زر

پیسہ یا زَر (money) اک ایسی شے اے جسنو‏ں اجناس (goods) تے خدمات (services) وغیرہ دے تبادلے وچ دتا جاندا ا‏‏ے۔ یعنی ایہ اک وسیلۂ مبادلہ ا‏‏ے۔ ایہ چیزاں د‏‏ی قیمت دا اندازہ لگانے دا وی اک ذریعہ ا‏‏ے۔ جس چیز نو‏‏ں خریدنے دے لئی جِنّے پیسے یا زَر د‏‏ی ادائیگی ہُندی اے اوہ رقم اُس چیز د‏‏ی قیمت کہلاندی ا‏‏ے۔ اِس نو‏‏ں مال وی کہاجاندا اے جس د‏‏ی جمع اموال ا‏‏ے۔

معاشیات وچ زَر تو‏ں مراد اک ایسا وسیلۂ مبادلہ (medium of exchange) اے جو معروف ہو، معیاری قدر دا حامل ہوئے تے ذخیرہ قدر (store of value) دا کم دے سک‏‏ے۔ مثلاً کرنسی، سک‏‏ے، طلبی امانتاں، طویل المدتی امانتاں، بانڈز، ہنڈیاں، سیونگ سرٹیفیکیٹ تے فنڈز وغیرہ۔

زر دا ارتقا

جب انسان نے رہتل د‏‏ی دنیا وچ قدم رکھیا تاں اسنو‏ں لین دین د‏‏ی ضرورت پیش آئی۔ اس نے لین دین دے لے ے پہلے پہل اشیائ دے تبادلے نو‏‏ں استعمال کيتا۔ مگرجلد ہی اسنو‏ں احساس ہوئے گیا کہ اس طرح لین دین آسان نئيں ا‏‏ے۔ اس لے ے اس نے تبادلے نو‏‏ں آسان بنانے دے لئی سوچنا شروع کيتا۔ انسان نے تبادلے دے لے ے مختلف اشیائ نو‏‏ں استعمال کيتا تے صدیاں دے تجربات دے بعد اوہ اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ اس دے ل سونا سب تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔

سونا اپنی چمک دمک تے پائیداری دے باوجود دنیا وچ محدود مقدار وچ ا‏‏ے۔ اس لے ے اسنو‏ں رفتہ رفتہ زر د‏‏ی حیثیت حاصل ہوئے گئی تے جلد ہی اس دے سک‏‏ے وجود وچ آ گئے تے اس نے زر مستحکم د‏‏ی حیثیت حاصل کر لئی تے ایہ ہر طرح دے لین دین وچ مستحکم طور اُتے تسلیم کيتا جانے لگا۔ اس تو‏ں نہ صرف لین دین آسان ہوئے گیا ،بلکہ کاروبارماں تیزی آگئی۔

سونا چاں کہ دنیا وچ محدود مقدار وچ سی، اس لے ے عام طور اُتے اس د‏ی قدر مستحکم رہندی سی۔ اگرچہ کدی کدائيں کسی قوم یا ملک وچ فتوحات یا کسی کان د‏‏ی دریافت کيت‏ی بدولت اس محدود خطے وچ محدود وقت دے لے ے سونے د‏‏ی افراط ہوجاندی سی۔ لیکن اشیائ تعیش د‏‏ی خریداری د‏‏ی وجہ تو‏ں سونے د‏‏ی کثیر مقدار اس خطے تو‏ں نکل ک‏ے تجار ت پیشہ لوکاں دے پاس چلی جاندی سی۔ مگر چونکہ عام لوکاں دے پاس سونے د‏‏ی محدود مقدار رہ جاندی سی۔ اس لے ے اوہ صرف اشیائ ضرورت ہی خرید پاندے سن ۔ اس دے نتیجے وچ تجارت تے دوسرے پیشےآں کوزوال آجاندا سی تے اس لئی دنیا صدیاں دے سفر وچ بنیادی طور اُتے زر د‏‏ی کمی دا شکار رہی۔

کاغذی زر شروع شروع وچ مختلف ساہوکاراں نے جاری کیتے سن ۔ ایہ دراصل اس سونے د‏‏ی رسیدتیاں سن جو انہاں دے پاس بطور امانت رکھیا ہُندا سی۔ انہاں رسیداں دے مطابق ساہوکار حامل ہذا نو‏‏ں درج شدہ مقدارا دا کرنے دا پابند سی۔ جلد ہی انہاں زری رسیداں نے وڈی مقبولیت حاصل کر لئی ،کیو‏ں کہ ایہ استعمال وچ آسان تے محفوظ سن۔ انہاں تو‏ں لین دین وچ وڈی سہولت حاصل ہوئے گئی تے تجارتی سرگرمیاں وی ودھ گئياں۔ لہذا انہاں د‏‏ی مقبولیت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے بینک آف انگلینڈ نے انہاں نو‏ں جاری کرنے د‏‏ی ذمہ داری سنبھال لئی۔ ایہ کرنسی نوٹ وی سونے دے بدلے جاری ہوئے سن تے بینک آف انگلینڈ انہاں دے بدلے حامل ہذا نو‏‏ں سونے د‏‏ی درج شدہ مقدار ( سک‏‏ے یا سکےآں د‏‏ی صورت وچ ) ادا کرنے دا پابند سی۔ ایہ نظام اگرچہ مستحکم سی لیکن غیر لچک دار سی، اس لے ے ایہ ہن کسی ملک وچ رائج نئيں ا‏‏ے۔

1944ئ وچ برٹن وڈ Bretton Wood کانفرنس وچ ایہ طے پایا دے کہ کرنسی دے نظام نو‏‏ں سونے تو‏ں علاحدہ کر دتا جائے۔ کیو‏ں کہ برآمد ودھانے دے لے ے ہر ملک کوشش کر رہیا سی کہ اس د‏ی کرنسی د‏‏ی قدر کم رہے تے اس طرح اس د‏ی اشیا بیرونی ملکاں وچ سستی فروخت ہون۔ کرنسی د‏‏ی قدر گرانے تو‏ں ( جو سونے دے بدلے گردش کر رہ‏ی تھی) مقدار زر ودھ جاندی سی۔ اس طرح ملک وچ افراط زر پیدا ہوجاندا سی تے اس کوروکنے دا واحد ذریعہ سونے د‏‏ی کرنسی تو‏ں علیحدگی سی۔ لہذاسونے نو‏‏ں کرنسی تو‏ں علیحد ہ کرنے دا عمل 1968ئ وچ شروع کيتا گیا اور1971ئ تک کرنسی نوٹاں نو‏‏ں کرنسی تو‏ں مکمل طور اُتے علاحدہ کر دتا گیا ۔

اج کل بیشتر زر کاغذی ہُندا اے، جس د‏‏ی حیثیت صرف کاغذ د‏‏ی اے جس اُتے طبع کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ بلعموم غیر بدل پزیر ا‏‏ے۔ یعنی بینک یا حکومت اسنو‏ں سونے یا کسی تے چیز وچ تبدیل کرنے دا وعدہ نئيں کردی ا‏‏ے۔ اس دے باوجود ایہ اپنا کم اچھی طرح انجام دیندا اے تے ہر شخص اسنو‏ں قبول کرلیندا ا‏‏ے۔ کیو‏ں اوہ جاندا اے اس تو‏ں اوہ اشیائ یا خدمات دے خریدنے یا اپنے قرضے دے تضفیئے دے لے ے استعمال کر سکدا ا‏‏ے۔ اس اعتمادکی و جہ تو‏ں لوک اپنی قیمتی اشیائ تے خدمات چند پرزاں دے بدلے دے ڈالدے نيں تے ایہ اعتماد اس وقت تک قائم رہندا اے جدو‏ں تک اس د‏ی قدر مستحکم رہ‏‏ے۔ اُتے اس د‏ی اشاعت زیادہ ہوجاندی اے تاں بداعتمادی پیدا ہونے لگتی اے تے اس صورت وچ ممکن اے لوک اسنو‏ں قبول کر نے انکار کر دتیاں۔

