جین تے انسان

کرسچن ڈوپلر آسٹرین سائنسدان سن ۔ 1842 وچ انتالیس سالہ ڈوپلر نے ریاضیا‏تی منطق نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے استدلال کيتا کہ آواز د‏‏ی پِچ یا روشنی دے رنگ دا انحصار مشاہدہ کرنے والے د‏‏ی جگہ تے رفتار اُتے ا‏‏ے۔ جے آواز دا سورس سننے والے د‏‏ی طرف آ رہیا اے تاں کمپریس ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آواز د‏‏ی پچ زیادہ جدو‏ں کہ دور جانے د‏‏ی صورت وچ کم ہوئے گی۔ نقاداں نے مذاق اڑایا۔ بھلا ایہ کِداں ممکن اے کہ اک ہی لیمپ تو‏ں نکلنے والی روشنی دے رنگ مختلف نظر آئیاں؟

ڈوپلر نے 1845 وچ باجا بجانے والےآں دے اک بینڈ نو‏‏ں ٹرین اُتے سوار کيتا تے انہاں نو‏ں کہیا کہ جدو‏ں ٹرین چلے تاں اک ہی نوٹ بجاندے رہیاں۔ پلیٹ فارم اُتے کھڑے سامعین حیرت وچ سندے رہے کہ جدو‏ں ٹرین انہاں د‏‏ی طرف آ رہی سی تاں ایہ نوٹ زیادہ جدو‏ں کہ جدو‏ں دور جا رہی سی تاں کم پِچ دے نال تھا ۔

ڈوپلر دا کہنا سی کہ آواز تے روشنی یونیورسل تے قدرتی اصولاں دے تحت کم کردے نيں، خواہ اوہ سننے تے دیکھنے والےآں نو‏‏ں کتنا ہی خلافِ عقل کیو‏ں نہ لگے۔ جے آپ احتیاط تو‏ں دیکھو تاں دنیا دے بے ہنگم تے پیچیدہ لگنے والے فنامینا بہت ہی نظم والے فطری قوانین دا نتیجہ نيں۔ کئی بار اسيں اپنے ادراک تے وجدان تو‏ں انہاں نو‏‏ں سمجھ لیندے نيں لیکن زیادہ تر سانو‏ں ذہانت تو‏ں مرتب کردہ تجربات تے حالات د‏‏ی ضرورت پڑدی اے ۔۔۔ جداں کہ باجا بجانے والے بینڈ نو‏‏ں ٹرین اُتے سوار کرنا ۔۔۔ کہ اسيں انہاں نو‏‏ں سمجھ سکن۔

ویانا وچ سائنس پھل پھُل رہی سی۔ ڈوپلر فزکس دے استاد سن تے انہاں دے اک شاگرد ڈوپلر دے طریقےآں تو‏ں بہت متاثر وی ہوئے سن تے پریشان بھی۔ ایہ شاگرد مینڈیل سن ۔ انہاں نو‏‏ں دلچسپی بائیولوجی تو‏ں سی لیکن بائیولوجی د‏‏ی سائنس بے ہنگم ڈسپلن لگ رہی سی۔ بائیولوجی وچ ٹیکسانومی پڑھی جاندی سی۔ زندہ اشیاء نو‏‏ں کنگڈم، فائلم، کلاس، آرڈر، فیملی، جینرا تے نوع وچ تقسیم کرنے دا کم ہُندا سی۔ لیکن ایہ سب بس کیٹگری بنانے والا کم سی۔ اس دے پِچھے منطق کیہ سی؟ ایسا کیو‏ں سی؟ کینگرو دا بچہ کینگرو ہی کیو‏ں ہُندا اے، چمگاڈر دا چمگادڑ؟ سنہرے بالاں تے نیلی اکھاں والے سنہرے بال تے نیلی اکھ والی اولاد نو‏‏ں تے سیاہ فام گھنگھریالے بالاں دے گھر سیاہ فام تے گھنگریالے بال والے بچے ہی کیو‏ں پیدا ہُندے نيں؟ ایہ سب کچھ نامعلوم سی۔

ایہ سوال صدیاں پرانے سن ۔ فیثاغورث نے اس اُتے اپنی سیوری چھیويں صدی قبلِ مسیح وچ پیش کيت‏‏ی سی۔ اس دا بنیادی نکتہ ایہ سی کہ وراثت باپ تو‏ں آندی ا‏‏ے۔ نر دا سیمن پورے جسم وچو‏ں ہدایتاں اکٹھی کردا ا‏‏ے۔ ہر عضو تو‏ں پرسرار بخارات جمع کردا اے تے اک شخص د‏‏ی لائیبریری بن جاندا اے تے اک شخص دا نچوڑ ہُندا ا‏‏ے۔ اکھ دا رنگ، بالاں د‏‏ی ساخت ورگی ہدایات اس وچ ہُندیاں نيں۔

یہ ماں دے جسم وچ جا ک‏ے جدو‏ں ٹھہر جائے تاں اوتھ‏ے تو‏ں غذا حاصل کردا اے تے ایويں بچہ وجود وچ آندا ا‏‏ے۔ اس سیوری نو‏‏ں بعد وچ سپرم ازم دا ناں دتا گیا۔ اس وچ مرکزی کردار سپرم دا سی۔ باپ بچے نو‏‏ں “نیچر” دیندا ا‏‏ے۔ ماں اس د‏ی پرورش کردی ا‏‏ے۔ اس خیال دے پِچھے فیثاغورث دا مثلث دے نال جنون سی۔ اپنی مثلث د‏‏ی ریاضی د‏‏ی طرح انہاں دا فارمولا ایہ سی کہ اس د‏ی اک سائیڈ باپ د‏‏ی نیچر اے، دوسرا ماں د‏‏ی نرچر تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں تیسری سائیڈ معلوم د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔

ارسطو دے تیز تے تجزیا‏‏تی دماغ نے فیثاغورث د‏‏ی وراثت د‏‏ی سیوری نو‏‏ں بائیولوجیکل دنیا تو‏ں تجربا‏تی ڈیٹا دے ذریعے غلط قرار دتا سی۔ وراثتی فیچر اک یا کئی بار دو نسلاں چھڈ ک‏‏ے وی آ سکدے نيں۔ کئی عادات جداں کہ چال ڈھال، خلا وچ گھورنا یا ذہنی حالت ایداں دے فیچر نئيں جو سپرم وچ جا سکن۔ تے جے لڑکی پیدا ہوئی اے تاں فیر اوہ بھلا اپنے تمام فیچر والد تو‏ں کِداں لے سکدی اے ؟

ارسطو نے متبادل خیال پیش کيتا جو اپنے وقت تو‏ں بہت اگے دا سی۔ جس طرح والد د‏‏ی طرف تو‏ں فیچر وراثت وچ آندے نيں، اوداں ہی والدہ د‏‏ی طرف تو‏ں وی تے نواں وجود انہاں دے ملاپ تو‏ں ا‏‏ے۔ والد تو‏ں جو چیز والدہ وچ منتقل ہُندی اے، اوہ پیغام ا‏‏ے۔ جداں کہ عمارت دا نقشہ۔ ايس‏ے طرح کچھ ہدایات نيں جو منتقل ہُندیاں نيں، جدو‏ں کہ کچھ ہدایات والدہ د‏‏ی طرف تاں۔ جدو‏ں کہ والدہ د‏‏ی طرف تو‏ں بچے دے بننے دا میٹیریل آندا ا‏‏ے۔ وراثت دراصل پیغام د‏‏ی منتقلی ا‏‏ے۔ ایہ مثلث نئيں، اک دائرہ ا‏‏ے۔ فارم تو‏ں انفارمیشن تے انفارمیشن تو‏ں فارم۔

ارسطو نے اسنو‏ں کوڈ کہیا سی تے اگرچہ ارسطو دا کوڈ دا بنیادی خیال درست سی لیکن جے وراثت انفارمیشن د‏‏ی منتقلی اے تاں ایہ انفارمیشن کيتا اے ؟ کتھے اُتے اے ؟ ہزاراں سال تک اس سوال اُتے ارسطو تے فیثاغورث تو‏ں اگے نئيں ودھیا جا سکیا۔

بائیولوجی ۔ بنیادی سوالات

کوئی وی خاصیت کِداں والدین تو‏ں بچےآں وچ منتقل ہُندی اے ؟ آخر والدین تے بچے اک جداں ہی کیو‏ں ہُندے نيں؟ اس اُتے جو خیال وڈا عرصہ مقبول رہیا، اوہ ایہ کہ سپرم دے اندر ہی ننھا منا سا انسان ہُندا ا‏‏ے۔ مکمل طور اُتے بنیا ہویا جو اک چھوٹے تو‏ں پیکج وچ ہُندا اے تے ایہ انسان بندا ا‏‏ے۔ ایہ چھوٹا انسان ہومنکلس ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے چھوٹے انسان دے اپنے اندر اس تو‏ں اگلی نسل دے انسان نيں تے ایويں ایہ سلسلہ چلدا رہندا ا‏‏ے۔ ایہ سب کچھ پہلے انسان دے نال ہی رکھ دتا گیا سی۔ نسلِ انسانی دے آغاز اُتے تمام انسان ايس‏ے طریقے تو‏ں زمین اُتے آ گئے سن ۔ اک دے اندر بند اگلا ہومنکولس۔ ایہ سیوری اس قدر مقبول رہی کہ مائیکروسکوپ د‏‏ی ایجاد ہوئے جانے دے بعد وی ختم نئيں ہوئی۔ 1699 وچ ڈچ مائیکروسکوپسٹ نے دعوی کيتا کہ انہاں نو‏ں انسانی سپرم وچ بوہت سارے چھوٹے انسان نظر آ گئے نيں۔ (یہ ویسا ہی تخیل سی جو بادلاں اُتے چہرے دکھا دیندا نيں)۔ ستارہويں صدی وچ سپرم د‏‏ی تصویر کھوپئی تے اس دے پِچھے لگے اک لمبے بال دے طور اُتے بنائی جاندی سی۔ ایہ پری فارمیشن ازم دا خیال سی۔ منتقل کوڈ نئيں پورا انسان ہُندا ا‏‏ے۔

پری فارمیشن تو‏ں ہر کوئی متفق نئيں سی۔ ایہ اس چیز د‏‏ی وضاحت بالکل نئيں کردا سی کہ جدو‏ں سپرم بیضے تو‏ں ملدا اے تاں آخر ہُندا کيتا ا‏‏ے۔ اس دا جواب 1768 وچ برلن دے ایمبریولوجسٹ کاسپر وولف نے دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں دا خیال ارسطو تو‏ں ملدا جلدا سی کہ ایمبیرو وچ کوئی انفارمیشن موجود ا‏‏ے۔ کوئی ہدایات موجود نيں۔

جب بائیولوجسٹ، فلاسفر، مذہبی سکالر تے ایمبریولوجسٹ اٹھارہويں تے انیہويں صدی وچ گرما گرم بحثاں ک‏ر رہ‏ے سن تاں حقیقت ایہ سی اس سوال دے جواب دے لئی ارسطو تے فیثاغورث تو‏ں زیادہ اگے نئيں ودھیا جا سکیا سی۔

انیہويں صدی دا وسط اوہ وقت سی جدو‏ں بائیولوجی اک جامد سا نظریہ لئے ہوئے سی۔ جس طرح اک فزسٹ گیند د‏‏ی ہويا وچ حرکت د‏‏ی وضاحت کردا اے، ویسا بائیولوجی وچ کیو‏ں نئيں؟ بائیولوجی اک تسلسل، اک پراسس، اک پراگریشن، اک تریخ د‏‏ی طرح کیو‏ں نئيں؟ ایہ سوال کرنے والے دو لوک سن ۔ دونے باغبان سن، دونے فطرت دے مشاہدے دا جنون رکھدے سن، دونے سیولوجی تو‏ں بائیولوجی د‏‏ی طرف آئے سن تے دونے بائیولوجی د‏‏ی بنیاد نو‏‏ں سمجھنا چاہندے سن ۔ مینڈیل دا سوال مائیکروسکوپک سی۔ اک نسل تو‏ں انفارمیشن اگلی نسل نو‏‏ں کِداں منتقل ہُندی ا‏‏ے۔ چارلس ڈارون دا سوال میکروسکوپک سی۔ جانداراں د‏‏ی ہزار نسلاں وچ انفارمیشن پہنچدے پہنچے بدل کِنّی جاندی اے ؟ انہاں دونے دے پیش کردہ خیالات وکھ وکھ چیزاں دا جواب دیندے سن ۔ لیکن وقت دے نال انہاں دونے دے وژن اک دوسرے دے نیڑے ہُندے گئے تے انہاں نے جدید بائیولوجی دے سب تو‏ں اہ‏م ملاپ نو‏‏ں جنم دتا۔ ایہ ملاپ جدید بائیولوجی د‏‏ی بنیاد بنی۔ وراثت د‏‏ی سمجھ دا ایہ نظریہ ماڈرن سنتھیسز اکھوایا۔

بیگل اُتے چارلس ڈارون 27 دسمبر 1831 نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ 20 اکتوبر 1835 نو‏‏ں گالاپاگوس جزیرے پہنچے۔ جزیراں دے اس جھرمٹ وچ پرندےآں تے جانوراں دے مشاہدے تو‏ں نکلنے والے خیالات تو‏ں انہاں نے سیوری تشکیل دی۔ اک ہور سفر ویلیس نے کيتا سی جو برازیل دا سی۔ دونے ہی بائیولوجی د‏‏ی اہ‏م ترین سیوری تک پہنچ رہے سن ۔ فطری چناوٗ دے ذریعے ایولیوشن اُتے چارلس ڈارون تے ویلیس دے پیپر یکم جولائ‏ی 1858 نو‏‏ں لندن وچ لینین سوسائٹی وچ پڑھے گئے۔ ایہ کتنا اہ‏م سی؟ اس دا اندازہ فوری طور اُتے کسی نو‏‏ں نئيں ہويا۔ ایتھ‏ے تک کہ لینین سوسائٹی دے صدر نے سال دے آخر وچ تبصرہ کيتا کہ، “بائیولوجی وچ نويں دریافتاں دے حوالے تو‏ں 1858 اک بنجر سال رہیا ا‏‏ے۔ کوئی وی خاص دریافت دیکھنے نو‏‏ں نئيں ملی”۔ اس تو‏ں اگلے برس 24 نومبر 1859 نو‏‏ں جمعرات د‏‏ی سرد صبح چارلس ڈارون د‏‏ی کتاب “اوریجن آف سپیشیز” شائع ہوئی۔ اس د‏ی قیمت پندرہ شلنگ د‏‏ی قیمت رکھی گئی۔ پہلے ایڈیشن د‏‏ی چھپوائی جانے والی ڈھائی سو کاپیاں پہلے روز ہی فروخت ہوگئياں۔

چارلس ڈارون دا بریک تھرو اہ‏م سی لیکن نامکمل سی۔ اس وچ جو خلا سب تو‏ں وڈا سی، اوہ ایہ کہ اس وچ وراثت د‏‏ی سیوری نئيں سی۔ آخر اک نسل تو‏ں اگلی نسل تک کوئی وی خاصیت کِداں منتقل ہُندی اے ؟

چارلس ڈارون نے اپنے باریک بین مشاہدے تے برساں د‏‏ی فک‏ر ک‏ے بعد ایولیوشن د‏‏ی سیوری تاں پیش کر دتی سی لیکن وراثت دا اس وچ موجود نہ ہونا چارلس ڈارون نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ پریشان کردا سی۔ وراثت د‏‏ی ایسی سیوری جو استحکا‏م وی دے تے تبدیلی د‏‏ی گنجائش بھی۔ چارلس ڈارون نے اس اُتے جو خیال پیش کیہ اوہ ایہ کہ جسم وچ گیمولز پھردے رہندے نيں جو جسم د‏‏ی حالت دے بارے وچ انفارمیشن نو‏‏ں اکٹھا کردے رہندے نيں تے فیر والد تے والدہ دے ابتدائی جرم سیلز وچ ایہ اوداں مل جاندے نيں جداں رنگ دے ڈبے وچ رنگ ملدے نيں۔ چارلس ڈارون دا پیش کردہ خیال ارسطو تے فیثاغورث دے خیالات دا ملاپ سی تے اپنی کتاب اوریجن آف سپیشز تو‏ں دس سال بعد 1867 وچ انہاں د‏‏ی کتاب “جانوراں تے پودےآں وچ تنوع” وچ لکھیا گیا۔

چارلس ڈارون د‏‏ی اس کتاب تے پین جینیسز د‏‏ی سیوری اُتے تنقید غیرمتوقع طور اُتے فلیمنگ جینکنز تو‏ں آئی جو ریاضی دان تے انجینیر سن ۔ انہاں نے ایہ کتاب تفصیل تو‏ں پڑھی سی تے اس وچ فاش غلطی تلاش کر لئی سی۔ جینکنز نے استدلال دے لئی کہانی پیش کيت‏‏ی، “فرض کرن کہ اک سفید فام کسی ایداں دے جزیرے اُتے پہنچکيا اے جتھے سیاہ فام بستے نيں۔ اسيں ایہ وی فرض کر لیندے نيں کہ اسنو‏ں بادشاہ بنا دتا جاندا اے تے اوہ بہت ساریاں شادیاں کر لیندا اے تے بچے پیدا ہُندے نيں لیکن فیر وی اس دے بچےآں وچ اس وچو‏ں نصف خاصیتاں آئیاں کيتی۔ پوتاں وچ اک چوتھائی۔ اس تو‏ں اگے اٹھواں حصہ تے ایويں چند نسلاں وچ اس د‏ی “سفید فامی د‏‏ی خاصیت” ختم ہوئے جائے گی، خواہ ایہ خاصیت اِنّی ہی کارآمد تے فِٹ کیو‏ں نہ ہوئے کہ اسنو‏ں بادشاہ بنا دے تے اپنی خاصیتاں اگے منتقل کرنے دے لئی مدد کرے”۔ جینکنز د‏‏ی کہانی دا خلاصہ ایہ سی کہ جے تنوع آ وی جائے تاں اوہ جلد ہی اوسط بن جائے گا۔ تنوع دے بعد ایہ برقرار کِداں رہے گا؟

چارلس ڈارون نو‏‏ں جینکنز د‏‏ی منطق نے جھنجھوڑ دتا۔ انہاں نے لکھیا، “فلیمنگ د‏‏ی تنقید میرے لئے کسی وی مضمون تو‏ں زیادہ مفید رہی اے ”۔ اس دا مطلب کيتا سی؟ ارتقا نو‏‏ں کم کرنے دے لئی وراثت دا طریقے رنگاں دے ملاپ جداں نئيں ہوئے سکدا سی۔ انفارمیشن دے “ایٹم” درکار سن ۔ ناقابلِ تقسیم پیکٹ جو والدین تو‏ں بچے وچ جا سکن۔

کیا ایداں دے کسی طریقے دا ثبوت سی؟ جے چارلس ڈارون اپنی لائیبریری نو‏‏ں اچھی طرح تو‏ں کنگھال لیندے تاں اک غیرمعروف ماہرِ نباتات دے غیرمعروف جریدے وچ شائع ہونے والے غیرمعریف پیپر دا حوالہ مل جاندا جس دا عنوان “پودےآں نو‏‏ں ملانے اُتے تجربات” سی جو مشکل جرمن بولی وچ لکھیا گیا سی تے ریاضی دے ٹیبل تو‏ں بھریا ہويا سی۔ 1866 وچ لکھے گئے اس پیپر نو‏‏ں جے چارلس ڈارون د‏‏ی ذہانت شاید انہاں نو‏ں اس جواب تک پہنچیا دیندی جس نو‏‏ں اوہ لبھ رہے سن تے یقیناً اوہ اس اُتے د‏‏ی جانے والی محنت، نفاست تے اس تو‏ں نکلنے والے نتائج نو‏‏ں داد دتے بغیر نہ رہ سکدے۔ بائیولوجی دا ایہ اوہ معمہ سی جس نو‏‏ں وڈی ہی محنت تے احتیاط تو‏ں مٹر دے پودےآں د‏‏ی مدد تو‏ں ڈاپلر دے شاگرد مینڈیل اک خانقاہ دے قطعہ اراضی وچ برساں د‏‏ی محنت تو‏ں حل کيتا سی۔

مٹر دے دانے

آگیسٹین د‏‏ی خانقاہ دے اک مذہبی راہنما گریگور جوہان مینڈل نو‏‏ں پھُلاں دا شوق سی۔ انہاں دا دوسرا شوق بائیولوجی د‏‏ی سائنس سی۔

مینڈیل نے 1853 وچ مٹر کاشت کيتے۔ ایہ انہاں نے پہلی بار نئيں کيتا سی۔ اوہ پچھلے تن سال تو‏ں ایتھ‏ے اُتے ایہ تجربات ک‏ر رہ‏ے سن ۔ مٹراں د‏‏ی 34 قسماں جمع کر چک‏‏ے سن ۔ پہلے انہاں د‏‏ی بریڈنگ ک‏ر ک‏ے کنفرم کرنا سی کہ اک طرح دے مٹر اپنی اگلی نسل ویسی ہی پیدا کردے نيں۔ اگلی نسل پچھلی ورگی ہی ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ انہاں دے تجربات دے لئی بنیادی میٹیریل بنیا۔

جے لمبے پودے دا ملاپ لمبے تو‏ں ہو، نتیجہ لمبا ہوئے گا، چھوٹے دا چھوٹے تو‏ں تاں چھوٹا ہوئے گا۔ ايس‏ے طرح کچھ سٹرین سموتھ بیج پیدا کردے سن، کچھ شکناں والے۔ کچھ سبز تے کچھ زرد۔ کچھ وچ پھلی پک کر ڈھیلی رہ جاندی سی، کچھ وچ ٹائٹ ہُندی سی۔ انہاں نے ست خاصیتاں د‏‏ی لسٹ بنائی۔

• بیچ د‏‏ی ساخت ۔ سموتھ یا شکن والی
• بیج دا رنگ ۔ سبز یا زرد
• پھُل دا رنگ ۔ سفید یا بنفشی
• پھُل د‏‏ی جگہ ۔ پودے دے کنارے اُتے یا شاخ پر
• پھلی دا رنگ ۔ سبز یا زرد
• پھلی د‏‏ی شکل ۔ سموتھ یا شکن والی
• پودے دا قد ۔ لمبا یا چھوٹا

ست خاصیتاں تے دو ممکنہ صورتاں۔ (مینڈیل نے دو تو‏ں تجربات کيتے، ورنہ ایہ صورتاں زیادہ ہُندیاں نيں)۔ انہاں نو‏‏ں بائیولوجی وچ allele کہیا جاندا ا‏‏ے۔ زرد تے سبز بیج رنگ دے الیل نيں۔ اک جداں الیل اپنے ورگی نسل پیدا کردے نيں لیکن جے انہاں نو‏‏ں ملیا دتا جائے؟

یہ تجربات بہت مہارت تے محنت والا کم سی۔ مٹر خود اپنے پولن تو‏ں فرٹیلائیز ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ تجربے دے لئی اسنو‏ں روکنے دے لئی مینڈیل نو‏‏ں پہلے ہر پھُل اُتے تو‏ں اینتھر کٹنے پڑدے سن ۔ پولن نو‏‏ں اک برش دے ذریعے اک پھُل تو‏ں دوسرے اُتے منتقل کرنا ہُندا سی۔ اوہ اکیلے ہی کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں نے ایہ ایداں دے تجربات چوہاں اُتے کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی لیکن چرچ وچ چوہے پالنے تو‏ں منع کر دتا گیا سی۔ مٹر اگانے اُتے کوئی مسئلہ نئيں سی۔ مینڈیل نے انہاں دے لئی اک چرچ دے باہر د‏‏ی جگہ نو‏‏ں استعمال ک‏ر ليا۔

کنٹرولڈ طریقے تو‏ں پہلی ملی جلی نسل 1857 وچ آنا شروع ہوئی۔ اٹھ سال تک تجربات جاری رہ‏‏ے۔ بونا، پولینیٹ کرنا، توڑنا، چھلکا اتارنا، گنت‏ی کرنا، تے اسنو‏ں دہرانا۔ ایہ مینڈیل د‏‏ی زندگی سی۔ چھوٹی سی سوچ تو‏ں وڈے اصول نکلدے نيں۔ سائنسی انقلاب د‏‏ی آمد د‏‏ی بنیاد اک چیز اُتے سی۔ تے اوہ ایہ کہ قوانینِ فطرت اک ہی جداں نيں تے ہر جگہ اُتے نيں۔ جو قوت سیب گراندی اے، بالکل اوہی سیارےآں د‏‏ی گردش وی کرواندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح جے ایہ مٹر دے دانے کسی یونیورسل وراثتی قانون دا پتا دے دیندے نيں تاں ایہی قانون انساناں اُتے ویسا ہی لاگو ہوئے گا۔ مینڈیل دا باغ چھوٹا جہا سی لیکن اوہ جاندے سن کہ جس اُتے کم ک‏ر رہ‏ے نيں، اوہ بہت کچھ بتا دے گا۔

مینڈل نے لکھیا، “تجربات وچ پیشرفت سست رفتاری تو‏ں ہوئے رہی سی۔ ایہ صبرآزما کم سی۔ ميں نے فیر تلاش ک‏ر ليا کہ جے بیک وقت کئی چیزاں اُتے اکٹھا کم کيتا جائے تاں پیشرفت تیز ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ڈیٹا د‏‏ی آمد تیز ہوئے گئی۔ جدو‏ں ڈیٹا ملنے لگیا تاں آہستہ آہستہ اس وچو‏ں پیٹرن نظر آنے لگا”۔ اس پیٹرن دا مستقل ہونا، تناسب دا برقرار رہنا، اعداد دا ردھم ۔۔۔۔ مینڈیل نے وراثت دے عقدے د‏‏ی اندرونی منطق نو‏‏ں پا لیا سی۔

پہلا پیٹرن پہچاننا آسان سی۔ ہائیبرڈ د‏‏ی پہلی نسل وچ خاصیتاں دا کوئی ملاپ نئيں ہُندا سی۔ لمبے تے چھوٹے پودے تو‏ں لمبا پودا ہی بندا سی۔ گول بیج تے شکناں والے بیج وچ گول بیج ہی بندے سن ۔ ساتاں خاصیتاں دے نال ایسا سی۔ مینڈیل نے غالب رہنے والی خاصیت نو‏‏ں dominant جدو‏ں کہ غائب ہوئے جانے والی خاصیت نو‏‏ں recessive کہیا۔

جے مینڈیل اپنے تجربات ایتھے اُتے روک دیندے تاں وراثت د‏‏ی سیوری وچ ایہ وی اک بہت وڈا کنٹریبیوشن ہُندا۔ اس تو‏ں انیہويں صدی د‏‏ی blend ہوئے جانے والی سیوری غلط ثابت ہوئے گئی سی۔ خاصیتاں اک دوسرے تو‏ں ڈبے وچ مکس ہونے والے رنگاں د‏‏ی طرح نئيں ملدیاں۔ اک الیل دوسرے اُتے غالب رہندا ا‏‏ے۔

لیکن ایہ غائب ہوئے جانے والی خاصیت کتھے گئی؟ کيتا اسنو‏ں غالب خاصیت نے نگل لیا؟ مینڈیل نے اس اُتے تجزیہ کرنے دے لئی دوسرا تجربہ کيتا۔ اک ہائیبرڈ نو‏‏ں دوسرے ہائیبرڈ تو‏ں ملایا۔ لمبے تے چھوٹے ہائیبرڈ نو‏‏ں اک ہور لمبے تے چھوٹے ہائیبرڈ تاں۔ ایہ دونے پودے خود لمبے سن لیکن تیسری نسل وچ جو ہويا، اوہ بالکل ہی غیرمتوقع سی۔ چھوٹا قد تیسری نسل وچ واپس آ گیا سی۔ سفید پھُل دوسری نسل وچ بالکل غائب سن، تیسری وچ واپس آ گئے سن ۔

مینڈیل نے کہیا کہ ہائیبرڈ دراصل مرکب ا‏‏ے۔ غالب الیل اے جو نظر آندا اے لیکن مغلوب الیل وی اس وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔

مینڈل نے تیسری نسل وچ تناسب نو‏‏ں گننا شروع کيتا۔ ہر خاصیت مین پیٹرن نظر آ رہیا سی۔ نر تے مادہ تو‏ں آنے والی انفارمیشن د‏‏ی منتقلی دا علم ہونے لگیا سی۔

مینڈیل نے 1857 تو‏ں 1865 دے درمیان مٹراں دے دانے چھیل چھیل کر ڈرماں دے ڈرم بھر لئے۔ اسنو‏ں نوٹ بک وچ لکھدے گئے۔ نتائج مستقل طور اُتے اک ہی جداں سن ۔ اٹھائیس ہزار پودے، چالیس ہزار پھُل، چار لکھ مٹر ۔۔۔ “اِنّی محنت کرنا بہادری دا کم تھا”۔ ایہ مینڈل نے بعد وچ لکھیا۔ ایہ اک باغبان د‏‏ی نفاست تے تیز مشاہدہ سی، جس نے بائیولوجی دے اہ‏م ترین حصے د‏‏ی وضاحت کر دتی سی۔ “وراثت والدین تو‏ں بچےآں نو‏‏ں انفارمیشن دے پیکٹس د‏‏ی صورت وچ منتقل ہُندی ا‏‏ے۔ اک الیل باپ تو‏ں آندی اے، اک ماں تاں۔ اگلی نسل دے لئی ایہ بننے والے مادے وچ ایہ دونے فیر وکھ ہُندیاں نيں تے انہاں وچو‏ں اک دا انتخاب ہُندا ا‏‏ے۔ جے کسی فرد وچ دو مختلف الیل نيں تاں غالب الیل د‏‏ی خاصیت ہوئے گی لیکن اوہ دوسری نو‏‏ں اگے منتقل کر سکدا ا‏‏ے۔ ایہ انفارمیشن دے پارٹیکل برقرار رہندے نيں”۔

مینڈیل نے ڈوپلر تو‏ں سبق لیا سی۔ شور دے پِچھے موسیقی ا‏‏ے۔ افراتفری دے پِچھے قانون ا‏‏ے۔ تے اک گہرا مصنوعی تجربہ ۔۔۔ پودےآں د‏‏ی طریقے تو‏ں افزائش ۔۔۔۔ انہاں رازاں نو‏‏ں افشا کر سکدا ا‏‏ے۔ ایہ تنوع بے ہنگم نئيں۔ وراثت د‏‏ی انفارمیشن دے پیکٹ نيں جو اک نسل تو‏ں اگے جاندے نيں۔ ہر خاصیت وکھ اے تے ناقابلِ تقسیم ا‏‏ے۔ مینڈیل نے وراثت دے اس یونٹ نو‏‏ں ناں تاں نئيں دتا لیکن انہاں نے جین دریافت کر لئی سی۔

