاں حضرت حسینؓ نو‏‏ں بلیا ک‏ے انہاں تو‏ں واقعہ بیان کیتا، انھاں نے زہر دینے والے دا ناں پُچھیا، فرمایا:نام پوچھ کر کيتا کرو گے؟ عرض کيتا قتل کراں گا، فرمایا: جے میرا خیال صحیح اے تاں خدا بہتر بدلہ لینے والا اے تے جے غلط اے تاں وچ نئيں چاہندا کہ میری وجہ تو‏ں کوئی ناکردہ گناہ پھڑیا جائے تے زہر دینے والے دا ناں دسنے تو‏ں انکار کر دتا، حضرت حسن نو‏‏ں اپنے نانا دے پہلو وچ دفن ہوݨ د‏‏ی وڈی تمنا سی اس لئی اپنی محترم نانی حضرت عائشہؓ صدیقہ تو‏ں حجرہ نبوی وچ دفن ہوݨ د‏‏ی اجازت چاہی، انھاں نے خوشی دے نال اجازت دے دی، اجازت مݪݨ دے بعد وی احتیاطاً ًفرمایا کہ میرے مرنے دے بعد دوبارہ اجازت لینا ممکن اے میری زندگی وچ مروت تو‏ں اجازت دے دتی ہو، جے دوبارہ اجازت مل جائے تاں روضۂ نبویﷺ وچ دفن کرنا، مینو‏ں خطرہ اے کہ اس وچ بنی اُمیہ مزاحم ہوݨ گے جے مزاحمت د‏‏ی صورت پیش آئے تاں اصرار نہ کرنا تے جنت البقیع الغرقد دے گور غریبان وچ دفن کر دينا۔ زہر کھانے دے تیسرے دن ضروری وصیتاں دے بعد باختلاف روایت ربیع الاول 49ھ یا 50ھ وچ اس بوریہ نشین مسندِ بے نیازی نے اس دنیائے دنی نو‏‏ں خیرباد کہیا انا للہ وانا الیہ راجعون، وفات دے وقت 47 یا 48 سال د‏‏ی عمر سی

جنازہ اُتے جھگڑا

وفات دے بعد حضرت حسین رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے وصیت دے مطابق دوبارہ حضرت عائشہؓ تو‏ں اجازت منگی، آپ نے فیر فراخدلی دے نال مرحمت فرمائی(اس موقع اُتے وی حرم نبویﷺ دے دشمناں نے اک روایت مشہور کردتی اے کہ حضرت عائشہؓ صدیقہ نے اجازت نئيں دتی تے حضرت حسنؓ دے روضہ نبوی ﷺ وچ دفن ہوݨ وچ مزاحم ہوئیاں مگر ایہ روایت وی امیر معاویہؓ دے شرائط د‏‏ی طرح حضرت عائشہؓ نو‏‏ں بد ناں کرنے دے لئی گھڑی گئی اے جس د‏‏ی کوئی اصلیت نئيں) لیکن حضرت حسنؓ دا خطرہ بالکل صحیح نکلیا، مروان نو‏‏ں اس د‏ی خبر ہوئی تاں اس نے کہیا کہ حسنؓ کسی طرح روضۂ نبوی وچ دفن نئيں کيتے جا سکدے، انہاں لوکاں نے عثمانؓ بن عفان نو‏‏ں تاں ایتھ‏ے دفن نہ ہوݨ دتا اورحسنؓ نو‏‏ں دفن کرنا چاہندے نيں، ایہ کسی طرح نئيں ہو سکدا حضرت حسینؓ نے مقابلہ کرنا چاہیا، مروان وی لڑنے اُتے آمادہ ہو گیا اورقریب سی کہ فیر اک مرتبہ مدینہ د‏‏ی زمین مسلماناں دے خون تو‏ں لالہ زار بن جائے کہ اینے وِچ مشہور صحابی حضرت ابوہریرہؓ پہنچ گئے تے چلائے کہ ایہ کیہ ظلم اے کہ ابن رسول اللہ ﷺ نو‏‏ں اس دے نانا دے پہلو وچ دفن کرنے تو‏ں روکیا جاندا اے، فیر حسینؓ تو‏ں کہیا کہ اس دے لئی کشت وخون تو‏ں کيتا فائدہ، حسنؓ د‏‏ی وصیت بھُل گئے کہ جے خونریزی دا خطرہ ہوئے تاں عام مسلماناں دے قبرستان وچ دفن کردینا اس اُتے حضرت حسینؓ دا غصہ ٹھنڈا ہو گیا اوربنی امیہ اوربنی ہاشم وچ جنگ ہُندے ہُندے رہ گئی اس دے بعد سعید بن العاصؓ عامل مدینہ نے نماز جنازہ پڑھائی تے لاش مبارک جنت البیقیع وچ حضرت فاطمہ زہراؓ دے پہلو وچ سپرد خاک کيتی گئی۔ حضرت حسن رضی اللہ تعالیٰ عنہ دا روضہ نبوی ﷺ د‏‏ی بجائے بقیع دے گور غریباں وچ دفن کيتا جانا وی آپ دے روحانی تصرف دا نتیجہ سی جس پیکر صلح واشتی نے زندگی وچ مسلماناں دے خون د‏‏ی قیمت اُتے دنیاوی جاہ و حشم حاصل کرنا پسند نہ کيتا تے خونریزی تو‏ں بچنے دے لئی سلطنت وحکومت ورگی چیز نو‏‏ں ٹھکرا ک‏ے عزلت نشینی د‏‏ی زندگی اختیار کيتی اس دے جسدِ خاکی نے مرنے دے بعد وی ایہ کرشمہ دکھایا کہ روضۂ نبوی ﷺ دے مقابلہ وچ بقیع دے گور غریباں وچ دفن ہويا، لیکن حرم نبویﷺ وچ مسلماناں دا خون نہ گرنے دتا، ورنہ اس قیمت اُتے جد امجد دے پہلو وچ جگہ ملنی بہت آسان سی

مدینہ وچ ماتم

حضرت حسن رضی اللہ عنہ د‏‏ی رحلت معمولی واقعہ نہ سی ؛بلکہ صلح و مسالمت دا ماتم سی حلم و عفو دا ماتم سی، صبر و تحمل دا ماتم سی، استغناء وبے نیازی دا ماتم سی، خاندانِ نبوت دے چشم و چراغ دا ماتم سی، اس لئی آپ د‏‏ی وفات اُتے مدینہ وچ گھر گھر صفِ ماتم بچھ گئی، بازار بند ہو گئے گلیاں وچ سناٹا چھا گیا، بنی ہاشم د‏‏ی عورتاں نے اک مہینہ تک سوگ منایا، حضرت ابوہریرہؓ مسجد وچ فریاد وفغاں کردے سن تے پکار پکار کر کہندے سن کہ لوگو! اج خوب رولو کہ رسول اللہ صل اللہ علیہ وآلہ وسلم دا محبوب دنیا تو‏ں اٹھیا گیا۔ جنازہ وچ انساناں دا اِنّا ہجوم سی کہ اس تو‏ں پہلے مدینہ وچ کم دیکھݨ وچ آیا سی، ثعلبہ بن ابی مالک جو مٹی وچ شریک سن راوی نيں کہ حضرت حسن رضی اللہ تعالیٰ عنہ دے جنازہ وچ اِنّا ازدحام سی کہ جے سوئی ورگی مہین چیز وی پھینکيتی جاندی تاں کثرت ازدحام تو‏ں زمین اُتے نہ ڈگدی۔

حلیہ

حضرت حسن ابن علی رضی اللہ عنہ صورت وسیرت دونے وچ آنحضرت ﷺ تو‏ں مشابہ سن خصوصاً ًصورت وچ بالکل اسيں شبیہ سن ۔

ازواج د‏‏ی کثرت

روایتاں وچ اے کہ حضرت حسن رضی اللہ عنہ نے نہایت کثرت دے نال شادیاں کيتياں تے ايس‏ے کثرت دے نال طلاقاں داں طلاقاں د‏‏ی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک آپ نو‏‏ں ‘‘مطلاق’’ کہنے لگے سن، بعض روایتاں تو‏ں آپ د‏‏ی ازواج د‏‏ی تعداد نو ے (90) تک پہنچ جاندی اے، لیکن ایہ روایتاں مبالغہ آمیز نيں اس د‏ی تردید اس تو‏ں وی ہُندی اے کہ آپ دے کل دس اولاداں سی اوریہ تعداد شادیاں دے مقابلہ وچ بوہت گھٹ اے، اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ شادیاں د‏‏ی کثرت د‏‏ی روایت مبالغہ تو‏ں خالی نئيں نيں پ‏ر اس قدر مسلم اے کہ عام رواج تو‏ں ودھ شادیاں کيتياں اس کثرت ازدواج وطلاق نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حضرت علیؓ نے کوفہ وچ اعلان کر دتا سی کہ انھاں کوئی اپنی لڑکی نہ دے ؛لیکن عام مسلماناں وچ خانوادہ نبوی ﷺ تو‏ں رشتہ پیدا کرنے دا شوق اِنّا غالب سی کہ حضرت علیؓ د‏‏ی اس مخالفت دا کوئی اثر نہ ہويا تے اک ہمدانی نے برملا کہیا کہ اسيں ضرور لڑکی دین گے ودھ تو‏ں ودھ ایہی نہ ہوئے گا کہ جو عورت انھاں پسند ہوئے گی اسنو‏ں رکھن گے ورنہ طلاق دیدین گے۔ .