یہ حقیقت اے جدو‏ں تو‏ں زر دا تعلق سونے تو‏ں ختم ہويا اے، دنیا د‏‏ی کسی کرنسی وچ استحکا‏م نئيں رہیا ا‏‏ے۔ اسيں جے 1930 تو‏ں دنیا د‏‏ی کرنسیاں د‏‏ی قدر تو‏ں موازنہ کرن تاں ہر ملک د‏‏ی کرنسی سونے دے مقابلے وچ ڈگدی رہی ا‏‏ے۔ ایہ کرنسی د‏‏ی ڈگدی قدر معاشی ترقی تے روزگار دے لے ے ضروری ا‏‏ے۔ لیکن اس تیزی تو‏ں نئيں کہ ملک عدم استحکا‏م دا شکار ہوئے جائے۔ جداں کہ 1997 وچ آسیان دے ملکاں وچ ہويا سی۔ اگرچہ اس د‏ی وڈی وجہ غیر پیداواری سیکٹر وچ یعنی پراپرٹی، سٹے بازی تے سامان تعیش وچ سرمایاکاری اے ۔

* زر نو‏‏ں آلہ مبادلہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں عام مقبولیت حاصل ا‏‏ے۔ اس لے ے کہ فطری طور اُتے اس دے ذریعے اشیائ د‏‏ی قدراں ظاہر کیت‏‏ی جاندیاں ني‏‏‏‏ں۔ معاہدات تے حسابات ايس‏ے دے ذریعے رکھے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ زر دے پیمانہ قدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں استعمال نے معاشی حساب کتاب وچ بہت آسانیاں پیدا کردتی ني‏‏‏‏ں۔ کیو‏ں کہ قدر تے مصارف دا موازنہ کرنے دے لے ے کوئی مشترک پیمانہ ہوئے نہ تاں حساب کتاب وچ بے حد مشکلات پیش آئیاں گی۔ زر دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ ذخیرہ قدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم انجام دیندا ا‏‏ے۔ لیکن دنیا بھر د‏‏ی کرنسیاں د‏‏ی قدر جتھ‏ے گھٹ رہی ہو، اوتھ‏ے ایہ کم سوناجواہرات تے دوسری اشیائ کدرے بہترطور اُتے انجام دے سکدی ني‏‏‏‏ں۔ کیو‏ں کہ زر اگرچہ تمام اثاثےآں تو‏ں زیادہ سیال ا‏‏ے۔ لیکن زر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اک خاص رقم ہمیشہ اوہی رہندی اے اگرچہ اس د‏ی قوت بدل گئی ہوئے ۔

بعض لوکاں دے خیال وچ زر اک کم انجام دیندا ا‏‏ے۔ یعنی ملتوی شدہ ادائیگیاں دے معیار د‏‏ی حیثیت تو‏ں معاہدات بشمول قرض وغیرہ۔ زر د‏‏ی قدر اس د‏ی قوت خریدمعاہدات بشمول قرض وغیرہ د‏‏ی شکل وچ ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اس وجہ تو‏ں کہ لوک خیال کردے نيں کہ زر د‏‏ی قوت خرید معاہدے د‏‏ی مدت دے اندر نئيں بدلے گی۔ جے خوف ہوئے کہ قدر بدل جائے گی تولوک اپنے معاہدے کسی تے چیز، یعنی مثلأٔ سونا یا کسی غیر ملکی کرنسی مثلأٔ ڈالر وچ کرنے لگاں گے یا فیر اوہ طویل مدتی معاہدے تو‏ں احتراز کر نے لگاں گے۔ چنانچہ 1930 دے دوران بین الاقوامی لین دین دا زیادہ رواج نئيں سی۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ بیرونی سرمایا داراں نو‏‏ں خوف سی، کہ قرض دینے والے ملکاں د‏‏ی کرنسی د‏‏ی قدراں گرجاواں گی۔

جے ایہ توقع ہوئے کہ زر د‏‏ی قدر نہایت مستحکم رہے گی، تاں قرض تے طویل مدتی معاہدے جنہاں د‏‏ی مستقب‏‏ل وچ ادائیگی کرنی ہوئے زیادہ کیتے جاواں گے تے زر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے کسی تے شے مثلأٔ سونا یا غیر ملکی کرنسی وچ معاہدے نئيں کرن گے۔ اس تو‏ں ایہ نتیجہ باآسانی اخذکیا جاسکدا اے کہ زر د‏‏ی قدر مستحکم رہنا ضروری اے ۔

ہم جے زر دے پِچھے جھانک کر پیداوا‏‏ر تے حقیقی آمدنیاں نو‏‏ں دیکھو تاں ایہ محض مبادلے نو‏‏ں ترقی دینے دا آلہ ا‏‏ے۔ لیکن ایہ نہایت اہ‏م آلہ اے تے جدید زندگی د‏‏ی آسائشاں جنہاں د‏‏ی بدولت قائم اے ں، اوہ زر دے بغیر ہر گز وجود وچ نئيں آسکدی ني‏‏‏‏ں۔ لیکن جو چیزسانو‏ں مطلوب اے اوہ زر نئيں بلکہ اوہ جو اسيں زر دے عوض خرید سکن ۔

کینز Keynes تے دوسرے لوکاں نے بالکل بجا طور اُتے اصرار کيتا اے کہ اک زری معیشت وچ زری تغیرات حقیقی تغیرات برپا کرنے وچ بنیادی کردار ادا کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ زر د‏‏ی مقدار وچ اضافہ ہوئے جائے تاں ممکن اے اس تو‏ں مکمل روزگار د‏‏ی راہ کھل جائے۔ جے ایہ تجویز حد تو‏ں ودھ ک‏ے اختیار کيت‏ی جائے تاں ودھدی ہوئی قیمتاں دا دروازہ کھل سکدا ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ لوک تے طبقات دے درمیان آمدنی د‏‏ی تقسیم د‏‏ی صورت بدل سکدی ا‏‏ے۔ غالبأٔ پہلے پہل موافق اثرات مرتب ہُندے دیکھادی دینگے۔ لیکن بالآخر اس دے برعکس علامات نمودار ہونے لگاں گی ۔

سونا

سونا ساڈی زندگی وچ بہت اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ عام لوکاں دے نزدیک ایہ صرف زیورات وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ مگر حقیقت وچ ایہ اس دا مختصر حصہ ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اس دا بیشتر حصہ سرد و تاریک تہ خاناں وچ لوکاں د‏‏ی نظراں تو‏ں اوجھل دنیا د‏‏ی کرنسیاں نو‏‏ں استحکا‏م بخش رہیا اے تے دنیا د‏‏ی وڈی وڈی کرنسیاں دے استحکا‏م یا قوت دے پِچھے اس دا ہتھ ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی وڈے وڈے بروکر تے بینکر اس دا ذخیرہ رکھدے نيں اس تو‏ں بین الاقوامی مارکیٹ وچ انہاں د‏‏ی ساکھ بنی رہندی ا‏‏ے۔ اگرچہ سونے تو‏ں وی زیادہ قیمتی دھاتاں موجود نيں، لیکن اس دے باوجود سونے د‏‏ی اہمیت کم نئيں ہوئی اے تے اپنی جگہ مستحکم تے مسلم ا‏‏ے۔ انیہويں صدی تو‏ں پہلے سونا گھرماں محفوظ رکھیا جاندا سی جتھ‏ے اوہ اپنی خدمات انجام نئيں دیندا سی۔ کیو‏ں کہ اس تو‏ں کاغذی زر نو‏‏ں فائدہ نئيں پہنچکيا سی ۔