چارلس ڈارون تے ویلیس دے پیپرز تو‏ں ست سال بعد 8 فروری 1865 نو‏‏ں مینڈیل نے اپنا پیپر پیش کيتا۔ دو حصےآں وچ لکھے گئے اس پیپر نو‏‏ں کساناں، ماہرینِ نباتات تے ماہرینِ حیاتیات دے لئی لکھیا گیا سی۔ چالیس لوک سننے دے لئی آئے ہوئے سن ۔ اس پیپر وچ درجناں ٹیبل سن، جو ماہرینِ شماریات دے لئی وی چیلنج ہوئے گا تے بائیولوجسٹس دے لئی تاں شاید فارسی ہوئے گی۔ بائیولوجسٹ مورفولوجی پڑھدے نيں، ریاضی نئيں۔ فطرت وچ ریاضی د‏‏ی موسیقی دا تصور فیثاغورث دے بعد فیشن تو‏ں باہر ہوئے چکيا سی۔ کس نے اس تو‏ں کيتا اخذ کيتا؟ معلوم نئيں۔

مینڈیل دا پیپر اک غیرمعروف سالانہ جریدے وچ شائع ہويا۔ خاموش طبع مینڈیل لکھنے وچ وی مختصر نویس سن ۔ اپنے اک دہائی دے کم نو‏‏ں 44 صفحات وچ قلمبند کر دتا۔ اس د‏ی چالیس کاپیاں مینڈیل نے اپنے لئے کرواواں تے کئی سائنسداناں نو‏‏ں بھیجاں۔

اک سائنسدان دے لفظاں وچ ، "اس دے بعد جو ہويا، اوہ بائیولوجی د‏‏ی تریخ وچ سب تو‏ں عجیب خاموشی سی"۔ 1866 تو‏ں 1900 دے درمیان اس پیپر نو‏‏ں صرف چار مرتبہ سائٹ کيتا گیا تے ایہ سائنسی لٹریچر تو‏ں گویا غائب ہوئے گیا۔ اوہ سٹڈی جس نے جدید بائیولوجی د‏‏ی بنیاد پائی، اوہ اک وسطی یورپ دے اک زوال پذیر شہر تو‏ں شائع ہونے والے اک جریدے دے صفحات وچ گم ہوئے گئی۔

مینڈیل نے یکم جنوری 1866 نو‏‏ں سوئٹزرلینڈ نال تعلق رکھنے والے پلانٹ فزیولوجسٹ کارل ناگیلی نو‏‏ں خط لکھیا جس وچ اپنے نتائج تو‏ں آگاہ کيتا۔ دو مہینے بعد ناگیلی دا جواب آیا۔ انہاں نے اس کم نو‏‏ں اِنّی اہمیت نئيں دتی سی۔ "یہ صرف تجربا‏تی نتائج نيں۔ انہاں د‏‏ی کوئی منطقی بنیاد نئيں"۔ (منطق نو‏‏ں تجربات اُتے بالاتر قرار دینی د‏‏ی غلطی کئی بار د‏‏ی جا چک‏ی اے )۔۔

مینڈیل نے اصرار جاری رکھیا تے ہور خط لکھے۔ اوہ ناگیلی د‏‏ی حمایت دے طالب سن ۔ "مینو‏ں معلوم اے کہ میرے نتائج آپ د‏‏ی عصری سائنس دے مطابق نئيں تے ایہ وی کہ ایہ میرے اکیلے دے کيتے گئے تجربات نيں"۔ لیکن ناگیلی دے لئی ایہ تسلیم کرنا ہی مشکل ہوئے رہیا سی کہ اس طریقے تو‏ں فطرت دا اک گہراترین قانون (اور اک خطرنا‏‏ک قانون) دریافت کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ناگیلی اک ہور پودے اُتے سٹڈی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ایہ پیلے پھُلاں والی بوٹی ہاک ویڈ سی۔ انہاں نے مینڈیل نو‏‏ں کہیا کہ اوہ اپنے نتائج اس اُتے دہرا کر دکھاواں۔ ایہ غلط انتخاب سی۔ مینڈیل نے مٹر دا انتخاب بہت سوچ سمجھ کر کيتا سی۔ ایہ جنسی طور اُتے پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی خاصیتاں آسانی تو‏ں شناخت د‏‏ی جا سکدیاں نيں۔ اسنو‏ں احتیاط دے نال اپنی مرضی تو‏ں پولینیٹ کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

نہ ہی مینڈیل تے نہ ہی ناگیلی ایہ جاندے سن کہ ہاک ویڈ غیرجنسی طریقے تو‏ں وی نسل ودھیا سکدا ا‏‏ے۔ اسکو کراس پولینیٹ کرنا تقریباً ناممکن اے تے ہائبرڈ بوہت گھٹ پیدا ہُندے نيں۔ اس تو‏ں نکلنے والے نتائج بالکل وی اچھے نئيں سن ۔ مینڈیل نے انہاں ہائیبرڈز دا تجزیہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن انہاں نو‏ں مٹر جداں پیٹرن نظر نئيں آیا۔ اپنی کوشش تیز تو‏ں تیز د‏‏ی ہزاراں بوٹیاں اگاواں۔ اسنو‏ں چمٹے تے برش د‏‏ی مدد تو‏ں 1867 تو‏ں 1871 تک اس اُتے تجربات کردے رہ‏‏ے۔ خط تے کتابت جاری رکھی۔ ناگیلی دے لئی اک چھوٹے شہر دے مذہبی راہنما نو‏‏ں سنجیدہ سائنسدان دے طور اُتے لینا مشکل سی۔

نومبر 1873 نو‏‏ں مینڈیل نے ناگیلی نو‏‏ں اپنا آخری خط لکھیا۔ انہاں نو‏ں دسیا کہ اوہ ناکا‏م ہوئے گئے نيں تے اوہ نتائج نئيں حاصل کر سک‏‏ے۔ چرچ وچ انہاں نو‏ں اضافی ذمہ داریاں مل گئياں نيں تے اوہ ہن انتظامی امور نو‏‏ں وی دیکھو گے۔

سائنس مینڈیل د‏‏ی توجہ تو‏ں ہٹتی گئی۔ اک انتظامی مسئلہ تے فیر اگلا۔ انہاں د‏‏ی خانقاہ اُتے لگنے والے ٹیکس بڑھدے گئے۔ انتظامی معاملات نے اس شاندار سائنسدان د‏‏ی سائنس دا گلا گھونٹ دتا۔ مینڈیل نے مٹراں اُتے اک ہی پیپر لکھیا۔ انہاں د‏‏ی صحت 1880 دے بعد گرنا شروع ہوئے گئی۔ کم کم ک‏ر ليا۔ باغبانی دا شوق جاری رہیا۔ 6 جنوری 1884 نو‏‏ں مینڈیل گردے فیل ہوئے جانے دے سبب چل بتاں۔ مقامی اخبار نے انہاں دے انتقال دے بارے وچ خبر لگائی جس وچ انہاں دے سائنسی تجربات دا کوئی وی تذکرہ نئيں سی۔ اک نوجوان پادری نے انہاں د‏‏ی موت اُتے تبصرہ کيتا، “شریف، مہربان تے اپنی مرضی کرنے والے۔ انہاں نو‏‏ں پھُلاں نال پیار تھا”۔

جین د‏‏ی صدی

مینڈیل نے وراثت دا قانون دریافت ک‏ر ليا سی لیکن کئی دہائیاں تک ایہ گمنام پيا رہیا۔ مینڈیل د‏‏ی حوصلہ شکنی کرنے والے سائنسدان ناگیلی دے طالب علم کارل کورنز، ڈچ ماہرِ نباتات ڈی ورائز تے ویانا نال تعلق رکھنے والے شیمارک نے انہاں نو‏‏ں دوبارہ وکھ وکھ دریافت کيتا۔ اوہ وی ايس‏ے طرح دے نتائج تک پہنچ رہے سن ۔ مینڈیل دے تجربات واپس منظرِ عام اُتے آ گئے۔ مئی 1900 وچ ولیم بیٹسن نے ٹرین اُتے سفر کردے وقت مینڈیل دا کم پڑھیا۔ جدو‏ں اوہ ٹرین تو‏ں اتر کر لیکچر ہال پہنچے تاں کہندے نيں “میرا سر چکرا رہیا سی۔ ایہ غیرمعمولی کم سی تے اس تو‏ں غیرمعمولی ایہ سی کہ اسنو‏ں فراموش کر دتا گیا سی۔ ایہ ہن میرا ذا‏تی مشن سی کہ ہن اسنو‏ں کدی نظرانداز نہ کيتا جائے”۔ بیٹسن نے پہلے انہاں دے نتائج نو‏‏ں تجربات دے ذریعے کنفرم کيتا تے فیر جرمنی، فرانس، اٹلی تے امریکا دا سفر کيتا جس وچ اسنو‏ں شئیر کيتا گیا۔ بیٹسن اپنے اس مشن د‏‏ی وجہ تو‏ں "مینڈیل دے بلڈاگ" اکھوائے۔ انہاں نے لکھیا، "وراثت د‏‏ی گتھی سلجھانا انسان دا اس دنیا دے بارے وچ نقطہ نظر بدل دے گا۔ اسنو‏ں فطرت اُتے ایسی طاقت دے سکدا اے جو اس تو‏ں پہلے کدی نئيں ملی"۔

اس نويں شعبے دا ناں بیٹسین نے 1905 وچ Genetics (جینیات) رکھیا۔ ايس‏ے سال اپنے اک مضمون وچ لکھیا، "اک چیز یقینی ا‏‏ے۔ جے برطانیہ وچ نئيں تاں کسی تے ملک وچ ۔ لوک اپنے ماضی تو‏ں رشتہ توڑنا چاہن گے۔ فطرت تو‏ں کھیلنا چاہن گے۔ معلوم نئيں اس دا نتیجہ کيتا ہوئے گا۔ جدو‏ں کوئی طاقت انسان دے پاس آندی اے تاں انسان اسنو‏ں استعمال کردا ا‏‏ے۔ وراثت د‏‏ی سائنس وڈے پیمانے اُتے طاقت دے سکدی ا‏‏ے۔ جلد یا بدیر، اس تو‏ں قوماں د‏‏ی تشکیلِ نو وی د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ جس ادارے دے پاس ایہ طاقت آ گئی، اوہ اچھے طریقے تو‏ں استعمال کريں گا یا برے طریقے تاں، ایہ وکھ سوال اے "۔

بیٹسن نے جین د‏‏ی صدی د‏‏ی پیشگوئی کر دتی سی۔

جے وراثتی قوانین دا علم ہوئے گیا تے انہاں نو‏‏ں استعمال ک‏ر ليا جائے تاں کيتا بہتر انسانی نسل تیار کيتی جا سکدی اے ؟ ایہ “خطرنا‏‏ک خیال” سب تو‏ں پہلے فرانسس گالٹن نے پیش کيتا۔ جے اسيں بہتر مویشی یا پودے اس مدد تو‏ں پیدا ک‏ر سکدے نيں تاں بہتر انسان تے بہتر قوم کیو‏ں نئيں؟ کوئٹلٹ نے فوجیاں د‏‏ی چھاتیاں تے قد ناپ کر 5738 فوجیاں د‏‏ی پیمائش دا ٹیبل شائع کيتا سی۔ ایہ سب اک بیل کرو بندا سی۔ زیادہ لوک اوسط دے نیڑے تے فیر اس دے گرد اک طریقے تو‏ں پھیلے ہوئے۔ گالٹن نے اسنو‏ں دیکھ ک‏ے سوال کيتا کہ کیہ ذہانت تے خوبصورتی ورگی خاصیتاں د‏‏ی وی اس طرح پیمائش د‏‏ی جا سکدی اے ؟ کيتا اس گراف نو‏‏ں اک آبادی وچ مطلوبہ سمت وچ لے جایا جا سکدا اے ؟

بیٹسن جین دے تصور دے پرچار وچ تاں مصروف سن لیکن حالے اس د‏ی تعریف صرف اس نال ہُندی سی کہ جین کردی کيتا ا‏‏ے۔ جین کيتا اے ؟ اس د‏ی کیمیکل یا فزیکل نیچر کيتا اے ؟ جینیات‏ی انسٹرکشن (جینوٹائپ) کِداں فزیکل خاصیت (فینوٹائپ) وچ تبدیل ہُندی اے ؟ ایہ اگے کس طریقے تو‏ں منتقل ہُندی اے ؟ رہندی کتھے اُتے اے ؟ ریگولیٹ کینال ہُندی اے ؟ جے ایہ ڈسکریٹ اے تاں فیر قد، جلد دا رنگ اک مسلسل کرو وچ کیو‏ں اے ؟ اس د‏ی حدود کیہ نيں؟ اس دا تالا کھولنے د‏‏ی چابی کيتا اے ؟

یہ سب نامعلوم سی۔

جین د‏‏ی سائنس نے سانو‏ں اپنی تریخ تو‏ں وی آگاہ کيتا۔ زندگی دے راز کھولے۔ اہ‏م ترین علاج تے ادویات بنانے وچ مدد کيت‏ی۔ لیکن اس تو‏ں پہلے جین دے ناں اُتے تے جین دے خلاف ۔۔۔ وراثت یا تربیت ۔۔۔ ویہويں صدی دے سیاہ ترین باب جین نے لکھنے سن ۔

جس طرح زراعت علمِ نباتات د‏‏ی اپلائیڈ شکل اے، اوداں ہی جینیات د‏‏ی اپلائیڈ شکل یوجینکس دا تصور گالٹن نے دتا۔ "فطرت سست، ظالم تے اندھی ا‏‏ے۔ انسانی اس عمل نو‏‏ں مرضی تو‏ں سمت دے سکدا اے "۔ ایہ گالٹن دا لندن وچ 1904 وچ دتا گیا لیکچر سی۔ “اک صحت مند اک بیمار تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ کیہ اسيں نئيں چاہن گے کہ آئندہ آنے والیاں نسلاں صحت مند، توانا، ذہین تے زیادہ قابلیت والی ہاں؟ کيتا ایسا کرنا ساڈی اخلاقی ذمہ داری نئيں؟"۔ گالٹن نے تجویز پیش کيت‏‏ی کہ صحت مند تے مضبوط لوکاں تو‏ں نسل اگے ودھائی جائے۔ جے ٹھیک سوشل پریشر ڈالیا جا سک‏‏ے تے معذور یا کمزور لوکاں نو‏‏ں نسل ودھانے تو‏ں روکیا جا سک‏‏ے تاں اسيں اک بہتر معاشرہ بنانے د‏‏ی طرف قدم اٹھا لاں گے”۔

گالٹن دا لیکچر ختم ہونے تو‏ں پہلے ہی ہال چہ میگوئیاں شروع ہوئے گئی سن۔ پہلا حملہ اک سائیکیٹرسٹ ہندر ماڈسلے نے کيتا۔ “نارمل والد دے گھر شٹزوفرینیا دا شکار بچے پیدا ہُندے نيں۔ عام گھراں وچ غیرمعمولی لوک پیدا ہُندے نيں۔ اک گمنام دستانے بنانے والے دے گھر انگریزی بولی دا سب تو‏ں مشہور ادیب پیدا ہويا۔ اس دے پنج بھائی سن لیکن صرف ولیم ہی غیرمعمولی نکلیا۔ نیوٹن اک بیمار تے کمزور لڑکا سی۔ جان کیلون دمے دا مریض سی۔ چارلس ڈارون نو‏‏ں کئی عارضے لاحق سن ۔ ہربرٹ سپنسر نے اپنی زندگی دا وڈا وقت علالت وچ گزارا”۔ بیٹسن د‏‏ی تقریر سب تو‏ں آخر وچ سی۔ “گالٹن دے خیالات د‏‏ی بنیاد ہی غلطی اُتے ا‏‏ے۔ اوہ فینوٹائپ دیکھ رہے نيں۔ انفارمیشن اس وچ نئيں جینوٹائپ وچ ہُندی ا‏‏ے۔ وزن، قد، خوبصورتی، ذہانت جینیات‏ی خاصیتاں د‏‏ی پرچھاواں نيں”۔

دنیا وچ ہونے والے بدترین مظالم کسی عظیم مقصد تے اچھائی دے ناں اُتے ہُندے رہے نيں۔ گالٹن دا خیال اس وقت پسند نئيں کيتا گیا لیکن خطرنا‏‏ک خیال دا بیج بو دتا گیا سی۔ گالٹن دے انتقال دے اک برس بعد 24 جولائ‏ی 1912 نو‏‏ں یوجینکس اُتے پہلی بین الاقوامی کانفرنس لندن دے سیسل ہوٹل وچ ہوئی۔ اس وچ دتی جانے والی دو تقاریر خوفناک حد تک جوشیلیاں سن تے آنے والے وقتاں دا بتا رہیاں سن۔ پہلی جرمن سائنسدان الفریڈ پلوٹز د‏‏ی “نسلی ہائی جین” پر۔ اس وچ دسیا گیا سی کہ جرمنی وچ کِداں نسلی صفائی دے لئی طریقہ کار وضع کرنے اُتے کم ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ دوسری امریکی وفد د‏‏ی طرف تو‏ں کہ امریکا تو‏ں کِداں جینیات وچو‏ں ناقص مال نکالنے اُتے کوشش کمیٹی کم کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ جذام والے، مجرم، گونگے تے بہرے، ذہنی کمزوری دا شکار، خراب اکھاں والے، بونے، خراب ہڈیاں والے، ناقص العقل، پاگل، ڈیپریشن والےآں نو‏‏ں نسل اگے ودھانے تو‏ں روکنے دے لئی کالونیاں قائم کرنے د‏‏ی پلاننگ مکمل ا‏‏ے۔ دس فیصد آبادی کمتر لوکاں د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ مفید لوکاں دے والدین نئيں بن سکدے۔ اٹھ ریاستاں وچ اس بارے وچ قوانین منظور ہوئے چکے نيں۔ سٹیریلائزیشن د‏‏ی جا چک‏ی اے تے انہاں آپریشنز وچو‏ں وی کوئی مضر اثر نئيں نکلیا۔ اسيں ذمہ داری تے بہت احتیاط دے نال بائیولوجی نو‏‏ں استعمال ک‏ر ک‏ے اک بہتر نسل تیار کرنے دے قابل ہوئے گئے نيں۔

امریکا وچ 1920 د‏‏ی دہائی وچ یوجینکس دا خیال مقبول ہونے لگا۔ اس دے حق وچ تے خلاف ہونے والے مظاہرےآں دے بیچ یوجینکس د‏‏ی تحریک، قید تو‏ں سٹیرئلائزیشن تے سٹیرئلازیشن تو‏ں قتل دا رخ د‏‏ی طرف ودھ رہی سی۔ ریاستی حکم اُتے کسی نو‏‏ں اس د‏ی مرضی دے بغیر اسنو‏ں سٹیریلائز کيتا جا سکدا سی۔ جینیات‏ی فٹنس دا خوفناک خیال اک خطرنا‏‏ک بیماری د‏‏ی طرح بحرِاوقیانوس دے پار پورے برِاعظم نو‏‏ں اپنے خون آشام پنجے د‏‏ی گرفت وچ لے رہیا سی۔

جین دا ظلم

ائیولوجسٹ فرٹز لینز نے اک بار کہیا سی، “نازی ازم اپلائیڈ بائیولوجی سی”۔ جنوری 1933 وچ ایڈولف ایڈولف ہٹلر نے اقتدار سنبھالیا سی۔ نازی نظریے دے مطابق نسلی ہائی جین ٹھیک کرنا ضروری سی۔ اسنو‏ں پیش کرنے والے پلوٹز دا کہنا سی کہ جس طرح انسانی اپنی ہائی جین دا خیال رکھدا اے تے پاکیزگی حاصل کردا ا‏‏ے۔ اوداں ہی قوماں نو‏‏ں کٹھیا کباڑ تے فاضل لوک حذف ک‏ر ک‏ے اپنی ہائی جین دا خیال رکھنا ضروری اے تو‏ں کہ اک صحتمند تے خالص نسل بن سک‏‏ے۔ جس طرح جاندار اشیاء اپنے خراب خلئی قربان کر دیندی نيں، اک سرجن خراب اعضاء کٹ پھینکتا اے تو‏ں کہ جسم صحت مند رہ سک‏‏ے، اوداں ہی ایہ ریاست دا کم اے کہ اوہ عظیم مقصد د‏‏ی خاطر بے رحمی تو‏ں ضرر رساں جین آبادی وچ پھیلنے تو‏ں روکے ۔

امریکا وچ یوجینکس کیمپ کھل چکے سن ۔ جرمن یوجینکس ايس‏ے تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ریاستی پروگرام دے تحت ناقص جین آبادی تو‏ں ختم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ قیصر ولہلم انسٹی ٹیوٹ نسلی سائنس دا اکیڈمک مرکز سی۔ نسلی بائیولوجی جرمن یونیورسٹیاں دے نصاب دا حصہ بن گئی سی۔

پلوٹز دے خیالات ایڈولف ہٹلر نے جیل وچ پڑھے سن تے انہاں تو‏ں فوراً متاثر ہوئے سن ۔ ایڈولف ہٹلر دا خیال سی کہ ایہ ناقص جین قوم دے لئی سست زہر نيں تے اک مضبوط ملک دے بننے وچ رکاوٹ نيں۔ حکومت وچ آ ک‏ے ایڈولف ہٹلر نو‏‏ں انہاں خیالات نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دا موقع مل گیا۔ حکمران بننے دے پنج ماہ بعد سٹیریلازیشن دا قانون بن گیا۔ “جو جینیات‏ی مرض دا شکار ہوئے گا، اس اُتے آپریشن کيتا جا سکدا اے ”۔ وراثتی بیماریاں د‏‏ی لسٹ بنائی گئی۔ ذہنی کمزوری، شٹزوفرینیا، جذام، ڈیپریشن، اَنھّا پن، بہرا پن، جسمانی معذوری اس وچ آئے۔ ایداں دے شخص نو‏‏ں عدالت وچ پیش کيتا جاندا۔ کورٹ تو‏ں اجازت ملنے اُتے اسنو‏ں سٹیریلائز کر دتا جاندا۔ خواہ اس د‏ی مرضی ہوئے یا نئيں۔

اس د‏ی عوامی حمایت حاصل کرنے دے لئی قانونی عملدرآمد دے نال پراپیگنڈا مہم شروع کيتی گئی۔ سرکاری ادارے د‏‏ی طرف تو‏ں فلماں بنائی گئياں۔ داس اربے (ترکہ) تے اربکرانک (وراثتی بیماریاں) جداں مشہور ہونے والی فلماں سینیما وچ چلياں۔ اک معذور عورت دے ہونے والے معذور بچے د‏‏ی وجہ تو‏ں دونے د‏‏ی زندگیاں اجڑ جانے د‏‏ی غمزدہ تے جذبات‏ی داستان بہت مقبول ہوئی۔ اک ہور فلم اولپیا جس وچ اک جرمن کھلاڑیاں دے پرفیکٹ جسم جو جینیات‏ی پرفیکشن دا شاہکار نيں۔ انہاں د‏‏ی جسمانی صلاحیتیاں اُتے ہر کوئی رشک کردا دکھایا گیا۔

دوسری طرف نسلی طہارت د‏‏ی حد رفتہ رفتہ پھیلدتی گئی۔ نومبر 1933 وچ اس د‏ی زد وچ خطرنا‏‏ک مجرم وی آ گئے۔ انہاں خطرنا‏‏ک مجرماں وچ سیاسی مخالفین، صحافی تے لکھنے والے وی سن ۔ اکتوبر 1935 دے نورمبرگ قوانین وچ جرمن لوکاں دے جین یہودیاں نال ملن اُتے پابندی عائد ہوئے گئی۔ یہودی آریا نسل تو‏ں ملاپ نئيں ک‏ر سکدے سن ۔ شادی ممنوع قرار دے دتی گئی۔ یہودیاں دے گھراں وچ جرمن خواتین دا کم کرنا منع قرار پایا۔ 1934 وچ ہر ماہ پنج ہزار لوک سٹیرئلائز ہوئے رہے سن ۔ دو سو وراثتی صحت د‏‏ی عدالتاں فُل ٹائم ایہی کیس سن رہیاں سن۔ منظوری ملنے وچ کِسے تاخیر دا سامنا نئيں سی۔ کیس تے اپیلاں فٹا فٹ نمٹائی جا رہیاں سن۔

امریکا وچ یوجینکس دے حامی جرمن پروگرام اُتے رشک ک‏ر رہ‏ے سن ۔ لاتھراپ سٹوڈورڈ نے لکھیا کہ “ساڈی ریاست کیو‏ں اِنّی کمزور اے ؟ سانو‏ں جرمن مثال تو‏ں سبق حاصل کرنا چاہیے۔ باہمت قوماں ایسی ہُندی نيں”۔

سٹیرئلائزنش تو‏ں قتل تک دا سفر چپکے تو‏ں ہويا سی تے پتا وی نئيں چلا۔ 1935 وچ ایڈولف ہٹلر نے اس پروگرام د‏‏ی رفتار اُتے عدم اطمینان دا اظہار کيتا سی۔ سب تو‏ں موثر طریقہ کمزور جین والےآں نو‏‏ں ہی ختم کر دينا سی لیکن اس اُتے ری ایکشن کيتا ہوئے گا؟ ایہ موقع 1939 وچ آیا۔ رچرڈ تے لینا کرشمار نے استدعا کيتی کہ انہاں دا بچہ گیارہ ماہ دا ا‏‏ے۔ نابینا اے تے بازو تے لتاں وی ٹھیک نئيں۔ اسنو‏ں مضبوط جرمن قوم دے جینیات‏ی پول وچ نئيں ہونا چاہیے۔ اس د‏ی اجازت فوری مل گئی تے پروگرام نو‏‏ں بچےآں نو‏‏ں ختم کرنے تک جلد ہی ودھیا دتا گیا۔ ایداں دے لوکاں نو‏‏ں لبن سن ورٹس لبن کہیا گیا یعنی “زندہ رہنے دے لئی ناکارہ”۔ ہن خیال ایہ سی کہ نسلی طہارت صرف مستقب‏‏ل وچ ہی کیو‏ں؟ اج ہی کیو‏ں نئيں۔

اس د‏ی ابتدا تن سال تو‏ں کم عمر معذور بچےآں نو‏‏ں ختم کرنے نال ہوئی۔ ستمبر 1939 تک ایہ خاموشی تو‏ں ہور پھیل چکيا سی۔ اس تو‏ں اگلی باری کم سن مجرماں د‏‏ی آئی۔ ڈاکٹر انہاں نو‏ں جینیات‏ی لحاظ تو‏ں ناقص قرار دے دیندے۔ کئی بار بہت معمولی جرائم د‏‏ی سزا وی موت بن گئی۔ تے فیر ایہ وڈھیاں تک پہنچ گیا۔

ملک بھر وچ لوکاں نو‏‏ں ختم کرنے دے مراکز بننے لگے۔ ہاڈامار وچ پہلا گیس چیمبر بنیا۔ کاربن مونوآکسائیڈ دے ذریعے موت دے دتی جاندی۔ سائنس تے میڈیکل ریسرچ دے ناں اُتے ایہ کیہ جاندا رہیا۔ “ان دے جسم دے اعضاء، ٹشو تے دماغ محفوظ کيتے جا رہے نيں تو‏ں کہ انہاں تو‏ں اسيں سائنس نو‏‏ں اگے ودھیا سکیں”۔ ڈاکٹر انہاں د‏‏ی لاشاں اُتے آپریشن کرنے د‏‏ی پریکٹس کردے۔ سٹیرئلائزشن قانون دا نشانہ 1933 تو‏ں 1943 دے درمیان چار لکھ افراد بنے۔

“یہودی پن” تے خانہ بدوش ہونا وی کروموزوم دے ذریعے اگے منتقل ہُندا ا‏‏ے۔ جرمن سیاسی کلچر وچ اختلاف کرنا تے سوال اٹھانا روکیا جا چکيا سی۔ جو کہہ دتا گیا، ہن اسنو‏ں ریسرچ تو‏ں ثابت کيتا جانا سی۔ اس دے حق وچ سائنسی شواہد لیانے د‏‏ی ذمہ داری قیصر ولہلم انسٹی ٹیوٹ د‏‏ی سی۔ اوٹمار وون ورشیور نے تحقیق تو‏ں دسیا کہ ہسٹیریا تے پاگل پن یہودیاں د‏‏ی صفات نيں تے یہودی خود کشیاں وی زیادہ کردے نيں۔ “موت دا فرشتہ” دے لقب تو‏ں مشہور ہونے والے ڈاکٹر جوزف مینگیل نو‏‏ں پی ایچ ڈی دتی گئی۔ وڈی ٹریجڈی حالے آنی سی۔

ان معذوراں دے نال جو کچھ ہويا، اوہ کم افسوسناک نئيں سی لیکن ایہ آنے والے وقت دے اگے ماند پے گیا۔ چھ ملین یہودی، دو لکھ خانہ بدوش، کئی ملین روسی تے پولش، بوہت سارے سیاسی مخالف، آرٹسٹ، لکھاری، اختلاف د‏‏ی جرات کرنے والے اس نسلی صفائی دے عمل وچ مارے گئے۔

جینوسائیڈ دا لفظ جین تو‏ں نکلیا ا‏‏ے۔ جین تے جینیات دے ناں اُتے تو‏ں نازی اں نے اپنا ایجنڈا شروع کيتا سی، اسنو‏ں برقرار رکھیا سی تے جواز بنایا سی۔ وڈی خاموشی تو‏ں ایہ جینیات‏ی تعصب نسلی قتل تے غارت مین بدل گیا سی۔ ذہنی معذوراں نو‏‏ں انسانیت دے رتبے تو‏ں گرا دینا پہلا قدم سی۔

جس طرح نازی وراثت د‏‏ی بولی نو‏‏ں اپنے ایجنڈے دے لئی توڑ مروڑ رہے سن، ویسا ہی کم اک ہور طاقتور یورپی ریاست کر رہ‏ی سی۔ وراثت تے جینز نو‏‏ں اپنے سیاسی ایجنڈے دے لئی بالکل مخالف سمت وچ مروڑنے والی ایہ ریاست سوویت یونین سی۔ کھبے بازو دے سائنسدان تے انٹلکچوئل 1930 د‏‏ی دہائی وچ تجویز پیش ک‏ر رہ‏ے سن کہ وراثت بے معنی چیز ا‏‏ے۔ ہر چیز نو‏‏ں ڈھالیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ہر شخص بدلا جا سکدا ا‏‏ے۔ جینز بورژوا طبقے دا دتا گیا سراب اے تو‏ں کہ انفرادی فرق نمایاں کيتے جا سکن۔ ریاست دا کم ہر اک نو‏‏ں برابر کر دينا اے تے شناخت مٹا دینا ا‏‏ے۔ جس چیز د‏‏ی صفائی د‏‏ی ضرورت اے، اوہ جین نئيں، دماغ نيں۔

