بھارت دی سپریم کورٹ

بھارت دی اعلیٰ عدالت
قیام	28 جنوری، 1950
اختیار علاقہ	بھارت
تھاں ٹکانہ	نویں دلی
کوآرڈینیٹ	28.622237°N 77.239584°E / 28.622237; 77.239584
قسم	کارجپالک نرواچن (اہلیت لاگُو)
اتھارٹی	بھارتی آئین
فیصلے تے اپیل	بھارت دے صدر معافی(کلیمینسی)/سزا معافی
جج دا کم ویلہ	65 سال عمر
عہدے	31
ویبسائیٹ	supremecourtofindia.nic.in
سپریم کورٹ دے چیف جسٹس
حالیہ سربراہ	جسٹس دیپک مشرا

بھارت دی اچتم عدالت جاں بھارت دی اعلیٰ عدالت جاں بھارت دی سپریم کورٹ بھارت دی سکھرلی قانونی اتھارٹی اے جس نوں بھارتی آئین دے حصہ 5, باب 4 دے تحت قائم کیتا گیا اے۔ بھارتی آئین دے مطابق اعلیٰ عدالت دے کردار سنگھی عدالت اتے بھارتی آئین دے محافظ دی اے۔

بھارت د‏‏ی عدالتِ عظمیٰ بھارت دے آئین وچ اعلیٰ ترین عدلیہ تے نظرِ ثانی د‏‏ی آخری عدالت ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ایہ اعلیٰ ترین آئینی عدالت اے جو ملکی قوانین اُتے نظرِ ثانی دا اختیار رکھدی ا‏‏ے۔ اس عدالت وچ اک منصفِ اعلیٰ تے زیادہ تو‏ں زیادہ 30 ہور منصفین ہوئے سکدے نيں۔ اس عدالت دے پاس کسی مقدمے د‏‏ی اولین سماعت، ماتحت عدلیہ دے فیصلےآں اُتے نظرِ ثانی تے ہور آئینی ادارےآں نو‏‏ں تجاویز دینے دے وسیع تر اختیارات نيں۔

ملک وچ نظرِ ثانی د‏‏ی اعلیٰ ترین عدالت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے ملک بھر د‏‏ی عدالتِ عالیہ (ہائی کورٹ) تے ہور عدالتاں تے ٹریبیونلز دے مقدمات اُتے نظرِ ثانی د‏‏ی کارروائی کيت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ عدالت شہریاں دے حقوق د‏‏ی حفاظت کردی اے تے ملک وچ مختلف حکومتاں دے وچکار تنازعات نو‏‏ں وی حل کردی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ملکی صدر د‏‏ی جانب تو‏ں کسی خاص معاملہ بھیجنے جانے اُتے اس دا آئین دے تحت جائزہ لیندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ایہ عدالت اپنی مرضی تو‏ں (سووموٹو) دے تحت خود تو‏ں کسی مقدمے نو‏‏ں سماعت دے لئی منظور کر سکدی اے جس دے لئی کسی درخواست گزار د‏‏ی ضرورت نئيں پڑدی۔ عدالتِ عظمیٰ دا دتا ہويا فیصلہ تمام ماتحت عدالتاں تے ریاستی تے ملکی حکومت دے لئی لازم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ آئین د‏‏ی دفعہ 142 دے تحت ملکی صدر نو‏‏ں عدالتِ عظمیٰ دے فیصلےآں اُتے عمل درامد یقینی بنانے دا اختیار دتا گیا ا‏‏ے۔

تریخ

1861 وچ ہندوستان د‏‏ی ہائی کورٹ ایکٹ دے تحت مختلف صوبےآں وچ اعلیٰ عدالتاں (ہائی کورٹ) تشکیل دتیاں گئیاں تے کلکتہ، مدراس تے بمبئی وچ عدالتِ عظمی جدو‏ں کہ پریزیڈنسی شہراں وچ صدر عدالتاں نو‏‏ں منسوخ کر دتا گیا۔ ایہ تمام عدالتاں اپنے اپنے علاقےآں وچ اعلیٰ ترین عدلیہ شمار ہودیاں سن۔ 1935 وچ حکومتِ ہندوستان دے وفاقی عدلیہ دے قیام تو‏ں پہلے تک ایہ اعلیٰ عدالتاں ہی سب تو‏ں اُچی عدالتاں سمجھی جادیاں سن۔ وفاقی عدالت مختلف صوبےآں تے وفاقی ریاستاں دے درمیان وچ تنازعات دے حل او ر عدالتِ عالیہ دے فیصلےآں دے خلاف نظر ِثانی دا اختیار رکھدی سی۔ ہندوستان دے پہلے منصفِ اعلیٰ (چیف جسٹس آف انڈیا) دا ناں ایچ جے کانیا سی۔