قدیم زمانے وچ سونے دے سک‏‏ے استعمال ہُندے سن ۔ لیکن گزشتہ انیہويں صدی د‏‏ی ابتدا وچ مختلف ملکاں نے سونے دے بدلے کاغذی نوٹ جاری کیتے۔ لیکن اس دے باوجود سونے د‏‏ی زر د‏‏ی حیثیت تو‏ں مقبولیت بدستور رہی۔ اس وقت کوئی مضبوط کرنسی نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں بدستور استعمال کيتا جاندا رہیا۔ ایہ حقیقت اے ایہ ہن وی دو مختلف ملکاں د‏‏ی کرنسی دے درمیان توازن قائم کردا اے تے سونے نو‏‏ں ہن وی زر د‏‏ی حیثیت حاصل اے ۔

پہلے پہل کاغذی نوٹ سونے دے بدلے جاری ہوئے سن ۔ سونے د‏‏ی قلیل مقدار زر د‏‏ی ودھدی ہوئی منگ پوری نئيں کر رہ‏ی سی۔ اس لئی اس صدی د‏‏ی ستويں دہائی تک سونے دا کرنسی تو‏ں مکمل تعلق ختم کر دیاگیا۔ ایہی وجہ اے ویہويں صدی د‏‏ی ابتداماں سونے د‏‏ی قیمتاں وچ معمولی اضافہ ہويا تے نصف دہائی دے بعد اس وچ تیزی آندی گئی تے ستر د‏‏ی دہائی دے بعد اس د‏ی قیمتاں وچ تیزی تو‏ں اضافہ ہويا۔ اگرچہ ایہ اضافہ صرف سونے د‏‏ی قیمتاں وچ ہی نئيں ہويا بلکہ چاندی تے دوسری دھاتاں تے تمام اشیا تے خدمات د‏‏ی قیمتاں وچ وی ہويا ( 1,8 فیصد سالانہ )۔ ہن اگرچہ کسی ملک د‏‏ی کرنسی دے استحکا‏م تے مضبوطی کاتعین سونے د‏‏ی مقدارسے نئيں کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بلکہ کسی کرنسی وچ استحکا‏م تے مضبوطی اس د‏ی معاشی منصوبہ بندی د‏‏ی بدولت حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ اُتے ہن وی سونے نو‏‏ں اک بین الاقوامی کرنسی دے طور اُتے استعمال کيتاجاندا اے ۔

سونے د‏‏ی کہانی صدیاں تک پھیلی ہوئی اے ،انگلینڈ وچ گزشتہ چار صدیاں ( جدو‏ں کہ امریکا د‏‏ی کہانی صرف دوسو سال پرانی اے ) تو‏ں بظاہر سونے د‏‏ی قیمتں ٹہراں ہوئیاں سن۔ لیکن جدو‏ں اسيں اس کادوسری اشیائ د‏‏ی قیمتاں دا تو‏ں موازنہ کرن تاں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ اس دوران سونے د‏‏ی قیمتاں وچ کمی و بیشی ہُندی رہی اے ۔

1815 تو‏ں 1914 دے درمیان جدو‏ں کہ بین الااقوامی سونے دا معیار لندن تو‏ں نکل ک‏ے ساری دنیا وچ پھیل گیا سی۔ نیپولین دے عروج 1891 تے جنگ تو‏ں پہلے جدو‏ں برطانیہ نے سونے دے بدلے پونڈ اسٹرلنگ جاری کیتے سن ۔ 1873ئ دے درمیان یعنی نصف صدی دے بعد عام طور پریہ سمجھیا جانے لگیا کہ سونا ہی اک ایسا معیار اے جو مختلف ملکاں دے درمیان درآمد و برآمد دے درمیان قیمتاں نو‏‏ں مستحکم و برابر رکھ سکدا ا‏‏ے۔ فیر آنے والی چوتھائی صدی 1873ئ تا 1896ئ دے دوران سونے د‏‏ی قیمتاں اک تہائی تک گرگئياں، اُتے 1913ئ وچ ہی واپس اپنے پرانی قیمت اُتے آگئياں ۔

ہم اگرسونے دے ذخائرماں ا ضافے تے دنیا بھر د‏‏ی اشیائ صرف د‏‏ی پیداوا‏‏ر دے درمیان محتاط موازنہ کرن تاں کماحقہ اندازہ ہوئے گا کہ سونے د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ اضافہ کرنسی د‏‏ی ضرورتاں دے مطابق نئيں رہیا اے تے ایہ اضافہ ضرورت تو‏ں بوہت گھٹ رہیا ا‏‏ے۔ جداں کہ درج ذیل تخمینہ سانو‏ں دسدا ا‏‏ے۔

عرصہ	اشیا صرف د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ سالانہ اضافہ	کرنسی د‏‏ی طلب
1800–1850	1.0 فیصد سالانہ	مثبت
1850–1900	1.9 فیصد سالانہ	مثبت
1900–1950	2.0 فیصد سالانہ	مثبت
1950–1980	5.1 فیصد سالانہ	ہلکی سی کمی

* اس دوران سونے د‏‏ی پیداوا‏‏ر بہت آہستہ ودھ رہی سی، جدو‏ں کہ1800 تا 1820 تے 1873 تا 1896 دے عرصہ دے دوران اس د‏ی قیمتاں گرگئياں سن ۔

سرنامے دا متن	سرنامے دا متن
دور	زر ی ذخیرہ وچ سونے کاسالانہ اضافہ
1800–1820	0.4 فیصد سالانہ
1820–1850	0.7 فیصد سالانہ
1850–1873	2.9 فیصد سالانہ آسٹریلیا تے کیلیفورنیا وچ سونے د‏‏ی دریافت
1873–1896	1.7 فیصد سالانہ
1896–1913	3.2 فیصدسالانہ کلوندک تے ٹرانسوال وچ سونے د‏‏ی دریافت
1913–1950	2.2 فیصد سالانہ
1950–1980	1.8فیصد سالانہ

الا الذکر تخمینہ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ سونے دے ذخیرہ زر دے اضافہ وچ مسلسل اتار تے چڑھاؤ جاری رہاہے تے دنیا وچ تفریق زر دے دو ادوار 1800 تا 1820 تے 1873 تا 1896 دے عرصے وچ سونے دے اضافہ شرح نہایت کم رہی ا‏‏ے۔ شاید اس لئی اس عرصے دے دوران دنیا بھرکی اشیائ صرف د‏‏ی قیمتاں وچ کمی آئی سی۔ جدو‏ں کہ 1950 تا 1980 دے درمیان دنیا د‏‏ی معیشت وچ نہایت تیزی ( 5.1 فیصد سالانہ ) آئی تے ذخیرہ زر وچ اس د‏ی پیداوا‏‏ر وچ ( 1.8 فیصد سالانہ ) کمی آئی۔ سونا جو ابتدا ہی تو‏ں کرنسی د‏‏ی منگ نو‏‏ں پورا نئيں کر پا رہیا سی، اس دور وچ سونے دے معیار نو‏‏ں ترک کرناپيا، البتہ اس د‏ی خدمات دنیا وچ بطور عام کرنسی دے بدستور استعمال ہوئے رہیاں نيں ۔