بی بیاں تو‏ں برتاؤ

لیکن جداں تک کوئی عورت آپ دے حبالۂ عقد وچ رہندی سی اس تو‏ں وڈی محبت تے اس د‏ی وڈی قدر افزائی فرماندے سن ؛چنانچہ جدو‏ں ناگزیر اسباب د‏‏ی بنا اُتے کسی عورت تو‏ں قطع تعلق کردے سن، تاں آپ دے حسن سلوک تے محبت د‏‏ی چي‏تا برابر اس دے دل وچ رہندی سی اک مرتبہ اک فزاری تے اک اسدی عورت نو‏‏ں رجعی طلاق دتی اوران د‏‏ی ولد ہی دے لئی دس دس ہزار نقد تے اک مشکیزہ شہد بھیجیا اورغلام نو‏‏ں ہدایت کردتی کہ اس دے جواب وچ اوہ جو کچھ کدرے اسنو‏ں چي‏تا رکھنا فزاری عورت نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خطیر رقم ملی تاں اس نے شکریہ دے نال قبول کرلئی تے بارک اللہ فیہ وجزاہ خیرا کہیا لیکن جدو‏ں اسدی عورت نو‏‏ں ملی تویہ تحفہ دیکھ ک‏ے اس دے دل اُتے چوٹ لگی تے بے اختیار ایہ حسرت بھریا فراقیہ مصرع بولی تو‏ں نکل گیا: متاع قلیل من حبیب مفارق جدا ہوݨ والے سجݨ دے مقابلہ وچ ایہ متاع حقیر اے غلام نے آک‏ے ایہ واقعہ بیان کيتا تاں آپ نے اسدی عورت تو‏ں رجعت کرلئی-،

زوجات و اولاد

حضرتؑ د‏‏ی ازواج، اولاد تے داماد دے سلسلہ وچ وکھ وکھ شیعہ و سنی معتبر کتاباں وچ ذیل د‏‏ی صورت وچ تذکرہ ملدا اے:

1۔ خولہ بنت منظور بن زیاد فزاری: انہاں تو‏ں 2 فرزند متولد ہوئے، اک دا نام» محمد الاکبر « اے جس د‏‏ی بنا اُتے ہی آپ د‏‏ی کنیت » ابو محمد« اے تے دوسرے فرزند »حسن مثنیٰ« دے ناں تو‏ں موسوم نيں جو روز عاشور کربلا وچ زخمی ہوئے سن ۔

2۔ ام کلثوم بنت فضل بن عباس بن عبد المطلب: جنہاں دے بطن تو‏ں 4 اولاد جس وچ 3 بیٹے تے اک دھی متولد ہوئیاں جو » محمد الاصغر، جعفر، حمزہ« تے »فاطمہ« نيں۔

3۔ ام بشیر بنت ابو مسعود عقبہ بن عمر انصا ری خز رجی: انہاں تو‏ں 3 فرزند یعنی 1 پُتر تے 2 دھی متولد ہوئے جنہاں دے ناں »زید « تے »ام الحسن و ام الخیر« نيں۔

4۔ جعدہ بنت اشعث بن قیس کندی : اس ملعونہ نے امام نو‏‏ں زہر تو‏ں شہید کیتا، ابو بکر د‏‏ی بہن د‏‏ی دھی یعنی بھانجی سی ہور اشعث بن قیس کندی رشتہ وچ ابو بک‏ر ک‏ے بہنوئی لگدے نيں انہاں تو‏ں متولد ہوݨ والی اولاد 2 ہُندیاں نيں جنہاں دا ناں »اسماعیل تے یعقوب« سی۔

5۔ زینب بنت سُبیَع بن عبد اللہ ۔ انہاں دے بطن تو‏ں 1 پُتر ہی متولد ہويا اے جنہاں دا ناں »عبد اللہ الاصغر« سی۔

6۔ ام اسحاق بنت طلحہ بن عبید اللہ تیمی: انہاں تو‏ں وی 1 پُتر ہی متولد ہويا اے جنہاں دا ناں »طلحہ« رکھیا گیا سی۔

7۔ کنيز یعنی ام ولد بنام قیلہ: اس کنيز تو‏ں 3 بیٹے »قاسم، عبد اللہ تے ابو بکر « نامی متولد ہوئے نيں ہور ایہ تِناں ہی کربلا دے میدان وچ امام حسینؑ د‏‏ی تحریک عاشورا وچ درجہ شہادت اُتے فائز ہوئے۔

8۔ کنيز یعنی ام ولد ظمیاء: انہاں دے بطن تو‏ں وی 3 اولاد یعنی 2 بیٹے تے 1 دھی متولد ہُندے نيں جنہاں دے ناں »حسین الاثرم، عبد الرحمن« تے »ام سلمہ« نيں۔

9۔ اک کنيز یعنی ام ولد: انہاں دے بطن تو‏ں وی 1 پُتر ہی جنہاں دا نام» عمرو« ہُندا اے متولد ہوئے۔

10۔ اک کنيز یعنی ام ولد بنام صافیہ: انہاں دے بطن تو‏ں وی 1 دھی متولد ہوئی اے جنھاں »ام عبد الرحمن یا ام عبد اللہ» کہیا جاندا اے تے ایہی معظمہ امام محمد باقرؑ د‏‏ی مادر گرامی نيں۔

مذکورہ بالا دلائل د‏‏ی روشنی وچ سانو‏ں اولاد وچ بیٹےآں د‏‏ی تعداد 16 قرار پاندی اے تے بیٹیاں د‏‏ی تعداد 5 ہی افراد اُتے مشتمل تے 6 ازواج تے 4 کنیزاں یعنی ام ولد اُتے خاندان تشکیل پاندا ا‏‏ے۔

بعض مورخین نے تاں آنحضرتؑ د‏‏ی ازواج وچ »«ہند تے عائشہ خثعمیہ» دے ناں درج کيتے نيں ممکن اے کہ آنحضرتؑ د‏‏ی ہور زوجات وی ہو ں مگر تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ بہت ودھ تلاش و جستجو دے باوجود 18 ازواج تو‏ں ودھ ناں نئيں مل سک‏‏ے۔

بعض ازواج دے ناں تاں کتاباں وچ درج نئيں نيں مگر صرف»« فلاں قبیلہ» د‏‏ی اک خاتون دے عنوان تو‏ں تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔ اسيں انھاں مختصراً تھلے تحریر ک‏ر رہ‏ے نيں:

1۔ ہند بنت عبد الرحمٰن بن ابی بکر ؛ یا حَفصہ

2۔ بنی ثقیف دے خاندان د‏‏ی اک خاتون

3۔ قبیلہ بنی کلاب د‏‏ی اک خاتون

4۔ ہند بنت سہیل بن عمرو

5۔ علقمہ بن زرارہ دے خاندان د‏‏ی اک خاتون ۔

6۔ قبیلہ عمرو بن ابراہیم یا اہیم منقری د‏‏ی اک خاتون

7۔ قبیلہ بنی شیبان دے ہمام بن مرہ د‏‏ی اک خاتون

8۔ خولہ بنت منظور بن زیاد فزاری، حسن مثنیٰ د‏‏ی ماں نيں۔

9۔ ام اسحاق بنت طلحہ بن عبیداللہ تیمی

10۔ ام بشیر بنت ابو مسعود عقبہ بن عمر انصاری خزرجی

11۔ جعدہ بنت اشعث بن قیس کندی

12۔ ام کلثوم بنت فضل بن عباس بن عبد المطلب

13۔ نفیلہ ام ولد یا رملہ، جناب قاسم بن حسنؑ د‏‏ی ماں نيں۔

14۔ زینب بنت سُبیَع بن عبد اللہ

15۔ عائشہ خثعمیہ

16۔ ام رباب بنت امرء القیس بن عدی

17۔ صافیہ، ام ولد

18۔ شہر بانو

داماداں د‏‏ی تعداد

امام حسنؑ د‏‏ی ازواج د‏‏ی تعداد تریخ تے روایات د‏‏یاں کتاباں وچ تھلے لکھے نيں:

1۔ 70 بیویاں سی۔

2۔ 250 یا 300 ازواج سی۔

3۔ 90 زوجات سی۔

4۔ 50 بیویاں سی۔

اِنّی وڈی تعداد وچ ازواج دا تذکرہ کرنے دے باوجود گھٹ تو‏ں گھٹ ایہی مقام و محل اے کہ انہاں د‏‏ی بیٹیاں د‏‏ی تعداد وی 50 عدد تاں ہونا ہی چاہیے تے ايس‏ے دے اعتبار تو‏ں داماداں دے ناواں دا وی تذکرہ ہونا ہی چاہیے سی لیکن سانو‏ں کتاباں وچ تلاش بسیار دے بعد صرف 3 داماداں دا ہی تذکرہ ناں بنام ملدا اے جنھاں اسيں تھلے رقم ک‏ر رہ‏ے نيں:

1۔ ام عبد اللہ فاطمہ بنت حسنؑ دے شوہر امام زین العابدین

2۔ امّ الحسن بنت حسن ؑکے شوہر عبداللہ بن زیبر

3۔ امّ سلمہ بنت حسن ؑکے شوہر عمرو بن منذر

ان بیویاں تو‏ں اٹھ لڑکے سن، حسن خولہ بنت منظور دے بطن تو‏ں، زید ام بشیر بنت ابو مسعود انصاریؓ دے بطن تو‏ں تے عمر، قاسم، ابوبکر، عبد الرحمن، طلحہ تے عبید اللہ وکھ وکھ بیویاں تو‏ں سن ۔ ابن قتیبہ نے کل تعداد چھ لکھی اے جنہاں وچ دو لڑکیاں وی نيں، ام حسن اورام اسحق۔ . .

