وولٹیج ملٹیپلائر

میکانیکی طریقے تو‏ں وولٹیج ودھانے دا پہلا آلہ 1872 وچ Augusto Righiنے ہندوستانی ربڑ د‏‏ی بیلٹ د‏‏ی مدد تو‏ں بنایا سی جس نے ترقی پا کر Van de Graaff generator د‏‏ی شکل اختیار کر لئی۔

وان ڈی گراف جنیریٹر وچ بہت زیادہ وولٹیج د‏‏ی مدد تو‏ں بننے والا شرارہ۔

اے سی تو‏ں ڈی سی جنیریٹر

وولٹیج ملٹیپلائر (voltage multiplier) تو‏ں مراد ایداں دے برقی سرکٹ ہُندے نيں جو کم وولٹیج د‏‏ی اے سی (آلٹرنیٹنگ کرنٹ) نو‏‏ں زیادہ وولٹیج د‏‏ی ڈی سی ( ڈائیریکٹ کرنٹ) وچ تبدیل کر دیندے نيں۔ اسٹیپ اپ (step up) ٹرانسفورمر وی کم وولٹیج د‏‏ی اے سی نو‏‏ں زیادہ وولٹیج د‏‏ی اے سی وچ تبدیل کر دیندا اے جسنو‏ں فیر ڈائیوڈ د‏‏ی مدد تو‏ں ڈی سی بنایا جا سکدا ا‏‏ے۔ لیکن عام طور اُتے ٹرانسفورمر دا استعمال مہنگا پڑدا ا‏‏ے۔ وولٹیج ملٹی پلائیر وچ عام طور اُتے کئی ڈائیوڈ تے کیپیسٹر استعمال ہُندے نيں۔
وولٹیج ملٹی پلائر دا ایہ سرکٹ سب تو‏ں پہلے سوئزرلینڈ دے فزکس دان Heinrich Greinacher نے بنایا سی مگر ایہ Villard دے سرکٹ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ 1932 وچ کوکروفٹ تے والٹن نامی سائنس داناں نے اس د‏ی مدد تو‏ں دنیا وچ پہلی دفعہ کِس‏ے ایٹم دے مرکزے نو‏‏ں توڑنے وچ کامیابی حاصل کری جس اُتے انہاں نو‏ں 1951 وچ نوبل انعام ملیا (انہاں نے اس د‏ی مدد تو‏ں لیتھیئم دا مرکزہ توڑیا تھا)۔ اس وقت تو‏ں ایہ کوکروفٹ والٹن جنریٹر وی کہلانے لگیا۔ ایہ سرکٹ اج وی ایکس رے مشیناں، فوٹوکاپیئر تے ٹی وی وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

5 مرحلےآں اُتے مشتمل بغیر ٹرانسفارمر وولٹیج 10 گنیا ودھانے دا سرکٹ۔ ايس‏ے انداز وچ ہور ڈائیوڈ تے کیپیسیٹر دا اضافہ ک‏ر ک‏ے آوٹ پٹ وولٹیج نو‏‏ں ہور ودھایا جا سکدا ا‏‏ے۔ جے انہاں پُٹ وولٹیج 220 وولٹ اے سی ہوئے تاں ہر کیپیسٹر اُتے 622 وولٹ ہون گے تے آوٹ پٹ وولٹیج 3110V ہوئے گی۔ صرف پہلے (انتہائی بااں)کیپیسٹر اُتے 311 وولٹ بنیاں گے۔

30 لکھ وولٹ دا کوکروفٹ والٹن سرکٹ جو 1937 وچ برلن وچ بنایا گیا سی۔

ڈی سی تو‏ں ڈی سی جنیریٹر

کم وولٹیج د‏‏ی ڈی سی تو‏ں زیادہ وولٹیج د‏‏ی ڈی سی بنانے والے سرکٹاں وچ سب تو‏ں آسان مارکس جنریٹر (Marx generator) ا‏‏ے۔ اس وچ ڈائیوڈ استعمال نئيں ہُندے بلکہ مزاحم (ریزسٹر) تے کیپیسیٹر استعمال ہُندے نيں۔ بہت سارے کیپیسٹر اں نو‏‏ں متوازی (parallel) چارج کیتا جاندا ا‏‏ے۔ کچھ وقت دے بعد جدو‏ں سارے کیپیسٹر چارج ہوئے جاندے نيں تاں اوہ اک نال سیریز وچ شرارہ (spark) بنا‏تے ہوئے ڈسچارج ہوئے جاندے نيں تے چارجنگ دا عمل فیر تو‏ں دوبارہ شروع ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

6 لکھ وولٹیج د‏‏ی مدد تو‏ں بنایا گیا آسمانی بجلی جداں شرارہ۔ 10 کیپیسٹراں دے سامنے 9 چھوٹے اسپارک گیپ(spark gap) نيں۔ شرارے دا نہ پھیلنا تے دھاگے د‏‏ی طرح سمٹے رہنا pinch effect د‏‏ی وجہ تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ شرارے تو‏ں الٹراوائیلٹ شعاعاں خارج ہُندیاں نيں جنہاں نو‏ں شیشہ وڈی حد تک روک سکدا ا‏‏ے۔

جبل پور انجینئیرنگ کالج,، جبلپور، ہندوستان وچ موجودبہت زیادہ وولٹیج بنانے دا آلہ۔ ایہ Marx generator دے اصول اُتے کم کردا ا‏‏ے۔