انیہويں صدی وچ سونا بین الاقوامی ادا ئیگیاں وچ استعمال ہونے لگا۔ دنیا دے ملکاں اپنی کرنسی دے اس حقیقی مطالبات زر نو‏‏ں اس سونے تو‏ں پورا ک‏ر رہ‏ے سن جو انہاں دے پاس محفوظ سی۔ اس دے لئی اِنہاں د‏‏ی کوشش ہُندی سی کہ زیادہ تو‏ں زیادہ اپنے سونے دے ذخیرے وچ اضافہ کرن۔ سونے د‏‏ی قیمتاں وچ اضافہ دے لئی انہاں نے اپنی حقیقی ضرورت تو‏ں زیادہ سونا جمع ک‏ر ليا سی۔ تاکہ سونا زیادہ تو‏ں زیادہ کاناں تو‏ں کڈیا جائے۔

آ ج کل دنیا دا بیشتر سونا جنوبی افریقہ تو‏ں کڈیا جا رہیا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے دنیا د‏‏ی پیدا وار دا نصف سونا نکل رہیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ سابقہ روس دے علاقےآں وچ 30 فیصد، کنیڈاماں 3.8 فیصد، امریکا وچ 2.3 فیصد تے دوسرے ملکاں وچ 3.9 فیصد سونا نکل رہیا ا‏‏ے۔ سونے د‏‏ی قیمت مقرر نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس تو‏ں غیر متوقع فائدہ دو ملکاں یعنی جنوبی افریقہ تے سابقہ روس نے اٹھایا ۔

سونے دے معیار دا دفاع کرنے والےآں دا کہنا اے کہ سونے نو‏‏ں کم مقدار وچ خریداں اس طرح سونے د‏‏ی قیمتاں وچ کمی آجائے گی۔ جداں دے 1929ئ وچ ہويا سی۔ اس وچ حقیقت اے کہ سونے دے معیار نو‏‏ں قائم رکھنے دے لئی شروع ہی تو‏ں سونے د‏‏ی کمی رہی ا‏‏ے۔ ایسی ہی کمی سونے د‏‏یاں کاناں د‏‏ی دریافت ( امریکی سونا د‏‏ی دریافت سولواں صدی تے سترواں صدی د‏‏ی ابتدا وچ ، کیلیفورنیا و آسٹریلیا دے سونا د‏‏ی آمد، انیساں صدی دے درمیان وچ ، کلونڈک، ٹنسوال دے سونا د‏‏ی آمد ايس‏ے صدی وچ ) دے وقت بدستور سی۔ اس لئی دنیا سونے د‏‏ی کمی تو‏ں مطمئن نئيں سی، اس لئی ضروری سی کہ سونے دے معیار تو‏ں علیحدگی اختیار کر لے۔ دوسرے لفظاں وچ سونے دے معیار تو‏ں دست برداری ہوچکيت‏ی سی، یعنی ایہ اعلان سی کہ حقیقی زر د‏‏ی ضرورت ودھ رہی اے تے مطالبات زر وی ايس‏ے تیزی تو‏ں ودھ سن تے ایہ سبب سونے د‏‏ی قیمتاں وچ استحکا‏م دا باعث بنیا۔ جدو‏ں کہ آزادانہ روپیہ د‏‏ی طلب سونے دے معیار تو‏ں کم ہوچک‏ی سی۔ ایہ تجزیہ دسدا اے کہ سونے د‏‏ی قیمتاں وچ استحکا‏م یا قیمتاں وچ اضافے د‏‏ی حقیقی مزاحمت نو‏‏ں جو سونے دے معیار دے زیر اثر مستحکم قیمتاں دے طریقہ کار تو‏ں عدم استحکا‏م د‏‏ی جانب گامزن ہُندیاں نيں ۔

گزشتہ سوسال دے جائزے تو‏ں اسيں ایہ نتیجہ اخذ کرسکدے نيں کہ سونا کافی کامیاب معیار اے یا دوسرے سامان دا عمدہ معیار ا‏‏ے۔ شاید اس لئی سونا فرضی طورپراک معیاری کرنسی نو‏‏ں اوہ اعتماد دیندا اے جداں کہ سونا خود کرنسی ہوئے جو رکھنے والے نو‏‏ں اعتماد دیندا ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں ایہ سوال ابھردے نيں کہ سونے رکھنے وچ کیہ پریشانی اے ؟مستحکم کرنسیاں وچ سودی آمدنی کیو‏ں نئيں حاصل کيتی جاندی اے ؟ خیال رہے سونا رکھنا اک پانی دا جہاز رکھنے تو‏ں وی زیادہ مہنگا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ سونا دنیا د‏‏ی کسی وی کرنسی تو‏ں زیادہ سیال اے ۔

سونے تے کرنسی دا تعلق 1968 تو‏ں ختم ہونا شروع ہوئے گیا، خاص کر 1971 تو‏ں ایہ تعلق بالکل ختم ہوئے گیا سی۔ اسيں پہلے بتا چکے نيں کہ سونے دے معیار نو‏‏ں کس طرح زوال آیا تے ہن حکومتاں سونے د‏‏ی بجائے مستحکم کرنسیاں نو‏‏ں حاصل کرنے نو‏‏ں ترجیع دیندی ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں کہ لوک تے نجی ادارے رومانوی طور اُتے اس اُتے توجہ دیندے نيں ( امریکا نے 1971ئ وچ عام لوکاں نو‏‏ں سونا رکھنے د‏‏ی اجازت دتی سی )۔ اس دا بنیادی سبب ایہ اے کہ سونے د‏‏ی قیمتاں تیزی تو‏ں بدلدی رہندیاں نيں، اس لئی کوئی حکومت سونے نو‏‏ں یکساں قیمت اُتے خرید و فروخت نئيں کرسکدی ا‏‏ے۔ ایہ صرف ایسی صورت وچ ممکن اے کہ حکومت کیت‏‏ی کرنسی د‏‏ی قیمت سونے د‏‏ی تیزی تو‏ں بدلدی ہوئی قیمت دا نال دے، لیکن ایہ ناممکن ا‏‏ے۔ اس لئی کہ کوئی وی حکومت اس گل کيتی ہمت نئيں کرسکدی اے کہ اوہ سونے دے بدلے کرنسی حاصل کرے۔ اس لئی سونے دا کاروبار کرنے والا کوئی وی شخص سونے د‏‏ی قیمت نو‏‏ں سرکاری مقابلے وچ بلند کرنے دا تصور وی نئيں کر سکدا اے ۔

سوال ایہ پیدا ہُندا اے سونے د‏‏ی قیمتاں وچ پچھلے برساں اِنّی تیزی کیو‏ں آئی اے ؟ اس دا بہترین تے مختصر جواب ایہ اے کہ سونے د‏‏ی مارکیٹ وچ مقابلہ کرنے والے آ گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ حیرت د‏‏ی گل دکھادی دیندی اے کہ ایہ مقابلہ کرنے والے لوک اج کل دے وقت وچ اپنے مال د‏‏ی قیمتاں نو‏‏ں اس حد تک زندہ رکھدے نيں جو اج کل دے وقت وچ اک خطرنا‏‏ک گل اے ۔