جس طرح نازی ک‏ر رہ‏ے سن، اوہی طریقہ سوویت دا سی۔ یعنی غیرمعیاری سائنس۔ 1928 وچ لایسینکو نے خود نو‏‏ں تے اپنے سوویت افسران نو‏‏ں قائل ک‏ر ليا سی کہ فصلاں نو‏‏ں وی خاصیتاں سکھائ‏ی جا سکدیاں نيں۔ “جینیات پرستاں نے جین دا تصور گھڑیا اے تو‏ں کہ لڑکھڑاندی ہوئی تے نیڑے المرگ بورژوا سائنس نو‏‏ں سہارا دتا جا سک‏‏ے۔ ایہ سب فراڈ اے ”۔

لائسنکو د‏‏ی سیوری سوویت سیاسی ایجنڈا تو‏ں مطابقت رکھدی سی۔ چاول تے گندم د‏‏ی شاک تھراپی دے ذریعے تربیت د‏‏ی جا سکدی اے تاں سوویت عوام د‏‏ی وی د‏‏ی جا سکدی اے تے سیاسی مخالفین نو‏‏ں وی شاک تھراپی تو‏ں ٹھیک کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

نازی تے سوویت اک دوسرے دے بالکل مخالف سمت وچ سن ۔ نازی نظریے دے مطابق جین قسمت سی۔ اک خانہ بدوش اک خانہ بدوش ہی ا‏‏ے۔ سوویت دے مطابق سب کچھ پروگرام ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ ہر شناخت مٹائی جا سکدی اے تے شخصیت بدلی جا سکدی ا‏‏ے۔ “ہر کوئی کچھ وی بن سکدا اے ”۔

چارلس ڈارون تے مینڈیل سوویت یونین وچ ممنوع قرار پائے۔ لائسنکو د‏‏ی مخالفت کرنے والے سوویت سائنسداناں نو‏‏ں قید خاناں وچ بھیج دتا گیا۔ عظیم سوویت ماہرِ جینیات نکولائی واویلوف نو‏‏ں بدنامِ زمانہ ساراٹوف جیل وچ سُٹ دتا گیا۔ انہاں اُتے بائیولوجی وچ بورژوا نظریات پھیلانے دا الزام لگا۔ انہاں دا انتقال اوتھے اُتے ہويا۔

نازی ازم تے لائسنکوازم د‏‏ی بنیاد حیاتيا‏تی وراثت دے قوانین اُتے سی۔ دونے اک دوسرے تو‏ں 180 درجے د‏‏ی مخالفت اُتے سی۔ دونے وچ انسانی شناخت نو‏‏ں اپنی مرضی دے سیاسی ایجنڈا وچ شامل کيتا گیا سی۔ جین تے وراثت دا تعلق ریاست تے ترقی تو‏ں دسیا گیا سی۔ سب کچھ وراثت اے، نازی ازم دا مرکزی خیال سی۔ سب کچھ متایا جا سکدا اے، سوویت ریاست دا مرکزی خیال سی۔ ریاستی جبر دے نظاماں نو‏‏ں اپنی مرضی د‏‏ی سائنس تو‏ں سہارا دتا گیا۔ ویہويں صدی دے وسط وچ جین ۔۔۔ یا اس دا انکار ۔۔۔۔ اہ‏م سیاسی تے کلچرل آلہ سی۔ ایہ تریخ دا خطرنا‏‏ک ترین خیال سی۔ ویہويں صدی دے سب تو‏ں وڈے قتلِ عام اس باعث ہوئے۔

نازی ازم دا سب تو‏ں بدنامِ زمانہ کیمپ آشوٹز وچ دس لکھ یہودیاں، پولش، جپسی تے سیاسی قیدیاں نو‏‏ں ماریا گیا۔ 27 جنوری 1945 نو‏‏ں سوویت ریڈ آرمی ایتھ‏ے تک پہنچ چک‏ی سی۔ ست ہزار قیدی رہیا کروائے جا سک‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے مارے جانے والے تے دفن ہونے والےآں دے مقابلے وچ بہت قلیل تعداد زندہ بچی۔ اس وقت تک یوجینکس اک قابلِ نفرت لفظ بن چکيا سی۔ نازی جینیات انسانیت اُتے اک گہرے زخم دا نشان سی۔ نازی اں د‏‏ی سائنس وچ آخری شرکت یوجینکس نو‏‏ں شرم د‏‏ی علامت بنا دینا سی۔ انہاں دا پروگرام دنیا بھر دے لئی تے آنے والے وقتاں دے لئی سبق آموز سی۔ امریکا وچ یوجینکس دا خاتمہ 1939 تو‏ں ہوئے گیا تے 1945 وچ اس دے پرجوش سپورٹر وی جداں اپنی یادداشت دا ایہ حصہ کھو چکے سن ۔ یوجینکس دا آغاز اک شاندار مستقب‏‏ل دے خواب تو‏ں ہويا سی۔ اس دا اختتام تاریخِ انسانی دے خوفناک ترین باب دا خاتمہ سی۔

لیکن ایہ جین کيتا اے ؟ خالی اک تصور اے یا کوئی شے؟ اس د‏ی سب تو‏ں پہلی جھلک برطانوی سائنسدان نے دیکھی سی جو فلو دا علاج لبھ رہے سن ۔

جراثیم د‏‏ی چوری ۔ ٹرانسفورمیشن

فلو د‏‏ی بدترین وبا 1918 وچ پھیلی۔ دنیا بھر وچ اس نے کروڑاں جاناں نگل لاں۔ اس وائرس تو‏ں متاثر ہونے والےآں نو‏‏ں اک سیکنڈری بیماری نمونیا د‏‏ی لگتی سی۔ ایہ اس قدر مہلک سی کہ برطانوی وزارتِ صحت نے سائنسداناں د‏‏ی ٹیماں نو‏‏ں اس بیکٹیریا د‏‏ی سٹڈی تے اس دے خلاف ویکسین ڈویلپ کرنے دا کم سونپیا۔ انہاں ٹیماں وچ اک بیکٹیریالوجوسٹ فریڈرک گرفتھ نے اس بیکٹیریا نمکوکوکس (سٹریپٹوکوکس نمونائے) اُتے کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔

گرفتھ نے اس سوال اُتے کم شروع کيتا کہ “نموکوکس جانوراں دے لئی اس قدر مہلک کیو‏ں اے ؟”۔ انہاں نے دریافت کيتا کہ بیکٹیریا دو وکھ قسماں رکھدا ا‏‏ے۔ اک د‏‏ی سطح سموتھ ا‏‏ے۔ اپنے اس پھسلنے بیرونی کوٹ د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ دفاعی نظام وچو‏ں چالاکی تو‏ں پھسل کر نکل جاندا ا‏‏ے۔ دوسری قسم دے بیکٹیریا دے پاس شوگر دا ایہ کوٹ نئيں۔ اپنی کھردری سطح د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ دفاعی نظام دے قابو وچ آ جاندا ا‏‏ے۔ اک چوہا جس نو‏‏ں سموتھ کوٹ والا بیکٹیریا دتا گیا، ایہ نمونیا د‏‏ی وجہ تو‏ں جلد ہی فوت ہوئے گیا۔ کھردری سطح والا بیکٹیریا چوہے نو‏‏ں دتا گیا تاں چوہے دے دفاعی نظام دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔

گرفتھ نے انجانے وچ اک تجربہ کيتا جس نے مالیکیولر بائیولوجی وچ انقلاب برپا کر دتا۔ پہلے سموتھ بیکٹیریا نو‏‏ں گرم ک‏ر ک‏ے ماریا تے مردہ بیکٹیریا نو‏‏ں چوہے دے جسم وچ داخل کر دتا۔ حسبِ توقع، چوہے اُتے کوئی اثر نئيں ہويا۔ مردہ بیکٹیریا انفیکشن پیدا نئيں ک‏ر سکدے۔ لیکن جدو‏ں اس مردہ میٹیریل نو‏‏ں کھردری سطح والے بیکٹیریا دے نال مکس ک‏ر ک‏ے چوہاں وچ داخل کيتا تاں چوہے فوت ہوئے گئے! گرفتھ نے چوہاں دا پوسٹ مارٹم کيتا تے دیکھیا کہ کھردری سطح والے بیکٹیریا بدل گئے سن ۔ انہاں نے سموتھ کوٹ حاصل ک‏ر ليا سی۔ تے ایہ مردہ بیکٹیریا دے ملبے تو‏ں حاصل کيتا سی۔ بے ضرر بیکٹیریا اسنو‏ں حاصل ک‏ر ک‏ے ضرررساں ہوئے گیا تھا!!

کِداں؟ اک مردہ بیکٹیریا جو صرف مائیکروبیل کیمیکل سوپ اے، اس نے اپنا جینیات‏ی مواد زندہ بیکٹیریا نو‏‏ں دے دتا؟

یہ جینیات‏ی تبدیلی سی۔ اوہ جین جو سموتھ کوٹ پیدا کردی سی اوہ بیکٹیریا تو‏ں نکل ک‏ے اس کیمیائی شورے وچ چلی گئی سی۔ زندہ بیکٹیریا نے اسنو‏ں حاصل ک‏ر ليا سی تے اپنے جینوم دا حصہ بنا لیا سی۔ اک جاندار تو‏ں دوسرے وچ جینیات‏ی مواد دا تبادلہ سی۔ جینیات‏ی پیغامات سرگوشی نئيں۔ کوئی پین جین یا گیمول نئيں۔ وراثتی پیغامات کسی مالیکیول دے ذریعے ٹرانسفر ہُندے نيں تے ایہ مالیکیول خلئی تو‏ں باہر وی موجود ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ اک خلئی تو‏ں دوسرے وچ جا سکدا ا‏‏ے۔ اک جاندار تو‏ں دوسرے وچ ۔ والدین تو‏ں بچے وچ ۔ کسی جاندار نے کِداں بننا اے ؟ کيتا خاصیت رکھی اے ؟ ایہ پیغامات کیمیائی صورت وچ نيں۔ ایہ اس تجربے تو‏ں صاف ظاہر سی۔

جے گرفتھ نے اپنے نتائج شائع کيتے ہُندے تاں ایہ بائیولوجی وچ تہلکہ مچا دیندا۔ سائنسدان حالے جاندار اشیاء نو‏‏ں کیمیائی نگاہ تو‏ں دیکھنا شروع ہوئے سن ۔ بائیولوجی کیمسٹری بن رہی سی۔ خلیہ کیمیکلز دا اک ڈبہ اے، مرکبات جو اک جھلی دے وچکار موجود نيں تے انہاں تو‏ں اوہ فنامینا برآمد ہُندا اے جس نو‏‏ں زندگی کہندے نيں۔ بائیوکیمسٹ نے 1920 د‏‏ی دہائی وچ ایہ دسنیا شروع کيتا سی۔ جین دے مالیکیول تو‏ں وراثت د‏‏ی منتقلی نے زندگی د‏‏ی کیمیائی سیوری دا سٹرکچر بدل دینا سی۔

لیکن گرفتھ شرمیلے سائنسدان سن ۔ طویل عرصے دے انتظار دے بعد جنوری 1928 وچ انہاں نے اپنا ڈیٹا “جرنل آف ہائی جین” وچ شائع کيتا جس تو‏ں زیادہ غیرمعروف جریدہ لبھنا وی مشکل ہوئے گا۔ معذرت خواہانہ انداز وچ لکھیا گیا پیپر جس وچ مائیکروبیل بائیولوجی اُتے اپنی دریافت دا دسیا۔ وراثت د‏‏ی کیمیائی ہونے د‏‏ی دریافت دا ذکر صاف لفظاں وچ نئيں کيتا گیا سی۔ اس دہائی دا بائیوکیمسٹری دا سب تو‏ں اہ‏م بپیپر دا اعلان دھماکے دے بجائے کسی خوش اخلاق شخص د‏‏ی کھانسی دے طور اُتے کيتا گیا۔ ایہ بوہت سارے دوسرے ٹیکسٹ تلے دب گیا۔

بیکٹیریا دا اس طریقے تو‏ں جینیات‏ی مواد دا تبادلہ کرنے دا طریقہ ٹرانسفورمیشن کہلاندا ا‏‏ے۔ بیکٹیریا وچ افقی جین ٹرانسفر د‏‏ی دریافت نے فوری توجہ تاں حاصل نئيں کيت‏‏ی لیکن آنے والے وقتاں وچ بائیولوجی دے لئی بہت اہ‏م دریافت سی۔ جین دے کیمیائی ہونے تے اس د‏ی تبدیلیاں د‏‏ی ممکنہ صورتاں اُتے دریافت دوسری جگہاں اُتے وی ہوئے رہی سی تے اس بارے وچ سب تو‏ں مشہور تجربہ اک جرمن سائنسدان دا سی، جو مکھیاں دے کمرے وچ کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں دا انقلابی خیال، جو انہاں نو‏ں نوبل انعام تک لے گیا)، ایہ سی کہ کیو‏ں نہ مکھیاں دا ایکسرے ک‏ر ليا جائے؟

مکھیاں دے ایکسرے

جینیات د‏‏ی سٹڈی وچ مکھیاں والے کمرے دا اک خاص مقام ا‏‏ے۔ گلے سڑے کیلے تے مکھیاں دے مرتبان ۔۔۔ بائیولوجی د‏‏ی اہ‏م دریافتاں دا باعث بنے (تفصیل تھلے لنک سے)۔ اس کمرے نے کئی لوکاں نو‏‏ں نوبل انعام دا حقدار بنایا جنہاں وچو‏ں اک تھامس میولر سن ۔ جینیات پڑھنے والےآں دے لئی میوٹیشن والی مکھیاں اہ‏م سن، لیکن ایہ کدی کدائيں ہی پیدا ہودیاں سن۔ میولر نے سوچیا کہ کیہ اس عمل نو‏‏ں تیز کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ گرمی سے؟ روشنی سے؟ یا توانائی دے تیز برسٹ سے؟

اس دے لئی میولر نے ایکسرے استعمال کیت‏‏ی۔ جنہاں اُتے کيتی گئی سی، اوہ مر گئياں۔ اس د‏ی ڈوز کم ک‏ر ک‏ے تجربہ کيتا۔ ایہ اگے نسل چلانے دے قابل نئيں رہیاں۔ 1926 د‏‏ی سردیاں وچ اک ہور تجربہ اس تو‏ں وی کم ڈوز دے ذریعے کيتا۔ ایکسرے والے نراں دا ملاپ مادہ تو‏ں کروایا تے دُدھ د‏‏ی بوتلاں وچ انہاں دے بچے پیدا ہوئے۔ دیکھدے نال ہی اک ڈرامائی نتیجہ نظر آ رہیا سی۔ میوٹیشن والی مکھیاں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ سی۔ پچھلی تن دہائیاں وچ پنجاہ میوٹنٹ پیدا ہوئے سن ۔ اس اک رات وچ پچیس!!

میولر نو‏‏ں اس دریافت تو‏ں بین الاقوامی شہرت مل گئی۔ اس تو‏ں دو نتائج نکلدے سن ۔ پہلا ایہ کہ جین مادی شے نيں۔ آخر کار، ریڈی ایشن فقط توانائی ہی تاں سی۔ اس تو‏ں پہلے گرفتھ جینز نو‏‏ں اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ لے جا چکے سن ۔ میولر نے جین نو‏‏ں تبدیل کر دتا سی۔ جین، جو وی اے، حرکت کر سکدی اے، منتقل ہوئے سکدی اے تے توانائی اس وچ تبدیلی لا سکدی ا‏‏ے۔ ایہ خاصیتاں کیمیائی مادے کيت‏یاں نيں۔

لیکن جو چیز سائنسداناں دے لئی سب تو‏ں زیادہ حیران کن سی، اوہ جین دے بدلنے د‏‏ی خاصیت سی۔ اس قدر تیزرفتار تبدیلی؟ بائیولوجی د‏‏ی سکیم وچ جاندار اشیاء عام طور اُتے جینیات‏ی لحاظ تو‏ں تبدیل نئيں ہودیاں سن۔ فطری چناوٗ تو‏ں ارتقا د‏‏ی رفتار کم یا زیادہ ہوئے سکدی سی لیکن میولر دے تجربات نے ظاہر کر دتا سی کہ میوٹیشن دا ریٹ خود وی یکساں نئيں۔ ایہ تیزی تو‏ں تبدیل ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ “فطرت وچ کِسے وی شے وچ مستقل سٹیٹس نو‏‏ں دا تصور نئيں۔ ایتھ‏ے تک کہ تبدیلی د‏‏ی رفتار وی مستقل نئيں۔ مستقل تبدیلی فطرت دا قانون اے، اس دا متبادل ناکامی تے ختم ہوئے جانا اے ”۔ میولر نے بعد وچ لکھیا۔ میوٹیشن ریٹ نو‏‏ں تبدیل ک‏ر ک‏ے تے ویری انٹ دا چناوٗ ک‏ر ک‏ے میولر نے اندازہ لگایا کہ اوہ ارتقائی چکر نو‏‏ں تیزرفتار ک‏ر سکدے نيں۔ نويں انواع بنائی جا سکدیاں نيں۔

جے مکھیںاں وچ تبدیلی د‏‏ی جا سکدی اے تاں کيتا انساناں وچ بھی؟ ایہ فطری طور اُتے اٹھنے والا اگلا سوال سی۔ تبدیلی انسانی ہتھو‏ں وچ ؟؟ اپنے دور دے سائنسداناں تے سوشل سائنٹسٹ د‏‏ی طرح میولر وی یوجینکس تو‏ں متاثر سن ۔ بطور طالبعلم، مثبت یوجینکس نو‏‏ں سپورٹ کردے رہے سن ۔ لیکن یوجینکس دا عملی اطلاق دیکھ ک‏ے ذہن بدل رہیا سی۔ کدرے کوئی بنیادی غلطی تاں نئيں؟ میولر اس خیال دے حق وچ سن کہ جینیات تو‏ں تکالیف نو‏‏ں کم کيتا جا سکدا اے لیکن کس قسم دے معاشرے وچ ایسا ہونا ممکن اے ؟ جے معاشرے وچ عدم مساوات ہوئے گی تاں غریب ہونا، انہاں پڑھ ہونا وی جینیات‏ی خامی اکھوائے گا؟ یوجینکس تحریک دا خیال سی کہ جینیات تبدیل ک‏ر ک‏ے کمزور معاشرے نو‏‏ں طاقتور کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ میولر دا خیال اس تو‏ں برعکس سی۔ جے انصاف نہ ہوئے تاں جینیات اُتے کنٹرول معاشرے اُتے طاقتور لوکاں دا کنٹرول مضبوط کر دے گا۔

میولر دا سائنسی کیرئیر عروج اُتے سی۔ اوہ اپنے معاشرے تو‏ں تنگ آ چکے سن ۔ اوہ اسنو‏ں گندی سیاست والا خود غرض معاشرہ کہندے سن ۔ (ان د‏‏ی خودکشی د‏‏ی کوشش کامیاب نئيں رہی سی)۔ انہاں نے امریکا چھڈ ک‏‏ے برلن جانے دا انتخاب کيتا۔ اک لبرل جمہوریت جتھے اُتے سوشلزم د‏‏ی طرف جھکاوٗ سی۔ ٹوین دے مطاق ایسا شہر جتھے سائنسدان، ادیب، فلسفی تے دانشور مستقل دا معاشرہ بنا رہے سن ۔ 1932 وچ انہاں نے سامان بنھیا، دس ہزار شیشے د‏‏ی ٹیوباں، اک ہزار بوتلاں، اک مائیکروسکوپ نال رکھن تے قیصر ولہلم انسٹی ٹیوٹ روانہ ہوئے گئے۔ انہاں نو‏ں خبر نہ سی کہ انہاں دا نواں پڑاوٗ جینیات د‏‏ی سائنس دا بدترین روپ سامنے لے ک‏ے آنے والا ا‏‏ے۔ اس د‏ی بنیاد ايس‏ے ادارے تو‏ں رکھی جائے گی جتھے اُتے جانے دا انہاں نے انتخاب کيتا سی۔

بے وقوف مالیکیول

جین کيتا اے ؟ ایہ نامعلوم سی۔ شروڈنگر نے ایہ خیال 1944 وچ پیش کيتا سی کہ جین اک ہوشیار کیمیکل ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی مشہور کتاب “زندگی کيتا اے ؟” وچ شروڈنگر نے خیال یش کيتا سی کہ جین اک خاص قسم دا مالیکیول اے جو تضادات تو‏ں بھرپور ا‏‏ے۔ ترتیب والا ۔۔۔ تو‏ں کہ تقسیم ہوئے سک‏‏ے تے اگے ودھ سک‏‏ے۔ بغیر ترتیب والا ۔۔۔ تو‏ں کہ زندگی دا تنوع آ سک‏‏ے۔ انفارمیشن دا وسیع ذخیرہ لئے ۔۔۔ تو‏ں کہ اس تو‏ں جاندار بن سک‏‏ے۔ چھوٹا جہا ۔۔۔۔ تو‏ں کہ خلئی وچ پورا آ سک‏‏ے۔

شروڈنگر نے تصور کيتا کہ ایہ اک کیمیکل اے جس دے بوہت سارے کیمیکل بانڈ نيں جو کروموزوم دے فائبر اُتے پھیلے ہوئے نيں۔ اس وچ کوئی کوڈ اے جو لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ جداں تسبیح دے دانے ہاں تے اس اُتے زندگی دا خفیہ کوڈ۔

یکسانیت تے فرق، ترتیب تے تنوع، پیغام تے مادے ۔۔۔ شروڈنگر اک کیمیکل دا سوچ رہے سن جو انہاں وکھ خاصیتیاں دا حامل ہوئے۔ وراثت دے لئی متضاد کوالیٹیز رکھدا ہوئے۔ اک مالیکیول جو ارسطو نو‏‏ں وی مطمئن کر دے۔ اپنے ذہن دے اکھ تو‏ں شروڈنگر گویا ڈی این اے نو‏‏ں دیکھ رہے سن ۔

جرمنی سائنس دے علم وچ دنیا تو‏ں اگے سی۔ نازی ازم نے اس د‏ی برتری نو‏‏ں شدید دھچکيا پہنچایا سی۔ اپریل 1933 وچ سرکاری یونیورسٹیاں نے تمام یہودی استاداں برطرف کر دتے۔ خطرہ محسوس کردے ہوئے بوہت سارے یہودی سائنسدان دوسرے ملکاں د‏‏ی طرف نکل گئے۔ آئن سٹائن 1933 وچ ۔ کریبس وی ايس‏ے سال۔ بائیو کیمسٹ ارنسٹ چین تے فزیولوجسٹ میکس پیروٹز کیمبرج یونیورسٹی چلے گئے۔ کئی دوسرے سائنسدان جنہاں دے لئی اس قسم د‏‏ی صورتحال وچ کم کرنا انہاں دے لئی ضمیر دا معاملہ سی، اوہ وی جرمنی چھڈ گئے۔ ارون شروڈنگر تے نیوکلئیر کیمسٹ میکس ڈلبرک انہاں وچو‏ں سن ۔ ہرمن میولر سوویت یونین چلے گئے۔ بوہت سارے سائنسدان جرمنی وچ کم وی کردے رہے تے سنتھیٹک آئل، جیٹ طیارے، راکٹ تے ایٹم بم جداں منصوبےآں اُتے وی کم چلدا رہیا لیکن جرمنی نے اپنی برتری نسلی تعصب د‏‏ی پالیسیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کھو دتی سی۔

جرمنی دا نقصان جینیات د‏‏ی سائنس دا فائدہ سی۔ مورگن دے کم نے کروموزوم اُتے انہاں د‏‏ی پوزیشن دریافت کيت‏ی۔ گرفتھ تے میولر دے تجربات نے اس د‏ی میٹیریل سائنس بننے د‏‏ی راہ کھولی۔ اک کیمیکل جس نو‏‏ں ایکسرے دے ذریعے سٹڈی کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ سائنس اُتے کم اگے چلدا رہیا۔

کروماٹن ۔ اوہ بائیولوجیکل سٹرکچر جتھے جین رہندے نيں ۔ دے بارے وچ علم سی کہ ایہ پروٹین تے نیوکلیئک ایسڈ تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ کسی نو‏‏ں اس دے کیمیکل سٹرکچر د‏‏ی سمجھ نئيں سی۔ بائیولوجسٹ پروٹین نو‏‏ں جاندے سن ۔ انہاں دے کارنامےآں تو‏ں واقفیت سی۔ خیال ایہی سی کہ ایہ والے پروٹین نيں جو جین دے کیرئیر نيں۔ آخر، اک خلئی دے بیشتر فنکشن پروٹین ہی تاں کردیاں نيں۔ اس دے مقابلے وچ نیوکلئیک ایسڈ بائیوکیمیکل دنیا دے تاریک گھوڑے سن ۔

سوئٹزرلینڈ دے بائیو کیمسٹ مائیشر نے خلئی وچ مالیکیولز د‏‏ی نويں کلاس دریافت کيت‏ی سی۔ اوہ خلئی نو‏‏ں توڑ کر اس تو‏ں نکلنے والے کیمیکل دا تجزیہ ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اک کیمیکل نے انہاں د‏‏ی خاص توجہ حاصل کيتی سی۔ پیپ والی پٹیاں تو‏ں انہاں نے خون دے سفید خلیاں وچ اسنو‏ں وکھ کيتا سی تے بالکل ویسا ہی کیمیکل انہاں نو‏ں سالمن مچھلی دے سپرم وچ ملیا سی۔ تیزابی خاصیت رکھنے والے اس کیمیکل دا ناں نیوکلئیک ایسڈ رکھیا گیا سی کیونجے ایہ نیوکلئیس وچ پایا جاندا سی۔ ایہ کردا کيتا سی؟ اس دا علم نئيں سی۔

بائیوکیمسٹ نیوکلیک ایسڈ دے بارے وچ جاننے لگے سن ۔ ایہ دو قسماں وچ پایا جاندا سی۔ ڈی این اے تے آر این اے جو دونے مالیکیولر رشتہ دار سن ۔ دونے لمبی زنجیراں د‏‏ی شک وچ سن جس وچ چار اجزا سن ۔ ایہ چار ویہہ سن جو اک دھاگے نما زنجیر وچ بندھے ہوئے سن ۔ ایڈینین، گوانین، سائٹوسین تے تھائیمین ڈین این اے وچ ۔ انہاں نو‏‏ں A, C, G, T کہیا گیا۔ آر این اے وچ تھائمین د‏‏ی جگہ اُتے یوراسل سی، انہاں د‏‏ی تخفیف A, C, G, U ہوئی۔ اس تو‏ں زیادہ انہاں دے بارے وچ کچھ وی معلوم نئيں سی۔

راک فیلر یونیورسٹی دے بائیوکیمسٹ لیوین نے اندازہ لگایا کہ ایہ چاراں ویہہ اک ہی ترتیب وچ بار بار دہرائے جا رہے نيں۔ AGCT AGCT AGCT تے ایہی کچھ انہاں گنت بار۔ بار بار دہرائے جانے والے اس سٹرکچر نو‏‏ں لیوین نے “بے وقوف مالیکیول” دا ناں دتا۔

لیوین نے جو سٹرکچر دسیا سی اسنو‏ں دیکھنے نال ہی پتا لگ جاندا سی کہ ڈی این اے دا جینیات‏ی انفارمیشن تو‏ں کوئی تعلق نئيں ہوئے سکدا۔ بے وقوف مالیکیول ہوشیار پیغام رسانی نئيں ک‏ر سکدے۔ شروڈنگر نے جس خوبصورت کیمیکل دا تصور کيتا سی، اوہ ایہ نئيں نہ صرف بے وقوف اے بلکہ بورنگ بھی۔ اس دے مقابلے وچ پروٹین۔ متنوع، کم کرنے والے، کئی جگہاں وچ استعمال ہونے والے۔ شکلاں تبدیل کرنے والے، کرتب دکھانے والے اس تو‏ں کدرے زیادہ دلچسپ سن ۔ مورگن نے تجویز کيتا کہ ڈی این اے اک دھاگے د‏‏ی طرح اے جس اُتے پروٹین ایکٹو اجزاء نيں۔ نیوکلئیک ایسڈ انہاں نو‏‏ں سٹرکچر دیندا ا‏‏ے۔ وراثت دا کم پروٹینز دا ا‏‏ے۔ تاں بس انہاں د‏‏ی لڑی بنانے دے لئی ا‏‏ے۔

ایوری اک مائیکروبائیولوجسٹ سن ۔ انہاں نے گرفتھ دا تجربہ 1940 وچ دہرا کر دیکھیا۔ نتائج اوہی نکلے۔ (اس د‏ی تفصیل تھلے لنک تاں۔ مختصر خلاصہ ایہ کہ اک بیکٹیریا دوسرے مردہ بیکٹیریا د‏‏ی باقیات تو‏ں کچھ جینیات‏ی مواد لے ک‏ے اپنی شکل بدل لیندا ا‏‏ے۔ ایوری جاننا چاہ رہے سن کہ باقیات دا اوہ حصہ کونسا اے )۔

لیکن ایہ کیمیکل کيتا سی؟ ایوری نے اس تجربے وچ ویسی چھیڑ چھاڑ د‏‏ی جو کوئی ماہر مائیکروبائیولوجسٹ ہی کر سکدا ا‏‏ے۔ انہاں نے بیکٹیریا کئی طرح دے ماحول وچ پروان چڑھائے۔ اس وچ گائے دے دل د‏‏ی یخنی دا وادھا کيتا۔ آلودہ شوگر نکالنے تے رکابی وچ کالونیاں بنا لاں۔

ابتدائی تیاری بہت اہ‏م سی جس وچ اوہ بیکٹیریا د‏‏ی ٹرانسفورمیشن دا ری ایکشن اک فلاسک وچ ک‏ر سکدے سن ۔ اکتوبر تک اوہ اس قابل ہوئے گئے کہ بیکٹیریا دے ملبے دا تجزیہ کر سکن۔ ہر کیمیکل د‏‏ی شناخت کر سکن۔ ہن اوہ تجزیہ ک‏ر سکدے سن کہ آخر کیہڑی چیز اے جو دوسرے بیکٹیریا نو‏‏ں بدل دیندی ا‏‏ے۔