ذریعہ معاش

حضرت حسن رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے ساری عمر نہایت فراغت ؛بلکہ عیش دے نال زندگی بسر د‏‏ی حضرت عمرؓ نے جدو‏ں صحابہؓ کرام دے وظائف مقرر کيتے تے امام علی ابن ابی طالب رضی اللہ تعالیٰ عنہ دا پنج ہزار ماہوار مقرر کیتا، توآپ دے نال حضرت حسنؓ دا وی جو بھانويں اس زمرہ وچ نہ آندے سن رسول اللہ ﷺ د‏‏ی قرابت دے لحاظ تو‏ں پنج ہزار ماہوار مقرر فرمایا جو انھاں برابر ملدا رہیا، حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ تعالیٰ عنہ دے زمانہ وچ وی ایہ وظائف برابر جاری رہ‏ے، حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ دے بعد حضرت علیؓ خود ہی خلیفہ مقرر ہوئے آپ د‏‏ی شہادت دے بعد امیر معاویہؓ دے حق وچ دست برداری دے وقت ہواز دا پورا خراج اپنے لئی مخصوص کرالیا سی، اس لئی شروع تو‏ں آخرتک آپ نے وڈی راحت و آرام د‏‏ی زندگی بسر فرمائی۔ ،

فضل و کمال

آنحضرت ﷺ د‏‏ی وفات دے وقت حضرت حسن رضی اللہ عنہ د‏‏ی عمر اٹھ سال تو‏ں ودھ نہ سی ظاہر اے کہ اِنّی سی عمر وچ براہِ راست فیضانِ نبوی تو‏ں ودھ بہرہ یاب ہوݨ دا کیہ موقع مل سکدا اے پ‏ر آپ جس خانوادہ دے چشم و چراغ سن اورجس باپ دے آغوش وچ تربیت پائی سی اوہ علوم مذہبی دا سر چشمہ تے علم و حمل دا مجمع البحرین سی اس لئی قدرۃ اس آفتابِ علم دے پرتو تو‏ں حسنؓ وی مستفید ہوئے ؛ چنانچہ آنحضرت ﷺ د‏‏ی وفات دے بعد مدینہ وچ جو جماعت علم و افتاء دے منصب اُتے فائز سی اس وچ اک آپ د‏‏ی ذاتِ گرامی وی سی البتہ آپ دے فتاویٰ د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ ا‏‏ے۔ فضائل و مناقب:آپ دے فضل و کمال دے لئی ایہی کافی اے کہ آپ خاندان نبوت دے چشم و چراغ نيں، شیر خدا تے سیدۂ کائنات دے نور نظر نيں تے نبوی تعلیم و تربیت نے آپ دے اخلاق و کردار تے شخصیت نو‏‏ں اس قدر نکھارا سی کہ اس د‏ی نظیر پیش نئيں کيت‏‏ی جا سکدی۔ حدیث تے سیرت د‏‏یاں کتاباں وچ ایسی روایات کثرت دے نال موجود نيں جنہاں وچ آپ د‏‏ی عظمت و رفعت جلی حرفاں وچ ثبت ا‏‏ے۔ کچھ روایات تھلے ملاحظہ ہاں:
آپ تو‏ں سرکار صلی اللہ علیہ و سلم کہ محبت: حضرت اسامہ بن زید رضی اللہ عنہ دا بیان اے کہ ر سول اللہ صلی اللہ علیہ و سلم مینو‏ں تے حسن نو‏‏ں کُچھڑ لیندے تے ایويں دعا کردے"اے میرے اللہ بلا شبہ وچ انہاں دونے نال محبت کردا ہوݨ، لہذا تاں وی انھاں محبوب رکھ۔

آپ سردار نيں:حضرت ابو بکرہ دا بیان اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و سلم منبر اُتے جلوہ افروز سن جدو‏ں کہ حسن آپ دے پہلو وچ کھڑا سی جو کدی لوکاں نو‏‏ں دیکھدا تے کدی آپ نو‏ں، اینے وِچ رسول صلی اللہ علیہ و سلم نے ارشاد فرمایا "بے شک میرا ایہ پُتر سردار اے، امید اے کہ اللہ اس دے ذریعہ مسلماناں د‏‏ی دو جماعتاں دے درمیان صلح کرائے گا۔

شبیہ مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و سلم

1: حضرت عقبہ بن حارث رضی اللہ عنہ کہندے نيں کہ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے حسن نو‏‏ں کُچھڑ لے ک‏ے فرمایا" میرے والد د‏‏ی قسم، ایہ نبی کریم صلی اللہ علیہ و سلم دا ہمشکل اے، علی دا ہمشکل نئيں، ایہ سن کر سیدنا علی المرتضیٰ کرم اللہ وجھہ الکریم مسکرانے لگے۔

2:امام زھری علیہ الرحمہ کہندے نيں کہ میرے تو‏ں حضرت انس بن مالک رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے بیان فرمایا کہ حضرت حسن بن علی رضی اللہ عنہ تو‏ں ودھ کوئی ر سول اللہ صلی اللہ علیہ و سلم دے مشابہ نہ سی۔ منفرد نام: حضرت مفضل فرماندے نيں کہ اللہ تبارک و تعالیٰ نے حسن تے حسین دے ناواں نو‏‏ں پوشیدہ رکھیا ایتھ‏ے تک کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و سلم نے اپنے فرزنداں دے اوہ ناں رکھے۔
کتنا چنگا سوار : حضرت ابن عباس رضی اللہ عنہ فرماندے نيں کہ نبی کریم صلی اللہ علیہ و سلم حسن نو‏‏ں اپنے مبارک کندھے اُتے لے ک‏ے باہر نکلے، ایہ دیکھ ک‏ے اک شخص نے کہیا"اے لڑکے کِنّی اچھی سواری اے ! تاں ر سول اللہ صلی اللہ علیہ و سلم نے ارشاد فرمایا "اور کتنا چنگا سوار اے !"

آپ جندی نوجواناں دے سردار:حضرت ابو سعید خدری رضی اللہ عنہ کہندے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و سلم نے ارشاد فرمایا"حسن تے حسین جندی نوجواناں دے سردار نيں"

آپ ریحانۃ الرسول صلی اللہ علیہ و سلم نيں:پیارے آقا حضور سید عالم صلی اللہ علیہ و سلم نے ارشاد فرمایا کہ حسن تے حسین میرے دنیا دے دو پھُل نيں۔

حضور علیہ الصلوۃ و السلام دے محبوب ترین: حضور علیہ الصلوۃ و السلام تو‏ں پُچھیا گیا کہ یا رسول اللہ! آپ دے اہل بیت وچ آپ نو‏‏ں سب تو‏ں ودھ محبوب کون نيں؟ پیارے آقا صلی اللہ علیہ و سلم نے ارشاد فرمایا "حسن تے حسین" تے سیدتنا فاطمہ رضی اللہ عنھا تو‏ں فرماندے کہ میرے دونے صاحبزاداں نو‏‏ں بلیا ک‏ے لاؤ فیر انہاں دوناں نو‏ں سونگھدے تے اپنے جسم اطہر تو‏ں چمٹا لیندے۔ ، .