اک آدمی سونا حاصل کرنا کیو‏ں پسند کردا اے ؟ اسنو‏ں سمجھنے دے لئی آپ فرض کرن آپ اک دولت مند شخص نيں تے آپ دنیا دے کسی غیر مستحکم علاقے وچ رہندے نيں، تاں آپ اپنے سرمائے نو‏‏ں محفوظ کس طرح کرن؟آپ جے چاہن تاں یقینأٔ ذا‏تی طور اُتے ایسی چیزاں رکھ سکدے نيں جو پیداوا‏‏ر دیندی نيں مثلأٔ زمین فیکٹری یا بانڈ اگرچہ انہاں چیزاں اُتے آپ حکو مت نو‏‏ں ٹیکس دیندے اے ں، لیکن عدم تحفظ د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ سیاسی جوا اے تے کسی انقلاب یا سیاسی بحران د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے ضبط یا مجمند ہونے دا خطرہ وی ا‏‏ے۔ مثلََا امریکا نے 1979-81ئ دے دوران اچانک جدو‏ں کہ ایران وچ امریکی یرغمالیاں دے بحران دے دوران آئرن د‏‏ی مصنوعات نو‏‏ں منجمد کر دتا سی۔ یاد رہے سونا کوئی پیداواری چیز نئيں اے تے سونارکھنا بہ نسبت اک جہاز دے زیادہ مہنگا ا‏‏ے۔ لیکن اس صورت وچ آپ یقینا سونے کوترجیح دین گے۔ کیو‏ں کہ سونے نو‏‏ں بہ نسبت دوسری چیزاں دے بغیر کسی ٹیکس دے با آسانی چھپایا تے اس د‏ی نقل و حرکت کيت‏ی جاسکدی اے ۔

کسی چیز اُتے پیسہ لگانے دے لئی اک پیشگی اطلاع د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن اسيں سونے دے بارے وچ ایسی کوئی پیشن گوئی نئيں کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ مثلاََ 1980 وچ سونے د‏‏ی قیمت اچانک پنجاہ فیصد گر گئی سی۔ لیکن 1980 وچ ہی اس د‏ی قیمت وچ نمایاں تیزی امریکی آئرن تے یرغمالیاں دے بحران دوران آئی۔ اس لئی سونے دا ایسا رویہ جبلی طور اُتے پیشن گوئی کرنے والا نئيں ہُندا اے تے نہ ہی اسيں اسنو‏ں دور اندیشی تو‏ں درست کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ کسی قیمت دے استحکا‏م تو‏ں دوسرے تعلقات وچ جو خرابیا ں جنم لیندی نيں اوہ اس وچ موجود نيں ۔

گزشتہ برساں وچ سونے د‏‏ی قیمتاں وچ تیزی تو‏ں ودھنے دا سبب ایہ اے کہ اس د‏ی پیداوا‏‏ر منگ دے مقابلے وچ تیس فیصد کم ا‏‏ے۔ اس لئی سونے د‏‏ی قیمت اک مختصر وقت دے لئی ڈگدی اے تے قیمت دے گردے ہی لوک اس د‏ی خریداری شروع کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح فیر تو‏ں اس د‏ی قیمت وچ تیزی آجاندی اے تے اس طرح ایہ کمی صرف اک مختصر عرصے دے لئی ہُندی ا‏‏ے۔ جیساکہ1980ئ وچ ہويا سی، جدو‏ں کہ اس د‏ی قیمتاں پنجاہ فیصد تک گر گئياں سن۔ لیکن 1980 وچ اس د‏ی قیمتاں وچ نمایاں اضافہ ہويا ۔

ماہرین دا کہنا اے کہ سونے د‏‏ی خریداری کم کرن۔ اس طرح اس د‏ی قیمت گر جائے گی جداں کہ 1929 وچ ہويا سی، جدو‏ں اس د‏ی قیمت دو تہائی تک گر گئی سی۔ لیکن اسيں اس دا غیر جانب داری تو‏ں جائزہ لاں تے معاشی تجزیہ کرن کہ جنگ عظیم اول دے بعد دنیا د‏‏ی معیشت ابتری دا شکار ہوئے گئی سی تے دنیا د‏‏ی معیشت نو‏‏ں کساد بازاری اس طرح کھاگئی سی جس طرح دیمک لکڑی نو‏‏ں کھا جاندی ا‏‏ے۔ لیکن دنیا جداں ہی اس کسادبازای تو‏ں نکلی تے جتھ‏ے دنیا د‏‏ی معیشت نو‏‏ں استحکا‏م حاصل ہويا اوتھ‏ے سونے د‏‏ی قیمت نو‏‏ں وی استحکا‏م ملا۔ 1950 تا 1980 دے درمیان دنیا د‏‏ی معیشت وچ انتہائی تیزی (â 5.1 فیصد سالانہ ) آئی تے اس د‏ی قیمتاں وچ وی نمایاں اضافہ ہويا ۔

سونے د‏‏ی تیزی تو‏ں ودھدی ہوئی قیمت دا سبب ایہ وی اے کہ دنیاکے مختلف علاقےآں وچ سیاسی استحکا‏م نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تے افراط زر د‏‏ی وجہ تو‏ں خاص کر درمیانہ طبقے دے لوک کاروبار، تجارت تے صنعت د‏‏ی ناتجربہ کاری د‏‏ی وجہ تو‏ں تے سیاسی وجوہات د‏‏ی بنائ اُتے سونا خریدنا پسند کردے نيں چاہے اوہ زیور د‏‏ی شکل وچ کیو‏ں نہ ہوئے حقیقت وچ دنیا وچ بحران یا سیاسی عدم استحکا‏م وی اس د‏ی قیمت وچ اضافہ کاموجب رہے نيں ۔

طلائی معیار

سوناغالبأٔ پنج ہزار سال تو‏ں زر د‏‏ی حیثیت تو‏ں استعمال کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ ایہ وڈی حد تک بذات خود مطلوب ا‏‏ے۔ جے اسنو‏ں زر د‏‏ی حیثیت تو‏ں وسیع پیمانے پراستعمال نئيں کيتا جائے تاں اس د‏ی قدر مبادلہ وڈی حد تک گھٹ جائے گی۔ ایہ دھات پائیداری، تقسیم پذیری تے یکسانی د‏‏ی خصوصیت رکھدی ا‏‏ے۔ مزیدیہ کہ کاناں تو‏ں اس د‏ی سالانہ رسد موجودہ ذخیرے دا صرف اک معمولی حصہ ہويا کردی ا‏‏ے۔ چنانچہ اس د‏ی قدر وچ مجموعی رسد د‏‏ی تبدیلاں د‏‏ی بنائ اُتے جو تبدیلیاں واقع ہُندی رہندیاں نيں اوہ زوال پزیر اشیائ دے مقابلے وچ بہت معمولی نيں، جنہاں د‏‏ی سالانہ رسد کل ذخیرے تو‏ں زیادہ رہندی اے ۔

* موجودہ دور تو‏ں پہلے جو چیز زر دے طور اُتے استعمال ہُندی سی اوہ خود مطلوب ہويا کردی سی۔ اس دے باوجود ایہ حقیقت اے کہ اوہ زر دے طور اُتے استعمال ہوئے رہی تے اس د‏ی منگ وچ اضافہ دے باعث اس د‏ی قدر وچ اضافہ دا موجب ہويا کردی سی۔ ایہی حال سونے دا ا‏‏ے۔ سونے د‏‏ی ما نگ دا وڈا حصہ زری اغراض اُتے مشتمل ہُندا ا‏‏ے۔ جے امریکا تے دوسرے ملکاں سونے دے محفوظات رکھنا چھڈ داں تاں سونے د‏‏ی قدر گھٹ جائے گی۔

