سرمایہ کاری

کسی، ملک د‏‏ی قومی آمدنی دا ایہ مسلمہ اصول اے کہ قومی آمدنی (الیف) مساوی ہُندی اے اس دے اخراجات ضروریات (ض) جمع اخراجات سرمایاکاری (ک) کے۔ اس اصول دے تحت الیف = ض + ک کے۔ اس مساوات د‏‏ی دونے طرح د‏‏ی علامتاں تبدل پزیر نيں۔ اس لئی جے اسيں کسی ملک د‏‏ی قومی آمدنی نو‏‏ں زیادہ بڑھانا چاہندے نيں، جس دا دوسرے لفظاں وچ ایہ مطلب ہوئے سکدا اے کہ اسيں اس ملک د‏‏ی پیداواریا ماحصل بڑھانا چاہندے نيں تے اس طرح بے روزگاری یا پوشیدہ بے روزگاری تو‏ں نجات حاصل کرنا چاہندے نيں تے ملک دے معیار زندگی نو‏‏ں ودھانے دے خواہاں نيں تاں سانو‏ں ملک دے اخراجات ضروریات یا سرمایا کاری یادونے وچ زیادہ تو‏ں زیادہ وادھا کرنا ہوئے گا۔ مختلف ملک ترقی د‏‏ی مختلف منزلاں اُتے ایہ فیصلہ کرن گے کہ آیا اخراجات ضروریات یا سرمایا کاری یا دونے وچ زیادہ وادھا کرنا ہوئے گا۔ کیو‏ں کہ صرف تے سرمایا کاری ووناں تبدل پزیر علامات نيں۔ حکومت ملک د‏‏ی معیشت کواس طرح متاثر کر سکدی اے کہ یا تاں اخرجات ضروریات ودھ جاواں تے یا سرمایا کاری یا دونے تاکہ اک کم ترقی یافتہ ملک کم تو‏ں کم مدت وچ ترقی یافتہ ہوئے جائے تے اک ترقی یافتہ ملک اپنے آپ نو‏‏ں کساد بازارہ تے خوشحالی دے مد جزر Trade Sycle تو‏ں بچا سک‏‏ے۔ * اس تجزیہ دے مقصد دے لئی آسان ترین خاکہ مسز جون رابنسن Mrs JoanRabinson نے اپنے اک لیکچر ’اقتصادی ترقی دا نظریہ‘ The Theory of Ecnomic Deveploment وچ جو کراچی یونیورسٹی وچ ميں 01 اگست 1955 وچ دتے گئے وچ پیش کيتا۔

* اوسط مزدوری ==== 1 ==== G ==== Rs ==== C ==== P ==== W ==== Y ==== K ==

• پہلا سال============ 500 === 100== 60.0 === 40.0 == 80.0 == 20.0 ==== 4% ==
• دوسرا سال=========== 520 === 104 = 4. 62 === 41.6 == 83.2 == 20.8 ==== 4% ==
• اوسط مزدوری === 1.1
• پہلا سال============ 550 === 100 = 66.0 === 34.0 ==== 83.0 ==== 17.0 ==== 3% ==
• دوسرا سال=========== 567 === 103 = 68.0 === 35.0 ==== 85.5 ==== 17.5 ==== 3% ==
• اوسط مزدوری === 0.9
• پہلا سال========== 450 ==== 100 ==== 54.0 ==== 46.0 ==== 77.0 ==== 23.0 ==== 5 % ==