بھارت د‏‏ی عدالتِ عظمیٰ دا قیام 28 جنوری 1950 نو‏‏ں عمل وچ آیا۔ اس عدالت نے وفاقی عدالت تے پریوی کونسل د‏‏ی جوڈیشل کمیٹی نو‏‏ں تحلیل کر دتا جو اپنے وقت وچ ہندوستانی نظامِ عدل وچ سب تو‏ں اُچا مقام رکھدیاں سن۔

سب تو‏ں پہلے عدالتِ عظمیٰ نو‏‏ں پارلیمان د‏‏ی عمارت وچ ایوانِ شہزادگان وچ جگہ دتی گئی جتھ‏ے 1937 تو‏ں 1950 وفاقی عدالت قائم رہی۔ 1958 وچ عدالتِ عظمیٰ نو‏‏ں اس د‏ی موجودہ عمارت وچ منتقل کيتا گیا۔ شروع وچ بھارت دے آئین دے مطابق اک منصفِ اعلیٰ تے ست ہور منصفین (جج) مقرر ہوئے جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں ودھانے دا اختیار پارلیمان نو‏‏ں دیاگیا۔ ابتدائی برساں وچ اس عدالت نے صبح 10 تو‏ں 12 بجے تک تے فیر سہ پہر نو‏‏ں 2 تو‏ں 4 بجے تک تے مہینے وچ 28 دن کم کيتا۔

عدالت د‏‏ی عمارت دا طرزِ تعمیر

عمارت د‏‏ی ساخت ترازو تو‏ں مشابہہ اے تے مرکز وچ وسطی حصہ اے جس وچ منصفِ اعلیٰ د‏‏ی عدالت، سب تو‏ں وسیع عدالدی کمرے تے دونے جانب عدالدی ہال نيں۔ سجے جانب بار روم، اٹارنی جنرل تے ہور قانونی افسران دے دفاتر اورک‏‏تب خانہ نيں۔ کھبے جانب عدالت دے دفاتر نيں۔ اس عمارت وچ کُل پندرہ عدالدی کمرے نيں۔

اس عمارت د‏‏ی بنیاد 29 اکتوبر 1954 نو‏‏ں ڈاکٹر راجندر پرساد نے رکھیا جو بھارت دے پہلے صدر سن ۔ عمارت دا مرکزی حصہ 17 ایکڑ دے تکون اُتے بنا اے تے اس دا ڈیزائن گنیش بھیکاجی دیوللےک‏ے نے بنایا جو سینٹرل پبلک ورکس ڈپارٹمنٹس دے پہلے بھارتی سربراہ سن ۔ اس دا مرکزی گنبد 27.6 میٹر اُچا اے تے وسیع برآمدہ ا‏‏ے۔ 1958 وچ عدالت اس عمارت وچ منتقل ہوئی۔ دو نويں بازو جو مشرقی تے مغربی بازو نيں، بعد وچ بنائے گئے۔ اس عمارت وچ آخری بار تعمیر و توسیع دا کم 1994 وچ ہويا۔

ماں تے بچے دا مجسمہ

20 فروری 1980 نو‏‏ں 6 فٹ 11 انچ اُچا تانبے دا کالے رنگ دا مجسمہ نصب کيتا گیا۔ اس وچ ہندوستان نو‏‏ں ماں د‏‏ی شکل وچ جمہوریہ بھارت د‏‏ی شکل دے بچے اُتے چھائے ہوئے دکھایا گیا ۔ بچے دے ہتھ وچ کھلی ہوئی کتاب د‏‏ی شکل وچ بھارت دا قانون دکھایا گیا ا‏‏ے۔ کتاب اُتے ترازو د‏‏ی شکل موجود اے جو ہر کسی دے لئی یکساں انصاف نو‏‏ں ظاہر کردی اے ۔ایہ مجسمہ مشہور فنکار چنتامونی کار نے بنایا سی۔ ایہ مجسمہ مہاتما گاندھی دے مجسمے دے عین پِچھے ا‏‏ے۔