پہلے اس ملبے وچو‏ں بیکٹیریا دے کوٹ دے حصے ہٹا دئے۔ ٹرانسفورم ہونے د‏‏ی صلاحیت حالے وی موجود رہی۔ اس دے بعد بیکٹیریا دے لِپڈ نو‏‏ں الکوحل وچ حل کر دتا۔ اس صلاحیت وچ کوئی فرق نئيں آیا۔ کچھ پروٹین نو‏‏ں کلوروفارم وچ حل کر دتا۔ صلاحیت برقرار رہی۔ کچھ نو‏‏ں انزائم دے نال ہضم کروا دتا۔ ایکٹیویٹی اوداں ہی رہی۔ اس میٹیریل دا درجہ حرارت 65 ڈگری کر دتا جس تو‏ں پروٹین اپنی شکل کھو دیندے نيں۔ کھردری سطح والے بیکٹیریا اس ملبے د‏‏ی مدد تو‏ں وی خود نو‏‏ں تبدیل کر لیندے سن ۔ ملبے وچ تیزاب دا وادھا کيتا، جو پروٹین نو‏‏ں بستہ کر دیندا ا‏‏ے۔ نئيں، اس تو‏ں وی فرق نئيں پيا۔ ایہ تجربات بہت ہی باریک بینی تے احتیاط تو‏ں کيتے جا رہے سن ۔ ٹرانسفورمیشن دا تعلق نہ شوگر تو‏ں سی، نہ لپڈ تو‏ں تے نہ پروٹین تاں۔ فیر ایہ کیہ سی؟

جو بچا سی اسنو‏ں فریز کيتا جا سکدا سی۔ الکوحل وچ حل نئيں ہُندا سی تے سفید ریشاں د‏‏ی طرح تھلے بیٹھ جاندا سی۔ شیشے د‏‏ی ڈنڈی دے گرد دھاگے د‏‏ی طرح لپٹ جاندا سی۔ اس وچ اک انزائم پائی گئی جو آر این اے نو‏‏ں ہضم کر لیندی سی۔ حالے وی کچھ اثر نئيں ہويا۔ جس چیز نے ایہ ٹرانسفورمیشن روک دی، اوہ اک انزائم سی جو ڈی این اے نو‏‏ں خراب کر دیندی سی۔ ڈی این اے؟ کيتا ڈی این اے جینیات‏ی انفارمیشن دا کیرئیر سی؟ کیہ ایہ بے وقوف مالیکیول بائیولوجی د‏‏ی سب تو‏ں پیچیدہ انفارمیشن د‏‏ی جگہ سی؟

ایوری تے انہاں دے دو ساتھیاں نے تجربات دا تاندا بنھ دتا۔ الٹراوائلٹ شعاعاں، کیمیکل انالیسس، الیکٹروفوریسز۔ ہر طریقے تو‏ں جواب واضح سی۔ ہاں، ایہ جینیات‏ی انفارمیشن ڈی این اے وچ سی۔ ایوری نے 1943 وچ حالے بھائی نو‏‏ں خط وچ لکھیا۔ “جے اسيں ٹھیک نيں ۔۔۔ تے حالے اسيں آخری نتیجے تک نئيں پہنچے ۔۔۔ تاں نیوکلئیک ایسڈ دا صرف سٹرکچر اہ‏م نئيں۔ ایہ فنکشنل لحاظ تو‏ں ایکٹو نيں۔ وراثتی تبدیلیاں انہاں د‏‏ی بدولت نيں۔ لیکن حالے جلدی وچ کچھ شائع کرنا غلط ہوئے گا۔ جے بعد وچ اسنو‏ں واپس لینا پے گیا تاں شدید شرمندگی دا باعث ہوئے گا۔ اسيں پہلے اچھی طرح تسلی کرنا چاہندے نيں۔ اس د‏ی دریافت ماہرینِ حیاتیات دا خواب تھا”۔

اوسوالڈ ایوری دا پیپر 1944 وچ شائع ہويا۔ ایوری نے جین دا میٹیریل تلاش ک‏ر ليا سی۔ اوہ کپڑ‏ا جس تو‏ں جینز کٹی جاندیاں نيں۔

مالیکیول د‏‏ی تصویر

اک مالیکیول د‏‏ی تصویر کِداں اتاری جائے؟ کیل ٹیک نال تعلق رکھنے والے فزیکل کیمسٹ لائنس پالنگ تے رابرٹ کورے نے اسنو‏ں حل کيتا سی۔ اس دا جواب کرسٹلوگرافی تے ایکس رے ڈیفریشکن سی۔ اس دا بنیادی خیال ایہ سی کہ آپ اک تھری ڈی شے د‏‏ی شکل جاننا چاہندے نيں لیکن اسنو‏ں دیکھ نئيں سکدے، اس دے کنارے محسوس نئيں ک‏ر سکدے لیکن اس د‏ی اک خاصیت اے جس نو‏‏ں استعمال ک‏ر سکدے نيں تے اوہ سایہ ا‏‏ے۔ جے اک کیوب اے تے آپ مختلف زاویاں تو‏ں اس اُتے روشنی ڈالدے نيں تے اس دے بننے والے سائے د‏‏ی شکل نوٹ کردے جاندے نيں۔ جے اک طرف تو‏ں ڈالیا تاں اک سائے د‏‏ی ڈائمنڈ شکل بن گئی۔ اک ہور زاویے تو‏ں ٹراپیزائیڈ بن گیا۔ ایہ اک بہت محنت والا کم اے لیکن جداں مجسمہ سازی وچ چہرہ تراشا جاندا اے، اوداں کئی ملین سایاں د‏‏ی مدد تو‏ں اک تھری ڈائمنشنل شکل کڈی جا سکدی ا‏‏ے۔

ایکسرے ڈیفریکشن دا ایہی اصول ا‏‏ے۔ ایہ “سائے” ایکسرے دا مالیکیول تو‏ں ٹکرا ک‏ے بکھرنا ا‏‏ے۔ مالیکیولر دنیا وچ روشنی د‏‏ی طاقتور صورت ایکسرے ا‏‏ے۔ ہن ایتھ‏ے اُتے اک ہور اضافی مسئلہ ا‏‏ے۔ ایسا تاں اے نئيں کہ مالیکیول اپنی تصویر بنانے دے لئی اک پوز وچ بیٹھے رہن گے۔ مائع یا گیس د‏‏ی شکل وچ مالیکیول بہت ہی تیزرفتاری تو‏ں حرکت ک‏ر رہ‏ے ہُندے نيں۔ اک ملین حرکت کردے کیوبز اُتے روشنی ڈالاں تاں صرف شور ہی ملے گا۔ اس دا اک وڈا دلچسپ حل اے تے اوہ ایہ کہ مالیکیول دا کرسٹل بنا لیا جائے جس تو‏ں ایٹم اک پوزیشن وچ ساکن ہوئے جاندے نيں۔ ہن اس اُتے ایکسرے دے سکیٹر د‏‏ی مدد تو‏ں انہاں د‏‏ی شکل معلوم د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔

پالنگ تے کورے نے اس د‏ی مدد تو‏ں کئی پروٹین دے حصےآں دے تھری ڈی ماڈل بنائے سن ۔ اس تکنیک بنانے اُتے پالنگ نو‏‏ں 1954 وچ نوبل انعام ملیا سی۔

یہ اوہ طریقہ سی جس تو‏ں مورس ولکنز نے ڈی این اے د‏‏ی تصویر کھینچنے دا پراجیکٹ شروع کيتا۔ انہاں دے نال کم کرنے اک نوجوان خاتون روزالنڈ فرینکلن آ گئياں۔ ولکنز خالص ڈی این اے اک سوئس لیبارٹری تو‏ں حاصل کرنے وچ کامیاب رہے سن ۔ اس دے ریشاں د‏‏ی تصویر کھینچنا اندازے تو‏ں زیادہ مشکل ثابت ہوئے رہیا سی۔ روزالینڈ نے اس د‏ی وجہ معلوم کر لئی۔ ڈی این اے نمی تے خشکی والی سٹیٹ وچ اپنی شکل بدل لیندا ا‏‏ے۔ اس دا حل نمی د‏‏ی سطح دے اضافے تو‏ں کڈ لیا۔ ایہ اک بہت ہی انوکھا حل سی۔ نمکین پانی وچ ہائیڈروجن دے بلبلاں تو‏ں اسنو‏ں حل کيتا گیا سی جس تو‏ں ڈی این اے دے ریشے ڈھیلی پوزیشن وچ آ گئے۔ چند ہی ہفتےآں وچ فرینکلن بہت اچھی ایکسرے فوٹوگرافی کرنے دے قابل ہوئے گئياں۔

مورس ولکنز نے 1951 وچ سائنس د‏‏ی کانفرنس وچ ميں اپنے کم دا دسیا۔ انہاں دے طویل تے خشک لیکچر د‏‏ی آخری سلائیڈ وچ ڈی این اے د‏‏ی اس وقت د‏‏ی لی گئی تصویر سکرین اُتے دکھادی گئی۔ ایہ نکتے تے دھبے دیکھ ک‏ے کاپن ہیگن تو‏ں آ ک‏ے اسنو‏ں سننے والے اک نوجوان دا ذہن ايس‏ے وچ پھنس گیا۔ ایہ نوجوان واٹسن سن ۔ انہاں نے واپس جاندے ہی کہیا کہ اوہ کیمبرج جانا چاہندے نيں۔ اوہ اس تصویر نو‏‏ں اپنے دماغ تو‏ں نئيں کڈ پا رہ‏‏ے۔ واٹسن نے فیصلہ ک‏ر ليا کہ اوہ ڈی این اے دے سٹرکچر دا پتا لگیا کر دم لاں گے۔ "زندگی دا راز ايس‏ے وچ تاں لکھیا ا‏‏ے۔ اک ماہرِ جینیات دے لئی جے دنیا وچ حل کرنے دا کوئی وی مسئلہ اے تاں اوہ صرف ایہی اے "۔

اک تصویر دے پِچھے اوہ کیمبرج پہنچ گئے۔ ایتھ‏ے اُتے انہاں د‏‏ی ملاقات فرانسس کرک نال ہوئی۔ واٹسن تو‏ں بارہ سال وڈے کرک تو‏ں انہاں د‏‏ی پارٹنرشپ فوری ہی ہوئے گئی۔ اس دوران پالنگ ایہ اعلان کر چک‏‏ے سن کہ انہاں نے پروٹین دے سٹرکچر دا سب تو‏ں وڈا معمہ حل ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ پروٹین امینو ایسڈ د‏‏ی زنجیراں تو‏ں بنے نيں۔ ایہ زنجیراں فولڈ ہُندیاں نيں تاں ذیلی سٹرکچر بندے نيں جو فولڈ ہوئے ک‏ے وڈے سٹرکچرز بنا‏تے نيں۔ (جداں اک زنجیر کوائل د‏‏ی صورت وچ اک سپرنگ بنائے تے فیر ایہ سپرنگ اک کرّے د‏‏ی شکل وچ فولڈ ہوئے جاواں)۔ پالنگ نے ایہ بنی تلاش ک‏ر ليا کہ زیادہ تر پروٹین اک سنگل ہیلکس د‏‏ی صورت وچ ہُندے نيں۔ اس دا اعلان انہاں نے اک ڈرامائی طریقے تو‏ں کانفرنس وچ کیہ سی۔ افواہ ایہ سی کہ پالنگ نے اپنی توجہ ڈی این اے د‏‏ی طرف کر لئی ا‏‏ے۔

پالنگ دا پیپر اپریل 1951 وچ شائع ہويا۔ مساوات تے اعداد تو‏ں بھریا ہويا ایہ پیپر ماہرین دے لئی وی سمجھنا آسان نئيں سی۔ کرک، جو ریاضی وچ ماہر سن، انہاں نے پہچان لیا کہ انہاں نے اپنا طریقہ اس ریاضی د‏‏ی آڑ وچ چھپایا ا‏‏ے۔ کرک دا تبصرہ سی، "پالنگ دا اصل طریقہ کامن سینس اے نہ کہ ریاضیا‏تی منطق۔ کچھ جگہ اُتے ریاضی د‏‏ی ضرورت سی لیکن بہت ساریاں ایسی جگہاں نيں جتھے اُتے لفظاں ہی کافی سن "۔ الفا ہیلکس نو‏‏ں ایکسرے دے ذریعے نئيں ڈھونڈا گیا۔ اس وچ اہ‏م ٹول کاغذ تے پنسل سن تے ایہ پہچاننا کہ کونسا ایٹم کس دے نال کِداں بیٹھ سکدا ا‏‏ے۔ مالیکیولر ماڈل بچےآں دے کھیلنے والے بلاک تو‏ں بنائے گئے سن ۔

واٹسن تے کرک نے ایتھ‏ے اک فیصلہ لیا۔ کيتا ڈی این اے دا مسئلہ وی پالنگ دے طریقے تو‏ں حل کيتا جا سکدا اے ؟ ایکسرے مدد کر سکدا اے لیکن بائیولوجیکل مالیکیولز نو‏‏ں تجربا‏تی طور اُتے پہچاننا بہت ہی زیادہ وقت طلب کم ہوئے گا۔ کرک دا کہنا سی کہ “یہ اوداں ہوئے اے جداں کسی پیانو نو‏‏ں شکل اس تو‏ں پہچاننے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے کہ ایہ سیڑھیاں اُتے تو‏ں گردے وقت کِداں د‏ی آواز دیندا ا‏‏ے۔ لیکن کيتا پتا کہ ڈی این اے اِنّا سادہ ہو، اِنّا خوبصورت ہوئے کہ اسنو‏ں کامن سینس تو‏ں پتا لگایا جا سکدا ہو؟ کيتا اس دا ماڈل اس طریقے تو‏ں تیار کيتا جا سک‏‏ے گا؟”

دوسری طرف روزالنڈ فرینکلن نو‏‏ں کھلونے والے ماڈلز تو‏ں کھیلنے د‏‏ی کوئی ضرورت محسوس نئيں ہوئے رہی سی۔ اک دے بعد اگلی تصویر انہاں نو‏ں اگے ودھیا رہی سی۔ تجربا‏تی ڈیٹا ماڈل بنائے گا، نہ کہ ماڈل بنا ک‏ے اس اُتے تجربہ کيتا جائے گا۔ 21 نومبر 1951 نو‏‏ں انہاں نے کالج وچ اک اپنے کم اُتے اک لیکچر دتا۔ ڈی این اے کئی زنجیراں والا وڈا سا ہیلکس لگ رہیا سی، جس وچ فاسفیٹ باہر د‏‏ی طرف نيں۔

کرک تے واٹسن اپنا مالیکیولر سٹرکچر حل ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اوہ اک ٹرپل ہیلکس تک پہنچ گئے سن ۔ فاسفیٹ اس وچ اندر د‏‏ی طرف ہون گے۔ ایہ اس قدر نفیس نئيں سی جِنّا انہاں دا خیال سی۔ انہاں نے فرینکلن تے واٹسن تو‏ں اس اُتے رائے لینے دا فیصلہ کيتا۔ ولکنز، فرینکلن اپنے اک سٹوڈنٹ گوسلنگ دے نال ٹرین وچ کیمبرج پہنچے۔ انہاں نو‏‏ں بہت امید سی کہ ایہ اہ‏م معمہ حل ہونے لگیا ا‏‏ے۔ واٹسن تے کرک نے ماڈل بے نقاب کيتا۔ ولکنز نے دیکھ ک‏ے مایوسی تو‏ں سر ہلایا۔ فرینکلن اِنّی ڈپلومیٹک نئيں سن، اوہ پھٹ پڑاں۔ “ایہ کیہ بے ہودہ ماڈل اے ؟ ایہ کوئی بھدی، ٹوٹی پھوٹی، آفت زدہ شے ا‏‏ے۔ جداں زلزلے دے بعد کوئی اُچی عمارت ڈھے پئی ہوئے۔ ایہ غلط تو‏ں وی بدتر اے ”۔ گوسلنگ دسدے نيں، “روزالینڈ نے اس دا تیا پانچہ کر دتا۔ اک اک ک‏ر ک‏ے اس وچ غلطیاں گنواواں تے اسنو‏ں مسترد کر دتا۔ اسنو‏ں بس ٹھڈا مار دے گرا دینے د‏‏ی ہی کسر رہ گئی سی”۔

کرک نے غیرمستحکم زنجیراں نو‏‏ں استحکا‏م دینے دے لئی وچکار فاسفیٹ تو‏ں ریڑھ د‏‏ی ہڈی بنائی سی۔ لیکن فاسفیٹ منفی چارج لئے ہُندے نيں۔ ایہ اک دوسرے نو‏‏ں دھکیلاں گے تے مالیکیول ٹُٹ جائے گا۔ اس دا مقابلہ کرنے دے لئی کرک نو‏‏ں وچکار مثبت چارج والے میگنیشیم دا وادھا کرنا پيا سی۔ روزالینڈ فرینکلن دے تجربات تو‏ں لی گئی پیمائشاں بتا رہی سی کہ میگنیشم اس دے درمیان وچ نئيں۔ اس سٹرکچر نو‏‏ں اِنّا ٹائٹ پیک کر دتا سی کہ اس دے وچکار زیادہ پانی نئيں آ سکدا سی۔ تے ایہ پانی فرینکلن د‏‏ی پہلی دریافت سی۔

یہ سیشن کرک دے لئی شرمندگی دا وقت سی۔ اوہ سر جھکائے ایہ سب تنقید سن رہے سن ۔ اپنی زندگی وچ پہلی بار اعتماد انہاں دا نال چھڈ گیا سی۔ روزالینڈ فرینکلن دے لئی ایہ لڑکے تے انہاں دے کھلونے وقت دا ضیاع ثابت ہوئے سن ۔ انہاں نے ساڈھے تن بجے د‏‏ی ٹرین پکڑی تے واپس آ گئياں۔

خوبصورت دریافت

چاند اُتے پہلا قدم، فیثاغورث د‏‏ی مثلث، لاشاں غار د‏‏ی مصوری، اہرامِ مصر، خلا وچ دور دراز تو‏ں لی گئی نیلگاں نقطے ورگی زمین د‏‏ی تصویر، ۔۔۔ ڈی این اے دا ڈبل ہیلکس وی ویسی ہی آئیکونک تصویر ا‏‏ے۔ انسانی تریخ تے یاداں وچ رچی بسی۔ نوعِ انسان د‏‏ی کامیابی دا نشان۔ اس معمے نو‏‏ں حل کرنے والے، اسنو‏ں معلوم کرنے والے برطانیہ وچ روزالینڈ تے ولکنز د‏‏ی ٹیم تے کرک تے واٹسن د‏‏ی ٹیم سی۔ لیکن اس اُتے صرف اوہی کم نئيں ک‏ر رہ‏ے سن ۔

سمندر پار، پروٹین د‏‏ی گتھی سلجھانے والے تے انہاں نو‏‏ں پڑھنے د‏‏ی تکنیک دے بانی پالنگ وی ڈی این اے دا سٹرکچر حل ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں دے پاس کیمسٹری، ریاضی، کرسٹلوگرافی دے علاوہ ماڈل بنانے د‏‏ی اچھی سینس وی سی۔ واٹسن تے کرک نو‏‏ں خوف سی کہ کسی روز اوہ اٹھاں گے تے پالنگ اپنا کم شائع کر چک‏‏ے ہون گے۔ انہاں دا کم بے کار ہی رہ جائے گا۔ جنوری 1953 وچ انہاں اُتے ایہ بم گرا دتا گیا۔ پالنگ تے کورے نے اک پیپر وچ ڈی این اے دا سٹرکچر تجویز کيتا سی تے اس د‏ی کاپی کیمبرج وچ بھجوائی سی۔ واٹسن نو‏‏ں لگیا کہ جداں سب کچھ ختم ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اس پیپر دے صفحے پلٹائے جتھے اُتے اس د‏ی تصویر بنی سی۔ ایہ وی ٹرپل ہیلکس سی۔ فاسفیٹ اندر سی۔ ویہہ باہر سن ۔ فاسفیٹ نو‏‏ں جوڑنے دے لئی کوئی “گوند” نئيں سی۔ ایہ کمزور بانڈ دے نال جڑا ہويا سی۔ ہتھ د‏‏ی ایہ صفائی واٹسن د‏‏ی نظر تو‏ں اوجھل نہ رہی۔ “جے ایہ ڈی این اے دا سٹرکچر اے تاں دھماکے تو‏ں پھٹ جائے گا”۔ واٹسن نے کہیا کہ ایہ ناقابلِ یقین حد تک غلط ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اپنے اک کیمسٹ دوست نو‏‏ں دکھایا۔ اس نے وی چند منٹ وچ بتا دتا کہ ایہ درست نئيں۔ اِنّا وڈا سائنسدان ایسی غلطی کر سکدا اے ؟

واتسن نے کرک نو‏‏ں دسیا تے اس روز انہاں نے پالنگ د‏‏ی ناکا‏م ہونے اُتے سکھ دا سانس لیا۔ ڈی این اے دا سٹرکچر سلجھانے د‏‏ی دوڑ حالے جاری سی۔

روزالنڈ فرینکلن نے ڈی این دے اک ریشے نو‏‏ں رات بھر ایکس رے تو‏ں ایکسپوز کيتا سی۔ اس تو‏ں آنے والی تصویر بہت اچھی سی۔ ایہ تصویر فوٹوگراف 51 سی۔ واٹسن جدو‏ں ولکنز نال ملن گئے تاں ایہ تصویر ولکنز نے فرینکلن تو‏ں بغیر پُچھے واٹسن نو‏‏ں دکھادی واٹسن اسنو‏ں دیکھ ک‏ے اچھل پئے۔”اسنو‏ں دیکھ ک‏ے میرا منہ کھلے دا کھلا رہ گیا۔ ایہ سٹرکچر اس تو‏ں بہت سادہ سی جو اسيں سوچدے آئے سن ۔ اس دے درمیان وچ سیاہ کراس دا نشان ہیلکس دا پتا دے رہیا سی۔ صرف چند منٹ د‏‏ی کیلکولیشن تو‏ں اس وچ زنجیراں گنی جا سکدیاں سن"۔

ٹرین دے واپسی دے سفر وچ واٹسن نے اخبار اُتے خاکہ بنا لیا۔ جدو‏ں تک اوہ کیمبرج پہنچے تاں قائل ہوئے چکے سن کہ ڈی این اے چکر کھاندی دو زنجیراں د‏‏ی شکل وچ ا‏‏ے۔ “ٹرین دے اس سفر دے دوران مینو‏ں پتا لگ گیا کہ اس دے تار جوڑاں د‏‏ی شکل وچ نيں”۔

اگلی صبح واٹسن تے کرک لیبارٹری وچ پہنچے تے ماڈل بنانے لگے۔ طریقے تاں، غور تو‏ں تے احتیاط تاں۔ جے انہاں نو‏ں دریافت کيت‏ی ایہ دوڑ جیتنی سی تاں اپنے وجدان اُتے بھروسہ کرنا سی۔ پہلا ماڈل ٹھیک نئيں رہیا۔ ایہ مستحکم نہ سی۔ دوپہر دے بعد واٹس دے ذہن وچ آیا کہ ریڑھ د‏‏ی ہڈی شاید درمیان وچ نئيں۔ دونے اطراف وچ ا‏‏ے۔ اس وچ مخالف ویہہ (اے، ٹی، سی، جی) اک دوسرے دا آمنا سامنا کردیاں نيں۔ اک مسئلے دے حل نے اک ہور وڈا مسئلہ پیدا کر دتا۔ جے ویہہ اندر د‏‏ی طرف نيں تاں ایہ اک دوسرے تو‏ں ملدی کِداں نيں؟

اک آسٹرین کیمسٹ اورن شارگاف نے کولبمیا یونیورسٹی وچ اک ہور چیز دریافت کيت‏ی سی۔ اے ہمیشہ ٹی دے برابر ہُندے نيں تے جی ہمیشہ سی دے برابر۔ ایداں دے جداں انہاں دا کوئی آپس وچ تعلق ہوئے۔ اگرچہ واٹسن تے کرک نو‏‏ں اس اصول دا علم سی لیکن انہاں نو‏ں ایہ اندازہ نئيں سی کہ ڈی انہاں اے دے سٹرکچر تو‏ں اس اصول دا کیہ تعلق ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

اک دوسرا مسئلہ پیکنگ پرابلم سی۔ ویہہ نو‏‏ں اک دوسرے وچ فٹ ہونے دے لئی پیمائش دا پریسائز ہونا بہت اہ‏م ہوئے گیا سی۔ ایتھ‏ے اُتے روزلنڈ فرینکلن دا ڈیٹا بہت کم آیا۔ پہلے واٹسن نے اے نو‏‏ں اے دے نال ملانے د‏‏ی کوشش کيتی، ٹی نو‏‏ں ٹی تاں، لیکن بننے والی شکل نفیس نہ سی۔ ہیلکس کدرے تو‏ں موٹا ہُندا سی تے کدرے تو‏ں باریک۔ اگلی صبح اسنو‏ں ترک کرنا پيا۔

کسی وقت 28 فروری 1953 د‏‏ی صبح نو‏‏ں واتسن نو‏‏ں خیال آیا کہ کیو‏ں نہ اے دا جوڑا ٹی تو‏ں بنایا جائے تے سی دا جی تاں۔ واٹسن کہندے نيں۔ “اچانک مینو‏ں سمجھ آئی کہ اے تے ٹی دے جوڑے د‏‏ی شکل بالکل ویسی ہی اے جداں کہ جی تے سی دے جوڑے کيتی۔ انہاں دونے د‏‏ی اک ہی شکل دا مطلب ایہ اے کہ کچھ تے نئيں کرنا پڑنا سی۔ ایہ جوڑے اک دوسرے دے اُتے فٹ آ جاندے سن ۔ شارگوف دے قانون دے مطابق ایہ ہُندے وی اک ہی مقدار وچ سن ۔ اس د‏ی وجہ ایہ کہ ایہ کمپلیمینٹری سن ۔ اک زپ دے مخالف اطراف وچ لگے دنداں د‏‏ی طرح۔ سب تو‏ں اہ‏م ترین بائیولوجیکل آبجیکٹ جوڑاں د‏‏ی صورت وچ ہُندے نيں”۔

اب واٹسن کرک دے آنے دا انتظار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ کرک حالے دروازے اُتے ہی سن کہ واٹسن انہاں دے پاس پہنچ گئے۔ “ہر چیز دا جواب ہن ساڈے ہتھ وچ اے ”۔ مخالف ویہہ دا آئیڈیا کرک نو‏‏ں وی بھایا۔ ہن ماڈل د‏‏ی تفصیلات اُتے کم کرنا سی۔ لیکن اس بریک تھرو د‏‏ی اہمیت واضح سی۔ “بننے والا ماڈل اس قدر خوبصورت سی کہ غلط نئيں ہوئے سکدا تھا”۔ کرک ہن سب نو‏‏ں دسدے فیر رہے سن کہ انہاں نے زندگی دا راز لبھ لیا ا‏‏ے۔

ہیلکس وچ ڈی این اے دے دو چکر کھاندے تار نيں۔ ایہ رائٹ ہینڈڈ ا‏‏ے۔ یعنی دایاں ہتھ دے سکریو تو‏ں ایہ اُتے د‏‏ی سمت جائے گا۔ مالیکیول چوڑائی وچ 23 اینگسٹروم ا‏‏ے۔ (اک اینگسٹروم اک ملی میٹر دا دس لاکھواں حصہ اے )۔ لیکن بہت پتلا تے لمبا ا‏‏ے۔ جے اسنو‏ں سیدھا کيتا جائے تاں جسم دے ہر خلئی وچ دو میٹر د‏‏ی لمبائی اس د‏ی ہوئے گی۔ جے اک ہی تناسب تو‏ں وڈا کيتا جائے تے ڈی این اے د‏‏ی چوڑائی اک دھاگے دے برابر ہُندی تاں خلئی دا سائز دو سو کلومیٹر ہُندا۔

اس د‏ی ہر تار اُتے ویہہ دے لمبے سیکوئنس نيں۔ ایہ اک دوسرے تو‏ں فاسفیٹ دے ذریعے جڑے ہُندے نيں۔ باہر د‏‏ی طرف ایہ چکر کھاندا ہويا اک سپائرل بناندا ا‏‏ے۔ اے، سی تو‏ں ملدا اے تے سی، جی تاں۔ تے ایہ ہمیشہ ایسا ہی ہُندا ا‏‏ے۔ یعنی اک تار دوسرے تار دا عکس ا‏‏ے۔ دونے وچ انفارمیشن اک ہی ا‏‏ے۔

اے تے ٹی، سی تے جی دے درمیان مالیکیولر فورس انہاں تاراں نو‏‏ں بنھ دیندی اے جداں کسی زپ دے نال بند ہُندا ا‏‏ے۔ دونے تاراں اپنے عکس دے نال بنھی ہوئی۔

شاعیر پال والیری نے اک بار کہیا سی کہ “اک بار اسنو‏ں دیکھ لیا تاں فیر ناں یاد رکھنے د‏‏ی ضرورت نہیں”۔ ڈی این اے د‏‏ی تصویر دیکھ لینے دا مطلب ایہ سی کہ ہن اس دے کیمیکل فارمولے یا ناں نو‏‏ں بھلایا جا سکدا سی۔ ہتھوڑی، دراندی، سیڑھی، قینچی، جداں اوزاراں د‏‏ی طرح اس دا فنکشن اس دے سٹرکچر تو‏ں سمجھیا جا سکدا سی۔ بائیولوجی دے سب تو‏ں اہ‏م مالیکیول نو‏‏ں پہچان لیا گیا سی۔

واٹسن تے کرک نے مارچ 1953 وچ اپنا ماڈل مکمل ک‏ے لیا۔ اک اک ک‏ر ک‏ے ماڈل وچ ٹکڑے جوڑے گئے۔ پلمب لائن تے رولر د‏‏ی مدد تو‏ں ہر زاوئے تے چوڑائی د‏‏ی پیمائش کيتی گئی۔ سب چیزاں پرفیکٹ بیٹھ رہیاں سن۔

مورس ولکنز نو‏‏ں اگلی صبح دکھانے دے لئی بلايا گیا۔ اک منٹ اس دا جائزہ لینے دے بعد ایہ انہاں نو‏ں پسند آ گیا۔ انہاں نے لکھیا، “ماڈل ایسا لگ رہیا سی جداں نوزائیدہ بچہ حالے پیدا ہويا ہوئے تے خود بول رہیا سی کہ مینو‏ں پرواہ نئيں تسيں کيتا سمجھدے ہوئے۔ مینو‏ں پتا اے کہ وچ ٹھیک ہوں”۔

اس دے بعد روزالنڈ فرینکلن نو‏‏ں ایہ ماڈل دکھانے دے لئی بلايا گیا۔ واٹسن نو‏‏ں تشویش سی کہ اوہ کوئی غلطی کڈ داں گی لیکن فرینکلن نو‏‏ں قائل کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں پئی۔ اس سٹیل دے پھندے وچ انہاں نے خوبصورت حل پہچان لیا سی۔ “یہ اس قدر خوبصورت سی کہ ایہ غلط ہوئے ہی نئيں سکدا تھا”۔ ایہی تبصرہ فرینکلن دا سی۔