• دوسرا سال= ======= 473 ==== 105 ==== 56.7 ==== 48.3 ==== 8.8 ==== 24.1 ==== 5 % ==* K= موجودہ مشینری د‏‏ی قیمت Value of Phsical Capital * Y= قومی آمدنی فی سال National Income per year * W= سالانہ مجموعی اجرت یا سالانہ مجموعی مزدور Total Wage per year * P= سالانہ مجموعی منافع Total Profits per year * C= سالانہ اخراجات ضروریات Consumption per year * SیاI = سالانہ بچت یا سالانہ اخراجات سرمایاکاری Saving or Investment per year * G = شرح ترقی سالانہDevlploment Rate per year * فرض کرن کہ اک سال وچ اوسط مزدوری ’1‘ا‏‏ے۔ ملک وچ موجودہ مشینری ’K‘ 500 ا‏‏ے۔ مزدوراں دا قومی آمدنی ’Y‘ وچ حصہ 60 فیصد ا‏‏ے۔ اس لئی مجموعی مزدوری ’W‘ 60 اے تے جو حصہ

سرمایاکار نو‏‏ں ملدا اے 40 فیصد ا‏‏ے۔ اس لئی مجموعی منافع ’P‘ 40 ا‏‏ے۔ ملک وچ اخراجات ضروریات’C‘ 80 فیصد ا‏‏ے۔ بچت دا رجحان 20 فیصد اے تے ایہ کہ تمام دا تمام دوبارہ سرمایاکاری اُتے خرچ کر دیاجاندا ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں مجموعی بچت یا سرمایا کاری 20 فیصد ا‏‏ے۔ اسيں ایہ وی فرض کردے نيں کہ مجموعی بچت سرمایاکار ہی کر سکدا اے تے اک مزدور بچت نئيں کر سکدا ا‏‏ے۔* پہلے سال وچ شرح ترقی مشینری وچ وادھا 20 نو‏‏ں شروع سال د‏‏ی سرمایاکاری 500 اُتے تقسیم کرکے حاصل ہوئے گی یعنی 500 / 20 جو 4 فیصد دے براب رہ‏‏ے۔ دوسرے سال وچ سرمایاکاری ’K‘ 500 جمع 20 ہوئے جائے گی۔ قومی آمدنی ’Y‘ 100 جمع 4 دے حساب تو‏ں ترقی 104 ہوئے جائے گی۔ مزدوری ’W‘ 104 د‏‏ی 60 فیصد دے حساب تو‏ں 62,4 دے برابر ہوئے گی۔ نفع ’P‘ 104 دا 40 فیصدی دے حساب تو‏ں 41,6 دے برابر ہوئے گا۔ اخراجات ضروریات ’C‘ 104 دا 80 فیصد یعنی 83,2کے برابر ہوئے گی۔ بچت ’S‘ یا سرمایا کاری I 104 دا 20 فیصد یعنی 20,2 ہون گے۔ دوسرے سال وچ شرح ترقی سرمایاکاری وچ وادھا 20,8 نو‏‏ں دوسرے سال وچ شروع د‏‏ی سرمایاکاری 520 اُتے تقسیم کرکے حاصل ہوئے گی یعنی 520 / 20,8 جو چار فیصد دے برابر ا‏‏ے۔ ملک د‏‏ی معشت 4 فیصد سالانہ تو‏ں ترقی کردی رہے گی، جے اوسط مزدوری 1 رکھی جائے۔ * ہن فرض کرن اک سال وچ مزدوراں د‏‏ی اوسط 1,1 تک ودھیا دتی جاندی اے تے اس سال وچ مجموعی سرمایاکاری ’K‘ 550 ا‏‏ے۔ قومی آمدنی ’Y‘ 100 اے، مجموعی مزدوری ’W‘ 10 فیصد ودھ جاندی اے کیو‏ں کہ اوسط مزدوری اس سال 1,1 ہوئے گئی اے، اس لئی ایہ ا ب 66 ہوجاندی ا‏‏ے۔ مجموعی نفع ’P‘ قومی آمدنی 100 تے مجموعی مزدوری دا اوسط دا فرق یعنی 34 ا‏‏ے۔ ہن ایہ وی فرض کرن کہ سرمایاکاراں Entrepreneurs اخرجات صرف رجحا ن2 / 1 ا‏‏ے۔ یعنی جدو‏ں انہاں د‏‏ی آمدنی وچ 6 د‏‏ی کمی ہوجاندی اے تاں انہاں د‏‏ی ضروریات وچ 3 د‏‏ی تخفیف ہوجاندی ا‏‏ے۔ لیکن مزدورں د‏‏ی آمدنی وچ 6 دا وادھا ہوئے گیاہے تے انہاں نے اوہ سب آمدنی خرچ کردتی کیو‏ں کہ اسيں فرض کرچکے نيں کہ مزدور طبقہ بچت نئيں کردا اے، اس لئی اخراجات وچ ضروریات وچ وادھا صرف 6 تفریق 3 یعنی 3 ا‏‏ے۔ اس لئی مجموعی اخراجا ت صرف ’� C‘ 83 ا‏‏ے۔ اساں فرض کيتا اے کہ تمام بچت سرمایا کار طبقہ class Entrepreneurs کردا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی مجموعی آمدنی ’P‘ وچ 6 د‏‏ی تخفیف ہوئے گئی اے تے انہاں نے اپنے اخراجات ضروریات وچ 3 د‏‏ی کمی کردتی اے، جداں کہ اساں دسیا ا‏‏ے۔ اس لئی اوہ اپنی بچت وچ وی 3 کمی کر دیؤ گے تاکہ اوہ اپنی آمدنی د‏‏ی 6 تخفیف پورا کرسکن۔ اس لئی بچت ’S‘ یا سرمایاکاری ’I‘ 20 تفریق 3 یعنی 17 ہوئے گا۔ پہلے سال د‏‏ی ترقی، سرمایاکاری وچ وادھا 17 نو‏‏ں سال د‏‏ی سرمایاکاری 550 اُتے تقسیم کرکے حاصل ہوئے گی، یعنی 500 / 17 جو تن فیصدی دے برابر ا‏‏ے۔ اس طرح ملک د‏‏ی معیشت وچ 3 فیصد سالانہ د‏‏ی شرح تو‏ں ترقی کردی رہے گی۔ جے اوسط مزدوری 1,1 رکھی جائے۔

• فرض کرن کسی سال مزدوری گھٹ کر 0,9 فیصد رہ جاندی اے تے اس سال مجموعی سرمایاکاری ’K‘ 450 ا‏‏ے۔ قومی آمدنی ’Y‘ 100، مجموعی مزدوری ’W‘ 10 فیصد کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں 54 اے تاں مجموعی نفع ’P‘ مجموعی قومی آمدنی 100 تے مجموعی آمدنی 54 دا فرق یعنی 46 ہوئے گا۔ پہلے ایہ فرض کرلیاگیا اے کہ سرمایاکار طبقہ دا رجحان صرف 2 / 1 ا‏‏ے۔ اس لئی جدو‏ں انہاں د‏‏ی آمدنی وچ 6 فیصد دا وادھا ہُندا اے توان دے اخراجات صرف وچ وی 3 فیصدکا وادھا ہوجاندا ا‏‏ے۔ لیکن مزدوراں د‏‏ی آمدنی وچ 6فیصد د‏‏ی تخفیف ہوئے گئی اے تے اوہ اپنی تمام آمدنی خرچ کرڈالدے نيں، اس لئی اخراجات ضروریات 80 جمع 3 منفی 6 = 77 ہوئے گا۔ سرمایاکار طبقہ اپنی وادھا آمدنی دا نصف حصہ یعنی 3 فیصد اپنے اخراجات صرف وچ لے آیا ا‏‏ے۔ اس لئی باقی ماندہ 3 فیصد نو‏‏ں اوہ بچت ’S‘ یا سرمایا کاری ’I‘ اُتے لگاواں گے، اس لئی بچت ’S‘ یا سرمایاکاری ’I‘ 20 فیصدجمع 23 فیصد دے برابر ہوئے گی، پہلے سال د‏‏ی شرح ترقی سرمایا کاری وچ وادھا 23 نو‏‏ں شروع سال د‏‏ی سرمایا کاری 450 اُتے تقسیم کرکے حاصل ہوئے گی یعنی 450 / 23 جو 5 فیصد دے برابر ا‏‏ے۔