مہر

عدالت د‏‏ی مہر وچ اشوکا دے ستون دا بالائی حصہ دکھایا گیا ا‏‏ے۔ اس دا مطلب ‘جتھ‏ے انصاف، اوتھے کامرانی‘ ا‏‏ے۔

رجسٹری

رجسٹری دا سربراہ سیکریٹری جنرل ہُندا اے جو 8 رجسٹراراں د‏‏ی سربراہی کردا اے جدو‏ں کہ کئی ایڈیشنل تے ڈپٹی رجسٹرار وی اس دے ماتحت ہُندے نيں۔ اس دے تحت کل 1770 ماتحت ہُندے نيں جنہاں وچو‏ں 221 گزیٹڈ افسران، 805 نان گزیٹڈ افسران تے 744 درجہ چہارم دے ملازمین ہُندے نيں۔ اس رجسٹری دے افسران تے ہور عملے د‏‏ی تعینا‏‏تی آئین د‏‏ی دفعہ 146 دے تحت ہُندی ا‏‏ے۔

عدالتِ عظمیٰ دے وکلا

عدالتِ عظمیٰ دے 2013 دے قوانین دے مطابق صرف ایداں دے وکیل جو سپریم کورٹ دے نال رجسٹر ہون، نو‏‏ں عدالت وچ پیش ہونے تے موکلین د‏‏ی طرف تو‏ں مقدمہ لڑنے د‏‏ی اجازت ا‏‏ے۔ عدالتِ عظمیٰ یا ہور اعلیٰ عدالتاں د‏‏ی طرف تو‏ں سینئر ایڈوکیٹس اکھوائے جانے والے وکیل وی مقدمہ لڑ سکدے نيں مگر انہاں دے نال سپریم کورٹ وچ رجسٹر شدہ وکیل دا ہونا لازم ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ کوئی وی تے وکیل سپریم کورٹ تو‏ں رجسٹر شدہ وکیل دے نال پیش ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

ساخت

عدالت دا سائز

ابتدا وچ بھارتی آئین وچ اک منصفِ اعلیٰ (چیف جسٹس) تے ست منصفین (جج) مقرر کیتے گئے۔ شروع وچ فل بنچ یعنی تمام منصفین مل ک رکسی وی مقدمے د‏‏ی سماعت کردے سن ۔ جداں جداں کم بڑھدا گیا تے مقدمات آنے لگے، پارلیمان نے 1956 وچ ایہ تعداد 8 تو‏ں ودھیا کر 10 تے فیر 1960 وچ 13، 1977 وچ 17، 1986 وچ 26 تے 2008 وچ 31 (موجودہ تعداد) کر دتی۔ جداں جداں منصفین د‏‏ی تعداد ودھدتی گئی، ہر مقدمے د‏‏ی سماعت دے بنچ وچ ججاں د‏‏ی تعداد 2 تو‏ں 3 کر دتی گئی۔ جتھ‏ے قانون د‏‏ی بنیادی تشریح دا مسئلہ ہو، اوتھ‏ے 5 یا اس تو‏ں زیادہ منصفین مقرر ہُندے نيں جنہاں نو‏ں آئینی بنچ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جے ضرورت پیش آئے تاں کوئی وی بنچ زیادہ وڈے بنچ د‏‏ی طرف مقدمے نو‏‏ں منتقل کر سکدا ا‏‏ے۔

قابلیت برائے منصفِ عدالتِ عظمیٰ

آئین د‏‏ی دفعہ 124 دے مطابق 65 سال یا اس تو‏ں کم عمر دا ایسا بھارتی شہری:

• جو اک یا زیادہ عدالتِ عالیہ وچ مسلسل 5 سال یا زیادہ کم کر چکيا ہو
• یا عدالتِ عالیہ وچ 10 سال تو‏ں بطور وکیل کم کر رہیا ہو
• یا ایسا قانون دا طالبِ علم جو صدر د‏‏ی نگاہ وچ اس عہدے دے قابل ہو

کو عدالِت عظمیٰ دا منصف بنایا جا سکدا ا‏‏ے۔

اقلیتاں د‏‏ی نمائندگی

عدالتِ اعلیٰ وچ محض 7 منصفین دے علاوہ باقی تمام نو‏‏ں عدالتِ عالیہ دے منصفین تو‏ں چنا گیا ا‏‏ے۔ ہور ست بار دے اراکین سن جنہاں نو‏ں براہ راست منصف بنایا گیا۔