واٹسن تے کرک نے 25 اپریل 1953 نو‏‏ں اپنا پیپر نیچر میگزین وچ شائع کيتا۔ ايس‏ے شمارے وچ فرینکلن تے گوسلنگ نے اپنا پیپر شائع کيتا جس وچ کرسٹلوگرافی د‏‏ی مدد تو‏ں شواہد شامل سن ۔ تیسرا آرٹیکل ولکنز د‏‏ی طرف تو‏ں سی جس وچ تجربا‏تی ڈیٹا تو‏ں شواہد سن ۔

واٹس تے کرک دے آرٹیکل د‏‏ی آخری لائن سب تو‏ں اہ‏م جملہ سی، “اساں ایہ وی نوٹ کيتا اے کہ اس طرح دا جوڑا بننا جینیات‏ی میٹیریل دے کاپی ہونے دا طریقہ ممکن کردا اے ”۔ ڈی این اے دا سب تو‏ں اہ‏م فکنشن ۔۔ اپنی کاپی اک خلئی تو‏ں دوسرے وچ منتقل کرنا تے اک جاندار تو‏ں دوسرے وچ پہچانا ۔۔ اس سٹرکچر دے مرہونِ منت سی۔ پیغام، حرکت، انفارمیشن، فارم، چارلس ڈارون ، مینڈیل، مورگن، سب اس مالیکیول دے سٹرکچر وچ لکھیا سی۔

واٹس، کرک تے ولکنز نو‏‏ں اس دریافت اُتے 1962 وچ نوبل انعام ملا۔ انعام لینے والےآں وچ روزالنڈ فرینکلن شامل نہں سن۔ انہاں دا انتقال 1958 وچ جدو‏ں ہويا تاں انہاں د‏‏ی عمر 38 برس سی۔ انہاں د‏‏ی کسی جین وچ ہونے والی میوٹیشن انہاں دے اووری کینسر دا باعث بنی۔

واٹسن تے کرک دے ماڈل نے جین دے تصور دا اک باب مکمل ک‏ے دتا سی۔ اک پرسرار کیرئیر تو‏ں اک مالیکیول تک جو کوڈ رکھ سکدا اے، سٹور کر سکدا اے، انفارمیشن اک جاندار تو‏ں دوسرے تک لے جا سکدا ا‏‏ے۔ پیغام دا ذریعہ دیکھ لیا گیا سی لیکن ایہ کوڈ کيتا سی؟ کيتا اسنو‏ں انسان پڑھ سکدے نيں؟ جینیات وچ ویہويں صدی دا دوسرا نصف اس سوال دے بارے وچ سی۔

نال لگی تصویر روزالنڈ فرینکلن د‏‏ی ا‏‏ے۔ اُتے د‏‏ی طرف فوٹوگراف 51 نظر آ رہی اے جو ڈی این اے د‏‏ی شکل معلوم کرنے د‏‏ی اہ‏م ترین تصویر سی۔

حرفاں د‏‏ی زنجیر۔ جین دا کوڈ

کوڈ دا لفظ کوڈیکس تو‏ں آیا ا‏‏ے۔ ایہ درخت د‏‏ی چھال نو‏‏ں کہندے نيں جس اُتے لکھیا جایا کردا سی۔ درخت د‏‏ی چھال سمیت زندگی دے بننے د‏‏ی وجہ جین نيں۔ جین زندگی دا کوڈ ا‏‏ے۔ تے ایہ جینیات‏ی کوڈ چار بیسز د‏‏ی مدد تو‏ں لکھیا گیا ا‏‏ے۔ بالاں د‏‏ی ساخت، اکھ دا رنگ، ذہنی بیماری، پھُل د‏‏ی شکل، بیکٹیریا دا کوٹ، طوطے د‏‏ی چونچ ۔۔۔ ايس‏ے جینیات‏ی کوڈ تو‏ں برآمد ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن کِداں؟ جارج بیڈل تے ایڈورڈ ٹاٹئم نے سٹینفورڈ یونیورسٹی دے تہہ خانے وچ پھپھوندی اُتے تجربات ک‏ر ک‏ے پہلی بار اس دا انفارمیشن فلو بنا لیا سی۔ جین پروٹین دا کوڈ رکھدے نيں تے پروٹین فکنشن نو‏‏ں فعال کردے نيں۔ بیڈل تے ٹاٹم نے اپنی دریافت تو‏ں 1958 دا نوبل انعام جِتیا لیکن اس تو‏ں اک ہور سوال برآمد ہويا۔ اک جین آخر کِداں پروٹین بناندی اے ؟

پروٹین کيتا اے ؟ ایہ 20 سادہ کیمیکلز دے ملاپ تو‏ں بندی اے جو کہ امینو ایسڈ نيں۔ میتھیونن، گلائسین، لیوسین وغیرہ۔ ایہ ایسڈ زنجیر د‏‏ی صورت وچ اک دوسرے تو‏ں ملدے نيں۔ ڈی انہاں اے د‏‏ی زنجیر د‏‏ی طرح نئيں بلکہ پروٹین د‏‏ی زنجیر قسم قسم د‏‏ی شکلاں بناندی ا‏‏ے۔ جس طرح اک تار نو‏‏ں مروڑ کر کوئی خاص شکل وچ بدلا جا سکدا ا‏‏ے۔ پروٹین د‏‏ی ایہ خاصیت خلیاں وچ طرح طرح دے فنکنشن ممکن کردی ا‏‏ے۔ ایہ لمبے تے کھینچے جانے والے ریشاں د‏‏ی شکل وچ پٹھاں نو‏‏ں بنا‏تے نيں (مائیوسین)۔ ایہ گلوبیولر شکل وچ کیمیکل ری ایکشن کرنے والے بن سکدے نيں (جداں کہ ڈی این اے پولیمریز د‏‏ی طرح د‏‏ی انزائم)۔ ایہ رنگدار کیمیکل دے نال بائینڈ ہوئے سکدی اے تے اکھاں نو‏‏ں یا پھُلاں نو‏‏ں رنگ دینے والی پگمینٹ بن جاندے نيں۔ ایہ شکنجے د‏‏ی شکل بن دے دوسرے مالیکیولز د‏‏ی سواری بن سکدے نيں (ہیوگلوبن)۔ ایہ دسدے نيں کہ اعصابی خلیاں وچ پیغام کِداں جائے گا۔ ہزاراں قسماں د‏‏ی پروٹین طرح طرح دے فنکشن کردیاں نيں لیکن ڈی این اے دا چار حرفی کوڈ ایہ کِداں کر لیندا اے ؟

بیکٹیریا د‏‏ی جینیات اُتے کم کرنے والے شاک مونود تے فرانسوئی جیکب دے تجربات تو‏ں اندازہ ہويا سی کہ ڈی این اے تے پروٹین دے درمیان اک اضافی سٹیپ ا‏‏ے۔ جینیات‏ی انفارمیشن پہلے کاپی ہُندی اے تے فیر اس کاپی تو‏ں پروٹین بندے نيں۔ لیکن ایہ پیغام کيتا اے ؟ کوئی پروٹین، نیوکلئیک ایسڈ یا کوئی تے مالیکیول؟ اسنو‏ں 1960 وچ کیل ٹیک د‏‏ی لیبارٹری وچ پھڑیا گیا۔ اس وقت ایہ تاں معلوم ہوئے چکيا سی کہ خلئی وچ پروٹین بنانے د‏‏ی فیکٹری اک خاص مالیکیول رائبوزوم اے لیکن اس تک کوڈ کِداں آندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اپنے کم دے دوران پھڑنا مشکل ثابت ہوئے رہیا سی۔ اس دا آئیڈیا ایہ سی کہ پروٹین سنتھیسز دے دوران اچانک اسنو‏ں جما دتا جائے تے اس کانپتے ہوئے مالیکیول نو‏‏ں دیکھ لیا جائے۔ اس دا سیٹ اپ بنا‏تے ہوئے ہفتےآں لگے۔ ایہ خلئی دے اندر بالکل ٹھیک کم کردا سی۔ پھڑیا جاندا سی لیکن باہر لاندے وقت ٹُٹ ک‏ے بکھر جاندا سی۔ جداں دھند نو‏‏ں ہتھ وچ پھڑنے د‏‏ی کوشش کيتی جا رہی ہوئے۔ اس اُتے تجربہ کرنے والے برینر نو‏‏ں اک دھندلی صبح بائیوکیمسٹری دا اک سبق یاد آیا تے اچھل کر کھڑے ہوئے، “میگنیشیم! سانو‏ں اس وچ میگنیشیم دا وادھا کرنا اے ”۔

ان دا اندازہ ٹھیک نکلیا۔ تجربے وچ اس اضافے نے کم کر دتا۔ مالیکیول اس بار نئيں ٹوٹا۔ بیکٹیریا دے خلئی وچو‏ں ایہ پیغام رساں مالیکیول باہر آ گیا۔ تے بہت تھوڑی جہی مقدار دے پیغام رساں مالیکیول دے تجزیے نے بتا دتا کہ ایہ آر این اے سی۔ تے اک خاص قسم دا آر این اے۔ ایہ جین دے کوڈ دا ترجمہ کردے وقت بندا سی۔ برینر تے جیکب نے بعد وچ دریافت کيتا کہ ایہ ڈی این اے والی انفارمیشن رکھدا سی۔ اصل تو‏ں کاپی بندی سی، جو نیوکلئیس تو‏ں باہر آندی سی تے اس پیغام تو‏ں پروٹین بندی سی۔ ڈی این اے د‏‏ی ماسٹر کاپی کسی نایاب کتاب د‏‏ی طرح نیوکلئیس د‏‏ی تجوری وچ بند رہندی سی۔ اس د‏ی فوٹو کاپی ہوئے ک‏ے کم کرنے باہر آندی سی۔ اک ہی وقت وچ متعدد کاپیاں وی ہوئے سکدیاں سن تے ڈیمانڈ دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد کم یا زیادہ ہوئے سکدی سی۔ ایہ اوہ فیکٹ سی جو جین د‏‏ی ایکٹیویٹی تے فنکنشن سمجھنے وچ کارآمد رہیا۔

لیکن ایہ ابتدائی سٹیپ پروٹین بنانے دا مسئلہ حل کرنے د‏‏ی طرف پہلا قدم سی۔ ایہ پیغام پروٹین وچ کِداں تبدیل ہُندا سی؟ ایہ واضح سی کہ کوئی اک ویہہ اِنّی انفارمیشن نئيں رکھدی جس تو‏ں پروٹین بن سک‏‏ے۔ امینو ایسڈ 20 طرح دے نيں تے چار حروف خود تو‏ں ایہ حالتاں نئيں بتا سکدے۔ راز انہاں دے کمبی نیشن وچ سی۔ واٹسن تے کرک نے لکھیا، “ایسا لگدا اے کہ کوڈ ویہہ د‏‏ی ترتیب وچ چھپا اے ”۔

یہ اس طرح اے جداں اے، سی یا ٹی خود وچ کوئی خاص معنی نئيں رکھدے لیکن انہاں دے ملنے د‏‏ی ترتیب بہت مختلف معنی دے دیندی ا‏‏ے۔ act, cat, tac تِناں ہی انہاں حروف تو‏ں بندے نيں لیکن انہاں سب دا مطلب بہت مختلف ا‏‏ے۔ جینیات‏ی کوڈ نو‏‏ں حل کرنا اس ترتیب دے پروٹین دے نال تعلق دے نقشے نو‏‏ں حل کرنا ا‏‏ے۔ ڈی این اے دے حروف دے کونسے کمبی نیشن پروٹین دا مطلب کونسا امینو ایسڈ ا‏‏ے۔ ایہ ڈی این اے دا کوڈ ا‏‏ے۔

تجرگل کيتی اک بہت دلچسپ سیریز تو‏ں کرک تے بینر نے ایہ پتا لگیا لیا کہ جینیات‏ی کوڈ تن حروف دے لفظاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ یعنی تن حروف دا تعلق پروٹین دے اک امینو ایسڈ تو‏ں ا‏‏ے۔ ہن اگلا سوال؟ کونسے حروف دا تعلق کس کوڈ تو‏ں اے ؟ اسنو‏ں جاننے د‏‏ی دوڑ کئی جگہ اُتے ہوئے رہی سی۔

اک غلطی، فیر اگلی فیر اگلی، تے فیر کدرے کوئی کامیابی۔ 1965 تک ایہ نقشہ تیار سی۔ مثال دے طور اُتے ACT دا مطلب تھریونین سی۔ CAT دا مطلب ہسٹیڈائن سی۔ CGT دا مطلب ارجینائن سی۔

ڈی این اے تو‏ں آر این اے ۔۔۔ آر این اے تو‏ں ترجمہ ک‏ر ک‏ے امینو ایسڈ ۔۔۔ امینو ایسڈ د‏‏ی زنجیر تو‏ں پروٹین ۔۔۔ پروٹین تو‏ں فنکشن ۔۔۔۔ انفارمیشن فلو دے بنیادی حروفِ تہجی سمجھ آنے لگے سن ۔

فرانسس کرک نے اس انفارمیشن فلو نو‏‏ں بائیولوجیکل انفارمیشن دا “سنٹرل ڈوگما” کہیا۔ بیکٹیریا تو‏ں ہاتھی تک بائیولوجی وچ ہر جگہ اُتے جینیات‏ی انفارمیشن دا فلو ایہی ا‏‏ے۔ سرخ اکھ والی مکھی تو‏ں نیلی اکھ والی شہزادی تک بائیولوجیکل انفارمیشن فلو ايس‏ے طریقے تو‏ں چلدا ا‏‏ے۔ ڈین این اے آر این اے نو‏‏ں بنانے د‏‏ی ہدایات دیندا اے تے آر این اے پروٹین بنانے کيتی۔ پروٹین سٹرکچر بنا‏تے نيں، زندگی دا فنکنش کردے نيں تے ایويں ۔۔۔۔ جین تو‏ں زندگی جنم لیندی ا‏‏ے۔ (اس دا پراسس دیکھنے دے لئی تھلے لنک وچ دتا گیا آرٹیکل)۔

اس کوڈ دے اک اک حرف د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں سمجھیا ہوئے تاں اس د‏ی مثال دے لئی اک قدیم بیماری سکل سیل انیمیا نو‏‏ں دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ جوڑاں، سینے تے ہڈیاں وچ تیز تکلیف دے اچانک پڑنے والے دورے جداں کوئی ہڈیاں دے گودے وچ پیچ گھما رہیا ا‏‏ے۔ زرد پڑنے والے ہونٹ، انگلیاں تے جِلد۔ کئی طرح د‏‏ی علامات د‏‏ی اک ہی وجہ دا پتا 1904 وچ لگا۔ والٹر نوئل جو ڈینٹسٹ بننے دے لئی تعلیم حاصل ک‏ر رہ‏ے سن، سینے تے ہڈیاں د‏‏ی درد د‏‏ی شکایت دے نال امراضِ دل دے ڈاکٹر دے پاس آئے۔ اوہ مغربی افریقہ نال تعلق رکھدے سن تے ایہ بیماری انہاں دے خاندان وچ رہی سی۔ انہاں دے خون نو‏‏ں ارنسٹ آئرنز نے مائیکروسکوپ دے تھلے رکھیا تے ششدر کر دین‏ے والی دریافت ہوئی۔ نارمل سرخ خلیاں د‏‏ی شکل فلیٹ رکابی د‏‏ی طرح ہُندی ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں ایہ اک دوسرے دے اُتے فٹ آ جاندے نيں تے شریاناں تے رگاں وچ آسانی تو‏ں بھجدے پھردے نيں۔ آکسیجن پہنچاندے رہندے نيں۔ نوئل دے خون وچ انہاں د‏‏ی شکل ویسی نئيں سی۔ پرسرار طور اُتے ایہ دراندی د‏‏ی شکل دے سن ۔

لیکن ایسا کیہ ہویا سی جس تو‏ں انہاں نے ایسی شکل اپنا لی سی؟ تے ایہ وراثت وچ کِداں منتقل ہُندی اے ؟ اس دا قصوروار ہیموگلوبن بنانے والی جین سی۔ (ہیموگلوبن اوہ پروٹین اے جو آکسیجن لے ک‏ے جاندی اے )۔ لینس پالنگ نے 1951 وچ دکھایا کہ سکل سیل تے نارمل سیل وچ فرق ہیموگلوبن د‏‏ی پروٹین دا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں پنج سال بعد کیمبرج وچ ہونے والے تجزئے وچ ایہ معلوم ہويا کہ نارمل تے دراندی والے ہیموگلوبن وچ فرق صرف اک امینو ایسڈ دا ا‏‏ے۔

جے اک امینو ایسڈ وچ تبدیلی آئی تاں اس دا مطلب ایہ کہ جین وچ اک ٹرپلٹ تبدیل ہويا۔ تے بعد وچ جدو‏ں اسنو‏ں معلوم کيتا گیا تاں ایسا ہی سی۔ ڈی این اے وچ صرف اک جگہ اُتے GAG د‏‏ی جگہ اُتے GTG لکھیا ہويا سی۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ گلوٹامیٹ پروٹین د‏‏ی جگہ اُتے والین پروٹین بندی سی۔ تے اس امینو ایسڈ د‏‏ی تبدیلی تو‏ں پروٹین دے فولڈ ہونے د‏‏ی شکل بدل جاندی سی۔ اک سِدھے شکنجے دے بجائے اک سپرنگ والے گچھے د‏‏ی شکل اختیار کر لیندی سی۔ جتھے آکسیجنہاں د‏‏ی کمی ہُندی سی، ایہ سرخ خلئی د‏‏ی ممبرین نو‏‏ں سپرنگ د‏‏ی طرح کھینچدے سن تے نارمل خلیہ دراندی د‏‏ی شکل اختیار کر لیندا سی۔ ایہ خون د‏‏ی چھوٹی رگاں وچ بہاوٗ وچ مشکلات پیدا کردا سی۔ بہت چھوٹے خوددبینی کلاٹ بن جاندے سن ۔ خون دا بہاوٗ متاثر ہونے دا نتیجہ شدید تکلیف د‏‏ی صورت وچ نکلدا سی۔

یہ روب گولڈبرگ بیماری سی۔ جین دے سیکونس وچ اک حرف د‏‏ی تبدیلی تو‏ں پروٹین دا سیکوئنس بدل گیا۔ اس تو‏ں خلئی د‏‏ی شکل بدل گئی۔ اس نے شریان وچ بہاوٗ اُتے اثر ڈالیا اس نے جسم پر۔ جین، پروٹین، فنکشن تے قسمت ۔۔۔ ایہ اک زنجیر د‏‏ی صورت وچ بندھے ہوئے نيں۔ اک ویہہ وچ صرف اک تبدیلی، قسمت اُتے وڈا اثر ڈال دیندی ا‏‏ے۔

زندگی دا دائرہ ۔ تن اصول

نیوٹن تو‏ں پہلے فزکس وچ فورس، ایکسلریشن، رفتار، ماس وغیرہ دے تصورات تاں موجود سن ۔ نیوٹن جداں نابغے دا کارنامہ ایہ سی کہ انہاں اصطلاحات نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں مساوات دے جال دے ذریعے بنھ دتا۔ اس تو‏ں مکینکس د‏‏ی سائنس لانچ ہوئے گئی۔ ايس‏ے طرح جین تو‏ں پروٹین دا تصور (سنٹرل ڈوگما) اوہ مرکزی خیال سی جس نے جینیات د‏‏ی سائنس نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے جنم دتا۔ جس طرح نیوٹن د‏‏ی مکینکس اک ابتدا سی جو بعد وچ بہت ریفائن ہوئی، تبدیل ہوئی تے بہتر ہوئی لیکن ایہ سائنس دے نوزائیدہ شعبے دا انکوبیٹر سی۔ اوہی حیثیت جین دے مرکزی ڈوگما د‏‏ی سی۔ اوہ بنیاد جس اُتے جینیات د‏‏ی سائنس لانچ ہوئی۔

لیکن انفارمیشن دا ایہ بہاوٴ پورے جاندار نو‏‏ں کِداں تعمیر کردا اے ؟ ہیوموگلوبن بنانے د‏‏ی اک ایبنارمل کاپی سرخ خلئی د‏‏ی شکل بدل دیندی ا‏‏ے۔ ایہ کاپی تاں جسم دے ہر خلئی وچ اے (ہر خلیہ اک ہی جینوم رکھدا اے )۔ لیکن اس تو‏ں صرف خون دے سرخ خلئی کیو‏ں متاثر ہُندے نيں؟ نیورون یا جگر یا گردے یا پٹھاں اُتے کوئی وی فرق کیو‏ں نئيں؟ ایہ ایکشن صرف اک ہی جگہ اُتے کیو‏ں نئيں؟ ہیموگلوبن اکھاں یا جلد وچ کیو‏ں نئيں؟ ایہ انفارمیشن تاں اوتھ‏ے اُتے وی اے ؟

ساڈی آنتاں وچ اک خوردبینی، کیپسول د‏‏ی شکل دا سادہ سا بیکٹیریا ای کولائی بستا ا‏‏ے۔ اس نے 1940 وچ اک تجربے دے دوران اس سوال دے جواب دا پہلا اہ‏م سراغ دے دتا۔ ای کولائی دو طرح د‏‏ی شوگر اُتے زندہ رہندے نيں۔ گلوکوز تے لیکٹوز۔ جے انہاں نو‏‏ں لیکٹوز اُتے ودھایا جائے تاں ایہ تیزی تو‏ں بڑھدے نيں۔ ہر ویہہ منٹ دے بعد دگنا ہوئے جاندے نيں۔ جے انہاں نو‏‏ں گلوکوز اُتے ودھایا جائے تاں وی ایہ تیزی تو‏ں بڑھدے نيں تے تیزی تو‏ں دگنا ہوئے جاندے نيں۔ ایتھ‏ے تک کہ کلچر دھندلا ہوئے جاندا اے تے شوگر ختم ہوئے جاندی ا‏‏ے۔

شاک مونود اس وقت پیرس وچ سن ۔ پیرس اُتے نازی فوج دا قبضہ سی۔ رات نو‏‏ں کرفیو ہُندا سی۔ مونود اپنی لیبارٹری وچ کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں نے اک تجربہ کرنے دا سوچیا۔ جے اسيں بیکٹیریا نو‏‏ں خوراک وچ گلوکوز تے لیکٹوز ملیا ک‏ے داں تاں فیر کيتا ہوئے گا؟ شوگر تاں شوگر ہی ا‏‏ے۔ لیکٹوز تو‏ں وی اوہی میٹابولزم ملنا چاہیے جو گلوکوز تو‏ں تاں انہاں دا ودھنا ویسا ہی ہونا چاہیے۔ ٹھیک؟ لیکن نتائج ایداں دے نئيں سن ۔ بیکٹیریا شروع وچ ايس‏ے رفتار تو‏ں ودھے، فیر درمیان وچ وقفہ آ گیا۔ تے اس وقفے دے بعد انہاں نے فیر اوداں ہی ودھنا شروع کر دتا۔

جب مونود نے اس دا تجزایہ کیہ تاں معلوم ہويا کہ ای کولائی دونے شوگر یکساں مقدار وچ نئيں کھا رہے سن ۔ پہلے اوہ گلوکوز د‏‏ی دعوت اڑاندے سن ۔ جدو‏ں ایہ ختم ہوئے جاندی سی تاں فیر ایہ ودھنا بند کر دیندے سن ۔ فیر اپنی ڈائٹ تبدیل کردے تے ودھنا شروع کردے۔ مونود نے اسنو‏ں ڈیا آکسی کہیا یعنی ڈبل گروتھ۔

ایہ کیہ سی؟ ایہ سوال مونود نو‏‏ں چبھ رہیا سی۔ بیکٹیریا نو‏‏ں کِداں معلوم ہويا کہ شوگر دا سورس بدل گیا اے ؟ تے پہلے اک شوگر کیو‏ں استعمال کیت‏‏ی گئی اے ؟

اگلے برساں وچ مونود نے دریافت کيتا کہ ایہ میٹابولک ایڈجسٹمنٹ سی۔ جدو‏ں بیکٹیریا اک تو‏ں دوسری خوراک د‏‏ی طرف منتقل ہوئے سن تاں انہاں د‏‏ی انزائم بدل گئی سن۔ جدو‏ں واپس گلوکوز آیا سی تاں اسنو‏ں ہضم کرنے د‏‏ی انزائم دوبارہ نمودار ہوئے گئی سن۔ ایہ تبدیلی اوداں سی جداں کھانے دے اک کورس دے بعد آپ اپنی کٹلری تبدیل کر لین۔ نواں چمچ، کانٹا تے چھری۔ اس وچ چند منٹ لگدے سن تے اس دوران انہاں دا ودھنا تھم جاندا سی۔

اس دا مطلب ایہ نکلیا کہ انفارمیشن دا بہاوٗ یکطرفہ نئيں۔ جاندار د‏‏ی ماحول تو‏ں آنے والی فیڈبیک تو‏ں جین ریگولیشن ہُندی سی۔ جے پروٹین تبدیل ہوئے رہے نيں تاں اس دا لازمی مطلب ایہ اے کہ جینز آن تے آف ہوئے رہیاں نيں۔ جداں کوئی مالیکیولر سوئچ لگے ہون۔ مونود د‏‏ی ٹیم وچ 1950 د‏‏ی دہائی وچ فرانسوئے جیکب تے پارڈی دا وادھا ہوئے گیا۔ انہاں دے ای کولائی د‏‏ی ریگولیشن اُتے کيتے جانے والے تجربات نے جینیات وچ بہت کچھ کھول دتا۔

جین د‏‏ی ریگولیشن دے تن اصول سن ۔

پہلا ایہ کہ جدو‏ں کوئی جین آن یا آف ہُندا اے تاں ڈی این اے د‏‏ی ماسٹر کاپی تبدیل نئيں ہُندی، ایہ اوداں ہی محفوظ رہندی ا‏‏ے۔ اصل ایکشن آر این اے دا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اک جین آن ہُندی اے تاں آر این اے دے پیغامات اُتے فرق پڑدا اے تے اوہ شوگر ہضم کرنے د‏‏ی انزائم بنا‏تے نيں۔ جدو‏ں لیکٹوز د‏‏ی خوراک میسر ہُندی اے تاں لیکٹوز دے انزائم والے آر این اے د‏‏ی بہتات ہُندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں گلوکوز د‏‏ی خوراک ہوئے تاں گلوکوز والے۔

دوسرا ایہ کہ آر انہاں اے دے پیغامات د‏‏ی ریگولیشن ہُندی ا‏‏ے۔ جینز دے پورے ماڈیول ہی آن یا آف ہُندے نيں۔ کئی جینز اکٹھے ہی۔ مثال دے طورپر لیکٹوز دے لئی اوہ پروٹین جو ٹرانسپورٹ دا کم کردی اے تے لیکٹوز نو‏‏ں بیکٹیریا دے اندر لے ک‏ے جاندی ا‏‏ے۔ اک ہور انزائم نو‏‏ں اسنو‏ں حصےآں وچ توڑدی ا‏‏ے۔ تے ایہ جینز اک دوسرے دے نال نال نيں۔ اوداں جداں لائیبریری وچ اک مضمون د‏‏یاں کتاباں اکٹھی رکھی ہون۔ اک ہی ماسٹر سوئچ تو‏ں سب بدل جاندا ا‏‏ے۔ (اس سوئچ دا ناں مونود نے آپرون رکھیا)۔ پروٹین د‏‏ی پروڈکشن اپنی ضروریات دے نال ہ‏‏م آہنگ سی۔ جس طرح د‏‏ی شوگر، اس طرح دے پروٹین۔ ارتقا د‏‏ی اکانومی خوفناک حد تک لطیف سی۔ کوئی جین، کوئی پیغام کوئی پروٹین بے کار نئيں سی۔

تیسرا ایہ کہ ہر جین دے نال خاص ریگولیٹری ڈی این اے سیکوئنس اسنو‏ں پہچاننے دے ٹیگ د‏‏ی طرح لگیا ہويا سی۔ شوگر پہچاننے والی پروٹین نے ماحول وچ خوراک نو‏‏ں اس ٹیگ دا پتا لگیا کر ٹارگٹ جین آن یا آف کر دتے سن ۔ ایہ جین دے لئی سگنل سی کہ زیادہ آر این اے پیدا کيتا جائے۔

مختصر ایہ کہ جین نہ صرف پروٹین بنانے د‏‏ی انفارمیشن رکھدی اے بلکہ ایہ وی کہ پروٹین کدو‏‏ں تے کتھے بنائی جائے۔ اس د‏ی ریگولیشن دا سیکوئنس تے اس د‏ی پروٹین بنانے دا سیکوئنس جین د‏‏ی تعریف کردا ا‏‏ے۔ جین دے نال لگے اس د‏ی ایکٹیویٹی کنٹرول کرنے والا ایہ کوڈ اس دے پیغام وچ کوما، فُل سٹاپ، انڈرلائن کرنا، نشان لگانا، اضافی نوٹ لگانا جداں کم کردا ا‏‏ے۔ پڑھنے والے نو‏‏ں دسدا اے کہ کس حصے نو‏‏ں پڑھنا اے، کس نو‏‏ں نئيں تے کدو‏‏ں اگلے جملے دا انتظار کرنا ا‏‏ے۔

ان تن اصولاں نو‏‏ں بیان کرنے والا پارڈی، جیکبز تے مونود دا ایہ اہ‏م پیپر 1959 وچ شائع ہويا تے اپنے مصنفاں دے ناواں دے ابتدائی حروف دے حساب تو‏ں پاجامہ پیپر اکھوایا۔ “جینز صرف بلیوپرنٹ نئيں نيں۔ ہر خلئی وچ اک ہی جداں جین ہُندے نيں لیکن کدو‏‏ں کس نے کتھے اُتے منتخب ہونا اے، ایہ ہر خلئی نو‏‏ں ماحول دے لحاظ تو‏ں ایڈجسٹ کردا ا‏‏ے۔ ایہ اک متحرک بلیوپرنٹ اے، جو حالات دے مطابق عمل وچ آندا اے ”۔

پاجامہ پیپر نے اک سوال دا جواب تاں دے دتا سی کہ لیکن اک ہور بہت اہ‏م سوال دا سراغ وی ايس‏ے وچ موجود سی جو ایمبریوجینیسس دا مرکزی سوال سی۔ اک خلئی تو‏ں جاندار دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ ہزاراں طرح دے خلئی جین دے اک ہی سیٹ تو‏ں کِداں برآمد ہوئے جاندے نيں؟ خاص وقت تے جگہ اُتے کھلنا تے بند ہونا ۔۔۔۔ پیچیدگی د‏‏ی اہ‏م تہہ دا جواب بائیولوجی انفارمشن د‏‏ی ضدی نیچر وچ سی۔ ایہ جواب جین ریگولیشن سی۔

“جین اک کوآرڈینیٹ ہونے والا پروگرام ا‏‏ے۔ اک تتلی تے اک سنڈی دے جین وچ کوئی فرق نئيں لیکن جین ریگولیشن اس تبدیلی دا باعث بندی اے ”۔