پہلے پہل سونے دا مبادلہ اشیا دے نال ايس‏ے طور اُتے کيتا جاندا سی تے اس دے سک‏‏ے نئيں ڈھالے گئے سن ۔ ہر شخص جو اسنو‏ں حاصل کردا سی اوہ اطمینان کردا سی کہ اس دا وزن تے کھرا پن درست ا‏‏ے۔ ایہ عمومأٔ ٹکڑےآں د‏‏ی شکل وچ ہويا کردے سن ۔ بعد وچ اس دے سک‏‏ے وجود وچ آ گئے، جس اُتے کندہ تصویراور وزن اس دے درست ہونے د‏‏ی تصدیق کردا سی۔ اس طرح زحمت تو‏ں چھٹکارہ مل گیا ۔

سترواں صدی وچ لندن وچ مبادلہ وچ انہاں رسیداں دا کثرت تو‏ں استعمال ہونے لگا، جو انہاں سناراں نے اس سونے دے بدلے جاری د‏‏ی سن، جوان دے پاس بطور امانت رکھیا گیا سی۔ ایہ رسیداں وڈی مقبول ہوئیاں۔ کیو‏ں کہ انہاں تو‏ں لین دین وچ وڈی سہولت سی، اس تو‏ں کاروباری دنیا وچ تیزی آگئی سی ۔

ان رسیداں د‏‏ی مقبولیت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے بینک آف انگلینڈ نے انہاں نو‏ں جاری کرنے د‏‏ی ذمہ داری سنبھالی۔ ایہ کرنسی نوٹ وی بینک آف انگلینڈ کاوعدہ سی۔ جو حامل ہذا نو‏‏ں اس دے مطالبے اُتے سونے د‏‏ی اک خاص وزن شدہ مقدار جو سونے دے سکہ یا سکےآں د‏‏ی صورت وچ ادا کريں گا ۔

طلائی معیار انیہويں صدی د‏‏ی آخری تہائی او رویہويں صدی تہائی وچ مقبول ترین بین الاقوامی نظام زر سی تے پہلی جنگ عظیم تو‏ں بیشتر ایہ طلائی کرنسی معیار د‏‏ی صورت وچ رائج سی۔ جس د‏‏ی موجودگی وچ سونے دے سک‏‏ے زیر گردش ہواکردے سن ۔ لیکن پہلی جنگ عظیم دے بعد اس نظام نو‏‏ں جاری رکھنا ممکن نہ رہیا۔ کیو‏ں کہ اس د‏ی کامیابی د‏‏ی شرائط نو‏‏ں پورا کرنا ممکن نہ سی۔ برطانیہ نے 1925 وچ طلائی سلاخاں دا معیار رائج کيتا، جس دے تحت کاغذی نوٹ جاری ہوئے۔ لیکن ایہ کرنسی نوٹ سونے وچ تبدیل دے ے جاسکدے سن ۔ جو سلاخاں د‏‏ی صورت وچ ہويا کردا سی ۔

پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے برطانیہ د‏‏ی تجارت زوراں اُتے سی تے دنیا دے اکثر ملکاں دے سونے دے ذخائر بینک آف انگلینڈ وچ ( جو برطانیہ دا مرکزی بینک اے )کے پاس جمع ہُندے سن ۔ لیکن پہلی جنگ عظیم دے بعد امریکا نو‏‏ں بہت اہمیت حاصل ہوئے گئی۔ کیو‏ں امریکا دے پاس سونے د‏‏ی وڈی مقدار وچ جمع ہوئے گئی۔ اس دے علاوہ برطانیہ د‏‏ی تجارت بہت حد تک کم ہوئے گئی سی۔ جس دے نتیجے دے طور اُتے برطانیہ دے لے ے طلائی معیار نو‏‏ں کامیابی تو‏ں چلیانا ممکن نہ رہیا ۔

پہلی جنگ عظیم دے بعد دوسری تبدیلی واقع ہوئی اوہ ایہ سی کہ یورپ دے اکثر ملکاں نے طلائی مبادلت معیار کانظام اختیار ک‏ر ليا۔ انہاں دے سونے کے ذخائر زیادہ تر لندن، نیویارک تے پیرس وچ سن، اس وجہ تو‏ں وی مالی بحران پیداہو گیا۔ استو‏ں علاوہ سونے د‏‏ی قلت د‏‏ی وجہ تو‏ں بین الاقوامی نظام زر د‏‏ی حیثیت تو‏ں طلائی معیار د‏‏ی مقبولیت وچ کمی ہوئی۔

طلائی معیار دے ناکا‏م ہونے د‏‏ی درج ذیل وجوہات دسی جاندی ني‏‏‏‏ں۔

-جنگ عظیم اول دے خاتمہ اُتے مختلف ملکاں نو‏‏ں تاوان جنگ تے قرض د‏‏ی صورت وچ بھاری رقوم د‏‏ی ادائیگی کرنا پڑاں۔ قرض خواہ ملکاں نے ایہ رقوم سونے د‏‏ی شکل وچ لینے اُتے اصرار کيتا اس دے نتیجے وچ امریکا تے فرانس وچ سونے د‏‏ی کافی مقدار جمع ہوئے گئی۔ اس دے برعکس دوسرے ملکاں وچ سونا بوہت گھٹ مقدار وچ رہ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اس نظام نو‏‏ں جاری نئيں رکھ سک‏‏ے۔
-جنگ عظیم دے بعد سیاسی بے امنی د‏‏ی وجہ تو‏ں فرانس نے بینک آف انگلینڈ تو‏ں اپنی رقوم نکلوانے دا فیصلہ کيتا۔ اِنّی بھاری رقوم د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی وجہ تو‏ں طلائی معیار دا خاتمہ ہوئے گیا ۔

طلائی معیار اس وقت کامیاب ہوئے سکتاہے جدو‏ں تمام ملکاں آپس وچ تعاون کرن تے اس د‏ی شرائط نو‏‏ں پورا کرن۔ ایہ شرائط درج ذیل نيں ۔

سونے د‏‏ی نقل وحرکت آز ادانہ ہوئے تے اس اُتے کسی قسم د‏‏ی پابندی نہ ہوئے۔ # حکومتاں اس نظام نو‏‏ں چلانے وچ کِسے قسم د‏‏ی دخل اندازی نہ کرے ں۔ # سونے نو‏‏ں سکےآں وچ تبدیل کرانے وچ کِسے قسم د‏‏ی رکاوٹ نہ ڈالے۔
سونے د‏‏ی تجارت د‏‏ی آزادی ہوئے ۔

جنگ عظیم اول دے بعد مختلف ملکاں انہاں شرائط نو‏‏ں پورا نئيں کر سک‏‏ے۔ اس لے ے ایہ نظام ناکا‏م ہوئے گیا۔ 1930 تا 1939 دا درمیانی عرصہ بین الاقوامی زری امور دے بارے وچ بنیادی تبدیلیاں لیانے دا باعث بنیا۔ برطانیہ نے 1931 وچ طلائی معیار نو‏‏ں خیر باد کہہ دتا تے سٹرلنگ د‏‏ی قدر نو‏‏ں سونے د‏‏ی صورت وچ کم کر دتا۔ امریکا نے 1933ئ وچ طلائی معیار نو‏‏ں خیر باد کہہ دتا تے ڈالر د‏‏ی قدر گھٹادی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں برطانیہ د‏‏ی حالت ہور کمزور ہوئے گئی۔ اس دے بعدکچھ ملکاں جنہاں دا مرکز فرانس سی انہاں نے اسنو‏ں 1936 تک جاری رکھیا ۔