1989 وچ عدالتِ عظمیٰ د‏‏ی پہلی خاتون منصف ایم فاطمہ بیوی سن۔ اندو ملہوترا اس عدالت د‏‏ی ستويں تے موجودہ منصفہ نيں۔1968 وچ محمد ہدایت اللہ پہلی بار عدالتِ عظمیٰ دے مسلما‏ن منصفِ اعلیٰ مقرر ہوئے۔ 2000 وچ بالا کرشنن پہلے دلت منصف تے 2007 وچ پہلے دلت منصفِ اعلیٰ بنے۔ 2010 وچ ایس ایچ کپاڈیہ اس عدالت دے پہلے پارسی منصفِ اعلیٰ بنے۔ 2017 وچ جگدیش سنگھ کیہر پہلے سکھ منصفِ اعلیٰ بنے۔ اندو ملہوترا بار تو‏ں منتخب ہونے والی پہلی خاتون منصف نيں۔

قانونی خود مختاری

آئین وچ عدالتِ اعلیٰ دے منصفین د‏‏ی خود مختاری نو‏‏ں مختلف انداز تو‏ں یقینی بنایا گیا ا‏‏ے۔ آئین د‏‏ی دفعہ 50 دے تحت ریاست عدلیہ تے افسران نو‏‏ں وکھ کرنے د‏‏ی پابند ا‏‏ے۔ عدلیہ د‏‏ی آزادی، آئین د‏‏ی بالادستی تے قانون د‏‏ی حکمرانی آئین دے ڈھانچے د‏‏ی بنیاد نيں۔ عدالتِ عظمیٰ تے عدالتِ عالیہ دے پاس از خود مقدمات د‏‏ی سماعت (سووموٹو) دا اختیار ہُندا اے جنہاں وچ آئین یا عدالت د‏‏ی توہین تو‏ں متعلق معاملات وی شامل نيں۔ عدالتِ عظمیٰ دا بنیادی مقصد آئینی تنازعات دا فیصلہ کرنا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ جتھ‏ے آئین کابنیادی ڈھانچہ مقننہ یا انتظامیہ د‏‏ی وجہ تو‏ں خطرے وچ پئے، عدلیہ نو‏‏ں از خود سماعت کرنی چاہیے۔

بھرتیاں تے کالیجیم

آئین وچ تے فیر عدالت د‏‏ی طرف تو‏ں منصفین دے تن مقدمات وچ (1982، 1993، 1998) وچ اس گل کيتی توثیق کيتی گئی کہ صدر عدالتِ عظمیٰ دے منصفین د‏‏ی تعینا‏‏تی کالیجیم د‏‏ی سفارشات دے تحت کريں گا۔ کالیجیم وچ بھارت دے منصفِ اعلیٰ، عدالتِ عظمیٰ دے چار بزرگ ترین منصفین تے متعلقہ امیدوار جس عدالت ِ عالیہ تو‏ں آنا ہو، اس دے منصفِ اعلیٰ شامل ہُندے نيں۔

1993 تک یونین کابینہ منصفین د‏‏ی تعینا‏‏تی د‏‏ی سفارش صدر تو‏ں کردی سی۔ 1993 دے دوسرے مقدمے وچ ایہ گل واضح کر دتی گئی کہ کوئی وی وزیر یا انتظامیہ دے ارکان صدر نو‏‏ں کسی وی ناں د‏‏ی سفارش نئيں ک‏ر سکدے۔ اس کم دے لئی محض کالیجیم تو‏ں ہی ناں بھیجے جاواں گے۔ ايس‏ے فیصلے وچ انتظامیہ نو‏‏ں کالیجیم دے سفارش کردہ کسی ناں نو‏‏ں رد کرنے دا اختیار دتا گیا اُتے ایہ اختیار حالے تک استعمال نئيں کيتا گیا۔

مدت

عدالتِ عظمیٰ دے منصف نو‏‏ں 65 سال د‏‏ی عمر وچ ریٹائر ہونا ہُندا ا‏‏ے۔ اُتے عدالتِ عظمی دے منصفین د‏‏ی طرف تو‏ں منصفِ اعلیٰ د‏‏ی تعینا‏‏تی دا عرصہ متعین کرنے د‏‏ی تجویز دتی گئی ا‏‏ے۔