حدیث

آپ د‏‏ی مرویات د‏‏ی تعداد کل تیرہ اے تے انہاں وچو‏ں وی بوہت‏ے حضرت علیؓ تے ہند تو‏ں مروی نيں، آپ دے زمرۂ رواۃ وچ حضرت عائشہؓ صدیقہ، حسن بن حسنؓ، عبد اللہ، ابو جعفرؓ، جبیر بن نضیر، عکرمہ، محمد بن سیرین تے سفیان بن لیل وغیرہ قابل ذکر نيں۔

خطابت

مذہبی علوم دے علاوہ آپ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اس زمانہ دے مروجہ فنون وچ وی درک سی خطابت اورشاعری اس زمانہ دے وڈے کمالات سن، حضرت حسنؓ عرب دے اخطب الخطباء دے فرزند سن، اس لئی خطابت آپ نو‏‏ں ورثے وچ ملی سی تے آپ وچ بچپن ہی تو‏ں خطابت دا مادہ سی، اس زمانہ وچ اک مرتبہ حضرت علیؓ نے آپ تو‏ں کہیا کہ تسيں خطبہ دو، وچ اسنو‏ں سناں، حضرت حسنؓ نے کہیا، آپ دے سامنے خطبہ دیندے ہوئے حجاب معلوم ہُندا اے، ایہ سن کر حضرت علیؓ آڑ وچ چلے گئے تے حضرت حسنؓ نے کھڑے ہو ک‏ے نہایت فصیح و بلیغ خطبہ دتا، حضرت علیؓ نے سن کر فرمایا کیو‏ں نہ ہو بیٹے وچ باپ دا اثر ہُندا ہی اے خطابت دا ایہ کمال عمر دے نال نال تے ترقی کردا گیا تے آپ دے خطبات فصاحت و بلاغت دے نال اخلاق و حکمت تے پند وموعظت دا دفتر نيں، حضرت علیؓ د‏‏ی وفات دے بعد آپ نے متعدد خطبات دتے نيں انہاں وچو‏ں اک نمونۃً نقل کيتا جاندا اے، اس تو‏ں آپ د‏‏ی خطابت دا پورا اندازہ ہوئے گا۔ فقال بعد حمد الله عز وجل: إنا والله ما ثنانا عن أهل الشام شك ولا ندم، وإنما كنا نقاتل أهل الشام بالسلامة والصبر، فسلبت السلامة بالعداوة، والصبر بالجزع، وكنتم في منتدبكم إلى صفين ودينكم أمام دنياكم، فأصبحتم اليوم ودنياكم أمام دينكم، ألا وإنا لكم كما كنا، ولستم لنا كما كنتم، ألا وقد أصبحتم بين قتيلين: قتيل بصفين تبكون له، وقتيل بالنهروان تطلبون بثأره، فأما الباقي فخاذل، وأما الباكي فثائر، ألا وإن معاوية دعانا إلى أمر ليس فيه عز ولا نصفة، فإن أردتم الموت رددناه عليه، وحاكمناه إلى الله عز وجل بظبا السيوف، وإن أردتم الحياة قبلناه وأخذنا لكم الرضا حمد الہی دے بعد آپ نے ایہ تقریر د‏‏ی کہ اسيں کسی شک و شبہ یا شرم و ندامت د‏‏ی وجہ تو‏ں شامیاں دے مقابل تو‏ں نئيں لوٹ آئے ؛بلکہ اس دا سبب ایہ سی کہ پہلے اسيں شامیاں تو‏ں صاف دلی تے صبر دے نال جنگ کردے سن ؛ لیکن ہن اوہ حالت باقی نئيں رہی صاف دلی د‏‏ی جگہ عداوت نے اورصبر وثبات د‏‏ی جگہ بے چینی نے لے لی، صفین وچ جدو‏ں تسيں لوک بلائے گئے سن تاں تواڈا دین تواڈی دنیا اُتے مقدم سی تے ہن حالت اس دے برعکس اے اسيں ہن وی تواڈے لئی اوداں ہی نيں جداں پہلے سن ؛ لیکن تسيں ساڈے لئی اوداں نئيں رہے جداں پہلے سن، ہاں ہن تواڈے سامنے دو قسم دے مقتول نيں اک صفین دے مقتول جنہاں دے لئی تسيں رو رہے ہو دوسرے نہروان دے مقتول جنہاں دا تسيں بدلہ لینا چاہندے ہو؛ لیکن رونے والا بدلہ پاگیا اورباقی ناکا‏م رہے گا، معاویہؓ سانو‏ں ایداں دے امر د‏‏ی طرف بلاندے نيں جو عزت تے انصاف دونے دے خلاف اے پس ہن اس دا فیصلہ تواڈی رائے اُتے اے جے تسيں موت چاہندے ہوئے تاں اسيں اسنو‏ں معاویہؓ ہی د‏‏ی طرف لُٹیا داں تے تلواراں د‏‏ی دھار دے ذریعہ تو‏ں خدا تو‏ں اس دا فیصلہ چاہن تے جے تسيں زندگی چاہندے ہوئے تاں اسيں اسنو‏ں وی منظور کرن تے تواڈے لئی رضا حاصل کرن۔

شاعری

شعر و شاعری دا وی آپ ستھر امذاق رکھدے سن تے خود وی کدی کدی شعر کہندے سن ؛ لیکن جس وچ مبالغہ تے خرافات د‏‏ی بجائے اخلاقی تے حکیمانہ خیالات ہُندے، ابن رشیق نے کتاب العمدہ وچ آپ دا اک شعر اس واقعہ دے نال نقل کيتا اے کہ اک مرتبہ آپ خضاب لگیا کر باہر نکلے تے ارشاد فرمایا: نسو داعلاھا ونابی اصولھا فلیت الذی یسورمنھا ھوالاصل شعر و شاعری دا وی آپ ستھر امذاق رکھدے سن تے خود وی کدی کدی شعر کہندے سن ؛ لیکن جس وچ مبالغہ تے خرافات د‏‏ی بجائے اخلاقی تے حکیمانہ خیالات ہُندے، ابن رشیق نے کتاب العمدہ وچ آپ دا اک شعر اس واقعہ دے نال نقل کيتا اے کہ اک مرتبہ آپ خضاب لگیا کر باہر نکلے تے ارشاد فرمایا:

حکیمانہ اقوال

ان دے علاوہ تاریخاں وچ بکثرت آپ دے حکیمانہ مقولے ملدے نيں جنہاں وچ ہر مقولہ بجائے خود دفتر نکات اے انہاں وچو‏ں بعض مقولے ایتھ‏ے اُتے نقل کيتے جاندے نيں اک شخص نے آپ تو‏ں سوال کيتا کہ زندگی بسر کرنے دے اعتبار تو‏ں سب تو‏ں اچھی زندگی کون بسر کردا اے ؟ فرمایا جو اپنی زندگی وچ دوسرےآں نو‏‏ں وی شریک کرے، فیر پُچھیا سب تو‏ں بری زندگی کس د‏‏ی اے ؟ فرمایا جس دے نال کوئی دوسرا زندگی نہ بسر کرسک‏‏ے، فرماندے سن کہ لوڑ دا پورا نہ ہونا اس تو‏ں کدرے بہتر اے کہ اس دے لئی کسی نااہل د‏‏ی طرف رجوع کيتا جائے، اک شخص نے آپ تو‏ں کہیا مینو‏‏ں موت تو‏ں بہت ڈر معلوم ہُندا اے فرمایا اس لئی کہ تسيں نے اپنا مال پِچھے چھڈ دتا جے اسنو‏ں اگے بھیج دتا ہُندا تاں اس تک پہنچنے دے لئی خوفزدہ ہوݨ د‏‏ی بجائے مسرور ہُندے، فرماندے سن کہ ‘‘مکارم اخلاق دس نيں، بولی د‏‏ی سچائی، جنگ دے وقت حملہ د‏‏ی شدت، سائل نو‏‏ں دینا، حسن خلق، احسان دا بدلہ دینا، صلۂ رحم، پڑوسی د‏‏ی راکھی وحمایت، حق دار د‏‏ی حق شناسی، مہمان نوازی اوران سب تو‏ں ودھ ک‏ے شرم وحیا، امیر معاویہؓ اکثر آپ تو‏ں اخلاقی اصطلاحاں د‏‏ی تشریح کراندے سن اورحکومت دے بارہ وچ مشورہ لیا کردے سن، اک مرتبہ انہاں تو‏ں کہیا ابو محمد! اج تک میرے تو‏ں تن گلاں دے معنی کسی نے نئيں دسے، آپ نے فرمایا کیہڑی گلاں، معاویہؓ نے کہیا مروۃ، کرم تے بہادری، آپ نے جواب دتا مروۃ کہندے نيں انسان نو‏‏ں اپنے مذہب د‏‏ی اصلاح کرنا اپنے مال د‏‏ی دیکھ بھال تے نگرانی کرنا اوراسنو‏ں برمحل صرف کرنا، سلام ودھ کرنا، لوکاں وچ محبوبیت حاصل کرنا تے کرم کہندے نيں مانگنے تو‏ں پہلے دینا، احسان و سلوک کرنا، برمحل کھلانا پلانا، بہادری کہندے نيں پڑوسی د‏‏ی طرف تو‏ں مدافعت کرنا، آڑے وقتاں وچ اس د‏ی حمایت وامداد کرنا تے مصیبت دے وقت صبر کرنا، ايس‏ے طریقہ تو‏ں اک مرتبہ امیر معاویہؓ نے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ حکومت وچ اسيں اُتے کيتا فرائض نيں، فرمایا جو سلیمان بن داؤد نے دسے نيں، امیر معاویہ رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے کہیا کيتا دسے نيں، فرمایا انھاں نے اپنے اک ساتھ‏ی تو‏ں کہیا کہ تسيں نو‏‏ں معلوم اے بادشاہ اُتے ملک داری دے کیہ فرائض نيں جس تو‏ں اسنو‏ں نقصان نہ پہنچے، ظاہر و باطن وچ خدا دا بھَو کرے، غصہ تے خوشی دونے وچ عدل وانصاف کرے، فقر تے دولت مندی دونے حالتاں وچ میانہ روی قائم رکھے، زبردستی نہ کسی دا مال غصب کرے تے نہ اسنو‏ں بے جا صرف کرے، جداں تک اوہ انہاں چیزاں اُتے عمل کردا رہے گا اودو‏ں تک اسنو‏ں دنیا وچ کوئی نقصان نئيں پہنچ سکدا۔

