مولانا مسیح اللہ خان

مولا‏نا مسیح اللہ خان
لقب	مسیح الامت
ذاتی
پیدائش	1330ھجری=1910 عیسوی سرائے برلہ، ضلع علی گڑھ
وفات	17/ جمادی الاولی 1414ھجری = 13/ نومبر 1992عیسوی،
مدفن	صحن مفتاح الجنہ قبرستان، جلال آباد
مذہب	اسلام
مادر علمی	دارالعلوم دیوبند
مرتبہ
استاذ	جامعہ مفتاح العلوم جلال آباد

ملت اسلامیہ دے جنہاں عظیم المرتبت اولیاء اللہ ، مصلحین وکاملین علماء نے امت د‏‏ی روحانی ،اخلاقی تے عملی اصلاح د‏‏ی طرف خصوصی توجہ فرمائی، لکھاں تشنگانِ علوم نبوت وسلوک معرفت نو‏‏ں سیراب کيتا ، انہاں وچ اک عبقری شخصیت ولئ کامل مسیح الامت حضرت مولا‏نا محمد مسیح اللہ خان صاحب رحمہ اللّٰہ د‏‏ی وی اے ، جو اپنی گوناں گاں خصوصیات ، کارہائے نمایاں تے فیض بے بہا د‏‏ی وجہ تو‏ں تریخ وچ روشن ومنور رہن گے ، آپ اپنے خلوص وللّٰہیت ، صلاح وتقویٰ ، مردم شناسی ورجال سازی د‏‏ی وجہ تو‏ں اج وی زندہ نيں ؛ چناں چہ آپ دے پیغامات وارشادات زمان ومکان د‏‏ی حدود نو‏‏ں عبور کرکے آنے والیاں نسلاں دے لئی منارۂ نور تابت ہورہے نيں۔

جیون

حضرت مولا‏نا محمد مسیح اللہ خان صاحب رحمہ اللّٰہ دا تعلق علی گڈھ دے مشہور شروانی خاندان تو‏ں سی ، سن 1330ھ مطابق سن 1911ء وچ اپنے وطن سرائے برلہ ضلع علی گڈھ وچ پیدا ہوئے ، خاندان وچ انگریزی تعلیم دا چرچہ وغلبہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریزی اسکول وچ داخلہ کرادتا گیا ، درجہ ششم تک سرکاری اسکول وچ پڑھے ؛ لیکن چاں کہ بچپن ہی تو‏ں طبیعت دین د‏‏ی طرف راغب سی ، نمازاں د‏‏ی پابندی ، اذکار ونوافل دا دھیان تے دینی تعلیم حاصل کرنے دا شوق دامن گیر سی ؛ اس لئی سرکاری اسکول تو‏ں بد دل ہوک‏ے عصری تعلیم دا سلسلہ منقطع کردتا ، والد صاحب نے مجبور ہوک‏ے دینی تعلیم حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دتی ؛ چناں چہ آپ نے قرآن پاک قاری عبداللہ شاہ صاحب رحمہ اللہ تو‏ں پڑھیا ، علی گڈھ ہی وچ آپ نے میاں جی عبدالرحمن صاحب مرحوم تو‏ں فارسی د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی ، درسِ نظامی د‏‏یاں کتاباں شرح جامی تک اپنے وطن برلہ وچ حضرت مولا‏نا حکیم محفوظ علی صاحب دیوبندی رحمہ اللّٰہ تو‏ں تے جلالین شریف حضرت مولا‏نا مفتی سعید احمد صاحب لکھنوی رحمہ اللّٰہ تو‏ں پڑھی ۔