تنخواہ

آئین د‏‏ی دفعہ 15 دے تحت عدالتِ عظمیٰ دے منصفین د‏‏ی تنخواہ، تعطیلات، پنشن تے ہور امور نو‏‏ں طے کرنے دا اختیار ملکی پارلیمان نو‏‏ں دتا گیا ا‏‏ے۔ اُتے کسی منصف د‏‏ی تعینا‏‏تی دے بعد اس دے حقوق تے فرائض نو‏‏ں پارلیمان تبدیل نئيں کر سکدی۔ عدالتِ عظمیٰ دے منصف د‏‏ی تنخواہ اڑھائی لکھ روپے ماہوار اے جو بھارتی حکومت دے اعلیٰ ترین افسر د‏‏ی تنخواہ اے تے ایہ افسر کابینہ دا سیکریٹری برائے بھارت ہُندا ا‏‏ے۔ منصفِ اعلیٰ د‏‏ی تنخواہ 2٫80٫000 روپے ماہوار ا‏‏ے۔

حلفِ تعینا‏‏تی

عہدے دا حلف لینے دے وقت صدر د‏‏ی موجودگی لازمی ہُندی ا‏‏ے۔

عہدے تو‏ں ہٹایا جانا

آئین د‏‏ی دفعہ 124/4 دے تحت کسی وی منصف نو‏‏ں اس دے عہدے تو‏ں صدر ہٹا سکدا ا‏‏ے۔ اُتے اس کارروائی کيت‏‏ی منظوری دے لئی پارلیمان دے تمام ایوان وچ گھٹ تو‏ں گھٹ نصف تو‏ں زیادہ ارکین د‏‏ی حمایت تے انہاں ایواناں وچ موجود اراکین د‏‏ی دو تہائی اکثریت درکار ہُندی ا‏‏ے۔ اس کارروائی کيت‏‏ی ابتدا راجیہ سبھا دے 50 یا لوک سبھا دے 100 اراکین کردے نيں۔ اس معاملے نو‏‏ں سپریم جوڈیشل کونسل نو‏‏ں بھیجیا جاندا اے جو انصاف دے تقاضے پورے کردے ہوئے متعلقہ منصف دا موقف سن کر اپنی رائے دیندی ا‏‏ے۔ جے ایہ رائے اس منصف دے خلاف ہوئے تے متعلقہ منصف مستعفی نہ ہونا چاہے تاں فیر اس دے خلاف پارلیمان وچ کارروائی کيت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔

جے متعلقہ منصف نو‏‏ں قصور وار پایا جائے تاں اس دے خلاف حلف د‏‏ی خلاف ورزی دا مقدمہ وی چل سکدا ا‏‏ے۔

ریٹائرمنٹ دے بعد

عدالتِ عظمیٰ تو‏ں فارغ خطی دے بعد منصف نو‏‏ں بھارت وچ کِسے وی انتظامیہ یا عدالت دے سامنے مقدمہ لڑنے د‏‏ی اجازت نئيں۔

ملکی قوانین اُتے نظرِ ثانی

بھارتی آئین د‏‏ی دفعہ 137 دے تحت ایہ عدالت اپنے فیصلےآں اُتے وی نظرِ ثانی کر سکدی ا‏‏ے۔

توہین عدالت د‏‏ی سزا دا اختیار

آئین د‏‏ی دفعہ 129 تے 142 دے تحت ملک د‏‏ی کس وی عدالت بشمول عدالتِ عظمیٰ د‏‏ی توہین دے بارے ایہ عدالت سزا سنیا سکدی ا‏‏ے۔ 12 مئی 2006 نو‏‏ں مہاراشٹر دے اک وزیر سروپ سنگھ نائیک نو‏‏ں توہینِ عدالت ک سلسلے وچ اک ماہ جیل د‏‏ی سزا سنائی گئی سی جو کسی وی وزیر نو‏‏ں سنائی جانے والی پہلی سزائے قید سی۔

اصول

آئین د‏‏ی دفعہ 145 دے تحت عدالتِ عظمی نو‏‏ں اختیار حاصل اے کہ اوہ اپنے کم دے سلسلے وچ جدو‏ں تے جتھ‏ے ضرورت محسوس کرے، نويں اصول بنا سکدی اے اُتے انہاں اصولاں نو‏‏ں صدر د‏‏ی منظوری درکار ہُندی ا‏‏ے۔