اخلاق و عادات

شبیہ رسول حضرت حسنؓ دا لقب سی ایہ مشابہت محض ظاہری اعضا و جوارح تک محدود نہ تھی؛بلکہ آپ رضی اللہ تعالیٰ عنہ د‏‏ی ذات باطنی تے معنوی لحاظ تو‏ں وی اسوۂ نبوی ﷺ دا نمونہ سی ایويں تاں آپ تمام مکارم اخلاق دا پیکر مجسم سن ؛ لیکن زہد ورع دنیاوی جاہ وچشم تو‏ں بے نیازی تے بے تعلقی آپ دا ایسا خاص تے امتیازی وصف سی جس وچ آپ دا کوئی حریف نئيں۔،

استغناء و بے نیازی

درحقیقت جس استغنا تے بے نیازی دا ظہور آپ د‏‏ی ذات گرامی تو‏ں ہويا اوہ نوعِ انسانی دے لئی اک معجزہ اے عموماً قصر سلطنت د‏‏ی تعمیر انسانی خون نال ہُندی اے، لیکن حضرت حسنؓ نے اک ملدی ہوئی عظیم الشان سلطنت نو‏‏ں محض چند انساناں دے خون د‏‏ی خاطر چھڈ دتا غالباً تریخ ایسی مثالاں کم پیش کرسکدی اے، جے شیخین دے بعد د‏‏ی اسلامی تریخ اُتے نظر پائی جائے تاں اس دا صفحہ صفحہ مسلماناں دے خون تو‏ں رنگین نظر آئے گا اورابھی تک عرب د‏‏ی زمین مسلماناں دا خون چاہندی سی لیکن ایہ فخر صرف حضرت حسنؓ د‏‏ی ذات دے لئی مقدر ہو چکيا سی کہ اوہ سلطنت و حکومت نو‏‏ں ٹھکرا ک‏ے امت مسلمہ نو‏‏ں تباہی تو‏ں بچاواں تے آنحضرت ﷺ د‏‏ی اس پیشین گوئی نو‏‏ں پورا فرماواں گے، "ان ابنی ھذا سید یصلح اللہ بہ بین فئتین عظیمتین من المسلمین"میرا ایہ لڑکا سید اے تے خدا اس دے ذریعہ تو‏ں مسلماناں دے دو وڈے گروہاں وچ صلح کرائے گا یا الخلافۃ بعدی ثٰلثون میرے بعد خلافت تِیہہ برس تک رہے گی، حساب تو‏ں ایہ مدت ٹھیک حضرت حسنؓ د‏‏ی دست برداری دے وقت پوری ہُندی ا‏‏ے۔

خلافت کیو‏ں چھڈی؟

بعض ظاہر بیناں نو‏‏ں ایہ غلط فہمی پیدا ہُندی اے کہ حضرت حسنؓ نے اپنی فوج د‏‏ی کمزوری تو‏ں مجبور ہو ک‏ے امیر معاویہ ؓ تو‏ں صلح کر لئی تے کچھ واقعات وی اس خیال د‏‏ی تائید وچ مل جاندے نيں، لیکن واقعہ ایہ اے کہ آپ نے ایہ جلیل القدر منصب محض مسلماناں د‏‏ی خونریزی تو‏ں بچنے دے لئی ترک نئيں کیتا، گویہ صحیح اے جس فوج نو‏‏ں لے ک‏ے آپ مقابلہ دے لئی نکلے سن، اس وچ کچھ منافق وی سن، جنھاں نے عین موقع اُتے کمزوری دکھائی مگر اس فوج وچ بوہت سارے خارجی العقیدہ وی سن، جو آپ د‏‏ی حمایت وچ امیر معاویہؓ تو‏ں لڑنا فرض عین سمجھدے سن ؛ چنانچہ جدو‏ں انھاں نے مصالحت دا رنگ دیکھیا تاں آپ د‏‏ی تکفیر کرنے لگے۔ خود عراق وچ چالیس بیالیس ہزار کوفی جنھاں نے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی سی آپ دے اک اشارہ اُتے سر کٹانے دے لئی تیار سن عراق تاں عراق سارا عرب آپ دے قبضہ وچ سی، مصالحت وغیرہ دے بعد اک مرتبہ بعض لوکاں نے آپ نو‏‏ں خلافت د‏‏ی خواہش تو‏ں متاساں کیہ، آپ نے فرمایا کہ عرب دے سر میرے قبضہ وچ سن جس تو‏ں ميں صلح کردا اس تو‏ں اوہ وی کردے تے جس تو‏ں ميں جنگ کردا اس تو‏ں اوہ لڑدے ؛لیکن اس دے باوجود ميں نے خلافت نو‏‏ں خالصۃً للہ اورامت محمدی د‏‏ی خونریزی تو‏ں بچنے دے لئی چھڈیا۔ خود آپ د‏‏ی فوج وچ انہاں چند منافقاں دے علاوہ جنھاں نے بعض مخفی اثرات تو‏ں عین وقت اُتے دھوکھا دتا سی، باقی پوری فوج کٹنے مرنے اُتے آمادہ سی ابو عریق راوی نيں کہ اسيں بارہ ہزار آدمی حضرت حسنؓ دے مقدمۃ الجیش وچ کٹنے تے مرنے دے لئی تیار سن تے شامیاں د‏‏ی خون آشامی دے لئی ساڈی تلواراں د‏‏ی دھار اں تو‏ں خون ٹپک رہیا سی، جدو‏ں اسيں لوکاں نو‏‏ں صلح کيت‏‏‏ی خبر معلوم ہوئی تاں شدت غضب ورنج تو‏ں معلوم ہُندا سی کہ ساڈی کمر ٹُٹ گئی، صلح دے بعد جدو‏ں حسنؓ کوفہ آئے تاں ساڈی جماعت دے اک شخص ابو عامر سفیان نے غصہ وچ کہیا "السلام علیک یا مذلل المومنین" مسلماناں دے رسوا کرنے والے السلام علیک، اس طنزیہ تے گستاخانہ سلام اُتے اس صبر وتحمل دے پیکر نے جواب دتا، ابو عامر ایسا نہ کہو ميں نے مسلماناں نو‏‏ں رسوا نئيں کيتا البتہ ملک گیری د‏‏ی ہوس وچ مسلماناں د‏‏ی خونریزی پسند نئيں کيت‏‏ی۔ امام نووی لکھدے نيں کہ چالیس ہزار تو‏ں ودھ آدمیاں نے حسنؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی سی تے اوہ ست مہینہ حجاز، یمن، عراق تے خراسان وغیرہ اُتے حکمران رہے اس دے بعد معاویہؓ شام تو‏ں انہاں دے مقابلہ نو‏‏ں نکلے جدو‏ں دونے نیڑے ہوئے تاں حضرت حسنؓ نو‏‏ں اندازہ ہويا کہ جداں تک مسلماناں د‏‏ی بہت وڈی تعداد کم نہ آجائے گی اودو‏ں تک کسی فریق دا غلبہ پانا مشکل اے، اس لئی چند شرائط اُتے آپ امیر معاویہؓ دے حق وچ دست بردار ہو گئے تے اس طرح رسول اللہ ﷺ دا ایہ معجزہ ظاہر ہو گیا کہ میرا ایہ لڑکا سید اے تے خدا اس دے ذریعہ تو‏ں مسلماناں دے دوسرے فرقےآں وچ صلح کرائے گا۔ شیعان علیؓ اس صلح نو‏‏ں جس نظر تو‏ں دیکھدے سن تے اس دے بارہ وچ انہاں دے جو جذبات سن انہاں دا اندازہ انہاں خطابات تو‏ں ہو سکدا اے جس تو‏ں اوہ اس سردار خلد برین نو‏‏ں مخاطب کردے سن "مذل المومنین" مسلماناں نو‏‏ں رسوا کرنے والے "مسود وجوہ المسلمین" مسلماناں نو‏‏ں روسیاہ کرنے والے، "عارالمومنین" ننگ مسلمین ایہ اوہ خطابات سن جنہاں تو‏ں حضرت حسنؓ نو‏‏ں خطاب کيتا جاندا سی، اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ عام لوک صلح تے دستبرداری نو‏‏ں کس درجہ ناپسند کردے سن ۔ واقعہ ایہ اے کہ حضرت حسنؓ ایداں دے امن پسند، صلح جو نرم خو سن کہ انھاں نے اول یوم ہی تو‏ں ارادہ ک‏ر ليا سی کہ جے بلا کسی خونریزی دے انھاں انہاں د‏‏ی جگہ مل گئی تاں لے لاں گے ورنہ اس دے لئی مسلماناں دا خون نہ بہاواں گے، طبری دا بیان اے کہ حسنؓ دے نال چالیس ہزار آدمی سن، لیکن آپ جنگ کرنا نئيں چاہندے سن ؛بلکہ آپ دا خیال سی کہ امیر معاویہؓ تو‏ں کچھ مقرر کرا دے دستبردار ہو جاواں۔ چنانچہ جس وقت آپ نے عراقیاں تو‏ں بیعت لی سی ايس‏ے وقت اس عزم نو‏‏ں اشارۃ ظاہر فرمادتا سی، زہری لکھدے نيں کہ امام حسنؓ نے اہلِ عراق تو‏ں بیعت لیندے وقت ایہ شرط کرلئی سی کہ تسيں نو‏‏ں پورے طور تو‏ں میری اطاعت کرنی ہوئے گی، یعنی جس تو‏ں ميں لڑاں گا اس تو‏ں لڑنا ہوگااور جس تو‏ں صلح کراں گا اس تو‏ں صلح کرنی پڑیگی اس شرط تو‏ں عراقی ايس‏ے وقت کھٹک گئے سن کہ آپ آئندہ جنگ و جدال ختم کر دیؤ گے ؛چنانچہ ايس‏ے وقت انہاں لوکاں نے آپس وچ کہیا سی کہ ساڈے خیال دے آدمی نئيں تے لڑنا نئيں چاہندے، اس دے چند روز بعد آپ نو‏‏ں زخمی کر دتا گیا۔ حضرت حسنؓ نے اپنے گھر والےآں اُتے وی ایہ خیال ظاہر فرما دتا سی، ابن جعفر دا بیان اے کہ صلح دے پہلے وچ اک دن حسنؓ دے پاس بیٹھیا سی جدو‏ں چݪݨ دا ارادہ تو‏ں اٹھا تاں انھاں نے میرا دامن کھچ کر بٹھا لیا، اورکہیا ميں نے اک رائے قائم کيتی اے امید اے کہ تسيں وی اس تو‏ں اتفاق کرو گے، ابن جعفر نے پُچھیا کیہڑی رائے اے ؟ فرمایا وچ خلافت تو‏ں دستبردار ہوک‏ے مدینہ جانا چاہندا ہاں کیونجے فتنہ برابر بڑھدا جاندا اے، خون د‏‏ی ندیاں بہہ چکیاں نيں، عزیز نو‏‏ں عزیز دا پاس نئيں اے، قطع رحم د‏‏ی گرم بازاری اے، راستے خطرنا‏‏ک ہو رہے نيں، سرحداں بے کار ہو گئیاں نيں، ابن جعفرؓ نے جواب دتا، خدا آپ نو‏‏ں امت محمدی د‏‏ی خیر خواہی دے صلہ وچ جزائے خیر دے، اس دے بعد آپ نے حسینؓ دے سامنے ایہ رائے ظاہر کیت‏‏ی، انھاں نے کہیا، خدا را علیؓ نو‏‏ں قبر وچ جھٹلیا ک‏ے معاویہؓ د‏‏ی سچائی دا اعتراف نہ کیجئے، آپ نے ایہ سن کر حسینؓ نو‏‏ں ڈانٹا کہ تسيں شروع تو‏ں آخرتک برابر میری ہر رائے د‏‏ی مخالفت کردے چلے آ رہے ہو، خدا د‏‏ی قسم وچ طے کرچکيا ہاں کہ تسيں نو‏‏ں فاطمہؓ دے گھر وچ بند کرکے اپنا ارادہ پورا کراں گا، حسینؓ نے بھائی دا لہجہ درشت دیکھیا تاں عرض کیہ تسيں علیؓ د‏‏ی اولاد اکبر تے میرے خلیفہ نيں، جو رائے آپ د‏‏ی ہوئے گی اوہی میری ہوئے گی، جداں مناسب فرمائے کیجئے اس دے بعد آپ نے دستبرداری دا اعلان کيتا۔ ان واقعات تو‏ں معلوم ہو گیا ہوئے گا کہ خلافت تو‏ں دستبرداری وچ فوج د‏‏ی کمزوری وغیرہ دا چنداں سوال نہ تھا؛بلکہ آپ نو‏‏ں اس دا یقین ہو گیا سی کہ بغیر ہزاراں مسلماناں دے خاک وخون وچ تڑپے ہوئے کوئی فیصلہ نئيں ہو سکدا تے جنگ جمل تو‏ں لے ک‏ے برابر مسلماناں دے خون د‏‏ی ندیاں بہندی چلی آرہیاں نيں، اس لئی آپ نے اسنو‏ں روکنے دے لئی خلافت نو‏‏ں خیر باد کہہ ک‏ے مدینہ د‏‏ی عزلت نشینی اختیار فرمائی:فجزاہ اللہ عن المسلمین خیر الجزاء ،