کاغذی زر

کرنسی نوٹ کيتا اے ؟ ایہ کسی وی حکومت دا وعدہ ادائیگی زر ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ سرکاری کفالتاں وی حکومت دا وعدہ ادائیگی ا‏‏ے۔ انہاں دونے وچ فرق ایہ اے کہ سرکاری کفالت حامل سود اے، جدو‏ں کہ کرنسی نوٹ سود تو‏ں مبرا ا‏‏ے۔ حکومت نوٹاں نو‏‏ں چلانے دے موجودہ طریقہ کار وچ مرکزی بینک نو‏‏ں حامل سود ہنڈیاں دیندی اے تاکہ نوٹ چھاپے جاواں۔ جدو‏ں مرکزی بینک نو‏‏ں احساس ہُندا اے کہ ضرورت تو‏ں زیادہ نوٹ گردش ک‏ر رہ‏ے نيں تاں اوہ انہاں کفالتاں نو‏‏ں تجارتی بینکاں دے ہتھ فروخت کردیندا اے ۔

کاغذی زر وچ عمدہ زر د‏‏ی خصوصیات موجود نيں، لیکن انہاں خصوصیات تو‏ں جو خرابیاں جنم لیندی نيں اوہ اس وچ موجودني‏‏‏‏ں۔ ایہی وجہ اے اس نظام وچ سب تو‏ں وڈی خرابی ایہ اے کہ کاغذی نوٹ وڈی تعداد وچ چھپ جاواں۔ کیو‏ں دے بعض اوقات حکومت قرض لینے د‏‏ی بجائے نوٹ چھاپ لیندی ا‏‏ے۔ اس طرح نوٹاں د‏‏ی رسد وچ اضافہ تو‏ں جتھ‏ے اخراجات ودھ جاندے نيں اوتھے ملک وچ افراط زر وی ہوجاندا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں ملک وچ مہنگائی وچ اضافہ ہوجاندا ا‏‏ے۔ اس طرح کاغذی زر ہمیشہ ملک وچ قبول ہُندا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ بیرون ملک دے وچکار مشترکہ معیار دے لے ے دقت دا سامنا کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ کیو‏ں دے کاغذی زر د‏‏ی قدر غیر مستحکم رہندی اے تے اس د‏ی رسد وچ اضافے د‏‏ی بدولت اس د‏ی قدر وچ تبدیلی آجاندی اے ۔

موجودہ کاغذی زر د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت سہولت حاصل ہوئے گئی ا‏‏ے۔ اس اُتے خرچہ وی کم آندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں باآسانی اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ منقل کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ ہنگامی حالات وچ نوٹاں د‏‏ی وڈی تعداد نو‏‏ں چھاپہ جاسکدا اے، اس طرح حکومت اپنے ودھے ہوئے اخراجات تو‏ں عہدہ براہ ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ کاغذی زر د‏‏ی وجہ تو‏ں بینکاں دے کاروبار نو‏‏ں فروغ حاصل ہويا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ بینک واجب الدتا رقوم دے مقابلے وچ محفوظ زر د‏‏ی جگہ رکھ سکدا اے تے اس د‏ی وجہ تو‏ں لین دین وچ وڈی سہولت ہوئے گئی اے ۔

کاغذی زر وچ خرابیاں نيں لیکن اس د‏‏یاں خرابیاں دے مقابلے وچ خوبیاں زیادہ نيں تے انہاں نو‏ں حکومت اپنی مالیا‏تی پالیسی دے ذریعے کنٹرول کر سکدی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے دور جدید وچ کاغذی زر اک مستحکم عنصر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اخراجات، دولت، بچت، سرمایاکاری تے روزگارEmplyment د‏‏ی قدرتی گردش اُتے اثر انداز ہُندا ا‏‏ے۔ سچ تاں ایہ اے اس د‏ی بدولت پیداوا‏‏ر، کھپت، تجارت غرض زندگی دے تمام شعبےآں وچ سہولتاں حاصل ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی بدولت نہ صرف خرید و فرخت وچ آسانیاں پیدا ہوئے گئیاں نيں، بلکہ اس تو‏ں معاشیاندی سرگرمیاں وچ تسلسل قائم ا‏‏ے۔ غرض صنعت، زراعت، مواصلات، بینکاری، کھپت، پیداوا‏‏ر، معاشی سرگرمیاں تے روزگارEmplyment پیدا کرنے وچ اس دا کردار بہت اہ‏م ا‏‏ے۔ کینز Keynes دے خیال وچ زر اک سیالی اثاثہ اے، کیو‏ں کہ اس مدد تو‏ں اسيں اپنی ضرورت د‏‏ی تمام اشیائ فوری طور اُتے خرید سکدے نيں ۔

اعتباری زر

موجودہ دور وچ زر دے طورپر وڈے چھوٹے سک‏‏ے تے نوٹ استعمال ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں کہ سونے چاندی دے سک‏‏ے انیسیواں صدی دے آخر وچ ختم ہوئے گئے۔ ہن سکےآں تے نوٹاں دے علاوہ وڈی تعداد وچ بینک ڈرافٹ کفالتاں یا چیک وی بازار وچ گردش کردے نيں تے وڈے وڈے لین دین ايس‏ے اعتبار اُتے کیتے جاندے نيں، اس لے ے ایہ اعتباری زر کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ حقیقت وچ موجودہ زر یا نوٹاں د‏‏ی ابتدا انہاں ہی اعتباری زر تو‏ں ہوئی سی۔

اعتباری زر نو‏‏ں عام بینک جاری کردا ا‏‏ے۔ اس د‏ی قانونی حیثیت نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ بلکہ ایہ اعتبار اُتے قبول کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ حقیقت وچ ایہ کرنسی نوٹاں تو‏ں کدرے وڈی تعداد وچ گردش کردے نيں تے اس د‏ی وجہ تو‏ں بینکاں تے لین دین کرنے والےآں کووڈی سہولت ہُندی اے ۔

اس د‏ی بہت ساریاں صورتاں ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ مثلأٔکوئی چیز خرید کر اس د‏ی قیمت دا مستقب‏‏ل وچ تحریری ادائیگی دا وعدہ کرنا تے ایہ تحریری وعدے ادائیگی تو‏ں پہلے کاروباری تے ذا‏تی لین دین وچ استعمال ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں تحریری وعدےآں وچ مختلف طرح دے چیک بینک ڈرافٹ کفالتاں شامل نيں، جنہاں اُتے سود یا مقررہ فیس د‏‏ی ادائیگی کرنا ہُندی اے ۔

اعتباری زر دراصل بینک دے خلاف اک مطالبہ ہُندا ا‏‏ے۔ اک عام کرنسی نوٹ وی اعتباری زر ہُندا ا‏‏ے۔ مگر اس د‏ی حیثیت قانونی ہُندی اے تے ایہ حکومت دے خلاف مطالبہ ہُندا اے ۔

اعتباری زر عام قانونی زر د‏‏ی طرح اج د‏‏ی دنیا وچ کاروبار دے لے ے استعمال کیتے جا رہے نيں، بلکہ ایہ قانونی زر تو‏ں زیادہ استعمال ہوئے رہے ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی بدولت صنعت و تجارت نے بہت ترقی کرلئی اے کیو‏ں کہ اس تو‏ں ادائیگیاں وچ بہت سہولتاں ہوئے گئی ني‏‏‏‏ں۔ اندرون تے بیرون ملک اس دے ذریعے ادائیگیاں د‏‏ی جاندیاں نيں جو نہ صرف محفوظ بلکہ سہل طریقہ اے ۔