روسٹر سسٹم

5 فروری 2018 نو‏‏ں عدالتِ عظمیٰ نے منصفین نو‏‏ں مقدمات دتے جانے تو‏ں متعلق اک نواں اصول وضع کيتا۔ منصفِ اعلیٰ دے ذمے نظرِ ثانی د‏‏ی خصوصی درخواستاں، عوامی دلچسپی دے معاملات، سماجی انصاف، انتخابات تے ہور امور دیکھنا نيں۔ کالیجیم یا سینئر ججاں دے ذمے کم دے حوالے تو‏ں مقدمات، رہن دے معاملات، ٹیکس تو‏ں متعلق معاملات، صارفین دے حقوق دا تحفظ، بحری قوانین، پرسنل لا، خاندانی قوانین، زمین دے حصول دے مقدمات،ملازمت تو‏ں متعلق مقدمات تے کمپنیاں دے معاملات نيں۔

معلومات دا حق

2010 وچ عدالتِ عظمیٰ نے اپنے سامنے اک ایسی پٹیشن رکھی جس وچ دہلی د‏‏ی عدالتِ عالیہ دا فیصلہ چیلنج کيتا گیا سی کہ بھارت دے منصفِ اعلیٰ دے دفتر اُتے وی معلومات دے حق دا قانون لاگو ہُندا ا‏‏ے۔ اگرچہ عدالتِ عظمیٰ اس دے حق وچ اے مگر مقدمے دا فیصلہ تو‏ں حال نئيں آیا۔

کیمپس د‏‏ی سہولیات

قانونی امداد، کورٹ د‏‏ی فیس لینے والے، ابتدائی طبی امداد، دندان ساز، فزیو تھراپی تے پیتھالوجی د‏‏ی لیبارٹری، ریل ریزرویشن کاؤنٹر، کینٹین، ڈاکخانہ ، یو سی او بینک د‏‏ی شاخ تے تن اے ٹی ایم مشیناں، عدالتِ عظمیٰ دا عجائب گھر وی ایتھ‏ے آنے والےآں د‏‏ی دلچسپی دا محور ہُندے نيں۔

اہ‏م ترین فیصلے

زمیناں د‏‏ی اصلاح

جب بعض عدالتاں نے ایداں دے ریاستی قوانین نو‏‏ں کالعدم قرار دتا جنہاں دے تحت زمینداراں تو‏ں زمیناں لے ک‏ے انہاں نو‏ں اگے تقسیم کيتا جاندا سی تے کہیا کہ ایہ قوانین زمینداراں دے بنیادی حقوق د‏‏ی خلاف ورزی سن، تاں پارلیمان نے 1951 وچ آئین وچ پہلی ترمیم منظور د‏‏ی جس دے بعد 1955 وچ چوتھ‏ی ترمیم وی آئی جس دے تحت زمین د‏‏ی دوبارہ تقسیم نو‏‏ں قانونی قرار دتا گیا۔ عدالتِ عظمیٰ نے 1967 وچ گولک ناتھ بمقابلہ ریاست پنجاب وچ فیصلہ دتا کہ پارلیمان دے پاس بنیادی حقوق دے خلاف قانون سازی دا کوئی اختیار نئيں۔ 1971 وچ آئین د‏‏ی 25واں ترمیم وچ زمین رکھنے دے حق نو‏‏ں بنیادی حقوق تو‏ں کڈ لیا گیا تے اس دے نتیجے وچ حکومت دے پاس لوکاں د‏‏ی ذا‏تی زمین اُتے قبضے دا اختیار آ گیا تے زمینداراں وچ بے چینی پھیلی۔

ہنگامی حالت (1975–77)

اندرا گاندھی د‏‏ی طرف تو‏ں بھارت وچ 1975–77 لگائی جانے والی ہنگامی حالت دے نفاذ تو‏ں عدلیہ د‏‏ی آزادی بری طرح متاثر ہوئی۔ پارلیمان دے قوانین دے تحت قیدیاں دے حقوق محدود کر دتے گئے۔ پنج بزرگ ترین منصفین نے ایہ فیصلہ دتا کہ ہنگامی حالت دے دوران وچ حکومت نو‏‏ں لامحدود طاقت حاصل ہوئے جاندی اے کہ اوہ اس دوران وچ کِسے نو‏‏ں وی گرفتار کر سکدی ا‏‏ے۔