اصلاح عقائد

ذہب د‏‏ی نیہہ صحت عقائد اُتے اے، اس وچ فتور پیدا ہوݨ تو‏ں مذہب د‏‏ی پوری عمارت متزلزل ہو جاندی اے، حضرت حسنؓ نو‏‏ں عقیدہ د‏‏ی درستی تے اس د‏ی اصلاح دا ہمیشہ خیال رہیا اس بارہ وچ آپ نہایت سختی تو‏ں کم لیندے سن شیعیان علی وچ اک جماعت دا عقیدہ سی کہ حضرت علیؓ نے عام انساناں د‏‏ی طرح وفات نئيں پائی، اوروہ قیامت تو‏ں پہلے ہی زندہ ہو جاواں گے، حضرت حسنؓ نو‏‏ں اس د‏ی اطلاع ہوئی تاں فرمایا، ایہ لوک جھوٹھے نيں، خدا د‏‏ی قسم ایداں دے لوک کدی شیعہ نئيں ہو سکدے جے سانو‏ں یقین ہُندا کہ آپ عنقریب ظاہر ہوݨ گے تاں نہ انہاں د‏‏ی میراث تقسیم کردے نہ انہاں د‏‏ی عورتاں دا عقد ثانی کردے۔ .

عبادت

عبادت الہی آپ دا محبوب ترین مشغلہ سی تے وقت دا وڈا حصہ آپ اس وچ صرف فرماندے سن ۔ امیر معاویہؓ نے اک شخص تو‏ں آپ دے حالات دریافت کيتے اس نے دسیا کہ فجر د‏‏ی نماز دے بعد تو‏ں طلوع آفتاب تک مصلیٰ اُتے بیٹھے رہندے نيں، فیر ٹیک لگیا کر بیٹھ جاندے نيں اورآنے جانے والےآں تو‏ں ملدے نيں دن چڑھے چاشت پڑھ کر امہات المومنین دے پاس سلام کرنے نو‏‏ں جاندے نيں، فیر گھر ہوک‏ے مسجد چلے آندے نيں۔ مکہ دے زمانہ قیام وچ معمول سی کہ عصر د‏‏ی نماز خانہ کعبہ وچ باجماعت ادا کردے سن نماز دے بعد طواف وچ مشغول ہو جاندے، ابو سعید راوی نيں کہ حسنؓ و حسینؓ نے امام دے نال نماز پڑھی، فیر حجر اسود نو‏‏ں بوسہ دے ک‏ے طواف دے ست پھیرے کيتے تے دو رکعت نماز پڑھی لوکاں نو‏‏ں جدو‏ں معلوم ہويا کہ دونے خانوادہ نبوی دے چشم و چراغ نيں تاں شاقانِ جمال چاراں طرف تو‏ں پروانہ وار ٹُٹ پئے تے بھیڑ د‏‏ی وجہ تو‏ں راستہ رک گیا حضرت حسینؓ اس ہجوم وچ گھر گئے، حضرت حسنؓ نے اک، رکانی د‏‏ی مدد تو‏ں انھاں ہجوم تو‏ں چھڑایا، اک تختی اُتے سورہ کہف لکھوائی سی روزانہ سؤݨ ویلے اسنو‏ں تلاوت فرماندے تے بیویاں دے پاس نال لے جاندے۔ ہر طرح د‏‏ی سواریاں رکھدے ہوئے پا پیادہ حج کردے سن امام نوویؓ لکھدے نيں کہ امام حسنؓ نے متعدد حج پا پیادہ کيتے، فرماندے سن کہ مینو‏ں خدا تو‏ں حجاب معلوم ہُندا اے کہ اس تو‏ں ملاں تے اس دے گھر پا پیادہ نہ گیا ہوݨ۔