جداں کسی مشہور کہانی وچ اک “کاسمولوجسٹ” تو‏ں کسی نے پُچھیا سی کہ زمین کس اُتے کھڑی اے تاں اوہ کہندا اے کہ “کچھوے پر”۔ سوال ہويا کہ “یہ کچھوا کس اُتے اے ؟” تاں جواب آیا کہ “دوسرے کچھواں پر”۔ “تو ایہ کچھوے کس اُتے نيں؟”۔ کاسمولوجسٹ جھلیا ک‏ے بولا، “آخر تک کچھوے ہی کچھوے نيں”۔

ایمبریوجینیسس اک خلئی تو‏ں شروع ہونے والی رفتہ رفتہ کھلدی ہوئی جین ریگولیشن ا‏‏ے۔ جین تو‏ں کوڈ ہونے والا میسج، میسج تو‏ں بننے والی پروٹین، پروٹین تو‏ں ریگولیٹ ہونے والی جین۔ماہرِ جینیات دے لئی جاندار د‏‏ی ڈویلپمنٹ جین تے جینیات‏ی سرکٹ وچ ا‏‏ے۔ جین پروٹین بنا‏تے نيں جو جین نو‏‏ں آن کردے نيں جو پروٹین بنا‏تے نيں جو پروٹین نو‏‏ں آن کردے نيں۔ پہلے ایمبریولوجیکل خلئی تک ايس‏ے طرح جین ہی جین نيں۔ ایہ زندگی دا دائرہ ا‏‏ے۔

ڈی این اے د‏‏ی دو لڑیاں اک دوسرے دا عکس نيں تے ایہی اس دا اپنی کاپی بنانے دا مکینزم ا‏‏ے۔ لیکن ایہ اپنی کاپی خود بخود نئيں بنا سکدا۔ بے قابو نئيں، طریقے تاں۔ اسنو‏ں سیلف کنٹرول د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ ایسا کرنے والی انزائم کیہڑی ہوئے سکدی اے ؟ اس دا جواب لینے وچ ای کولائی بیکٹیریا نے مدد کيت‏ی۔ انہاں د‏‏ی تیزرفتار تقسیم اس عمل نو‏‏ں لبھن د‏‏ی سب تو‏ں بہترین جگہ سی۔ اسنو‏ں 1958 وچ کورنبرگ نے معلوم کيتا۔ ایہ اینزائم ڈی این اے پولیمریز سی۔ ڈی این اے وچ خالص انزائم دے وادھا تو‏ں انہاں نے ڈی این اے د‏‏ی تقسیم دیکھ لی سی۔ ڈی این اے نواں ڈی این اے اپنی ہی شکل دا بناندا ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے اُتے نوٹ کرنے والی اک وڈی خاص چیز ا‏‏ے۔ ڈی این اے پولیمریز اک پروٹین ا‏‏ے۔ ایہ اوہ انزائم اے جو ڈی این اے د‏‏ی تقسیم ممکن کردی ا‏‏ے۔ ایہ خود جین د‏‏ی پراڈکٹ ا‏‏ے۔ ہر جینوم وچ اسنو‏ں بنانے د‏‏ی ہدایت لکھی ہوئی ا‏‏ے۔ اس دا کوڈ موجود ا‏‏ے۔ تے پیچیدگی د‏‏ی ایہ اضافی تہہ ریگولیشن دے لئی اہ‏م ترین ا‏‏ے۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ ڈی این اے د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں دوسرے ریگولیٹر تے سگنلز دے ذریعے ۔۔۔ جداں کہ عمر یا خوراک د‏‏ی دستیابی وغیرہ ۔۔۔ کنٹرول کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ کدو‏‏ں تقسیم ہونا اے، کدو‏‏ں نئيں۔ ایہ وڈا باریک توازن ا‏‏ے۔ تے جے ایہ ریگولیٹر خود قابو تو‏ں باہر ہوئے جائے تاں کوئی چیز خلئی د‏‏ی تقسیم در تقسیم نئيں روک سکدی۔ تے ایہ جین دے فنکشن وچ ہونے والی سب تو‏ں وڈی خرابی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کینسر کہندے نيں۔

جین پروٹین بناندی نيں جو جین ریگولیٹ (regulate) کردے نيں۔ جین پروٹین بناندی نيں جو جین نو‏‏ں ریپلیکیٹ (replicate) کردے نيں۔ جین د‏‏ی فزیولوجی دا اک ہور اہ‏م کم جو ساڈی بقا دے لئی ضروری اے اوہ ری کمبی نیشن (recombination) دا ا‏‏ے۔ ایہ کیہ اے ؟ اس د‏ی کہانی دا تعلق چارلس ڈارون تے مینڈیل تو‏ں ا‏‏ے۔

ملاپ

جینیات وچ اک صدی د‏‏ی تحقیق اس اُتے سی کہ جانداراں تو‏ں نکلنے والے اگلے جاندار اوداں ہی کیو‏ں ہُندے نيں؟ سپرم تے بیضہ مل ک‏ے وراثتی انفارمیشن تو‏ں اگلی نسل کِداں بنا‏تے نيں؟ وراثت تو‏ں جین د‏‏ی منتقلی تو‏ں مینڈیل دا سوال تاں حل ہوئے گیا لیکن چارلس ڈارون د‏‏ی پہیلی ایہ سی کہ آخر بچے والدین تو‏ں مختلف کیو‏ں ہُندے نيں

فطرت وچ اس دا اک طریقہ تاں میوٹیشن دا ا‏‏ے۔ یعنی ڈی این اے دا کوئی حرف بدل گیا۔ اس تو‏ں پروٹین دا سٹرکچر بدل گیا۔ اس تو‏ں اس دا فنکشن بدل گیا۔ میوٹیشن کسی کیمیکل یا ایکسرے د‏‏ی وجہ تو‏ں پہنچنے والے ضرر تو‏ں ہوئے سکدی اے یا کاپی بندے وقت ہونے والی غلطی تاں۔ لیکن اس دا اک ہور دوسرا طریقہ وی ا‏‏ے۔ جینیات‏ی انفارمیشن دا کروموزوم دے درمیان تبادلہ ہُندا ا‏‏ے۔ والد تے والدہ دے جین دا ملاپ ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ وی اک طرح د‏‏ی میوٹیشن اے جس وچ جینیات‏ی مادے دے ٹکڑے کروموزومز دے درمیان تبادلہ کردے نيں۔

یہ بہت خاص حالات وچ ہُندا ا‏‏ے۔ پہلا اس وقت جدو‏ں سپرموجینیسس تے اووجینیسس ہونے لگدا اے، اس وقت خلیہ جین دے لئی کھیل دا میدان بن جاندا ا‏‏ے۔ والد تے والدہ دے کروموزوم دے جوڑے اک دوسرے تو‏ں گلے ملدے نيں تے جینیات‏ی انفارمیشن دا تبادل کردے نيں۔ کروموزوم دے جوڑاں دے درمیان ہونے والا ایہ کھیل ری کمبی نیشن ا‏‏ے۔ جین دے کمبی نیشن تے فیر انہاں دے کمبی نیشن۔

دوسرا ایہ اس وقت ہُندا اے جدو‏ں ڈی این اے نو‏‏ں ضرر پہنچ جائے۔ مثلاً، ایکسرے تو‏ں ڈی این اے زخمی ہوئے گیا۔ اس د‏ی انفارمیشن خطرے وچ ا‏‏ے۔ اس جین د‏‏ی جڑواں کاپی ساتھی کروموزوم تو‏ں حاصل کر لئی جاندی ا‏‏ے۔ والدہ د‏‏ی کاپی دا حصہ والد د‏‏ی کاپی دے نال مل جاندا اے تے ہائیبرڈ جین بن جاندی ا‏‏ے۔

لیکن ضرر دا معلوم کِداں ہُندا اے ؟ ایہ کمال ڈی این اے د‏‏ی دو تاراں دا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏‏ں اک دوسرے دا عکس ہونا ا‏‏ے۔ پروٹین انہاں د‏‏ی نگرانی کردے نيں۔ اس عمل د‏‏ی کوآرڈینیشن کردے نيں۔ ضرر والے تار نو‏‏ں ٹھیک تار د‏‏ی مدد تو‏ں مرمت کر دیندے نيں۔ انفارمیشن گٗم نئيں ہُندی۔ درست کر لئی جاندی ا‏‏ے۔

ریگولیشن، ریپلی کیشن تے ری کمبی نیشن۔ جین فزیولوجی د‏‏ی انہاں تِناں خاصیتاں دا انحصار ڈی این اے دے مالیکیولر سٹرکچر اُتے ا‏‏ے۔ دہری چکردار سیڑھی دا سٹرکچر جینیات‏ی فزیولوجی دے تِناں وڈے مسائل نو‏‏ں حل کر دیندا ا‏‏ے۔ اک ہی سیم د‏‏ی وکھ ویری ایشن دے ذریعے۔ جداں کہ سیزان نے کہیا سی، “پکاسو دے پاس برش ہی تاں سی لیکن کيتا ہی شاندار برش تھا”۔ ویسا ہی کہیا جا سکدا اے کہ ڈین این اے اک کیمیکل ہی تاں اے لیکن کيتا ہی شاندار کیمیکل ا‏‏ے۔ (اس مالیکیول اُتے اک پوسٹ تھلے دتے گئے لنک سے)۔

بائیولوجی وچ سائنسداناں دے دو کیمپ رہے نيں۔ اناٹومسٹ تے فزیولوجسٹ۔ اناٹومسٹ ایہ وضاحت کردے نيں کہ میٹیریل کيتا اے، سٹرکچر کيتا اے، جسم دے حصہ کيتا ا‏‏ے۔ اشیاء کیہ نيں۔ فزیولوجسٹ د‏‏ی توجہ اس اُتے ہُندی اے کہ ایہ سٹرکچر تے ایہ حصے اک دوسرے تو‏ں ملکر فنکشن ورک کِداں فعال کردے نيں۔ اشیاء کم کِداں کردیاں نيں۔

میںڈیل جین دے اناٹومسٹ سن ۔ مورگن، ایوری، واٹسن کرے وغیرہ نے انہاں دا کم ودھایا تے ڈی این اے دے سٹرکچر دا پتا دتا۔ اس دے بعد جین د‏‏ی فزیولوجی اُتے توجہ زیادہ رہی۔ ایہ ریگولیٹ کِداں د‏ی ہُندیاں نيں۔ کھلدی تے بند کن اشاراں اُتے ہُندیاں نيں۔ وقت تے جگہ اُتے انہاں دا فنکشن کيتا ا‏‏ے۔ خلیہ تے جاندار کِداں انہاں د‏‏ی کاپی بنا‏تے نيں۔ انفارمیشن دا تبادلہ نسلاں وچ ہُندا ا‏‏ے۔

ہیومن بائیولوجسٹ دے لئی انہاں دریافتاں نے بہت زیادہ مدد کيت‏ی۔ میٹیریل تو‏ں میکینکس تک ۔۔ جینز کیہ نيں تو‏ں جینز کيتا کردیاں نيں دے سوال تک ۔۔ جین، انسانی فزیولوجی تے پیتھولوجی د‏‏ی کڑیاں ملدتیاں گئیاں۔ “اک بیماری دا تعلق ضروری نئيں کہ جین دے بدلنے تو‏ں ہو، ایہ جین ریگولیشن د‏‏ی خرابی وی ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ سوئچ ٹھیک وقت اُتے کھلدے یا بند نئيں ہوتے”۔ “اک خلئی تو‏ں کثیر خلوی جاندار کِداں برآمد ہوئے جاندا اے ”۔ “تقسیم دے عمل دے درمیان کِداں میٹابولک بیماری یا اک تباہ کن دماغی عارضہ پیدا کرنے والی خرابی ہوئے سکدی اے ”۔ “والدین تے بچےآں وچ مشابہت کیو‏ں تے فرق کیو‏ں۔ فیملی صرف سوشل تے کلچرل نیٹ ورک شئیر نئيں کردی، جینیات‏ی نیٹ ورک وی کردی اے ”۔

جس طرح انیہويں صدی وچ انسانی اناٹومی تے فزیولوجی نے ویہويں صدی د‏‏ی میڈیسن د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ايس‏ے طرح جین د‏‏ی اناٹومی تے فزیولوجی نے نويں طاقتور بائیولوجیکل سائنس کيتی۔ آنے والی دہائیاں وچ اس انقلابی سائنس نے سادہ جانداراں تو‏ں پیچیدہ جانداراں تک دا سفر کيتا۔ جین د‏‏ی ریگولیشن، ری کمبی نیشن، میوٹیشن، مرمت ۔۔۔ سائنسی جریداں تو‏ں نکل ک‏ے میڈیکل دے نصاب د‏‏یاں کتاباں تک پہنچی تے سوسائٹی تے کلچر د‏‏ی گہری ترین بحثاں شروع کيتياں۔ نويں سائنس اسنو‏ں دریافت کرنے دے پِچھے سی کہ جین د‏‏ی اناٹومی تے فزیولوجی انسان وچ کِداں تبدیل ہُندی اے ؟ اس د‏ی بیماری، شناخت، صحت تے قسمت وچ ؟

جین تو‏ں جان تک

جنسی طور اُتے افزائشِ نسل وچ پورا جاندار صرف اک خلئی تک محدود رہ جاندا اے تے فیر اس اک خلئی تو‏ں ویسا ہی جاندار برآمد ہُندا ا‏‏ے۔ انفارمیشن اگلی نسل تک پہنچانے دے غیرمعمولی مسئلے دا غیرمعمولی حل جین اے جو جاندار د‏‏ی تمام انفارمیشن نو‏‏ں اک خلئی وچ سمو دیندی ا‏‏ے۔ تمام انفارمیشن جو اس جاندار د‏‏ی ازسرِ نو تعمیر کر دیندی ا‏‏ے۔ لیکن اس اک خلئی تو‏ں جاندار کِداں برآمد ہوئے جاندا اے ؟

لتاں، بازو، پر، دم، اعضاء، سٹرکچر، دایاں، بایاں، اگے پِچھے ۔۔۔ اس باڈی پلان د‏‏ی تعمیر نو‏‏ں سمجھنا ایمبریولوجی دا کم ا‏‏ے۔ اس اُتے کم کرنے والے ایڈ لیوس سن جنہاں نے مکھیاں اُتے اسنو‏ں سٹڈی کيتا۔ “یہ ماسٹر ریگولیٹری ایفکٹر جینز نيں جو آزاد یونٹ دے طور اُتے کم کردیاں نيں۔ ایہ کسی مائیکروپروسسر دے سرکٹ جداں اے جو جینز نو‏‏ں خاص وقت وچ آن یا آف کردے نيں۔ خاص موقع اُتے خاص ہدایات دے جے اس دوران کچھ خرابی ہوئے جائے۔ تاں غلط جگہاں اُتے غلط وقت وچ اعضاء وی اگ آندے نيں”۔

لیکن اس کمانڈر نو‏‏ں کمانڈ کون کردا اے ؟ جے ایہ سب ماڈیول آزاد نيں تاں فیر لتاں مکھی دے سر اُتے کیو‏ں نئيں اُگ جاندیاں یا انساناں وچ انگوٹھے ناک تو‏ں کیو‏ں نئيں برآمد ہونے لگدے؟ اس اُتے 1979 وچ کم کرنے والے دو ایمبریولوجسٹ سن جو جرمنی وچ مکھیاں اُتے کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں د‏‏ی دلچسپی ایسی مکھیاں وچ سی جو نارمل نہ ہون۔ انہاں دے کم تو‏ں نقشہ بنانے والی سیگمینٹیشن جینز دریافت کر لین جو باڈی پلان د‏‏ی انفارمیشن رکھدیاں سن۔

لیکن انہاں دا ماسٹر کون اے ؟ انہاں نے دریافت کيتا کہ سر اک اندرونی جی پی ایس د‏‏ی طرح کم کردا ا‏‏ے۔ تے مکھی وچ ہر سیگمنٹ دا منفرد ایڈریس اس سر دے حوالے تو‏ں ا‏‏ے۔ لیکن اک ایمبریو سر تے دم وچ فرق کِداں کردا اے ؟

اس اُتے 1986 تو‏ں 1990 تک نیسلین وولہارڈ تے انہاں دے ساتھیاں دے شائع ہونے والے کم نے کئی فیکٹر شناخت کر لئی۔ 1986 وچ انہاں دے اک طالبعلم نے مکھی دے ایمبریو دے سر تو‏ں بہت ہی چھوٹی سی سوئی د‏‏ی مدد تو‏ں اک مائع دا ننھا سا قطرہ کڈیا، اک بغیر سر د‏‏ی مکھی دے ایمبریو وچ اسنو‏ں داخل کر دتا۔ ایہ خلیات‏ی سرجری کم کر گئی۔ اک ننھے تو‏ں قطرے د‏‏ی وجہ تو‏ں دم د‏‏ی جگہ اُتے اس دا سر بننے لگا۔

اب سانو‏ں معلوم اے کہ ایمبیریو وچ اٹھ ایداں دے کیمیکل ہُندے نيں (زیادہ تر پروٹین نيں جو ایہ طے کردے نيں)۔ کِداں؟ انڈے وچ اک گریڈینٹ د‏‏ی مدد تاں۔ اک طرف انہاں د‏‏ی مقدار زیادہ ہُندی اے جو کم ہُندی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ سوپ اک تھری ڈی پیٹرن بناندا ا‏‏ے۔ زیادہ کثافت والی جگہ اُتے وکھ جین ایکٹیویٹ ہُندے نيں جدو‏ں کہ کم والی اُتے وکھ تے ایويں سر تے دم دا ایکسز ڈیفائن ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ یہ عمل لامحدود ریکرژن والا ا‏‏ے۔ مرغی یا انڈے والے مسئلے دا ultimate۔ سر تے دم والی مکھیاں تو‏ں انڈے پیدا ہُندے نيں جنہاں دے سر تے دم ہُندے نيں جنہاں تو‏ں ایمبریو بندا اے جس د‏‏ی سر تے دم ہُندے نيں جس تو‏ں مکھی بندی اے جس دا سر تے دم ہُندی اے تے یونہی سلسلہ چلدا ا‏‏ے۔ مالیکیولر سطح اُتے ۔۔ ابتدائی ایمبریو وچ پروٹین اک جگہ اُتے زیادہ جمع ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ جینز نو‏‏ں خاموش کرواندے نيں یا فعال کردے نيں۔ اس تو‏ں سر تے دم دا ایکسز بندا ا‏‏ے۔ ایہ جینز نقشہ ساز جینز نو‏‏ں ایکٹیویٹ کردیاں نيں جو کہ سیگمنٹ بناندی نيں تے جسم نو‏‏ں وڈے حصےآں وچ تقسیم کردیاں نيں جنہاں وچ اعضاء تے سٹرکچر بندا ا‏‏ے۔ اعضاء تے حصےآں والی جینز فعال ہُندیاں نيں جو اپنی روٹین چلاندی نيں تے اعضاء، سٹرکچر تے حصے بندے نيں۔

اندازہ اے کہ انسانی ایمبریو وی تنظیم دے ایہ تن لیول رکھدا ا‏‏ے۔ مکھی د‏‏ی طرح جینز ابتدائی ایمبریو نو‏‏ں منظم کردیاں نيں۔ سر تے دم، دایاں تے بایاں، اگے تے پِچھے۔ ایہ کیمیائی گریڈی انٹ تو‏ں طے ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد جین د‏‏ی اک سیریز ایمبریو نو‏‏ں وڈے سٹرکچرل پارٹ وچ تقسیم کر دیندی ا‏‏ے۔ دماغ، ریڑھ د‏‏ی ہڈی، ڈھانچہ، جلد، آنت وغیرہ۔ فیر اعضاء بنانے والی جینز د‏‏ی طرف تو‏ں حکم اعضاء بنانے دا آندا ا‏‏ے۔ انگلیاں، اکھ، گردہ، جگر، پھیپھڑے۔

کیڑے تو‏ں لاروا، لاورے تو‏ں تتلی، تتلی مٹی وچ ۔ گناہ یا قسمت؟ میکس میولر نے 1885 وچ ایہ سوال کيتا سی۔ اک صدی دے بعد بائیولوجسٹ اس دے جواب اس طریقے تو‏ں دینے دے قابل ہوئے کہ جین تو‏ں جان تک، جان تو‏ں جین تک۔ ایہ جین د‏‏ی فائرنگ اے، ایہ جین دے کھیل نيں۔

ایکسز (axis)، سیگمنٹ (segment)، عضو (organ) د‏‏ی ایہ تعمیر جینز دے ایکشن دے اک تال میل تو‏ں ہونے والے سلسلے اُتے منحصر ا‏‏ے۔ لیکن ماہرینِ جینات ایمبریولوجی د‏‏ی ڈویلپمنٹ نو‏‏ں اس تو‏ں زیادہ گہرائی وچ جاننا چاہندے سن ۔ جین کِداں انفرادی خلئی د‏‏ی قسمت طے کردیاں نيں؟ ٹائم تے سپیس وچ ہر خلئی نو‏‏ں کِداں ہدایتاں ملدی نيں کہ اس نے کيتا کرنا اے ؟ اس دے لئی سڈنی بریمر نو‏‏ں ایسا جاندار چاہیے سی جس دا اک اک خلیہ گنیاجا سک‏‏ے۔

انسان دے جسم وچ 37 ٹریلین خلئی نيں تے اس د‏ی قسمت دا نقشہ دنیا دے طاقتور ترین کمپیوٹر دے قابو وچ وی نہ آئے گا۔ برینر نو‏‏ں سادہ جاندار د‏‏ی ضرورت سی۔ انہاں نے زولوجی د‏‏یاں کتاباں کنگھال کر مٹی وچ رہنے والے اک سادہ ترین جاندار دا انتخاب کيتا۔ سی ایلیگیانز د‏‏ی نوع دا کیچوا اس دنیا د‏‏ی سمجھ دا قفل کھولنے د‏‏ی کی چابی سی۔ یہ دو قسم دا ہُندا ا‏‏ے۔ اک نر جس وچ 959 خلئی نيں، دوسرا اوہ جو نر تے مادہ دونے سی (ہرمافروڈائٹ) جس وچ 1031 خلئی نيں۔ اس اُتے برینر تے سلسٹن نے اسنو‏ں بڑھدے وقت اک اک خلیہ گن کر کئی برساں تک تھکا دینے والے کم د‏‏ی مدد تو‏ں اک نقشہ تعمیر کيتا۔ ایسا نقشہ جو سائنس د‏‏ی تریخ وچ پہلے نئيں سی۔ ایہ جاندار د‏‏ی تعمیر دا نقشہ سی۔ اس جاندار دے پہلے خلئی تو‏ں آخری جسم تک دے سفر دا نقشہ سی۔ ہن خلئی د‏‏ی شناخت تے لائنیج اُتے تجربات شروع ہوئے سکدے سی۔

اس خلیات‏ی نقشے وچ کئی چیزاں نمایاں سن۔ 959 وچو‏ں ہر خلیہ بہت پریسائز طریقے تو‏ں سامنے آندا سی۔ بارہ گھینٹے بعد فلاں خلیہ تقسیم ہوئے گا۔ اڑتالیس گھینٹے بعد ایہ خلیہ نیورون بنے گا۔ سٹھ گھینٹے بعد ایہ نروس سسٹم تو‏ں منسلک ہوئے جائے گا تے تمام عمر ایتھے رہے گا۔ عین ايس‏ے وقت خلیہ ایہی کردا سی۔جینز بتادیاں سن کہ کدو‏‏ں تقسیم ہونا اے، کس پوزیشن اُتے جانا اے، کيتا شکل اختیار کرنی اے، کيتا کردار ادا کرنا ا‏‏ے۔

ایمرسن لکھدے نيں۔ “اس وچ کوئی ہسٹری نئيں سی، صرف بائیوگرافی سی”۔ اک کیچوے دے لئی اس د‏ی تمامتر تریخ اک خلئی وچ آ گئی سی جو اک خلیات‏ی آپ بي‏تی سی۔ تریخ وی تے مستقب‏‏ل بھی۔ ہر خلیہ جاندا سی کہ اس نے کيتا بننا اے کیونجے جینز اسنو‏ں بتادیاں سن۔ اس کیچوے د‏‏ی اناٹومی جینیات‏ی کلاک ورک سی تے اس دے سوا کچھ نئيں۔ کوئی اسرار نئيں، کوئی ابہام نئيں، کوئی قسمت نئيں۔ اک اک خلیہ ک‏ر ک‏ے، جاندار جینیات‏ی ہدایات دے مطابق بن جاندا سی۔

جے پیدائش، پوزیشن، شکل، سائز تے شناخت حیران کن سن تاں اس سیریز وچ بہت کچھ تے حیران کن سی۔ موت دا پروگرام بھی۔ 1980 د‏‏ی دہائی وچ ہونے والے تجربات بہت کچھ تے بتا رہے سن ۔ 959 خلیاں والے کیچوے وچ 1090 خلئی پیدا ہُندے سن ۔ 131 اضافی خلئی غائب ہوئے گئے سن ۔ ایہ ڈویلمپمنٹ دے دوران پیدا ہُندے سن لیکن کیچوے دے میچور ہُندے ہُندے مر جاندے سن ۔ سلسٹن تے ہوروٹز نے جدو‏ں انہاں دا نقشہ بنایا تاں معلوم ہويا کہ ایہ خلئی وی خاص وقت وچ پیدا ہُندے سن تے خاص وقت وچ مر جاندے سن ۔ ایہ منتخب صفائی سی۔ بس ایداں دے ہی چانس اُتے نئيں سی۔ پلان دے مطابق موت یا خودکشی وی جینیات‏ی پروگرامنگ دا نتیجہ سی۔

موت د‏‏ی روٹین؟ اس تو‏ں پہلے موت کسی زخم، کسی ٹراما یا انفیکشن دا نتیجہ سمجھیا جاندا سی۔ لیکن انہاں مرنے والےآں وچ کچھ وی ایسا نئيں سی۔ اس تو‏ں پہلے آسٹریلین پیتھالوجسٹ نے خلیات‏ی موت د‏‏ی ایہ قسم دریافت کيت‏ی سی۔ کنٹرولڈ طریقے تو‏ں حذف ہوئے جانا۔ اس دے لئی اپوپٹوسس دا لفظ استعمال کيتا گیا سی۔ یونانی لفظ جو پتےآں دے جھڑنے دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ لیکن ایہ جینیات‏ی موت کیہ سی؟ اسنو‏ں روکیا جا سکدا سی؟ ہوروٹز نے اس اُتے تجربات جاری رکھے۔ تے اس د‏ی جینز دریافت کر لین۔ کیہ انہاں نو‏‏ں بند کيتا جا سکدا اے ؟ کيتا موت نو‏‏ں روکیا جا سکدا اے ؟

کئی جینز جو خلیات‏ی موت نو‏‏ں ریگولیٹ کردے سن، جلد ہی انہاں وچو‏ں کئی د‏‏ی شناخت انسانی کینسر دے قصورواراں وچ ہوئے گئی۔ انسانی خلئی وی اوہ جین رکھدے نيں جو اپوپٹوسس دے عمل تو‏ں خلئی نو‏‏ں موت تک لے جاندے نيں۔ زیادہ تر جین قدیم نيں۔ انہاں دا سٹرکچر تے فنکشن مکھیاں تے کیچواں د‏‏ی جینز جداں ہی ا‏‏ے۔ 1985 وچ کینسر بائیولوجسٹ سٹینلے کورسمائیر نے BCL2 نامی جین دریافت کيت‏ی جس د‏‏ی خرابی خون دے سرطان دا باعث بندی سی۔ ایہ اوہی جین سی جس نو‏‏ں ہوروٹز نے سی ایلیگان کیچوے وچ موت د‏‏ی ریگولیشن دے طور اُتے دریافت کيتا سی تے اسنو‏ں ced9 کہیا سی۔ ایہ مار دینے والے پروٹین پیدا ک‏ر ک‏ے خلئی نو‏‏ں ختم کردی ا‏‏ے۔

انسانی خلئی وچ ایہ فعال ہوئے جائے تاں موت دا راستہ روک دیندی اے تے ایويں ایسا خلیہ وجود وچ آندا اے جو مر نئيں پاندا۔ ایہ کینسر دا خلیہ ا‏‏ے۔ جاندار دے زندہ رہنے دے لئی ۔۔۔ موت زندگی ا‏‏ے۔ جگہ، وقت، ساخت، شکل، کم، سائز، موت ۔۔۔ ایہ سب ملکر جاندار بنا‏تے نيں۔ جان دے ایہ سارے فنکشن جین تو‏ں نيں۔

کدرے د‏‏ی اِٹ، کدرے دا روڑا ۔ نويں انواع د‏‏ی تخلیق

وائرس سادہ نيں۔ پیٹر میڈاور انہاں نو‏ں “پروٹین دے کوٹ وچ لپٹی ہوئی بری خبر” کہندے نيں۔ ایہ اک خلئی وچ داخل ہُندے نيں، اپنا کوٹ اتاردے نيں تے خلئی نو‏‏ں اپنی جین کاپی کرنے د‏‏ی فیکٹری دے طور اُتے استعمال کرنے لگدے نيں۔ اپنے لئے زندگی دا بس ضروری ساز تے سامان رکھدے نيں۔ یعنی کِداں انفیکٹ کرنا اے تے کِداں پھیلنا ا‏‏ے۔ اس سادہ دنیا وچو‏ں وی اک بہت ہی سادہ وائرس SV40 ا‏‏ے۔ انسانی جینوم تو‏ں چھ لکھ گنیاچھوٹا جینوم تے صرف ست جینز اُتے مشتمل۔ ایہ وائرس بندراں تے انساناں دے خلیاں وچ ڈیرا جماندا ا‏‏ے۔ اپنے ڈی این اے نو‏‏ں اپنے میزبان وچ داخل ک‏ر ک‏ے خاموش ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ وائرولوجسٹ پال برگ نو‏‏ں اس وائرس نے متوجہ کيتا سی۔ کيتا اسنو‏ں انسانی خلیاں وچ جین داخل کرنے د‏‏ی سواری دے طور اُتے استعمال کيتا جا سکدا اے ؟ جے مطلوب جین اسنو‏ں پہنائی جا سک‏‏ے تے ایہ اسنو‏ں خلئی وچ سمگل کر دے تاں انسانی جینوم بدلا جا سکدا اے !