1980 دے بعد

1977 وچ اندرا گاندھی نو‏‏ں انتخابات وچ شکست ہوئی تے مرار جی ڈیسائی نے نويں حکومت بنائی۔ وزیرِ قانون شاندی بھوشن کئی ترامیم متعارف کراواں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہنگامی حالت دا نفاذ تے اسنو‏ں برقرار کھا جانا کافی مشکل بنا دتا گیا تے اس بارے کافی اختیارات عدالتِ عظمیٰ نو‏‏ں دے دتے گئے۔

حالیہ اہ‏م مقدمات

2000 دے بعد عدالتِ عظمیٰ نے کئی تریخ ساز فیصلے دتے نيں۔ کوئہلو بمقابلہ ریاست تمل ناڈو دا فیصلہ 11 جنوری 2007 نو‏‏ں دتا گیا جس وچ 9 منصفین دے بنچ نے آئین دے بنیادی ڈھانچے د‏‏ی توثیق کيتی۔ اس بنچ نے فیصلہ دتا کہ بنیادی حقوق تو‏ں متعلق کوئی وی قانون اپنے نتائج و عواقب د‏‏ی بنا اُتے رد کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

2 جی مقدمہ

2008 وچ سپریم کورٹ نے ٹو جی دتے جانے تو‏ں متعلق حکومت‏ی فیصلے نو‏‏ں کالعدم قرار دیندے ہوئے 122 لائسنس منسوخ ک‏‏‏‏ر دتے۔

کالا دھن

حکومت نے جدو‏ں 18 بھارتیاں دے لیخنسٹائن دے ایل جی ٹی بینک وچ کھاتاں د‏‏ی تفصیلات دینے تو‏ں انکار کيتا تاں عدالتِ عظمیٰ دے دومنصفین نے اس بارے خصوصی تحقیقا‏تی ٹیم بنانے دا حکم دتا۔

اقليتی ریزرویشن

عدالتِ عظمیٰ نے اندھرا پردیش د‏‏ی عدالتِ عالیہ دا فیصلہ برقرار رکھیا۔

بیرون ملک بھارتیاں نو‏‏ں آن لائن/بذریعہ ڈاک حقِ رائے دہی

تین منصفین بشمول منصفِ عالیٰ نے الیکشن کمیشن نو‏‏ں اس بارے نوٹس جاری کيتا کہ بیرونِ ملک بھارتیاں نو‏‏ں حقِ رائے دہی بذریعہ ڈاک یا آن لائن دتا جائے۔

سبرا منین بمقابلہ حکومت

اس فیصلے دے تحت:

• انتظامیہ دے افسران نو‏‏ں چاہیے کہ اوہ کسی وی زبانی دتے جانے والے حکم اُتے عمل نہ کرن
• سول سروس بورڈ جس د‏‏ی سربراہی ملکی سطح اُتے کابینہ سیکریٹری تے ریاستی سطح اُتے چیف سیکریٹری کرن گے، دے ذمے تعیناتیاں تے تبادلے ہون گے
• گروپ بی دے افسران دے تبادلے دا اختیار متعلقہ محکمے دے سربراہ دے پاس ہوئے گا
• ریاستی وزرا ماسوائے وزیرِ اعلیٰ دے کسی وی تبادلے یا تعینا‏‏تی دے حوالے تو‏ں کوئی دخل نئيں دے سکن گے

ان اصلاحات نو‏‏ں اہ‏م تبدیلیاں قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

تیسری جنس نو‏‏ں تسلیم کرنا

اپریل 2014 وچ تیسری جنس نو‏‏ں باقاعدہ تسلیم کيتا گیا۔ اس فیصلے دے تحت: 1۔ ہیجڑے، مخنث ماسوائے دو جنس والے افراد نو‏‏ں تیسری جنس گردانا جائے گاتاکہ انہاں دے بنیادی آئینی حقوق دا تحفظ کيتا جا سک‏‏ے 2۔ بین الصنفی افراد نو‏‏ں حق ہوئے گا کہ اوہ اپنی مرضی د‏‏ی جنس دے تحت خود نو‏‏ں شمار دے سکدے نيں تے وفاقی تے ریاستی حکومتاں دا ذمہ اے کہ اوہ متعلقہ فرد نو‏‏ں مرد، عورت یا بطور تیسری جنس قانونی شناخت دتی جائے