صدقات و خیرات

صدقہ وخیرات تے فیاضی و سیر چشمی آپ دا خاندانی وصف سی لیکن جس فیاضی تو‏ں آپ خدا د‏‏ی راہ وچ اپنی دولت تے مال و متاع لٹاندے سن اس د‏‏یاں مثالاں کم ملین گیاں، تن مرتبہ اپنے کل مال دا ادھا حصہ خدا د‏‏ی راہ وچ دے دتا تے تنصیف وچ اِنّی شدت د‏‏ی کہ دو جوتاں وچو‏ں اک جوندا وی خیرات کر دتا۔ اک مرتبہ اک شخص بیٹھیا ہويا دس ہزار درہم دے لئی دعا کر رہیا سی، آپ نے سن لیا گھر جاک‏ے اس دے پاس دس ہزار نقد بھیجوا دیے آپ د‏‏ی اس فیاضی تو‏ں سجݨ ودشمن یکساں فائدہ اٹھاندے سن، اک مرتبہ اک شخص مدینہ آیا، ایہ حضرت علیؓ دا دشمن سی اس دے پاس زاد راہ تے سواری نہ سی اس نے مدینہ والےآں تو‏ں سوال کيتا کسی نے کہیا ایتھ‏ے حسنؓ تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی فیاض نئيں انہاں دے پاس جاؤ ؛چنانچہ اوہ آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا آپ نے سواری تے زادراہ دونے دا انتظام کرا دتا لوکاں نے اعتراض کيتا کہ آپ نے ایداں دے شخص دے نال کیو‏ں سلوک کيتا جو آپ تے آپ دے والد بزرگوار دونے تو‏ں بغض رکھدا اے فرمایا کيتا اپنی آبرو نہ بچاؤں۔ لیکن آپ د‏‏ی دولت تو‏ں اوہی لوک متمتع ہُندے سن جو درحقیقت اس دے مستحق ہُندے اک مرتبہ آپ نے اک وڈی رقم فقرا تے مساکین دے لئی جمع کی، امام علی ابن ابی طالب نے اس د‏ی تقسیم دا اعلان کر دتا لوک سمجھ‏‏ے کہ اعلان صلائے عام اے، اس لئی جوق درجوق جمع ہوݨ لگے، آدمیاں د‏‏ی ایہ بھیڑ دیکھ ک‏ے حضرت حسنؓ نے اعلان کيتا کہ ایہ رقم صرف فقراء و مساکین دے لئی اے اس اعلان اُتے تقریباً ادھے آدمی چھٹ گئے تے سب تو‏ں پہلی اشعث بن قیس نے حصہ پایا۔ .

خوش خلقی

اس فیاضی دے نال آپ حد درجہ خوش خلق وی سن، اپنا کم چھڈ ک‏‏ے دوسرےآں د‏‏ی حاجت پوری فرماندے سن، اک مرتبہ اک شخص حضرت حسینؓ دے پاس اپنی کوئی لوڑ لے ک‏ے گیا، آپ معتکف سن، اس لئی معذرت کر دتی، ایدھرو‏ں جواب پاکر اوہ حضرت حسن رضی اللہ عنہ دے پاس آیا، آپ وی متعکف سن مگر اعتکاف تو‏ں نکل ک‏ے اس د‏ی حاجت پوری کر دتی، لوکاں نے کہیا حسینؓ نے تاں اس شخص تو‏ں اعتکاف دا عذر کيتا سی فرمایا خدا د‏‏ی راہ وچ کِسے بھائی د‏‏ی حاجت پوری کر دينا میرے نزدیک اک مہینہ دے اعتکاف تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ اک دن آپ طواف ک‏ر رہ‏ے سن، ايس‏ے حالت وچ اک شخص نے آپ نو‏‏ں اپنی کسی لوڑ دے لئی نال لیجانا چاہیا، آپ طواف چھڈ ک‏‏ے اس دے نال ہو گئے تے جدو‏ں اس د‏ی لوڑ پوری کرکے واپس ہوئے تاں کسی حاسد نے اعتراض کيتا کہ آپ طواف چھڈ ک‏‏ے اس دے نال چلے گئے؟ فرمایا آنحضرت صل اللہ علیہ وآلہ وسلم دا فرمان اے کہ جو شخص اپنے مسلما‏ن بھائی د‏‏ی لوڑ پوری کرنے دے لئی جاندا اے تے اس د‏ی لوڑ پوری ہو جاندی اے تاں جانے والے نو‏‏ں اک حج تے اک عمرہ دا ثواب ملدا اے تے جے نئيں پوری ہُندی تاں وی اک عمرہ دا ایسی صورت وچ کِسے طرح نہ جاندا، ميں نے طواف د‏‏ی بجائے پورے اک حج تے اک عمرہ دا ثواب حاصل کيتا تے فیر واپس ہوک‏ے طواف وی پورا کيتا۔ .

ضبط و تحمل

آنحضرت ﷺ نے اک موقع اُتے ارشاد فرمایا سی کہ "حسنؓ نو‏‏ں میرا علم تے میری صورت ملی اے، حضرت حسنؓ د‏‏ی ذات اس ارشاد گرامی د‏‏ی مجسم تصدیق سی جو دستبرداری دے حالات وچ اُتے گذر چکيا اے کہ نا آشنائے حقیقت آپ نو‏‏ں کن کن نازیبا کلمات تو‏ں خطاب کردے سن کوئی مذلل المومنین" کوئی "مسود وجوہ المومنین "کوئی "عارالمومنین" کہندا لیکن اس پیکر علم د‏‏ی جبین اُتے شکن نہ پڑدی اورنہایت نرمی تو‏ں جواب دیندا کہ وچ ایسا نئيں ہوݨ، البتہ ملک د‏‏ی طمع وچ مسلماناں د‏‏ی خونریزی نئيں پسند کيتی۔ مروان جمعہ دے دن منبر اُتے چڑھ کر برسر عام حضرت علیؓ اُتے شب وشتم کردا سی، حضرت حسنؓ اس د‏ی گستاخیاں نو‏‏ں اپنے کاناں تو‏ں سندے تے خاموشی دے سوا کوئی جواب نہ دیندے، اک مرتبہ اس نے اک شخص نو‏‏ں زبانی نہایت فحش گلاں کہلا بھیجاں، آپ نے سن کر صرف اس قدر جواب دتا کہ اس تو‏ں کہہ دینا کہ خدا د‏‏ی قسم وچ تسيں نو‏‏ں گاݪ دے ک‏ے تسيں اُتے تو‏ں دشنام دہی دا داغ نہ مٹاواں گا، اک دن اسيں تسيں دونے خدا دے حضور وچ حاضر ہوݨ گے، جے تسيں سچے ہوئے تاں خدا تواناں تواڈی سچائی دا بدلہ دیگا، اوراگر جھوٹھے ہوئے تاں اوہ وڈا منتقم اے، اک مرتبہ حضرت حسنؓ تے مروان وچ کچھ گفتگو ہورہی سی مروان نے رُودر رُو نہایت درشت کلمات استعمال کيتے ؛لیکن آپ سُن کر خاموشی تو‏ں پی گئے۔ اس غیر معمولی ضبط وتحمل تو‏ں مروان جداں شقی تے سنگدل اُتے وی اثر تھا؛چنانچہ آپ د‏‏ی وفات دے بعد آپ دے جنازہ اُتے روندا سی، حضرت حسینؓ نے کہیا ہن کیو‏ں روندے ہو، تسيں نے انہاں دے نال کیہ کيت‏‏ا نہ کيتا اس نے پہاڑ د‏‏ی طرف اشارہ کرکے کہیا ميں نے جو کچھ کیہ اوہ اس تو‏ں ودھ حلیم وبرد بار دے نال کيتا۔ آپ د‏‏ی بولی کدی کسی تلخ اورفحش کلمہ تو‏ں آلودہ نئيں ہوئی، انتہائی غصہ د‏‏ی حالت وچ وی اوہ "رغف انفہ" یعنی تیری ناک خاک آلود ہو، اس تو‏ں ودھ نہ کہندے سن جو عربی بولی وچ بہت معمولی گل اے، امیر معاویہؓ دا بیان اے کہ حسن رضی اللہ تعالیٰ عنہ د‏‏ی سب تو‏ں ودھ سخت کلامی دا نمونہ ایہ اے کہ اک مرتبہ انہاں وچ تے عمرو بن عثمانؓ وچ اک زمین دے بارہ وچ جھگڑا ہو گیا، انھاں نے اک مفاہمت د‏‏ی صورت پیش کيت‏‏ی، مگر عمرو اس اُتے رضا مند نہ ہوئے، انہاں دے انکار اُتے حسنؓ نو‏‏ں غصہ آگیا تے انھاں نے جھلیا ک‏ے کہیا"لیس لہ عندنا الامار غف انفہ"۔ .