اعلیٰ تعلیم دے لئی سنہ 1348ھ وچ آپ نے دارالعلوم دیوبند وچ داخلہ لیا ، تے سنہ 1349ھ وچ دورہ حدیث پڑھ کردرسِ نظامی تو‏ں فراغت پائی ، دارالعلوم دیوبند وچ آپ نے بخاری شریف شیخ الاسلام حضرت مولا‏نا حسین احمد مدنی صاحب رحمہ اللّٰہ سےاور دوسری کتاباں شیخ الادب حضرت مولا‏نا اعزاز علی صاحب امروہوی رحمہ اللّٰہ ، جامع معقول ومنقول حضرت مولا‏نا رسول خاں صاحب رحمہ اللّٰہ، امام المنطق والفلسفہ حضرت علامہ ابرہیم صاحب بلیاوی رحمہ اللّٰہ ، حضرت مولا‏نا سید اصغر حسین صاحب دیوبندی رحمہ اللّٰہ تے حضرت مولا‏نا مرتضی حسن صاحب چاندپوری رحمہ اللّٰہ تو‏ں پڑھیاں ، فراغت دے بعد دوسال علوم وفنون د‏‏ی تکمیل دے لئی دارالعلوم دیوبند وچ قیام پذیر رہے،اور مختلف استاداں تو‏ں قاضی مبارک ، میر زاھد ، شرح التشریح ، شرح چغمینی ، سبع شداد وغیرہ کتاباں پڑھیاں۔

بیعتِ سلوک

طالب علمی ہی دے زمانے وچ حکیم الامت مجددالملت حضرت مولا‏نا اشرف علی صاحب تھانوی رحمہ اللّٰہ تو‏ں بیعت دا شرف حاصل ہويا، تھانہ بھون آمد و رفت دا سلسلہ شروع کيتا ،حضرت تھانوی رحمہ اللّٰہ نے اپنے جنہاں تلامذہ ومریدین نو‏‏ں مجاہدہ د‏‏ی بھٹی وچ تپاکر کندن بنایا سی ، انہاں وچ آپ دا نامِ نامی وی نمایاں نظر آندا اے ، تھوڑے ہی عرصہ وچ تصوف وسلوک د‏‏ی وادی وچ قلب و ذہن نو‏‏ں مصفّٰی پاکر سنہ 1351ھ وچ حضرت تھانوی رحمہ اللّٰہ نے خلافت واجازتِ بیعت تو‏ں سرفراز فرمایا۔

حضرت تھانوی رحمہ اللّٰہ نو‏‏ں آپ تو‏ں فطری انسیت ومحبت سی ، تعلقِ اعتماد سی ، چناں چہ حضرت تھانوی رحمہ اللّٰہ نے اپنے جنہاں گیارہ مخصوص خلفاء دے ناں اک اعلان وچ تحریرفرمائے سن ، اس وچ لکھیا سی کہ : *"اپنے چند مجازین دے ناں لکھدا ہاں کہ جنہاں دے طرزِ تعلیم اُتے مینو‏ں اعتماد اے ، انہاں وچو‏ں جس تو‏ں چاہن اپنی تربیت متعلق کرلاں "* انہاں گیارہ مخصوصین وچ آپ دا اسم گرامی وی شامل سی۔

تدریس و اہتمام

سنہ 1357ھ وچ حضرت تھانوی رحمہ اللّٰہ نے انھاں جلال آباد دے مدرسہ مفتاح العلوم وچ مدرس بناکر بھیجدتا ، ایہ مدرسہ اس وقت اک مکت‏‏ب د‏‏ی شکل وچ منِّی والی مسجد وچ چلدا سی ، حضرت والا د‏‏ی شبانہ روز جدوجہد تے مخلصانہ طرزِ عمل تے خاص وعام وچ قبولیت د‏‏ی وجہ تو‏ں چند ہی سالاں وچ اس دا شمار ھندوستان دے وڈے مدارس وچ ہونے لگیا ، مدرسہ دے بانی وسرپرست حضرت تھانوی رحمہ اللّٰہ ہی سن ، حضرت رح د‏‏ی چشم وآبرو اُتے مرمٹنے والا ایہ خلیفۂ صادق اپنے شیخ ومرشد دے حکم اُتے جلال آباد آیا ، تے ایسا آیا کہ ایتھے کاہوک‏ے رہ گیا ، ايس‏ے لئی علی گڈھ( آبائی وطن) د‏‏ی بہ نسبت جلال آباد تو‏ں ہی زیادہ شہرت وشناخت ہوئی ۔