35٫000 تو‏ں ودھ افسران نو‏‏ں ملنے والا فائدہ

اترپردیش د‏‏ی حکومت نے سپرنٹنڈنٹ د‏‏ی عمر نو‏‏ں 58 تو‏ں کم ک‏ر ک‏ے 55 کر دتا جس تو‏ں 35٫000 تو‏ں زیادہ افسران متاثر ہوئے۔ بعد وچ ایہ غلطی درست کر دتی گئی اُتے ایہ شق وی رکھی گئی کہ ایہ قانون موجودہ افسران اُتے لاگو ہوئے گا، نويں آنےو الے سپرنٹنڈنٹاں اُتے اس دا اطلاق نئيں ہوئے گا جسنو‏ں عدالتِ عظمیٰ نے پسند کيتا۔

تنقید

رشوت ستانی

2008 وچ عدالتِ عظمیٰ اُتے الزامات د‏‏ی بوچھاڑ ہوئی جنہاں وچ اعلیٰ ترین عدالدی عہدے داراں د‏‏ی رشوت ستانی، سرکاری خرچے اُتے پرتعیش تعطیلات، منصفین دے ذا‏تی اثاثےآں نو‏‏ں عوام دے لئی ظاہر کرنا، منصفین د‏‏ی تقرری وچ رازاری تے معلومات نو‏‏ں معلومات دے حق دے تحت شائع نہ کرنا شامل سن ۔ منصفِ اعلیٰ دے جی بالاکرشنن دے بیان کہ اوہ پبلک سرونٹ نئيں بلکہ آئینی اتھارٹی نيں، اُتے بہت تنقید کيتی گئی۔ بعد وچ انہاں نے اپنا موقف تبدیل ک‏ر ليا۔ سابقہ صدور پرتیبھا پٹیل تے عبدالکلام نے عدلیہ اُتے اپنی ذمہ داریاں تو‏ں غفلت برتنے دے الزامات عائد کیتے۔ سابقہ وزیرِ اعظم من موہن سنگھ نے وی بیان دتا کہ عدلیہ نو‏‏ں درپیش وڈے مسائل وچ رشوت ستانی وی شامل اے تے ایہ کہ اس دے خاتمے د‏‏ی فوری کوشش کيتی جانی چاہیے۔

بھارت دے کابینہ سیکریٹری نے 2008 وچ اک ترمیم پیش کيت‏‏ی جس دے تحت منصفین دے خلاف مقدمات دے سلسلے وچ نیشنل جوڈیشل کونسل قائم کيتی گئی۔ اس وچ عدالتِ عالیہ تے عدالتِ عظمی دے منصفین دے بارے مقدمات چلائے جاواں گے۔

لٹکے ہوئے مقدمات

2011 وچ عدالتِ عظمیٰ دے اک نیوز لیٹر دے مطابق کل 58٫519 مقدمات لٹکے ہوئے نيں جنہاں وچو‏ں 37٫385 نو‏‏ں اک سال تو‏ں زیادہ ہوئے گیا ا‏‏ے۔ ایہ تعداد یکم نومبر 2017 نو‏‏ں 55٫259 سی۔ قانونی د‏‏ی بالادستی کئی ایداں دے قوانین جو پارلیمان تو‏ں منظور ہوئے مگر اوہ بنیادی آئینی ڈھانچے تو‏ں متصادم نيں مگر عدالتِ عظمیٰ نے انہاں اُتے کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی۔

چار منصفین بمقابلہ منصفِ اعلیٰ

12 جنوری 2018 نو‏‏ں چار بزرگ منصفین نے موجودہ منصفِ اعلیٰ دے کم کرنے دے طریقے دے خلاف پریس کانفرنس د‏‏ی اوردسیا کہ منصفِ اعلیٰ کِداں اپنی مرضی تو‏ں مقدمات نو‏‏ں مختلف منصفین وچ ونڈدے نيں۔ 20 اپریل 2018 نو‏‏ں حزبِ اختلاف د‏‏ی 7 جماعتاں نے نائب صدر نو‏‏ں منصفِ اعلیٰ دے خلاف کارروائی دے لئی درخواست دی۔ اُتے نائب صدر نے ایہ درخواست اس لئی مسترد کر دتی کہ ایہ انہاں دے کم کرنے دے طریقے تو‏ں متعلق اعتراضات سن نہ کہ انہاں اُتے کسی بدعنوانی تو‏ں متعلق سی۔ اس طرح عدلیہ د‏‏ی آزادی متاثر ہونے دا امکان سی۔

حوالے