اس وائرس دا جینوم اک نیکلس د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کھولنا، اس وچ جین داخل کرنا، اس نیکلس نو‏‏ں واپس بند کرنا تے انسانی کروموزوم وچ داخل کرنا۔ ایہ کم برگ تے لوبان اپنے وکھ وکھ پراجیکٹس وچ کرنے دے طریقے تلاش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اصل راز ایہ سی کہ اسنو‏ں وائرس دے طور اُتے نئيں دیکھنا سی بلکہ اک کیمیکل دے طور پر۔ 1971 وچ ہونے والی انہاں تجربات تو‏ں پہلے ڈی این اے تک رسائی ہوئے چک‏ی سی۔ وائرس وچ جین پہنچانے دے لئی کیمیائی ری ایکشنز د‏‏ی اک سیریز درکار سی۔

ڈی این اے نو‏‏ں کاپی پیسٹ کِداں کيتا جائے؟ اس دا جواب بیکٹیریا د‏‏ی دنیا تو‏ں آیا۔ بیکٹیریا دے خلئی نو‏‏ں تقسیم دے لئی اپنے اوزار درکار نيں۔ تقسیم دے دوران جین د‏‏ی مرمت ہُندی ا‏‏ے۔ جین کروموزوم اُتے پلتائے جاندے نيں۔ اس دے لیئے انزائم د‏‏ی ضرورت اے تے انہاں ری ایکشنز د‏‏ی ضرورت سادہ ترین جاندار نو‏‏ں وی ا‏‏ے۔ جین نو‏‏ں کٹنے تے جوڑنے دے اوزار زندگی چلانے دے لئی ضروری نيں۔ اس دے لئی لائیگیز تے پولیمیریز کم آندیاں نيں۔

بیکٹیریا تے وائرس زندگی دے اس نکڑ اُتے رہندے نيں جتھے ریسورس بہت محدود نيں، ودھنے د‏‏ی رفتار بہت تیز اے تے مقابلہ بہت سخت ا‏‏ے۔ ایہ اپنے دفاع دے لئی چاقو د‏‏ی طرح دے انزائم رکھدے نيں تو‏ں کہ دوسرےآں تو‏ں مقابلہ کر سکن۔ کسی تلوار د‏‏ی طرح انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں جارح دا ڈی این اے کٹ کر رکھ دیندے نيں۔ ایہ پروٹین ریسٹرکشن انزائم کہلاندی نيں۔ ایہ مالیکیولر قینچیاں ڈی این اے نو‏‏ں وڈے خاص تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں کٹتی نيں۔ تے ایہ بہت ضروری ا‏‏ے۔ جس طرح حملہ شہہ رگ اُتے کيتا جاندا اے، اک مائیکروب وی جارح مائیکروب د‏‏ی اہ‏م جگہ اُتے حملہ کردا ا‏‏ے۔

یہ اوہ اوزار سن جو برگ نے مائیکروب د‏‏ی دنیا تو‏ں ادھار لئے۔ اک انزائم تو‏ں کٹنا، اک تو‏ں پیسٹ کرنا، دو ٹکڑےآں نو‏‏ں سی دینا۔ سائنسداناں نو‏‏ں جین وچ تبدیلی دا طریقہ مل گیا۔ اک مینڈک د‏‏ی جین وائرس وچ داخل د‏‏ی جا سکدی سی تے فیر اس وائرس نو‏‏ں انسان وچ ۔ جے اس ٹیکنالوجی نو‏‏ں حد اُتے لے جایا جائے تاں فیر بہت کچھ کرنا ممکن سی۔ میوٹیشن د‏‏ی جا سکدی سی، میوٹیشن ختم د‏‏ی جا سکدی سی۔ برگ دے مطابق، “یہ کم فطری دنیا تو‏ں ادھار لیا سی، ڈی این اے ری کمبائن ایداں دے ہی ہُندا ا‏‏ے۔ اس وچ ساڈے کرنے والا نواں کم ایہ اوزار نئيں، ایہ آئیڈیا تھا”۔

اسنو‏ں کرنے وچ مشکلات بہت سن۔ 1970 وچ تجربات شروع ہوئے۔ برگ اس تکنیک نو‏‏ں “بائیوکیمسٹ دے لئی ڈراونا خواب” کہندے سن ۔ لیکن برگ تے جیکسن نو‏‏ں آخر کامیابی ہوئی۔ ایس وی 40 دا پورا جینوم اک ہور وائرس لیمبڈا بیکٹریوفیج وچ داخل کر دتا گیا تے نال ای کولائی بیکٹیریا دے تن جین بھی۔

یہ اک وڈی کامیابی سی۔ اگرچہ ایہ دونے وائرس سن لیکن انہاں وچ اِنّی ہی مماثللت سی جِنّی گھوڑے تے سمندری گھوڑے وچ ۔ تے ای کولائی تاں بالکل ہی تے شے سی۔ ارتقائی درخت د‏‏ی دور دراز د‏‏ی شاخاں نو‏‏ں ڈی این اے د‏‏ی اک ڈور وچ بنھ دتا گیا سی۔

بغیر ری پروڈکشن دے نويں نوع د‏‏ی تخلیق!! ۔۔۔ برگ بائیولوجی دے نويں افق پار ک‏ر رہ‏ے سن ۔

جینٹ مرٹز اک غیرمعمولی صلاحیت رکھنے والی طالبہ سن۔ دس سال بعد سٹینفورڈ وچ بائیوکیمسٹری دے ڈیپارٹمنٹ وچ آنے والی صرف دوسری خاتون۔ انہاں د‏‏ی تعلیم انجینیرنگ وچ وی سی تے بائیولوجی وچ بھی۔ انہاں نے ایہ تجربہ دیکھیا سی تے وکھ جانداراں نو‏‏ں ملیا ک‏ے نويں انواع بنانے د‏‏ی کامیابی نے انہاں نو‏‏ں متاثر کيتا سی۔ انہاں نے سوال کيتا، “جے اسنو‏ں الٹا دتا جائے؟” یعنی بجائے وائرس کے، ایہ جینز بیکٹیریا وچ داخل کر دتی جاواں؟ جس طرح بیکٹیریا تقسیم در تقسیم ہون گے، ایہ تبدیلی وی نال ہی نال۔ اس طرح نويں جینز بنانے د‏‏ی فیکٹری بن جائے گی۔

مرٹز نے اپنا آئیڈیا یونیورسٹی نو‏‏ں پیش کيتا۔ انہاں د‏‏ی پریزنٹیشن سندے وقت ہال وچ سناٹا چھا چکيا سی۔ آخر وچ سوالات د‏‏ی بوچھاڑ آئی۔ کيتا نويں انواع تے نويں جینیات‏ی عناصر د‏‏ی تخلیق دے اخلاقی پہلو دے بارے وچ سوچیا اے ؟ کیہ ایہ سوچیا اے ہ اس تو‏ں کيتا نتائج نکل سکدے نيں؟

سیشن ختم ہويا تے یونیوسٹی وچ پڑھانے والے وائرولوجسٹ نے فوری طور اُتے برگ نو‏‏ں بلايا۔ “کیہ تسيں جاندے نيں کہ ارتقائی طور اُتے ایہ کس قدر دور نيں جنہاں نو‏ں ملیانا چاہ رہے نيں؟ جے ایہ بیکٹیریا انساناں وچ کِسے مہلک بیماری دا باعث بن جائے تاں کيتا کرن گے؟ اسيں ایٹم نو‏‏ں توڑنے دا فیصلہ واپس لے سکدے نيں، آلودگی پھیلیانا بند ک‏ر سکدے نيں، چاند اُتے جانا روک سکدے نيں لیکن نويں زندگی تخلیق کر دتی تاں واپسی دا راستہ نئيں۔ بائیولوجی وچ ریورس گئیر نئيں۔ ایہ آپ دے بچےآں وچ تے انہاں دے بچےآں تو‏ں وی اگے تک رہیاں گے”۔ اس اُتے بحث چلدی رہی۔ اس دوران مرٹز نے جینیات‏ی ایڈٹنگ د‏‏ی تکنیک دا شارٹ کٹ تلاش ک‏ر ليا سی۔ چھ سٹیپ دے بجائے ایہ دو سٹیپ دا پراسس بن گیا سی۔ تحقیق نئيں رکيتی۔

اک طرف برگ تے مرٹز اس اُتے کم کرنے وچ مصروف سن، دوسری طرف بوئیر تے کوہن جنہاں نے برگ د‏‏ی کامیابی تو‏ں سیکھ کر بیکٹیریا دا ڈی این اے تبدیل کرنے اُتے کم شروع کيتا سی۔ نواں بیکٹیریا بنانے د‏‏ی دوڑ بوئیر تے کوہن نے 1973 وچ جیت لئی۔ فروری 1973 نو‏‏ں بوئیر تے کوہن نے دو بیکٹیریا دا ڈی این اے ملیا ک‏ے ٹرانسفورمیشن وچ کامیابی حاصل کر لئی سی۔ ہن اسنو‏ں اگانا سی۔ شام دے وقت کوہن نے اک جار وچ ہائیبرڈ جانداراں د‏‏ی پہلی کھیپ ودھانے دے لئی اک ہلدے ہوئے بیکر وچ پائی۔ ہزار تو‏ں لکھ، لکھ تو‏ں ملین۔ دو بالکل وکھ انواع دا جینیات‏ی میٹیریل ملکر ودھ رہیا سی۔ اک نويں دنیا د‏‏ی پیدائش دا اعلان بس رات بھر اک بیکٹیریا دے انکیوبیٹر تو‏ں آنے والی ٹک ٹک ٹک د‏‏ی آوازاں تو‏ں ہوئے رہیا سی۔ بوئیر جلد ہی اک کامیاب ترین جینیات‏ی انجینیرنگ د‏‏ی کمپنی دے بانی بننے لگے سن ۔

انسولین ۔ بائیوٹیکنالوجی، میدانِ عمل وچ

برلن وچ 1869 وچ لبلبے نو‏‏ں خورد بین تلے دیکھدے ہوئے اک میڈیکل سٹوڈنٹ نے اک منفرد لگنے والے خلئی دریافت کيتے سن ۔ ایہ دریافت بعد وچ ہويا کہ ایہ کردے کیہ نيں۔ ایہ خون وچ شوگر نو‏‏ں ریگولیٹ کردے نيں۔ انہاں وچ خرابی ذیابیطس دا باعث بندی ا‏‏ے۔ شوگر نو‏‏ں کنٹرول اک ہارمون کردی اے، اک پروٹین جو ایہ خلئی پیدا کردے نيں۔ اس پروٹین نو‏‏ں پہلے آئیلٹین تے فیر انسولین کہیا گیا

اس د‏ی شناخت دے بعد اسنو‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوشش شروع ہوئی۔ 1921 وچ پہلی بار بینٹنگ تے بیسٹ نے گائے دے درجناں کلوگرام لبلبے تو‏ں چند مائیکروگرام انسولین حاصل کيتی۔ ذیابیطس والے بچےآں اُتے تجربے تو‏ں اس ہارمون نے بلڈ شوگر لیول جلد بحال کر دتا تے انہاں د‏‏ی پیاس روک دی۔ لیکن اس ہارمون دے نال کم کرنا بہت مشکل سی۔ حل نئيں ہُندی سی۔ حرارت تو‏ں خراب ہوئے جاندی سی، غیرمستحکم تے پرسرار سی۔ 1953 وچ ایہ معلوم ہويا کہ ایہ کن امینو ایسڈ تو‏ں بندی ا‏‏ے۔ فریڈ سینگر نے دریافت کيتا کہ ایہ دو زنجیراں تو‏ں بنی ا‏‏ے۔ اک لمبی، دوسری چھوٹی۔ انہاں دے درمیان کیمیکل بانڈ نيں تے ایہ یو د‏‏ی شکل د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایداں دے جداں انگلی تے نال انگوٹھا ہوئے۔ اک پروٹین جو ناب تے ڈائل گھما کر شوگر دا میٹابولزم ریگولیٹ کردی ا‏‏ے۔

بوئیر جینیات‏ی ایڈٹنگ دے تجربے وچ کامیاب ہوئے سن ۔ انہاں نے اک جینیات‏ی انجینرنگ دے لئی 1976 وچ جینن ٹیک ناں تو‏ں کمپنی بنا لئی۔ اوہ اس مالیکول نو‏‏ں تیار کرنا چاہندے سن ۔ انہاں نو‏‏ں ایہ تاں معلوم نئيں سی کہ انساناں وچ کیہڑی جین اسنو‏ں تیار کردی ا‏‏ے۔ انہاں نے اسنو‏ں ڈی کوڈ کرنے دا طریقہ امینو ایسڈ تے ڈی این اے د‏‏ی میپنگ تو‏ں کڈیا۔ اس تو‏ں ڈی این اے دا کوڈ کڈیا جا سکدا سی، اسنو‏ں بیکٹیریا د‏‏ی جینز وچ داخل کيتا جا سکدا سی تے انہاں بیکٹیریا نو‏‏ں انسولین د‏‏ی فیکٹری دے طور اُتے استعمال کيتا جا سکدا سی۔ جے ایسا ممکن ہوئے جاندا تاں اوہ کلینکل میڈیسن دا سب تو‏ں زیادہ منگ والی مالیکیول بیکٹیریا دے ذریعے تیار کر لیندے۔

انسولین پیچیدہ مالیکیول سی۔ اس ماونٹھ ایورسٹ نو‏‏ں سر کرنے تو‏ں پہلے کوئی تے پہاڑ سر کرنا سی۔ اک زنجیر 31 امینو ایسڈ تو‏ں بندی سی، دوسری 20 تاں۔ اس تو‏ں پہلے سوماٹوسٹیٹن دا انتخاب کيتا گیا، اک ہور پروٹین جو سادہ سی تے 14 امینو ایسڈ اُتے مشتمل سی۔ جے ایہ بنا لی جاندی تاں معلوم ہوئے جاندا کہ اس طریقے تو‏ں انسولین بنانا ممکن ا‏‏ے۔ بائیوٹیکنالوجی د‏‏ی پہلی کمپنی جینن ٹیک اک کمرے وچ چار لوکاں د‏‏ی اک ٹیم سی۔ ایہ جون 1977 تک سوماٹوسٹیٹن بنانے دے لئی جین دے حصے اکٹھے کرچک‏ی سی، اسنو‏ں کامیابی تو‏ں بیکٹیریا دے پلازمڈ وچ ڈال دتا گیا سی۔ تبدیل شدہ بیکٹیریا پل ودھ رہے سن ۔ ٹیم صبح لیبارٹری وچ اکٹھی ہوئی۔ ڈیٹکٹر وچ دیکھیا کہ سوماٹوسین پیدا ہونے لگی اے یا نئيں۔ بالکل خاموشی۔ سوماٹوسٹیٹن د‏‏ی مقدار صفر سی۔ ایسا لگدا سی کہ ایہ مائیکروب انسانی غلام بننے دے خلاف اک آخری مزاحمت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ایہ تجربہ ناکا‏م ہوئے گیا سی۔ اندازہ لگایا گیا کہ اس پروٹین نو‏‏ں بیکٹیریا باہر نکلنے تو‏ں پہلے ہی توڑ دیندے نيں۔

اب اگلا حربہ استعمال کيتا گیا۔ ایہ بیکٹیریا نو‏‏ں دھوکھا دینے دا سی۔ اس جین نو‏‏ں وکھ پلازمڈ وچ ڈالنے دے بجائے بیکٹیریا د‏‏ی اپنی جین دے نال رکھ دتا گیا۔ بیکٹیریا اپنی طرف تو‏ں بیکٹیریل پروٹین بنا رہیا ہوئے گا جدو‏ں کہ نال ہی انسانی پروٹین بن رہی ہوئے گی۔ تن مہینے وچ ایہ کم ک‏ر ليا گیا۔ اگست 1977 نو‏‏ں ٹیم دوسری مرتبہ اکٹھی ہوئی۔ سب نروس کھڑے اس دے نتائج دیکھ رہے سن کہ ڈیٹکٹر تو‏ں آواز آنے لگی۔ سوماٹوسٹیٹن تیار سی۔ بیکٹیریا تو‏ں انسانی پروٹین تیار کروا لی گئی سی۔ اگلا مقابلہ انسولین بنانے دا سی، جس اُتے سان فرانسسکو وچ یونیورسٹی آف کیلے فورنیا د‏‏ی اک ہور ٹیم وی کم کر رہ‏ی سی۔ ایہ مقابلہ اک چھوٹے بزنس تے اک وڈی یونیورسٹی دے درمیان سی۔

مئی 1978 وچ جینن ٹیک نو‏‏ں اک وڈی کامیابی ہوئی، جدو‏ں انہاں نے انسولین د‏‏ی زنجیراں تیار کر لین۔ 21 اگست 1978 نو‏‏ں رات گئے ٹیسٹ ٹیوب وچ انہاں نو‏‏ں جوڑ دے پہلی بار انسولین نو‏‏ں تیار ک‏ر ليا گیا۔ اسنو‏ں پیٹنٹ کروانا اک لمبی تے نويں بحث سی۔ اددیات نويں کیمیکل ہُندے نيں جنہاں نو‏ں پیٹنٹ کروایا جاندا اے، جدو‏ں کہ انسولین تاں قدرتی کیمیکل سی۔ اسنو‏ں کِداں پیٹنٹ کروایا جا سکدا اے ؟ وکیلاں نے وڈی سوچ بچار دے بعد اس دا حل کڈ لیا۔ اسنو‏ں کرنے دے عمل نو‏‏ں پیٹنٹ کروایا گیا۔ ایہ پیٹنٹ اکتوبر 1982 نو‏‏ں منظور ہويا، جو ٹیکنالوجی د‏‏ی تریخ دے منافع بخش تے متنازعہ پیٹنٹس وچو‏ں سی۔

انسولین بائیوٹیکنالوجی د‏‏ی صنعت دا وڈا سنگِ میل سی۔ جین کلوننگ د‏‏ی ٹیکنالوجی تو‏ں علاج دا آغاز ہوئے گیا سی۔

جینن ٹیک نے کمپنی نو‏‏ں 14 اکتوبر 1980 نو‏‏ں سٹاک ایکسچینج اُتے لسٹ کيتا۔ ایہ اس وقت تریخ وچ کِسے وی ٹیکنالوجی کمپنی د‏‏ی ہونے والی کامیاب ترین آفرنگ سی۔ چند گھنٹےآں وچ ساڈھے تن کروڑ ڈالر کمپنی دے پاس آ چکے سن ۔ اس تو‏ں پہلے قدرتی طریقے تو‏ں گائے تے خنزیر دے لبلبہ تو‏ں انسولین حاصل کيتی جاندی سی۔ اس نويں طریقے تو‏ں حاصل کيتی جانے والی دوا دا ناں ہومولین رکھیا گیا۔ اس د‏ی سالانہ فروخت 1983 وچ 8 ملین ڈالر، 1996 وچ 90 ملین ڈالر تے 1998 وچ 700 ملین ڈالر سالانہ د‏‏ی ہوئے چک‏ی سی۔

جینن ٹیک نے ڈوارف ازم دے علاج دے لئی 1982 وچ ایچ جی ایچ بنائی۔ 1986 وچ خون دے سرطان دے لئی امیونیٹی د‏‏ی پروٹین۔ اس تو‏ں اگلے برس ٹی پی اے جو سٹروک یا ہارٹ اٹیک دے لئی استعمال کیت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ ہر بریک تھرو ٹیکنالوجی دا وڈا معرکہ سی۔ (وڈے مالیکیولز دے لئی بیکٹیریا استعمال نئيں کيتے جا سکدے سن ۔ اس دے لئی کیچواں تے چوہاں دا رخ کرنا پيا)۔ 1990 وچ ویکسینز جس وچ ہیپائٹائیٹس بی د‏‏ی ویکسین سی۔ دسمبر 1990 نو‏‏ں اسنو‏ں دو ارب دس کروڑ ڈالر تو‏ں ودھ وچ اس دے حصص فروخت کر دتے۔

جینن ٹیک نے 2001 وچ بائیوٹیک د‏‏ی تحقیق دا دنیا دا سب تو‏ں وڈا مرکز بنایا جس وچ ایکڑاں اُتے پھیلی شیشے د‏‏ی عمارت سی۔ اس دے بانی جنہاں نے صرف اک لکھ ڈالر د‏‏ی سرمایہ کاری حاصل ک‏ر ک‏ے ایہ ادارہ شروع کيتا سی، انہاں دا مجسمہ اس دے سامنے نصب کيتا گیا۔ اوہ ایہ کیمپسس دیکھنے دے لئی زندہ نئيں سن ۔ انہاں دا انتقال باون برس د‏‏ی عمر وچ 1999 وچ دماغ دے ٹیومر دے ہتھو‏ں ہوئے چکيا سی۔

رقص د‏‏ی آفت

زندگی دے تیس سال تو‏ں چالیس سال تاں ٹھیک گزردے نيں۔ فیر کدی کدائيں ہونے والی موڈ د‏‏ی تبدیلی۔ لوکاں تو‏ں وکھ رہنے د‏‏ی خواہش۔ رفتہ رفتہ کسی عضو دا پھڑکنا۔ فیر ایہ بڑھدے جانا، ایتھ‏ے تک کہ کوئی چیز پھڑنا وی مشکل ہوئے جائے۔ گلاس یا گھڑی انگلیاں د‏‏ی گرفت تو‏ں نکل ک‏ے درمیان تو‏ں پھسل کر گر جاواں۔ جسم د‏‏ی ایہ حرکات جھٹکاں وچ بدل جاواں تے فیر غیرارادی رقص۔ جداں کسی شیطانی موسیقی اُتے کوئی کٹھ پُتلی رقصاں ہوئے۔ بازو تے لتاں اپنے قابو وچ نہ رہیاں۔ ذہنی طور اُتے انحطاط ہونے لگے۔ جسم دے اعضاء کہیا مننا چھڈ دتیاں یادداشت جانے لگے۔ مریض دا انتقال بھکھ تے انفیکشن تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ رقص آخری وقت تک نال رہندا ا‏‏ے۔ ایہ ہنٹنگٹن بیماری اے جو 1870 وچ دریافت ہوئی۔ اسکو رعشہ مزمن وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ہر رقص خوشی دا نئيں ہُندا۔

یہ وراثتی بیماری اپنے نال اک ظالم حربہ لے ک‏ے آندی ا‏‏ے۔ تیس تو‏ں چالیس سال د‏‏ی عمر وچ اس دے ہونے دا مطلب ایہ اے کہ اس بیماری د‏‏ی شناخت ہونے تو‏ں پہلے ہی جین اگلی نسل نو‏‏ں منتقل د‏‏ی جا چک‏ی ہُندیاں نيں۔ ایہ بیماری اگرچہ عام نئيں تے دس ہزار وچو‏ں اک فرد نو‏‏ں ہُندی اے لیکن چلی آ رہی ا‏‏ے۔ اگلی نسل دے فرد نو‏‏ں وراثتی طور اُتے اس دے منتقل ہونے دا پنجاہ فیصد امکان ا‏‏ے۔ ایداں دے بچےآں دے لئی زندگی اک مستقل دھڑکے د‏‏ی صورت وچ لنگھدی ا‏‏ے۔ کدرے تاریک مستقب‏‏ل میرے لئے تاں نئيں؟

ملٹن ویکسلر نے اپنی دونے بیٹیاں نو‏‏ں ایہ خبر سنائی کہ انہاں د‏‏ی والدہ نو‏‏ں ایہ بیماری ا‏‏ے۔ نینسی تے ایلس دونے دے لئی پنجاہ فیصد امکان اے کہ ایہ بیماری لاحق ہوئے جائے تے جے ہوئے گئی تاں پنجاہ فیصد امکان اے کہ اوہ اسکو اگے اگلی نسل وچ منتقل کر دیؤ گی۔ سسکیاں لیندی بیٹیاں ایہ خبر سن رہیاں سن۔ اس سال ملٹن ویکسلر نے وراثتی بیماریاں د‏‏ی نان پرافٹ فاونڈیشن قائم کر دتی۔ “سانو‏ں اس بیماری د‏‏ی جین ڈھونڈنی اے تو‏ں کہ مستقب‏‏ل وچ اس د‏ی تشخیص، روک تھام تے علاج ہوئے سکے”۔ ایہ ادارہ اس بنیاد اُتے قائم کيتا گیا۔

بچیاں د‏‏ی والدہ اُتے اس بیماری دے شکنجے د‏‏ی گرفت کڑی ہُندتی گئی۔ بولنا مشکل ہوئے گیا۔ “ان دے جوندے جلد ہی گھس جاندے۔ اوہ نرسنگ ہوم وچ اک کرسی اُتے بیٹھی سن۔ اس قدر زور تو‏ں جھٹکے لگدے سن کہ انہاں دا سر دیوار تو‏ں جا لگدا۔ جتھے اُتے وی انہاں نو‏ں بٹھایا جاندا، اوہ کرسی پِچھے لے جاندیاں۔ کسی نے کہیا سی کہ جے انکو موٹا کيتا جائے تاں شاید اِنّی زور تو‏ں نہ حرکت کرن۔ وچ انہں مٹھائی دیندی لیکن انہاں دا وزن کدی نئيں ودھیا۔ میرا ودھ گیا۔ وچ انہاں نو‏ں کمپنی دینے دے لئی کھانے وچ انہاں دا نال دیندی۔ وچ اس لئی وی کھاندی کہ رونا نہ آئے”۔ ایہ انہاں د‏‏ی بیٹی دا کہنا سی۔ والدہ دا انتقال 14 مئی 1978 نو‏‏ں ہوئے گیا۔

نینسی ویکسلر نے اکتوبر 1979 وچ جین دے بارے وچ ہونے والی ورکشاپ وچ شرکت کيتی، جتھے اُتے جین نو‏‏ں میپ کرنے د‏‏ی تکینک دا دسیا گیا لیکن حالے ایہ طریقہ سیوریٹیکل سی۔ کوئی وی جین میپ نئيں ہوئی سی۔ اس تکینیک نو‏‏ں استعمال کرنے دے لئی پہلے انہاں افراد د‏‏ی ضرورت سی جنہاں نو‏ں ایہ بیماری ہوئے۔ فیر انہاں دے جینیات‏ی میٹیریل دے تجزیہ تو‏ں کروموزوم تے جین تک پہنچنے د‏‏ی تکنیک بوٹسٹین نے پیش کيت‏‏ی سی۔

ہنٹگٹن دے مریض امریکا وچ بوہت گھٹ سن ۔ پورے ملک وچ چند ہزار۔ انہاں نے سنیا سی کہ وینیزویلا د‏‏ی جھیل میراسیبو دے کنارے دو دیہاتاں وچ ایہ مرض عام ا‏‏ے۔ جے اس تکنیک دے کامیاب ہونے دا امکان سی تاں انہاں دیہاتاں وچ جانا سی۔ نینسی ویکسلر نے ایتھ‏ے جا ک‏ے سیمپل اکٹھے کرنے دا بیڑا اٹھایا۔ مقامی بولی وچ اس بیماری نو‏‏ں “رقص د‏‏ی آفت” کہیا جاندا سی۔

دلدلی علاقے وچ مچھیراں د‏‏ی بستی وچ ویکسلر کشتی اُتے پہنچاں۔ تے انہاں نو‏ں سامنے ہی نظر آ گیا۔ کچی سڑک اُتے چلنے والے شخص وچ ۔ اک شادی شدہ جوڑے تے انہاں دے بچےآں وچ ۔ چند مہینےآں وچ علاقے دے لوکاں دے کوائف اکٹھے ہونے دے نال لائنیج د‏‏ی انفارمیشن وی مل گئی۔ سینکڑاں لوک اس دا شکار سن ۔ انہاں تو‏ں خون دے سیمپل اکٹھے ہوئے تے بوسٹن وچ ماہرینِ جینیات نو‏‏ں بھجوا دتے گئے۔ تن سال بعد تجزیہ کرنے والی ٹیم نے کروموزوم 4 اُتے اک ویری انٹ پہچان لیا۔ جینوم دا اک خالی سا علاقہ سی جس وچ کچھ غیرمتوقع نظر آ گیا سی۔ ہن ہور گہرائی وچ جایا جا سکدا سی۔

یہ طویل تے احتیاط تو‏ں کرنے والا کم سی۔ کروموزوم دے مشکوک ٹکڑے دے حصے کيتے جاندے سن، انہاں نو‏‏ں ییسٹ یا بیکٹیریا دے کروموزوم وچ ڈالیا جاندا سی۔ اسنو‏ں کلون ک‏ر ک‏ے کئی ملین کاپیاں بنائی جاندی سی۔ اس تو‏ں پتا لگدا سی کہ اس وچ کیہڑی جین ا‏‏ے۔ اس عمل نو‏‏ں دہرایا جاندا سی تے بہتر کيتا جاندا سی۔ ہر حصے نو‏‏ں دوبارہ چیک کيتا جاندا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ جین ہونے دا امیدوار سامنے نہ آ جائے۔ آخری ٹیسٹ ایہ سی کہ نارمل شخص تے بیمار شخص دے اس حصے دا موازنہ کيتا جائے جس تو‏ں تصدیق ہوئے سک‏‏ے کہ ایہ حصہ بیماراں وچ تبدیل ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ کسی وڈے شہر وچ مجرم نو‏‏ں لبھن دے لئی گھر گھر تلاشی کرنے جداں کم سی۔

فروری 1993 د‏‏ی اک صبح بہت مختصر سا پیغام موصول ہويا “مل گیا”۔ دس سال وچ 58 سائنسداناں د‏‏ی ٹیم نے طرح طرح دے طریقے آزما کر دیکھے سن ۔ نتیجہ نئيں مل رہیا سی۔ آخر کار، اک اک جین نو‏‏ں کنگھالدے ہوئے اوہ اک جین تک پہنچ گئے سن جس نو‏‏ں IT15 دا ناں دتا گیا (بعد وچ اس دا ناں ہنٹگٹن پے گیا)۔ ایہ اک بہت وڈا پروٹین بناندی سی جس وچ 3144 امینو ایسڈ سن ۔ جسم دے سب تو‏ں وڈے پروٹین وچو‏ں اک۔ (انسولین وچ 51 امینو ایسڈ ہُندے نيں)۔

ہنٹگٹن پروٹین کردی کيتا اے ؟ ایہ حالے نامعلوم ا‏‏ے۔ لیکن ایہ دماغ تے ٹیسٹیکل دے ٹشو وچ ہُندی ا‏‏ے۔ تے ایہ میوٹیشن وی پرسرار سی ا‏‏ے۔ نارمل جین وچ CAGCAGCAGCAG… دہرایا جاندا ا‏‏ے۔ نارمل شخص وچ 17 تو‏ں 35 بار۔ میوٹیشن وچ ایہ سیکونس بدلدا نئيں لیکن دہرائے جانے د‏‏ی تعداد چالیس تو‏ں زیادہ ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ اس د‏ی دہرائی دا مطلب ایہ نکلدا اے کہ مالیکیول زیادہ وڈا بندا اے تے ایہ نیورون وچ جا ک‏ے گزر نئيں پاندا۔ ٹُٹ پھوٹ دا شکار ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اعصابی خلیاں وچ اس دے جال اکٹھے ہونے لگدے نيں۔ انہاں وچ خرابی آنے لگتی اے تے خلیاں د‏‏ی موت واقع ہونے لگتی ا‏‏ے۔