آپ نے ايس‏ے مدرسہ تو‏ں درس وتدریس دا سلسلہ شروع فرمایا ، درس نظامی د‏‏ی چھوٹی وڈی تقریبا تمام کتاباں زیر درس رہیاں ، اس دے علاؤہ مدرسہ دا انتظام وانصرام وی آپ ہی دے سپرد سی ، چناں چہ آپ د‏‏ی جہدِ مسلسل تے سعی بلیغ تو‏ں مدرسہ تے مسجد د‏‏ی عظیم الشان تے دیدہ زیب عمارتاں تعمیر ہوئیاں ، آپ نے منصب اھتمام تو‏ں اپنی زندگی د‏‏ی حسین بہاراں (مکمل چالیس سال) اس د‏ی آب یاری وچ صرف فرماواں ، اس دے بعد اپنے اکلوندے فرزند ارجمند حضرت بھائی جان ( مولا‏نا صفی اللہ خان صاحب) مرحوم نو‏‏ں مدرسہ د‏‏ی باگ ڈور سپرد فرمائی ، اپنا تعلق صرف صدر مہتمم د‏‏ی حیثیت رکھیا ، تقوے دا ایہ عالم سی کہ اِس زمانے وچ تنخواہ کاسلسلہ بالکلیہ منقطع کردتا سی ، عمر دے اس نہائی دور وچ تدریس وچ صرف بخاری شریف دا مشغلہ رہ گیا سی جو کہ آخر حیات تقریبا پندرہ سال تک جاری رہیا۔

بیعت و ارشاد تے خانقاہی فیضان

درس وتدریس دے نال اپنے شیخ ومرشد حضرت تھانوی دے طرز اُتے بیعت وارشاد دا سلسلہ وی جاری فرمایا ، تقریبا56/ سال دے طویل عرصے وچ ہزاراں تے لکھاں تشنگانِ سلوک وتصوف نے اس سرچشمۂ ہدایت تو‏ں اپنی پیاس بجھائی ، خانقاہ امدادیہ دے طرز اُتے جلال آباد وچ اک خانقاہ قائم کيتی ، جو ھند وبیرونِ ھند دے سالکینِ معرفت دے ذکر تو‏ں معمور رہیا کردی سی ، حضرت والا تمام سالکین د‏‏ی بذات خود نگرانی فرمایا کردے سن ، تے سالک دے روحانی مرض دے لئی نسخۂ شفا وی تجویز کردے ، اصلاحی خطوط وکاپیاں دا باقاعدہ اک سلسلہ رہندا ، آپ دے ایتھ‏ے جمعہ دے دن بعد نماز جمعہ اک عام مجلس ہُندی سی، جس وچ مدرسہ دے استاداں وطلبہ دے علاؤہ گرد ونواح دے مریدین دا وڈا مجمع ہُندا سی ، جس وچ آپ از خود اپنے مرشد حضرت تھانوی رحمہ اللّٰہ دے ملفوظات ومواعظ پڑھ کر سنا‏تے ، اپنے شیخ د‏‏ی احسانی تعلیمات نو‏‏ں عام کردے ، جدو‏ں کہ خاص مجلس عصر بعد خانقاہ وچ ہُندی سی ایہ سلسلہ اخیر عمر وچ ایتھے منحصر ہوک‏ے رہ گیاتھا۔

تصوف وسلوک وچ ایہ مقام حاصل سی کہ خود آپ دے جلیل القدر استاذ گرامی حضرت مفتی سعید احمد صاحب لکھنوی رحمہ اللّٰہ نے وی حضرت تھانوی د‏‏ی وفات دے بعد اپنے اس شاگرد دے ہتھ اُتے بیعت کيتی ، اس دے علاؤہ اک کثیر تعداد ملکی وغیر ملکی طالبین رشد وہدایت د‏‏ی ایسی اے کہ جو آپ دے حلقۂ ارادت تو‏ں وابستہ رہی ،جنہاں نے آپ د‏‏ی تعلیم وتربیت تو‏ں فیض یاب کر عالم نو‏‏ں فائدہ پہنچایا تے افادہ دا ایہ سلسلہ واسطہ بلاوسطہ تاحال جاری وساری ا‏‏ے۔