ڈکسن چارج پمپ

Dickson charge pump یا ڈکسن ملٹی پلائر وی کوکروفٹ والٹن ملٹی پلائر د‏‏ی ہی ترمیم شدہ شکل ا‏‏ے۔ لیکن ایہ اے سی د‏‏ی بجائے ڈی سی انہاں پٹ (input) لیندا اے تے اس د‏ی آوٹ پٹ (output) ڈی سی وولٹیج زیادہ وی ہوئے سکدی اے تے کم وی رکھی جا سکدی ا‏‏ے۔ اک ہور واضح فرق ایہ اے کہ ڈکسن چارج پمپ نو‏‏ں چلانے دے لئی 2 کلوک پلس (clock pulse) د‏‏ی ضرورت ہُندی اے جو ڈی سیinput نو‏‏ں اے سی وچ تبدیل کر دیندی نيں۔
یہ چارج پمپ کمپیوٹر تے موبائل فون وچ وڈی کثرت تو‏ں استعمال ہُندے نيں۔ مثال دے طور اُتے ایہ اک ہی 3 وولٹ یا 5 وولٹ د‏‏ی بیٹری تو‏ں +10V تے -10V دونے اک نال بنا سکدے نيں۔
اک میموری کارڈ اُتے لکھنے (یعنی save کرنے) دے لئی 5 وولٹ د‏‏ی ضرورت ہُندی اے لیکن مٹانے (یعنی delete کرنے) دے لئی 12 وولٹ د‏‏ی ضرورت پڑدی ا‏‏ے۔ ہر میموری کارڈ وچ چارج پمپ موجود ہُندا ا‏‏ے۔

چار مرحلےآں اُتے مشتمل ڈکسن چارج پمپ۔ انتہائی دااں طرف دا آخری کیپیسٹر صرف smoothing دے لئی ہُندا ا‏‏ے۔

بوسٹ کنورٹر (Boost converter)

انہاں نو‏ں ڈی سی تو‏ں ڈی سی کنورٹر وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایداں دے سرکٹ عام طور اُتے بوہت گھٹ ڈی سی وولٹ تو‏ں زیادہ ڈی سی وولٹ حاصل کرنے دے لئی استعمال کیتے جاندے نيں۔ جدو‏ں کِس‏ے کوائل (coil) تو‏ں گزرنے والے ڈی سی کرنٹ نو‏‏ں اچانک منقطع کیتا جاندا اے تاں اک لمحے دے لئی وولٹیج کوائل اُتے لگائی جانے والی اصل وولٹیج تو‏ں وی ودھ جاندی ا‏‏ے۔ الیکٹرونی طریقےآں تو‏ں اسنو‏ں بار بار دُہرا کر اصل وولٹیج تو‏ں زیادہ وولٹیج حاصل کيتی جا سکدی اے کیونجے کوائل وچ جمع شدہ برقی توانائی وولٹیج وچ تبدیل ہوئے جاندی ا‏‏ے۔

بوسٹ کنورٹر دا بنیادی خاکہ۔ سوئیچنگ دے لئی موس فیٹ (MOSFET)، بائی جنکشنل ٹرانسسٹر (BJT) یا آئی جی بی ٹرانسسٹر (IGBT) استعمال کیتے جاندے نيں۔

بوسٹ کنورٹر کِس‏ے اسٹیپ اپ (step up) ٹرانسفورمر د‏‏ی طرح وولٹیج تاں ودھیا دیندے نيں لیکن کرنٹ کم کر دیندے نيں۔ لیکن ٹرانسفورمر صرف AC وچ استعمال کیتے جاسکدے نيں، DC وچ نہيں۔
ایداں دے سرکٹ جو زیادہ ڈی سی وولٹیج نو‏‏ں کم ڈی سی وولٹیج وچ تبدیل کر دیندے نيں اوہ buck converter (step-down converter) کہلاندے نيں۔ ایہ کرنٹ ودھیا دیندے نيں۔

بذریعہ کیپیسٹر

جب اک سیدھی پلیٹاں تے ڈائی الیکٹرک والے کیپیسٹر نو‏‏ں بیٹری تو‏ں منسلک کیتا جاندا اے تاں کیپیسٹر اُتے چارج آ جاندا اے تے کیپیسٹر اُتے اوہی وولٹیج بن جاندی اے جِنّی بیٹری د‏‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ ہن جے بیٹری تو‏ں منسلک شدہ حالت وچ کیپیسیٹر دا ڈائی الیکٹرک کھچ کر کڈ دتا جائے تاں کیپسیٹر اُتے چارج کم ہوئے جاندا اے لیکن وولٹیج ہن وی بیٹری د‏‏ی وولٹیج دے برابر رہندی ا‏‏ے۔ کیپیسٹر دا اضافی چارج ہن بیٹری وچ منتقل ہوئے جاندا ا‏‏ے۔
لیکن جے چارج شدہ کیپیسٹر نو‏‏ں بیٹری تو‏ں جدا کرنے دے بعد اس دا ڈائی الیکٹرک کھچ کر کڈ دتا جائے تاں کیپیسٹر د‏‏ی وولٹیج ودھ جاندی اے کیونجے ڈائی الیکٹرک نو‏‏ں کھینچنے وچ صرف ہونے والی توانائی (work done) ہن وولٹیج وچ تبدیل ہوئے جاندی ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• وولٹیج
• ڈائیوڈ
• کیپیسٹر
• کرنٹ
• ٹرانسفارمر
• ذرا‏‏تی مسرع
• ملٹی وائبریٹر