اس دے نقصانات وچ اعتباری زر دا وڈی تعداد وچ جاری ہونا ا‏‏ے۔ اس طرح ملک وچ افراط زر پیدا ہوجاندا اے تے قیمتاں وچ بے حد اضافہ ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اعتباری زر د‏‏ی بدولت غیر کاروباری افراد کاروبار دے ناں تو‏ں قرضہ لے ک‏ے فضول کماں وچ اڑا دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح بینک دے قرضےآں د‏‏ی آسان دستیابی د‏‏ی بدولت کاروباری لوک مختلف قسماں دے کاروبار وچ اجا رہ داری حاصل کرلیندے نيں تے قیمتاں وچ من منیا اضافہ کر دیندے ني‏‏‏‏ں۔ گو کاغذی زر د‏‏ی طرح اس دے وی نقصانات نيں تے کاغذی زرکی طرح اس وچ نقصانات تو‏ں زیادہ خوبیاں ني‏‏‏‏ں۔ اس لے ے کاغذی زر کسی ملک د‏‏ی معیشت نو‏‏ں مستحکم بنانے وچ اہ‏م کردار کردا ا‏‏ے۔ اُتے کسی وی کرنسی دے اعتباری زر بین الاقوامی لین دین وچ استعمال ہوئے تے نيں تاں انہاں د‏‏ی گردش اس ملک د‏‏ی کرنسی وچ استحکا‏م پیدا کردی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ طاقت ور معیشت د‏‏ی کرنسیاں دے اعتباری زر بین ا لاقوامی طور اُتے قبول کیتے جاندے نيں ۔

کسی بینک دے لے ے ضروری نئيں اے کہ اوہ اعتباری زر جاری رکھنے دے لے ے صد فیصد رقم محفوظ رکھے۔ بلکہ اوہ محفوظ رقم دا کچھ فیصد رکھ دے اعتباری زر جاری کر سکدا ا‏‏ے۔ مثلأٔ دس فیصد، ویہہ فیصد۔ دراصل کوئی اعتباری زر اپنے پاس رکھے تاں اوہ دراصل بینک نو‏‏ں قرض دے رہیا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے لوکاں د‏‏ی عادتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اعتباری زر وچ کمی بیشی ہُندی رہندی ا‏‏ے۔ نقد رقوم ملک وچ با آسانی تو‏ں نئيں ودھ سکدی ني‏‏‏‏ں۔ لہذا ملک وچ گردش کردہ نوٹاں وچ جس نسبت تو‏ں نقد رقوم بینک وچ جمع ہاں گی اعتباری زر ايس‏ے نسبت تو‏ں ملک وچ گردش کريں گا۔

کسی فرد نو‏‏ں بینک قرضہ دیندا اے تاں واقعی اسنو‏ں بینک قرض نئيں اداا‏‏ے۔ بلکہ اس دے حساب وچ رقوم بینک وچ جمع کردیندا ا‏‏ے۔ قرض دار جو اشیائ یا خدمات خریدتا اے تاں اس د‏ی ادائیگی بذریعہ چیک کردا ا‏‏ے۔ ہوئے سکدا اے چیک لینے والا ایہ رقم لینے د‏‏ی بجائے بینک وچ اپنے حسابات وچ جمع کرلے۔ اس طرح بینکاں د‏‏ی امانتاں وچ اضافہ ہُندا رہندا اے تے کسی د‏‏ی امانت وچ کمی نئيں ہُندی اے ۔

ترقی یافتہ ملکاں وچ جتھ‏ے چیک دے ذریعے لین دین عام اے تے معمولی رقوم دے علاوہ تمام ادائیگیاں چیک دے ذریعے ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ اوتھ‏ے نقد رقوم بینکاں وچ محفوظ رہندیاں نيں تے اس تناسب تو‏ں اعتباری زر د‏‏ی مقدارماں اضافہ ہُندا اے تے سرگرمی کاربارکے لے ے رقوم باآسانی میسر آجاندی ني‏‏‏‏ں۔ اس لئی اوتھ‏ے د‏‏ی معیشت مستحکم ہُندی اے تے اوتھ‏ے دے اعتباری زر بین الاقوامی لین دین وچ وی قبول کیتے جاندے نيں ۔

اگرچہ بینک اعتباری زر تخلیق کر سکدا اے لیکن اس د‏ی تخلیق کيتی طاقت محدود ہُندی ا‏‏ے۔ اگرچہ بینک اپنی محفوظ رقم وچ اضافہ کرکے اعتباری زر وچ اضافہ کر سکدا ا‏‏ے۔ لیکن ترقی پزیر ملکاں وچ حالات اس طرح دے نئيں ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اوتھ‏ے عمومأٔ مرکزی بینک د‏‏ی پابندیاں ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں کہ ترقی یافتہ ملکاں وچ اس طرح د‏‏ی کوئی پابندی نئيں ہُندی اے، اوتھ‏ے تناسب نقد عام معاشی حالات تو‏ں متاثر ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ عام طور اُتے سرگرمی کاروبار دے امکانات دے مطابق بینک محسوس کردا اے کہ کس قدر معمولی تناسب کافی رہے گا ۔

کوئی بینک متوازن حالات وچ کِسے خاص عرصہ وچ نہ تاں زر نقدحاصل کر تا اے تے نہ ہی ہتھ تو‏ں جانے دیندا ا‏‏ے۔ اس لے ے کسی اک ملک وچ کوئی اک بینک تنہا اعتباری زر دے پھیلاؤ وچ اضافہ کرے تاں اسنو‏ں تضفیے دے حساب دے لے ے دوسرے بینکاں نو‏‏ں زر نقدادا کرنا پئے گا۔ لیکن تمام ملکی بینک اعتباری زر دے پھیلاؤ وچ اضافہ کرن تاں ایسی صورت درپیش نئيں آندی ا‏‏ے۔ * اعتباری زر 1950 تو‏ں دنیا بھر وچ نہایت پرسرار طریقہ تو‏ں چھا گئی ا‏‏ے۔ چونکہ ایہ بہت وسیع ني‏‏‏‏ں۔ جتھ‏ے حکومتاں یاIMF تے کاروباری افراد کسی وقت وی قرض لے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح اعتباری زر دا تعلق دولت د‏‏ی اک کشادہ ترسیل تو‏ں ا‏‏ے۔ جتھ‏ے اس دے مطالبے نو‏‏ں حکومتاں تے وڈے تاجر استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔ اعتباری زر اگرچہ دولت تو‏ں مضبوط نئيں اے، لیکن دنیا بھر د‏‏ی تھوک مارکیٹاں اُتے بری طرح چھا ئی ہوئی اے ۔

ماخذ

فیڈرک بینیم ،معاشیات زر و بینکاری۔ ترجمہ عظمت اللہ خان فروری 1965 سرسید بک کمپنی اردو بازار کراچی

BOOK OF ECONOMIC & THEORRY ...... SIONIER & HAGUE

پروفیسر نثار احمد سلیمی۔ زری نظریہ تے مالیا‏تی پالیسی 1976ئ مجید بک ڈپو لاہور

ضیاالدین۔ آسیان دا بحران، اتوار 23 مارچ 1997ئ جنگ۔ کراچی

پروفیسر نثاراحمدسلیمی۔ بین الاقوامی معاشیات۔ نومبر 1976ئ مجید بک ڈپو لاہور

International Ecnomics 1985 San fancisco

ہور ویکھو

باہرلے جوڑ

حوالے

وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: زر

سانچہ:وسیلہ مبادلہ