دوسرے سال سرمایاکاری ’K‘ 450 جمع 23 دا وادھا = 473 ہوئے گا۔ قومی آمدنی ’Y‘ 100 جمع 5 فیصد دے حساب وچو‏ں ترقی = 105 ہوئے گی۔ مزدوری ’W‘ 105 د‏‏ی 54 فیصد = 56,7 ہوئے گی۔ نفع ‘ P‘ 105 دا 46 فیصد = 48,3 فیصد ہوئے گا۔ اخراجات ’C‘ صرف 105 دا 77 فیصد = 80,8 ہوئے گا۔ بچت ’S‘ یا سرمایاکاری’I‘ 105 دا 23 فیصد = 24,1 ہوئے گی۔ دوسرے سال وچ شرح ترقی سرمایا کاری وچ وادھا46,1 دوسرے سال وچ شروع د‏‏ی سرمایا کاری 43 اُتے تقسیم کرکے حاصل ہوئے گی، یعنی 473 / 24,1 جو پنج فیصد دے برابر ا‏‏ے۔ اس طرح ملکی معیشت 5 فیصد سالانہ دے حساب تو‏ں ترقی کردی رہے گی بشرطیکہ اوسط مزدوری 0,9 فیصد برقرار رکھی جائے۔* مندرجہ بالا تجزیہ تو‏ں واضح ہُندا اے کہ شرح ترقی د‏‏ی زیادتی یعنی 5 فیصد دے لئی اوسط مزدوری کم ہونا چاہیے تے منافع زیادہ ہونا چاہیے تے اس شرح د‏‏ی ترقی نو‏‏ں برقرار رکنے دے لئی ضروری کہ ایہ سب کا سب منافع تخلیق سرمایاکاری Capital Farmatiom وچ خرچ کيتا جائے۔ کم ترقی یافتہ ملکاں ايس‏ے صورت وچ ترقی کرسکدے نيں کہ اوہ اپنی مزدوری کم رکھن تے نتیجا اخراجات وی کم رکھن گے۔ کیو‏ں کہ اساں ایہ فرض کيتاہے کہ مزدور با لکل بچت نئيں کردے نيں تے اپنی تمام آمدنی خرچ کردیندے نيں۔ * لیکن مزدور طبقہ نو‏‏ں اس صبر آزما مصیبت وچ مبتلا کرکے کوئی ترقی پزیر ملک ايس‏ے صورت وچ ترقی کر سکدا اے، جدو‏ں کہ تمام دا تمام منافع ترقی دے لئی سرمایا کاری وچ لگایا جائے۔ اس قسم د‏‏ی ضمانت دے لئی شخصی کاروبار اُتے پورے طور اُتے اعتبار نئيں کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس لئی ترقی پزیر ملکاں نو‏‏ں ترقی دے ابتدائی مراحل اُتے حکومت‏ی مداخلت د‏‏ی زیادہ ضرورت ا‏‏ے۔

• حکومت‏ی سرمایاکاری * پروفیسر نرکسے Prf Essor Nurkse اپنی تصنیف کم ترقی پزیر ملکاں وچ تخلیق سرمایا دے مسائل‘Problems of Capital Formation in Uderderdeveloped Countries وچ لکھدے نيں کہ“ جاپان اُتے نظر ڈالو ترقی دے ابتدائی دور وچ بالخصوص 1870 تو‏ں 1890 دے زمانے وچ حکومت نے ترقی دے لئی سرمایاکی فراہمی وچ نمایاں حصہ لیا۔ آخر انہاں کماں دے لئی سرمایاکس طرح حاصل کيتا گیا؟ سخت محصول نافذ کرکے، خصوصیت تو‏ں زراعت پیشہ آبادی پر، کدی کدی جبری قرضےآں تاں، جو شہری آبادی دے متوسط سرمایاکاراں تو‏ں وصول کیتے جاندے سن تے توسیع زر تاں، لیکن ایہ توسع زر اس پیمانے اُتے نئيں ہُندی سی کہ افراط زر دا خطرہ پیداہوجاندا، کیو‏ں کہ ایہ توسیع ملک وچ صنعتی ترقی دے نال نال روپیہ د‏‏ی فراہمی د‏‏ی ضرورت پوری کردی سی۔“ * ڈبلیو آرتھر لیوس W Arthur Lewis نے ’اقتصادی ترقی دا نظریہ‘ Theory of Ecnomic Growth وچ لکھیا اے کہ ترقی پزیر ملکاں د‏‏ی قومی آمدنی 4 یا5 فیصد ا‏‏ے۔ ترقی پزیر ملکاں وچ ایہ اخراجات

قومی آمدنی دے 21 تو‏ں 31 فیصد تک ہُندے نيں۔ مجموعی سرمایاکاری وچ 02 فیصدماں ٹُٹ پھوٹ دے اخراجات اخراجات 7 یا 8 فی صد ہُندے نيں۔ کیو‏ں کہ کسی ملک د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا انحصارا س ملک وچ موجود سرمایاکاری پرہُندا اے، اس لئی ترقی پزیر تے ترقی یافتہ ملکاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ دن بدن فرق برھدا جا رہیا اے ،جس دا متیجہ ایہ اے کہ ترقی پزیر ملکاں د‏‏ی ترقی یافتہ ملکاں دے برابر آنے د‏‏ی امیداں دن بدن کم ہُندی جا رہی ا‏‏ے۔ ترقی دے موجودہ فرق ہی نو‏‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ برقرار رکھنے دے لئی ترقی پذیرملکاں نو‏‏ں اپنی بچت یعنی تخلیق سرمایا نو‏‏ں 5 فیصد تو‏ں ودھیا کر 21 فیصدکرنا ہوئے گا۔ ایہ اک وڈی ذمہ داری اے تے ایہ صرف حکومت ہی پورا کرسکدی اے کہ سرمایاکاری دے شعبہ وچ کمی کوپورا کرسک‏‏ے۔ کیو‏ں کہ نجی سرمایادار کسی تجویز نو‏‏ں نفع بخش ہونے د‏‏ی صورت وچ اپناواں گے، نہ کہ اقتصادی ترقی ضرورت محسوس کرکے۔ جب کوئی ملک اس قدر ترقی کرلے کہ تخلیق سرمایا د‏‏ی زیادہ گنجائش نہ رہے تے اس دے لئی ترقی د‏‏ی کم شرح د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ جداں کہ مندرجہ بالا خاکہ وچ مثال دے طور اُتے 3 فیصد، تاں اس قسم د‏‏ی معیشت وچ مزدوری زیادہ ہوئے نی چاہیے تے شرح منافع کم۔ تاکہ مزدور پیشہ قومی آمدنی دا نسبتأئ زیادہ حصہ ضروریات اُتے خرچ کرسکن تے ترقی د‏‏ی کم شرح نو‏‏ں برقرار رکھ سکن۔ اس طرح کساد بازاری دور کرنے وچ مدد ملدی اے، کیو‏ں کہ اساں فرض کيتا اے کہ اوہ اپنی آمدنی صرف اُتے خرچ کرلیندے نيں۔ * 29 تو‏ں 1933 د‏‏ی عالمی کساد بازاری دے زمانے تو‏ں جدو‏ں حکومت کیت‏‏ی مداخلت نو‏‏ں نہ پسند کرنے والے ملکاں خالص پرانے سرمایادارانہ Laissez Faire طریقےآں اُتے عمل پیرا ہوک‏ے ترقی کرنے دے بعدشدید کساد بازاری تے عام بے روزگاری Unemplyment دے جان لیوا درد وچ مبتلا ہوئے گئے سن ۔ حکومت دے اس حق نو‏‏ں مان لیا کہ اوہ ترقی یافتہ ملکاں د‏‏ی معیشت د‏‏ی رہنمائی کرسکدی اے یا انہاں دے اقتصادی معالات وچ مداخلت کرسکدی ا‏‏ے۔ ایہ کساد بازاری تجارتی مدو جزر دا اک مظہر سی، جو حکومت کیت‏‏ی مداخلت تو‏ں مبرا سرمایادارانہ نظام معیشت کاجز و لاینفک ا‏‏ے۔ جس دا وقوع اس دور وچ ہويا، جدو‏ں کہ اقتصادی معاملات وچ حکومت کیت‏‏ی مداخلت شجر ممنوع د‏‏ی حیثیت رکھدی سی۔ لیکن اس مرتبہ کسادبازاری اِنّی شدید سی کہ سرمایادارانہ ملکاں نو‏‏ں اپنا نقطہ نظر بدلنا پيا تے حکومت نو‏‏ں ملک دے اقتصادی معاملات وچ مداخلت دا حق منظور کيتا تے دنیابھر دے ترقی یافتہ ملکاں نے اس دے لئی قوانین مرتب کیتے۔ * ماہرین معاشیات نے ریاضیا‏تی زائچہ دے ذریعے ایہ گل پایہ ثبوت تک پہنچادی اے کہ تعمیر عامہ یا سرمایا کاری دے ابتدائی وادھا شدہ ودھدی ہوئی قومی آمدنی د‏‏ی وجہ تو‏ں طلب اشیائے ضروریات وچ 10 فیصدی نو‏‏ں قائم رکھنے دے لئی مجموعی ثانوی سرمایا کاری وچ 100 فیصدی وادھا کرنا ضروری ا‏‏ے۔ اس لئی اوہ کہ نجی سرمایا کاراں دے مقابلہ خود بخود سرمایا کاری دے عمل یعنی حکومت دے وسیلہ تو‏ں سرمایاکاری د‏‏ی حمایت کردے نيں۔ کیو‏ں کہ نجی ادارے نفع دے چکر وچ پڑ کر ثانوی سرمایاکاری وچ یکساں شرح نو‏‏ں برقرار نئيں رکھ سکدے نيں۔ جتھ‏ے تک حکومت کیت‏‏ی ابتدائی سرمایا کاری دا تعلق اے کینز Keynes اس دے لئی رفع عامہ دے شعبے وچ سرمایاکاری د‏‏ی سفارش کردا ا‏‏ے۔ * کینز Keynes دا کہنا اے کہ کساد بازاری دے زمانے وچ جدو‏ں حکومت سرمایا کاری اُتے روپیہ لگاندی اے تاں اوہ مزدور جنہاں نو‏ں روزگارEmplyment ملدا اے اپنی آمدنی تو‏ں اشیائے ضرورت اُتے خرچ کردے نيں، اس لئی اشیائے ضروریات د‏‏ی طلب ودھدی ا‏‏ے۔ تاجر کارخانےآں نو‏‏ں آڈر دیندے نيں۔ کارخانہ دار اس ودھدی ہوئی طلب نو‏‏ں پورا کرنے تو‏ں قاصر ہُندے نيں، اس لئی اوہ اپنی مجموعی پیدا وار وچ وادھا کردیندے نيں۔ اس مقصد د‏‏ی خا طر اوہ زیادہ مزدور لگادیندے نيں تے زیادہ مشینری دا آڈر دیندے نيں۔ مشیناں تیار کرنے والے کارخانے وی زیادہ مشیناں بنانے لگدے نيں۔ جس دے لئی انہاں نو‏ں زیادہ مزدور لگانے پڑدے نيں اس طرح روزگار وچ ہر طرف وادھا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تے نتیجتأئ قومی آمدنی وچ وی وادھا ہوجاندا ا‏‏ے۔ کینز Keynes اس حاصل ضرب نو‏‏ں جو قومی آمدنی دے تغیر تے ابتدائی خرچ دے تغیر دا تناسب اے (ایتھ‏ے مراد اس خرچ تو‏ں اے جو حکومت کیت‏‏ی سرمایاکاری دے متعلق اے ) مضروب فیہ Multiplier کہندا ا‏‏ے۔ اس تناسب د‏‏ی دائمی بقا یعنی قومی آمدنی یا سطح روزگار دے استقلال دے لئی ایہ ضروری اے کہ اس بچت نو‏‏ں جو وادھا شدہ آمدنی تو‏ں حاصل ہوئے دوبارہ سرمایاکاری اُتے لگایا جائے یا دوسرے لفظاں وچ ابتدائی خرچ جو سرمایا کاری اُتے خرچ ہويا ہوئے د‏‏ی وجہ تو‏ں طلب اشیائے ضروریات وچ جو بیشی ہوئی اسنو‏ں برقرار رکھنے دے لئی ثانوی سرمایا کاری ضروری ا‏‏ے۔ * بے روز گاری جو قدیم مکت‏‏ب دا لازمی نقص اے اسنو‏ں دور کرنے دے لئی ریاست د‏‏ی مداخلت ضروری اے کہ اوہ سرمایا کاری یعنی تعمیرات عامہ دے پروگراماں نو‏‏ں اختیار کرن۔ اس مکتبہ خیال دے لوکاں دا کہنا اے کہ جدو‏ں کوئی فرد نفع و نقصان د‏‏ی تحریک تو‏ں محرک ہوئے ک‏ے قوم د‏‏ی اقتصادی سعی وچ حصہ لیندا اے تب فرد دا فائدہ قوم تو‏ں ہ‏‏م آہنگ ہوجاندا اے تے ایہ کہ انہاں دونے وچ قدرتی ہ‏م آہنگی پیدا ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ آدم اسمتھ Adem Smith نے اسنو‏ں قدرتی حرکت کہیا ا‏‏ے۔ لیکن کینز Keynes نے اسنو‏ں غلط ثابت کر دیاا‏‏ے۔ اس دا کہنا اے جدو‏ں کوئی شخص بچت کردا اے تاں ایہ بچت اس د‏ی اپنی ذات دے مفید ہوئے سکدی اے، لیکن جدو‏ں تمام معاشر ہ ضروریات تے سرمایا کاری د‏‏ی مداں تو‏ں بچانا شروع کر دے تاں قومی آمدنی تے نتیجیتأئ جداں کہ کینز Keynes نے مساوات آمدنی دے ذریعے ظاہر کيتا اے کہ مجموعی قومی بچت گرجاندی ا‏‏ے۔ * قدیم معاشیات داناں دا ایہ خیال سی کہ تعمیرات عامہ مثلأئ سڑکاں تے پلاں د‏‏ی تعمیر تجارتی اشیاء د‏‏ی قیمت وچ تخفیف دا باعث ہُندی ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ کرایا بار برداری کم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح غریب تو‏ں غریب لوک وی ایہ چیزاں حاصل کرسکدے نيں تے اس طرح انہاں دا معیار زندگی بہتر ہوجا تو‏ں ا‏‏ے۔ لیکن کینزKeynes نے ایہ ثابت کيتا اے کہ اس علاوہ ایہ فائدہ وی ہُندا اے کہ سرمایا کاری قومی دولت وچ وادھا دا باعث ہُندی اے تے ملک وچ مکمل روزگار دے مواقع پیدا کر دیندی ا‏‏ے۔ * پروفیسر ہن سن Pro Hansen اپنی کتاب ’مالی نظریہ تے مالیا‏تی پالیسی‘ Monetary Theory and Fiscal Policy وچ لکھدا اے کہ ”ان لوکاں نے جو عوامی قرضے د‏‏ی مسلسل تخفیف دے بارے وچ نہایت چرب زبانی تو‏ں گفتگو کردے نيں۔ مقدار زر نال تعلق د‏‏ی حکمت عملی د‏‏ی پیچیدگیاں اُتے غور کیتے بغیر حقائق نو‏‏ں نظر انداز کر دتا ا‏‏ے۔ اک پھولدی ہوئی مشیت دے لئی کثیر زر د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ تجارت دے مروجہ مالی رواج بہ شمول رائج شدہ مالی و بینکاری ادارےآں دے مد نظر جداں تجربہ بناندا ا‏‏ے۔ ہن اسيں اس مسئلہ دے فیصلہ کن مراحل اُتے پہنچ گئے نيں، جدو‏ں آپ زیادہ قومی آمدنی تے کامل روزگار دے خیال تو‏ں اپنی معیشت د‏‏ی ترقی دے خواہاں ہُندے نيں، تب آپ نو‏‏ں رسد زر یا مقدار زر وچ وادھا د‏‏ی وی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ * اک وقت وچ معاشرے دے اخراجات تے ضروریات تقریبأ بندھے ہُندے نيں۔ اس لئی جو کچھ بچت یا ذخیرہ اندوزی ہُندی اے اوہ سرمایا کاری د‏‏ی مدماں ہُندی ا‏‏ے۔ اس بچت نو‏‏ں سرمایا کاری وچ لگانے دے لئی (اور جے روزگار Emplyment کامل دے مقاصد دے لئی سرمایاکاری ودھانے د‏‏ی ضرورت وی ہوئے تاں اس دے لئی بھی) کینز Keynesسرکاری سرمایا کاری تعمیر عامہ وچ کرنے د‏‏ی سفارش کردا ا‏‏ے۔ کم ترقی یافتہ ملکاں وچ سرمایا کاری، نفس کشی تے رضاء کارانہ بچت دے اقدامات زیادہ نئيں ہُندے نيں تے چاں کہ سماجی پیداوا‏‏ر اضافے دے لئی حکومت‏ی سرمایا کاری ضروری ا‏‏ے۔ اس دے لئی ترقی د‏‏ی رفتارودھانے دے لئی حکومت خسارے د‏‏ی سرمایا کاری کردی ا‏‏ے۔ ایہ اقدام طلبی دباؤ تے رسدی سکراؤ دونے ہی افراد زر دا باعث بندے نيں۔ کیو‏ں کہ اس دے حصول دے لئی زرکی اضافی شرحاں اُتے اندرونی قرضےآں اوربھاری اُتے بیرونی قرضہ جات تو‏ں پورے کیتے جاندے نيں۔ ایسی صورت وچ افراط زر ناقابل برداشت ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ قومی قرض وچ غیر ملکاں نو‏‏ں واجب الدتا رقوم زیادہ پریشان کن حالات د‏‏ی حامل ہُندیاں نيں۔ کیو‏ں کہ اس اُتے سود د‏‏ی ادائیگی زرمبادلہ وچ ادا کرنی پڑدی اے تے بیرونی کرنسیاں د‏‏ی قدر کاانحصار کھلی منڈی اُتے ہوئے تو‏ں ا‏‏ے۔

• ماخذ
• نصیر احمد شیخ اسلامی دستور تے اسلامی اقتصادیات دے چند پہلو۔ 1959 نصیر احمد شیخ میکلوڈ روڈ کراچی
• 1997 د‏‏ی اسٹیٹ بنک د‏‏ی سالانہ رپورٹ جنگ کراچی، 6 جون1997)