فقیر
فقیر دا لفظ عربی دے فقر توں نکلیا اے جس دے معنی لوڑ مند تے محتاج دے نيں۔
لغوی اعتبار توں
[سودھو]فقیر لغت عرب وچ اس شخص نوں کہندے نيں جس دی ریڑھ ہڈی ٹوٹی ہوئی ہو یا ایہ افقر توں اے جس دے معنی حفرۃ یعنی گڑھے دے نيں تے ايسے توں فقیر ہر اس گڑھے نوں کہندے نيں جس وچ بارش دا پانی جمع ہوجاندا اے۔ بعض نے کہیا اے کہ ایتھے الفقیر اک کھوہ دا ناں اے۔
اصطلاحی معنی وچ
[سودھو]فقیر اوہ شخص اے جس دے کول کچھ ہووے مگر نہ اتنا کہ نصاب نوں پہنچ جاوے یا نصاب دی مقدار ہووے تاں اس دی حاجت اصلیہ وچ مستغرق ہووے۔[۱]
فقیر دی قسماں
[سودھو]فقیر دا لفظ چار طرح اُتے استعمال ہُندا اے۔
- (1) زندگی دی بنیادی ضروریات دا نہ پایا جانا اس اعتبار توں انسان کیہ کائنات دی ہر شے فقیر و محتاج اے۔ چنانچہ ايسے معنی وچ فرمایا لوکو ! تسيں سبھ خدا دے محتاج آں۔ [ فاطر/ 15] تے الانسان وچ ايسے قسم دے احتیاج دی طرف اشارہ کردے ہوئے فرمایا : تے اسیں انہاں دے ایداں دے جسم نئيں بنائے سن کہ کھانا نہ کھان۔ [ الأنبیاء/ 8]
- (2) ضروریات زندگی دا کما حقہ پورا نہ ہونا چنانچہ اس معنی وچ فرمایا : تاں انہاں حاجت منداں لئی جو خدا دے راہ وچ رے بیٹھے نيں [ البقرة/ 273]۔ جے اوہ مفلس ہوݨ گے تاں خدا انہاں نوں اپنے فضل توں خوشحال کر دیوے گا ۔ [ النور/ 32] صدقات ( یعنی زکوۃ و خیرات ) تاں مفلساں تے محتاجاں ۔۔۔ دا حق اے۔ [ التوبة/ 60]
- (3) فقرالنفس : یعنی مال دی ہوس۔ چنانچہ فقر دے اس معنی دی طرف اشارہ کردے ہوئے آنحضرت نے فرمایا : دا دالفقر انہاں یکون کفرا۔ کچھ تعجب نئيں کہ فقر کفر دی حد تک پہنچادے اس دے بالمقابل غنی دے معنی دی طرف اشارہ کردے ہوئے فرمایا الغنیٰ عنی النفس نوں غنا تاں نفس دی بے نیازی دا ناں اے۔ تے ايسے معنی وچ حکماء نے کہیا اے۔ من عدم القناعۃ لم یفدہ المال غنی جو شخص قیامت دی دولت توں محروم ہويا توں مالداری کچھ فائدہ نئيں دیندی۔
- (4) اللہ تعالیٰ دی طرف احتیاج جس دی طرف آنحضرت نے اشارہ کردے ہوئے فرمایا اللھم اغننی بالافتقار الیک ولا تفتونی بالاستغناء عنک ( اے اللہ مینوں اپنا محتاج بناکر غنی کر تے اپنی ذات توں بے نیاز کرکے فقیر نہ بنا ) ايسے معنی دی طرف اشارہ کردے ہوئے فرمایا : کہ پروردگار! میں اس دا محتاج آں کہ توں میرے اُتے اپنی نعمت نازل فرمائے [ القصص/ 24] ۔[۲]
- تصوف وچ اک ایداں دے شخص نوں کہندے نيں جو نفسی خواہشات دی بجائے صرف خدا دی رضآ دا طالب تے محتاج ہوئے۔ فقیر مسلمان صوفیاء لئی استعمال ہُندا اے جنہاں نے اپنا سبھ کچھ چَھڈ چُھڈ کے کسے دی بجائے صرف اللہ دے سامنے اپنا سر جھکایا۔ فقیر لوک اکثر غریب ہُندے نيں تے اپنا زیادہ وقت خدا دے ذکر وچ گزاردے نيں البتا انہاں دے مریداں دی تعداد بہت ودھ زیادہ اے پچھلے ادوار وچ بادشاہان وقت انہاں دے در اُتے سلامی دیندے سن۔
اسلامی فقہ وچ فقیر اس شخص نوں کہندے نيں جس دے پاس اپنے سال دے اخراجات نہ ہوݨ۔