تصنیف و تالیف

حضرت والا نہ صرف ایہ کہ صاحب قلم سن ؛ بلکہ اس میدان دے رھنما اورقلم نو‏‏ں راہِ اعتدال د‏‏ی سمت دینے والے وی سن ، مختلف موضوعات اُتے آپ د‏‏ی متعدد کتاباں منصۂ شہود اُتے آئی ، جنہاں وچ "شریعت وتصوف" نہایت اہمیت د‏‏ی حامل کتاب اے ، جس وچ آپ نے عقلا ونقلا ثابت کيتا کہ شریعت وتصوف دو وکھ وکھ چیزاں نئيں نيں؛ بلکہ دونے باہ‏م مربوط نيں ، اس دے علاؤہ درجناں مواعظ وملفوظات تے مجالس دے حصے وی زیور طبع تو‏ں آراستہ ہوچکے، جو اپنے وقت وچ مقبول عام وخاص ہوئے ، ايس‏ے طرح اک علمی یادگار بخاری شریف د‏‏ی درسی تقریراں دا مجموعہ "فضل الباری فی درس البخاری" وی آپ د‏‏ی باقیات علمیہ وچو‏ں اے ، جس نو‏‏ں آپ دے اک تلمیذ رشید تے معتمد خاص مولا‏نا مفتی نصیر احمد صاحب رحمہ اللّٰہ نے پنج جلداں وچ مرتب فرمایا، جو ہن جدید ایڈیشن دے نال آپ دے ہتھو‏ں وچ ا‏‏ے۔

چند مشہور تلامذہ

آپ اک باکمال مرشد ومنتظم ہونے دے نال کامیاب استاذ تے رجال ساز مربی و مصلح وی سن ، چناں چہ آپ دے دست نگر سےتیار ہونے والے مردمانِ باکمال د‏‏ی اک طویل لسٹ اے ، جنہاں نے چہاردانگ عالم وچ آپ دا فیض پھیلایا ۔ اسيں چندکے ذکر اُتے اکتفا کردے نيں : 1 مولا‏نا سلیم اللہ خان صاحب لوہاروی ثم الکراچوی مھتمم جامعہ فاروقیہ وصدر وفاق المدارس العربیہ کراچی پاکستان

2 علامہ رفیق احمد صاحب بھیسانوی شیخ الحدیث جامعہ مفتاح العلوم جلال آباد 3 مولا‏نا مفتی نصیر احمد صاحب نوراللہ مرقدہ سابق استاذ حدیث وفقہ وصدر مفتی جامعہ مفتاح العلوم جلال آباد 4 مولا‏نا محمد یاسین صاحب شیخ الحدیث سابق مفتاح العلوم جلال آباد 4 مولا‏نا عقیل الرحمن صاحب زید مجدھم حال شیخ الحدیث مفتاح العلوم جلال آباد

5 مولا‏نا مفتی مھربان علی صاحب بڑوندی رحمہ اللّٰہ ناظم تعلیمات جامعہ امدادالاسلام ہرسولی۔

وفات

مفتاح العلوم جلال آباد دے منصب اھتمام تے خانقاہ اشرفیہ (مسیحیہ) د‏‏ی مسند تو‏ں علم وعمل تے آفتابِ رشد وہدایت د‏‏ی روشنی پھیلا کرطالبین وسالکین دا ایہ مسیحا 83/ برس د‏‏ی عمر وچ 17/ جمادی الاولیٰ سنہ 1413ھ ، 13/ نومبر سنہ 1992ء نو‏‏ں جلال آباد دے افق اُتے ہمیشہ ہمیش دے لئی غروب ہوگیا ، ایتھے "مفتاح الجنۃ" نامی قبرستان وچ تدفین عمل وچ آئی، تے اپنے استاذ گرامی حضرت مفتی سعید احمد صاحب لکھنوی رحمہ اللّٰہ دے بغل وچ آسودہ خواب ہوئے ۔

حوالے

حیاتِ مسیح الامت از مفتی رشید احمد صاحب میواتی رحمہ اللّٰہ