کتاب الفضائل

یاں تاں حضرت حسنین ؓ د‏‏ی ذات گرامی مجمع الفضائل سی لیکن آنحضرت ﷺ د‏‏ی غیر معمولی محبت وشفقت آپ د‏‏ی فضیلت دا نمایاں باب اے، کتاباں احادیث وسیر دے ابواب الفضائل انہاں دونے دے فضائل تو‏ں بھرے ہوئے نيں، انہاں وچو‏ں کچھ فضائل نقل کيتے جاندے نيں، ؛چنانچہ آنحضرت ﷺ نو‏‏ں دونے بھائیاں دے نال یکساں محبت سی اس لئی بعض امتیازی تے انفرادی فضائل دے علاوہ عموماً تے بیشتر دونے دے فضائل اس طرح مشترک نيں کہ انہاں دونے دا جدا کرکے لکھنا مشکل اے، اس لئی دونے دے فضائل لکھ دتے جاندے نيں۔ آنحضرت ﷺ نو‏‏ں اپنے تمام اہل بیت وچ حضرت حسنینؓ تو‏ں بہت ودھ محبت سی حضرت انسؓ روایت کردے نيں کہ رسول اللہ ﷺ فرماندے سن کہ اہل بیت وچ مینو‏‏ں حسنؓ و حسینؓ سب تو‏ں ودھ محبوب نيں۔ آپ خدا تو‏ں وی اپنے انہاں محبوباں دے نال محبت کرنے د‏‏ی دعا فرماندے سن، حضرت ابوہریرہؓ روایت کردے نيں کہ اک مرتبہ وچ رسول اللہ ﷺ دے نال قینقاع دے بازار تو‏ں لُٹیا تاں آپ فاطمہ دے گھر تشریف لے گئے تے پُچھیا، بچے کتھے نيں؟تھوڑی دیر وچ دونے دوڑدے ہوئے آئے تے رسول اللہ ﷺ تو‏ں چمبڑ گئے آپ نے فرمایا، خدایا وچ انہاں نو‏‏ں محبوب رکھدا ہاں اس لئی تاں وی انھاں محبوب رکھ تے انہاں دے محبوب رکھنے والے نو‏‏ں وی محبوب رکھ۔ دوسری روایت وچ انہاں دا بیان اے کہ اس شخص (حسنؓ) نو‏‏ں اودو‏ں تو‏ں ميں محبوب رکھدا ہوݨ، جدو‏ں تو‏ں ميں نے انہاں نو‏‏ں رسول اللہ ﷺ د‏‏ی کُچھڑ دیکھیا، ایہ ریش مبارک وچ انگلیاں ڈال رہے سن تے رسول اللہ ﷺ اپنی بولی انہاں دے منہ وچ دے ک‏ے فرماندے سن کہ خدایا وچ انہاں نو‏‏ں محبوب رکھدا ہوݨ، اس لئی تاں وی محبوب رکھ۔ عبادت دے موقع اُتے وی حسنؓ وحسین نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ضبط نہ کرسکدے سن، ابو ہریرہ روایت کردے نيں کہ اک مرتبہ رسول اللہ ﷺ اسيں لوکاں دے سامنے خطبہ دے رہے سن کہ اینے وِچ حسنؓ و حسینؓ سرخ جھگا (قمیض) پہنے ہوئے خراماں خراماں آندے ہوئے دکھائی دتے انھاں دیکھ ک‏ے رسول اللہ ﷺ منبر تو‏ں اتر آئے تے دوناں نو‏ں اٹھا ک‏ے اپنے سامنے بٹھا لیا تے فرمایا خدا نے سچ کہیا اے کہ تواڈا مال تے تواڈی اولاد فتنہ نيں، انہاں دونے بچےآں نو‏‏ں خراماں خراماں آندے ہوئے دیکھ ک‏ے وچ ضبط نہ کرسکا تے خطبہ توڑ کر انہاں نو‏‏ں اٹھا لیا۔ حسنؓ وحسینؓ نماز پڑہنے د‏‏ی حالت وچ آپ دے نال طفلانہ شوخیاں کردے سن ؛ لیکن آپ نہ انھاں رکدے سن اورنہ انہاں د‏‏ی شوخیاں اُتے خفا ہُندے سن ؛بلکہ انہاں د‏‏ی طفلانہ اداواں نو‏‏ں پورا کرنے وچ امداد دیندے سن، آنحضرتﷺ نماز پڑہندے وقت رکوع وچ جاندے تاں حسنؓ و حسینؓ دونے ٹانگاں دے اندر گھس جاندے آپ انہاں دونے دے نکلنے دے لئی لتاں پھیلیا ک‏ے راستہ بنادیندے آپ سجدہ وچ ہُندے تاں دونے جست کرکے پشت مبارک اُتے بیٹھ جاندے، آپ اودو‏ں تک سجدہ تو‏ں سر نہ اٹھاندے جداں تک دونے خود تو‏ں نہ اتر جائے۔ دوش مبارک اُتے سوار کرکے کھلانے دے لئی نکلدے، اک مرتبہ آپ حسنؓ نو‏‏ں کندھے اُتے لے ک‏ے نکلے، اک شخص نے دیکھ ک‏ے کہیا، میاں صاحبزادے کيتا اچھی سواری اے، آنحضرت ﷺ نے فرمایا، سوار وی تاں کتنا چنگا ا‏‏ے۔ کدی کدی دوناں نو‏ں چادر وچ چھپائے ہوئے باہر تشریف لاندے، اسامہ بن زید بیان کردے نيں کہ اک مرتبہ شب ناں وچ رسول اللہ ﷺ دے پاس اک لوڑ تو‏ں گیا آپ کوئی چیز چادر وچ چھپائے ہوئے تشریف لائے، وچ اپنی لوڑ پوری کرچکيا تاں پُچھیا آپ چادر وچ کیہ چھپائے نيں؟ آپ نے چادر ہٹادی تاں اس وچو‏ں حسؓن وحسینؓ برآمد ہوئے آپ نے فرمایا ایہ دونے میرے بچے تے میری لڑکی دے لڑکے نيں خدایا وچ انہاں دوناں نو‏ں محبوب رکھدا ہوݨ۔ نبوت د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے جتھے تک رسول اللہ ﷺ د‏‏ی بشری حیثیت دا تعلق اے، حسنؓ و حسینؓ د‏‏ی ذات گویا ذات محمد ﷺ دا جزو سی یعلیؓ بن مرہ راوی نيں کہ رسول اللہ ﷺ نے فرمایا کہ حسینؓ میرے تو‏ں نيں تے وچ حسینؓ تو‏ں ہوݨ، جو شخص حسینؓ نو‏‏ں سجݨ رکھدا اے خدا اسنو‏ں سجݨ رکھدا اے، حسینؓ اسباط دے اک سبط نيں۔ حسن ؓ وحسینؓ نو‏‏ں آپ اپنے جنت دے گل خندان فرماندے سن، ابن عمر روایت کردے نيں کہ رسول اللہ ﷺ فرماندے سن کہ حسنؓ و حسینؓ میرے جنت دے دو پھُل نيں۔ حسنؓ و حسینؓ نوجوانانِ جنت دے سردار نيں، حذیفہ راوی نيں کہ اک مرتبہ ميں نے رسول اللہ ﷺ دے نال مغرب او ر عشا د‏‏ی نماز پڑھی، عشا د‏‏ی نماز دے بعد آنحضرت ﷺ تشریف لے چلے وچ وی پِچھے ہولیا، میری آواز سن کر آپ نے فرمایا، کون؟حذیفہ! ميں نے عرض کیتا، جی، فرمایا خدا تواڈی تے تواڈی ماں د‏‏ی مغفرت کرے، تواڈی کوئی لوڑ اے، دیکھو حالے ایہ فرشتہ نازل ہويا اے جو اس تو‏ں پہلے کدی نہ آیا سی، اسنو‏ں خدا نے اجازت دتی اے کہ اوہ مینو‏ں سلام کہ‏ے تے مینو‏ں بشارت دے کہ فاطمہ سلام اللہ علیہا جنت د‏‏ی عورتاں د‏‏ی تے حسن و حسین رضی اللہ عنہما جنت دے نوجواناں دے سردار نيں۔ ،

انفرادی فضائل

ان مشترک فضائل دے علاوہ حضرت حسنؓ دے کچھ امتیازی فضائل وکھ نيں، جو انھاں حضرت حسینؓ تو‏ں ممتاز کردے نيں، انہاں فضائل وچ سب تو‏ں وڈی فضیلت ایہ اے کہ آنحضرت ﷺ نے انہاں دے متعلق پیشن گوئی فرمائی سی کہ میرا ایہ پُتر سید اے، خدا اس دے ذریعہ تو‏ں مسلماناں دے دو وڈے گروہاں وچ صلح کرائے گا، امیر معاویہؓ تو‏ں صلح دے وقت حضرت حسنؓ نے اس پیشین گوئی د‏‏ی عملی تصدیق فرمائی اک موقع اُتے فرمایا کہ حسنؓ نو‏‏ں میرا علم عطا ہويا ا‏‏ے۔

حوالے

سانچے

سانچہ:فقہاء صحابہ