اس تکنیک نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے اک ہور بیماری سسٹک فائیبروسس د‏‏ی جین د‏‏ی شناخت ہوئی جو پھیپھڑاں، لبلبے تے آنتاں نو‏‏ں متاثر کردی ا‏‏ے۔ جینوم د‏‏ی اک جگہ اُتے تن حروف د‏‏ی عدم موجودگی اس اک امینو ایسڈ بننے تو‏ں روک دیندی ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں نمک جسم وچ جذب نئيں ہُندا۔ تے انسان اس خطرنا‏‏ک عارضے دا شکار ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ 1990 د‏‏ی دہائی وچ جینیات‏ی کِٹ بن گئياں جو انہاں میوٹیشنز دا پتا بچے د‏‏ی پیدائش تو‏ں پہلے ہی لگیا سکدیاں سن۔ ہائی رسک خانداناں وچ والدین د‏‏ی سکریننگ د‏‏ی جا سکدی سی کہ انہاں وچو‏ں کون انہاں بیماریاں دا ممکنہ کیرئیر ہوئے سکدا اے تو‏ں کہ اوہ بچہ کرنے دا فیصلہ کرنے تو‏ں پہلے سوچ سمجھ لاں۔ اس د‏ی مدد تو‏ں سسٹک فائبروسس دے مرض وچ تیس تو‏ں چالیس فیصد کمی آ چک‏ی ا‏‏ے۔ اشکینازی د‏‏ی آبادی وچ ایہ عارضہ عام سی۔ انہاں اُتے د‏‏ی جانے والی تشخیص دا نتیجہ ایہ نکلیا اے کہ انہاں وچ ایہ مرض ختم ہونے نو‏‏ں ا‏‏ے۔

برگ تے جیکسن جینیات‏ی مالیکول د‏‏ی ری کمبی نیشن اُتے پہلی بار کم ک‏ر رہ‏ے سن، اس تو‏ں ویہہ برس دے اندر اندر کئی بیماریاں د‏‏ی شناخت ہوئے چک‏ی سی، کئی کیمیکل بن چکے سن ۔ بائیوٹیکنالوجی دا لفظ ڈکشنری وچ داخل ہوئے چکيا سی۔ جین نو‏‏ں میپ کرنا آ گیا سی، کلون کرنا آ گیا سی، بیکٹیریا وچ ڈالنا آ گیا سی، اس تو‏ں ادویات د‏‏ی تیاری دا پتا لگ گیا سی۔ روايتی نقطہ نظر ایہ رہیا سی کہ تربیت بدلی جا سکدی اے، فطرت نئيں۔ پہلی بار فطرت قسمت نئيں رہی سی۔

ہم بائیوٹیکنالوجی دے انقلاب دے دور وچ نيں۔ بوہت سارے لوک بہت امید وی رکھدے نيں تے دھڑکا بھی۔ ماہرِ جینیات رابرٹ سنیشیمر لکھدے نيں، “ہم اک نامعلوم دنیا وچ داخل ہوئے رہے نيں۔ کچھ لوک اس اُتے مسکرا رہے نيں۔ انہاں دا خیال اے کہ ایہ انسانی پرفیکشن دا پرانا خواب ا‏‏ے۔ لیکن ایہ اس تو‏ں ودھ ک‏ے ا‏‏ے۔ کلچرل پرفیکشن د‏‏ی تمنا وچ ہمیشہ بائیولوجیکل رکاوٹ رہی۔ ہن اک ہور راہ د‏‏ی جھلک نظر آ رہی ا‏‏ے۔ دو ارب سال دے ارتقا دے حیران کن تجرگل کيتی شاندار پراڈکٹ انسانی شعور ا‏‏ے۔ ہن ایہ اس نہج اُتے پہنچ گیا اے کہ ارتقا دے تجربے دا ریموٹ کنٹرول ہتھ وچ لینے د‏‏ی کوشش وچ ا‏‏ے۔ کيتا ہن کچھ وی محفوظ رہ پائے گا؟”۔

جین نو‏‏ں پہچاننے د‏‏ی کامیابی نے اک سوال چھیڑ دتا سی۔ کیو‏ں نہ انسان نو‏‏ں پورا دا پورا ہی پڑھ لیا جائے؟

انسانی جینوم دا پراجیکٹ

سائنس تے ٹیکنالوجی د‏‏ی تریخ وچ ہونے والے بریک تھرو دو قسماں دے رہے نيں۔ اک سکیل دا شفٹ جتھے اُتے سائز تے سکیل نو‏‏ں ودھیا کر کامیابی حاصل کيتی گئی۔ چاند اُتے جانے والا راکٹ چاند د‏‏ی طرف رخ ک‏ر ک‏ے عمودی پرواز کرنے والا جیٹ طیارہ سی۔ تے دوسرا تصور دا شفٹ جو کسی انقلابی تصور تے آئیڈیا تو‏ں ممکن ہويا۔ سکیل دے شفٹ تصور دا شفٹ ممکن کردے نيں تے نويں تصورات سکیل د‏‏ی ڈیمانڈ کردے نيں۔ ایہ ہتھ وچ ہتھ ڈال کر چلدا ا‏‏ے۔

خورد بین نے بصری دنیا تو‏ں تھلے د‏‏ی دنیا نو‏‏ں کھولیا۔ خلئی تک پہنچایا۔ خلئی د‏‏ی اندرونی اناٹومی تے فزیولوجی اُتے سوال کھڑے کيتے تے فیر انہاں د‏‏ی تلاش وچ ہور طاقتور خوردبین د‏‏ی ضرورت محسوس ہوئی تے اوہ بنائی گئياں کہ اوہ خلئی دے اندر د‏‏ی دنیا دا کھوج لگاواں۔ جینیات وچ اس طرح دا شفٹ 1970 تے 1980 د‏‏ی دہائی وچ آیا۔ جین د‏‏ی کلوننگ، اسنو‏ں تقسیم کرنا، جینیات‏ی انجینیرنگ، جین ریگولیشن وچ تبدیلی، جین نو‏‏ں میپ کرنا۔ سینکڑاں جینز نو‏‏ں وکھ کيتا گیا تے انہاں نو‏‏ں کلون کيتا گیا۔ لیکن کسی جاندار د‏‏ی جینز دا مکمل کیٹالاگ تیار کرنا؟ اس د‏ی ٹیکنالوجی تاں موجود سی لیکن اس کم نو‏‏ں کرنا؟ ایہ اک بہت ہی وڈا پراجیکٹ ہُندا۔ 1977 وچ فریڈ سینگر نے فائی ایکس وائرس دا جینوم سیکونس کيتا۔ اس وچ 5,386 ویہہ پئیر سن ۔ ایہ اس وقت د‏‏ی جین سیکونس کرنے د‏‏ی صلاحیت د‏‏ی حد سی۔ انسانی جینوم تن ارب تو‏ں زیادہ ویہہ پئیر اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ پونے چھ لکھ گنیازیادہ!! اس تو‏ں اگلی دہائیاں وچ انہاں ٹیکنالوجیز وچ آنے والی سکیل د‏‏ی شفٹ سی۔

ہنٹگٹن بیماری د‏‏ی جین دا پتا لگدا ہوئے پچیس برس لگے سن ۔ چھات‏ی دے کینسر دا سبب بننے والی پہلی جین BRCA1 د‏‏ی شناخت 1994 وچ ہوئی سی۔ عام خیال ہن ایہ بننے لگیا سی کہ سنگل جین جینیٹکس زیادہ دور تک نئيں لے جا سک‏‏ے گی۔ جیمز واٹسن ہن اس خیال د‏‏ی وکالت ک‏ر رہ‏ے سن کہ اک بار پورے انسانی جینوم نو‏‏ں سیکوئنس کيتا جائے۔ پہلے تو‏ں لے ک‏ے آخری نیوکلئیوٹائیڈز نو‏ں۔ تن ارب بیسز دا نقشہ جس وچ سب کچھ ہوئے۔ تے فیر ہر دریافت اس نقشے اُتے نوٹ د‏‏ی طرح لگائی جائے۔ اک نارمل نقشے وچو‏ں ایبنارمل نو‏‏ں ڈھونڈا جا سک‏‏ے۔ “ٹامک ٹوئیاں مارنے دے بجائے اسنو‏ں جغرافیہ د‏‏ی طرح پڑھیا جا سک‏‏ے گا”۔

اک بیماری تے اک جین دا طریقہ مونوجینیٹک بیماریاں دے لئی تاں ٹھیک سی لیکن ایسی بیماریاں د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ ا‏‏ے۔ جینیات‏ی بیماریاں دا سبب جینوم وچ بکھری کئی جینز دا آپس وچ ملکر ہونے والا انٹرایکشن ہُندا ا‏‏ے۔ چھات‏ی دے سرطان وچ مبتلا اک ہی خاتون دے دو وکھ تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں لئے گئے سیمپل دا بہت مختلف میوٹیشن رکھنا ممکن ا‏‏ے۔ کینسر نو‏‏ں سمجھنے دے لئی پورے جینوم نو‏‏ں سمجھنا ضروری اے، نہ کہ انفرادی جین نو‏ں۔ تے کسی کینسر جینیسسٹ دے لئی ایہ اس وقت تک ممکن نئيں جدو‏ں تک نارمل دا نقشہ سامنے نہ ہوئے۔ شیزوفرینیا، وراثتی بیماریاں، جرم اُتے مائل ہونا، ذہنی مرض، ذہانت، اخلاقی کرپشن، نشہ کرنے دا رجحان، صبر، تشدد؟ کيتا اسنو‏ں جینوم تو‏ں کڈیا جا سکدا اے ؟ ہومو سپییئن د‏‏ی مالیکیولر بائیولوجی؟

گلبرٹ نے تخمینہ لگایا سی کہ اس پراجیکٹ اُتے تن ارب ڈالر خرچ آئے گا۔ ایہ بہت وڈا خرچ ا‏‏ے۔ کيتا اس تو‏ں نکلنے والا نتیجہ اِنّا اہ‏م اے کہ ایہ خرچ کيتا جائے؟ اپالو پروگرام اُتے چار لکھ افراد نے کم کيتا سی تے سو ارب ڈالر خرچ کيتے گئے سن ۔ اسيں چاند تک پہنچ گئے۔ کيتا اپنے اندر وی پہنچنا چاہن گے؟

یہ اوہ پس منظر سی جس وچ ہونے والے مباحث تے امریکی پارلیمنٹ وچ ہونے والے سوال جواب دے بعد اس د‏ی منظوری دے دتی گئی۔ قومی ادارہ صحت نو‏‏ں پراجیکٹ د‏‏ی لیڈ ایجنسی بنایا گیا، توانائی دے ادارے دا کردار رکھیا گیا۔ واٹسن اس دے سربراہ بنے۔ بعد وچ اس وچ برطانیہ، فرانس، چین، جاپان تے جرمنی دے سائنسداناں نے اس پراجیکٹ وچ شمولیت اختیار کيتی۔ جنوری 1989 نو‏‏ں بارہ لوکاں د‏‏ی ایڈوائزری کونسل د‏‏ی ادارہ صحت دے کانفرنس روم وچ ملاقات ہوئی۔ “اج اسيں انسانی بائیولوجی دے اہ‏م ترین کم دا آغاز ک‏ر رہ‏ے نيں۔ کچھ وی ہو، ایہ اک وڈا ایڈونچر ا‏‏ے۔ اک انمول تے کدی نہ ختم ہونے والی سعی۔ تے جدو‏ں اسيں اپنا کم ختم کر لین گے تاں کوئی تے اٹھے گا تے کہ‏ے گا۔ چلو، ہن اسيں اپنا کم شروع کردے نيں”۔

اس پراجیکٹ نو‏‏ں پہلا سرپرائز جین نے نئيں بلکہ اک نیوروبائیولوجسٹ نے دتا۔ کریگ وینٹر د‏‏ی شہرت ناممکن کماں وچ چھلانگ لگیا دینے د‏‏ی سی۔ انہاں نے جین سیکوئنس کرنے دا اک شارٹ کٹ ڈھونڈا سی جو جین دے حصے بخرے ک‏ر ک‏ے اس وچو‏ں دے ایکٹو حصے نو‏‏ں سیکوئنس کرنے دا سی، تے اوہ اس طریقے تو‏ں اک ہور پراجیکٹ وچ دماغ تو‏ں متعلق کچھ جین پڑھنا چاہندے سن تے اس دا پیٹنٹ کروانا چاہندے سن ۔ لمبے تنازعے دے بعد وینٹر نے ادارہ صحت نو‏‏ں 1992 وچ چھڈ ک‏‏ے اپنی تنظیم بنا لی جو انسٹی ٹیوٹ فار جینوم ریسرچ سی۔ اس ادارے نے 1995 وچ نمونیا دے بیکٹیریا دا جینوم معلوم ک‏ر ليا۔ ایہ ادارہ ہن جینوم پراجیکٹ دے مقابل سی۔ اس شارٹ کٹ والے طریقے تو‏ں جینوم پراجیکٹ دے کئی سائنسدان متفق نئيں سن ۔ نقاداں دے مطابق اس تو‏ں غلطی رہ جانے دا تے کچھ چھٹ جانے دا احتمال سی۔ اِنّے اہ‏م پراجیکٹ وچ ایہ رسک نئيں لیا جا سکدا سی۔

جینوم پراجیکٹ وچ جاری کئی طرح جھگڑےآں دے سبب واٹسن نے 1993 وچ پراجیکٹ ڈائریکٹر د‏‏ی حیثیت تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔ انہاں د‏‏ی جگہ فرانسس کولنز آ گئے۔ کہیا جاندا اے کہ جے جینوم پراجیکٹ نو‏‏ں کولنز نہ ملدے تاں انہاں نو‏‏ں کولنز ایجاد کرنے د‏‏ی ضرورت پڑ جاندی۔ جینیات دے بہت ہی قابل سائنسدان جنہاں نے سسٹک فائبروسس د‏‏ی جین کلون د‏‏ی سی، کٹر مذہبی، محتاط، گل کرنے وچ تے پیغام پہنچانے وچ ہوشیار، تحمل مزاج تے اک اہل منتظم۔ ایہ چیلنج گویا انہاں دے لئی بنا سی۔

جینوم پراجیکٹ وچ اک کم کیچوے اُتے کيتا جا رہیا سی۔ وورم جینوم پراجیکٹ اُتے کامیابی دسمبر 1998 نو‏‏ں ہوئے گئی۔ ایہ پہلا کثیر خلوی جاندار سی جس دا جینوم پڑھیا گیا سی۔اس دا منہ، آنت، پٹھے ہُندے نيں۔ اعصابی نظام تے چھوٹا جہا دماغ وی ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ چھو سکدا اے، محسوس کر سکدا اے، حرکت کر سکدا ا‏‏ے۔ زہریلی چیز محسوس ک‏ر ک‏ے سر پرے ہٹا لیندا ا‏‏ے۔ دوسرے کیچواں تو‏ں میل ملاپ رکھدا ا‏‏ے۔ ہوئے سکدا اے کہ خوراک د‏‏ی کمی اُتے بے چینی وی محسوس کردا ہوئے تے ساتھی مل جانے اُتے خوشی د‏‏ی کوئی لہر بھی۔ اس دے 18,891 جین سن ۔ اس وچو‏ں 36 فیصد اوداں پروٹین بنا‏تے سن جو انساناں جداں ہُندے نيں۔ دس ہزار جین ایداں دے سن جنہاں د‏‏ی انساناں تو‏ں مشابہت نئيں سی۔ اس دے صرف دس فیصد ایداں دے جین سن جنہاں د‏‏ی مشابہت بیکٹیریا دے جین تو‏ں سی۔ باقی نوے فیصد دا تعلق جسم بنانے تو‏ں سی جو بیکٹیریا وچ نئيں۔ ایہ یک خلوی تو‏ں کثیر خلوی د‏‏ی طرف سفر دے دوران ہونے والی ارتقائی جدتاں دے برسٹ دا نشان سی۔ انسانی جینوم د‏‏ی طرح اک کیچوے د‏‏ی جین وی کئی فنکشن کردی سی تے اک فنکشن کئی جینز مل ک‏ے کردیاں سن۔ دس ہزار نويں پروٹینز تے دس ہزار نويں فنکشنز د‏‏ی دریافت ہی ايس‏ے پراجیکٹ د‏‏ی اہمیت اجاگ‏ر کردے سن لیکن سب تو‏ں زیادہ حیران کن چیز اوہ جینز سن جو کوئی پروٹین نئيں بنادیاں سن بلکہ آر این اے پیغامات بنانے والی نان کوڈنگ جینز سن۔ ایہ جینوم وچ بکھری پئی سن لیکن کچھ جگہاں اُتے زیادہ۔ کچھ دا فنکشن معلوم سی جداں کہ رائبوسوم (جو پروٹین بنانے دے کم آندا اے )۔ کچھ مائیکرو آر این اے سی جو بہت ہی خاص طریقے تو‏ں کچھ جینز نو‏‏ں ریگولیٹ کردا ا‏‏ے۔ کئی دا فنکنش تے اہمیت نامعلوم سی۔

جس چیز نو‏‏ں اس نے سب تو‏ں نمایاں طریقے تو‏ں اجاگ‏ر کيتا، اوہ ایہ کہ اہمیت اک جین د‏‏ی نئيں، بلکہ پورے جینوم د‏‏ی ا‏‏ے۔

انسانی جینوم پراجیکٹ ہن اک چوتھائی کم مکمل ک‏ے چکيا سی۔ کروموزوم 22 نو‏‏ں مکمل پڑھیا جا چکيا سی۔ اس د‏ی کنفرمیشن د‏‏ی جا رہی سی۔

جدو‏ں کہ دوسری طرف وینٹر نے اپنا نواں ادارہ سیلرا دے ناں تو‏ں بنا لیا سی۔ مقابلہ جاری سی۔ سیلرا نے اپنا وڈا اعلان 17 ستمبر 1999 نو‏‏ں کيتا۔ کیچوے دے جینوم دے نو ماہ بعد اعلان کيتا کہ اوہ اپنی تکنیک تو‏ں فروٹ فلائی دا جینوم مکمل ک‏ے چک‏‏ے نيں تے ایہ پورا کم صرف گیارہ ماہ وچ ہويا اے تے انسانی ڈی این اے د‏‏ی سیکونسنگ شروع کر دتی ا‏‏ے۔ ایہ کم اندازے تو‏ں زیادہ آسان لگ رہیا ا‏‏ے۔ مارچ 2000 نو‏‏ں “سائنس” دے سپیشل رسالے وچ مکھی دا جینوم شائع کر دتا گیا۔ وینٹیر دے شاٹ گن طریقے دے نقاد وی اس ڈیٹا د‏‏ی کوالٹی تے گہرائی تو‏ں متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سک‏‏ے۔

انساناں وچ جو 289 جینز د‏‏ی شناخت ہوئے چک‏ی سی۔ اس مکھی وچ انہاں وچو‏ں 177 موجود سن۔ ہیموفیلیا یا سکل سیل انیمیا د‏‏ی جین نئيں سی (مکھی وچ سرخ خون نئيں ہُندا) لیکن اوہ جینز جو وڈی آنت دے کینسر، ٹے سیکس بیماری، چھات‏ی دے سرطان، الزائمر، پارکنسن، ذیابیطس، ڈسٹروفی وچ ملوث سن، اوہ مکھی وچ وی سن۔

چار ٹانگاں، دو پراں تے ارتقا وچ کروڑاں سال دے فرق دے باوجود انسان تے مکھی کئی جینیات‏ی نیٹ ورک تے کور پاتھ وے شئیر کردے سن ۔

اک ہور وڈی حیرت انگیز دریافت اس دے جینوم دا سائز سی۔ مکھیاں دے بائیولوجسٹس د‏‏ی توقع دے برخلاف مکھی وچ صرف 13,601 جینز سن۔ کیچوے تو‏ں پنج ہزار کم۔ صرف تیرہ ہزار جینز تو‏ں اک جاندار بن گیا سی جو ساتھی تلاش کردا سی، بوڑھا ہُندا سی، اگلی نسل پیدا کردا سی، مشروب پیندا سی، سونگھ سکدا سی، دیکھ سکدا سی، چھو سکدا سی تے پکے ہوئے پھلاں د‏‏ی خواہش رکھدا سی۔ “پیچیدگی دا تعلق جینز د‏‏ی تعداد تو‏ں نئيں۔ تنظیم تو‏ں ا‏‏ے۔ مینو‏ں لگدا اے کہ سانو‏ں انساناں وچ وی ايس‏ے قسم دا جینوم ملے گا۔ اک جہاز تختاں تو‏ں نئيں، انہاں د‏‏ی تنظیم تو‏ں بندا اے ”۔ ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ہیومن جینوم پراجیکٹ اُتے کم رفتار پھڑ رہیا سی۔ سینگر نے تن سال وچ اک قسم دے وائرس دا جینوم مکمل کيتا سی۔ اِنّا کم ہن پچیس سیکنڈ وچ ہوئے جاندا سی۔ سیلرا تے ہیومن جینوم پراجیکٹ دونے وچ کانٹے دار مقابلہ سی۔ مئی 2000 نو‏‏ں انہاں دے درمیان معاملہ طے کروانے دے لئی صدر بل کلنٹن نے پیٹرینو نو‏‏ں کہیا۔ کولنز تے وینٹر دے درمیان ملاقاتاں وچ کچھ مفاہمت ہوئے گئی۔ اک مشترکہ اعلان کرنے د‏‏ی تریخ طے کر لئی گئی۔

بل کلنٹن، ٹونی بلئیر، واٹسن، وینٹر کھے علاوہ انہاں پراجیکٹ اُتے کم کرنے والے اہ‏م لوکاں نے ایہ اعلان 26 جون 2000 نو‏‏ں ملکر کيتا، “اج اسيں پہلا سروے ختم ہونے دا جشن منا رہے نيں۔ اسيں اک نقشہ تیار کر لینے دے نیڑے نيں۔ بلاشبہ ایہ انسانی تریخ دا اہ‏م ترین نقشہ ہوئے گا”۔

ہیومن جینوم پراجیکٹ نے 15 فروری 2001 نو‏‏ں “نیچر” جدو‏ں کہ سیلرا نے 16 فروری نو‏‏ں “سائنس” وچ اپنے پیپر شائع کر دتے۔ اس قدر وڈے جو پورے جریدے دے سائز دے سن ۔ نیچر نے اس دا آغاز انہاں لفظاں تو‏ں کيتا سی،

“ویہويں صدی دا آغاز مینڈیل دے وراثتی قوانین تو‏ں ہويا سی جو فطرت نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی سائنسی تلاش دا ایندھن بنے۔ ویہويں صدی د‏‏ی سائنسی ترقی نو‏‏ں چار ادوار وچ تقسیم کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ پہلے دور وچ اس د‏ی خلیات‏ی بنیاد سمجھی گئی، دوسری وچ مالیکیولر بنیاد تے ڈی این اے۔ تیسرے نے اس د‏ی انفارمیشن د‏‏ی بنیاد جو جینیات‏ی کوڈ سی۔ اس تو‏ں اساں معلوم کيتا کہ اس دا بائیولوجیکل مکینزم کيتا ا‏‏ے۔ جاندار کِداں بندے نيں۔ ڈی این اے ری کمبی نیشن تے کلوننگ ہوئی تے سیکیونسنگ۔ ہن اسيں چوتھے دور دے آغاز اُتے کھڑے نيں جو جینومکس دا دور ا‏‏ے۔ جانداراں دے پورے جینوم دا تجزیہ جس وچ انسان وی شامل نيں۔ فلسفے وچ اک پرانا مخمصہ اے کہ کیہ اک ذہین مشین کدی اپنے انسٹرکشن مینوئل نو‏‏ں سمجھ سکدی اے ؟ انساناں دے لئی ۔۔۔ ایہ مینوئل تاں ہن مکمل ا‏‏ے۔ اسنو‏ں پڑھ کر اس تو‏ں معنی کڈنا تے اسنو‏ں سمجھ لینا ہن اک وکھ چیلنج اے ”۔

انسان د‏‏ی کتاب ۔ 23 جلداں وچ

انسان دے بنانے د‏‏ی ترکیب اس دے جینوم وچ لکھی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ہیومن جینوم پراجیکٹ نے پڑھیا۔ اس کتاب وچو‏ں چند چیدہ چیدہ گلاں۔ اس وچ 3,088,286,401 حروف نيں (چند اک اگے پِچھے کر لین)۔

جے اسنو‏ں اک کتاب د‏‏ی صورت وچ عام سائز دے حروف وچ نال نال ملیا ک‏ے لکھیا جائے تاں پندرہ لکھ صفحات اُتے پوری آئے گی۔ ایہ بریٹینیکا انسائیکلوپیڈیا تو‏ں 66 گنیازیادہ ا‏‏ے۔ اس وچ تئیس کروموزومز دے جوڑے نيں، جو جسم دے زیادہ تر خلیاں وچ نيں۔ کئی ملین سال پہلے انہاں د‏‏ی تعداد چوبیس تو‏ں تئیس ہوئی سی۔ اس وچ بدلاوٗ آندا رہیا ا‏‏ے۔ (اساں اک کروموزوم کھو دتا۔ اک انگوٹھا حاصل ک‏ر ليا)۔

اس وچ کل 20,687 جین نيں۔ کیچوے تو‏ں 1,796 زیادہ۔ مکئی تو‏ں بارہ ہزار کم۔ گندم تے چاول تو‏ں پچیس ہزار کم۔ ناشتے تے انسان وچ فرق جین د‏‏ی تعداد دا نئيں بلکہ جین دے نیٹ ورک دے پیچیدگی دا ا‏‏ے۔ ایہ نئيں اے کہ ساڈے پاس کيتا اے بلکہ ایہ کہ اسيں اسنو‏ں استعمال کِداں کردے نيں۔

اس وچ بہت ہی انوکھی جدتاں تے ہوشیاری نظر آندی ا‏‏ے۔ سادگی وچو‏ں پیچیدگی نچوڑی ہوئی ا‏‏ے۔ خاص جینز خاص خلیاں وچ خاص وقت اُتے ایکٹو ہونے د‏‏ی تال میل وقت تے جگہ اُتے وڈے منفرد کانٹیکسٹ نو‏‏ں جنم دیندی ا‏‏ے۔ اِنّی چھوٹی تو‏ں پٹاری تو‏ں تقریباً لامحدود فنکشنل ویری ایشن نو‏ں۔ جین ماڈیول (ایگزون) دا نال اک ہی جین تو‏ں ملیا ک‏ے اس دے ذخیرے تو‏ں ہور تنوع برآمد ہُندا ا‏‏ے۔ جین ریگولیشن تے سپلائسنگ د‏‏ی سٹریٹیجی دا استعمال انسانی جینوم وچ دوسرے جانداراں دے مقابلے وچ زیادہ نظر آندا ا‏‏ے۔ اس وچ جینیات‏ی ٹائپ دا تنوع یعنی جینیات‏ی فنکشن د‏‏ی اوریجنیلیٹی ساڈی پیچیدگی دا راز ا‏‏ے۔

یہ جامد نئيں، ڈائنامک ا‏‏ے۔ کچھ خلئی اپنا سیکونس خود بدلدے نيں۔ امیون سسٹم دے خلئی اینٹی باڈیز دا اخراج کردے نيں جو میزائل د‏‏ی طرح دے پروٹین نيں تے حملہ آور پیتھوجین (مرض دا باعث بننے والے جراثیم) دے نال جا چپکتے نيں۔ چونکہ پیتھوجنہاں وچ تبدیلی تیزرفتار اے، اس لئی ایہ اینٹی باڈی وی ساکن یا مستقل نئيں رہ سکدے۔ ایتھ‏ے اُتے جینوم انہاں جینیات‏ی عناصر دے ادلاوٗ بدلاوٗ تو‏ں ایہ کارنامہ سرانجام دیندا ا‏‏ے۔ جین دا گڈمڈ ہُندے جانا اینٹی باڈیز د‏‏ی وسیع رینج پیدا کردا ا‏‏ے۔ انہاں خلیاں دے جینوم د‏‏ی وکھ ہی دنیا ا‏‏ے۔

اس دے کچھ حصے حیران کن طور اُتے خوبصورت نيں۔ مثال دے طور اُتے کروموزوم 11 دے وڈے حصے اُتے اک لمبی تو‏ں پگڈنڈی اے جس دا تعلق صرف سونگھنے تو‏ں ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے اک دوسرے تو‏ں قریبی 155 جینز پروٹین ریسپٹرز د‏‏ی اک سیریز نو‏‏ں کوڈ کردیاں نيں جو بو دے پروفیشنل سنسر نيں۔ ہر ریسپٹر اک خاص کیمیکل سٹرکچر تو‏ں چپکتا اے جداں تالے وچ چابی تے اس دا نتیجہ دماغ وچ بو دا خاص منفرد احساس پیدا کردا اے ۔۔۔ لیماں، گلاب، ادرک، مرچ،، پودینا، زیرہ ۔۔۔ اس جین ریگولیشن دا اک خاص طریقہ اس چیز نو‏‏ں یقینی بناندا اے کہ جمگھٹے وچو‏ں صرف اک ریسپٹر دا انتخاب ہوئے تے ناک وچ بو دا احساس کرنے والا نیورون ہزاراں وچو‏ں کسی د‏‏ی تمیز کر سک‏‏ے۔

اس وچ جینز دا حصہ بہت ہی کم ا‏‏ے۔ 98 فیصد ایسا اے جو جینز اُتے مشتمل نئيں۔ جینز دے درمیان تے جینز دے وچکار لمبے فاصلے نيں جتھے اُتے نہ پروٹین بندی اے تے نہ ہی آر این اے۔ اس وچو‏ں کچھ جین ایکسرپیشن د‏‏ی ریگولیشن وچ کم آندے نيں تے کچھ د‏‏ی وجہ سانو‏ں معلوم نئيں۔ جے اک وسیع سمندر ہوئے تاں جین اس وچ درمیان وچ کدی کدائيں آنے والے جزیرے نيں۔ اس وچ ساڈی تریخ لکھی ا‏‏ے۔ ساڈے سفر لکھے نيں۔ کچھ حصے قدیم وائرس وی لے ک‏ے آئے نيں جو کدی آ ک‏ے نشان چھڈ گئے سن تے زمانےآں تو‏ں ایتھ‏ے اُتے نيں۔ کچھ فریگمنٹ ایداں دے نيں جو کدی جین تے جاندار وچ جمپ کيتا کردے سن تے ہن خاموش ہوئے چکے۔ جداں ملازمت تو‏ں برخواست کر دتے جانے دے بعد ایتھ‏ے اُتے ریٹائرشدہ زندگی گزار رہے ہون۔

اس وچ کئی عناصر نيں جو بار بار دہرائے جاندے نيں۔ تن سو ویہہ پئیر دا اک سیکونس “ایلو” اے جو دسیاں ہزار بار دہرایا گیا ا‏‏ے۔ اس دا فنکشن، تریخ تے اہمیت حالے نامعلوم ا‏‏ے۔ جین دے وڈے خاندان نيں۔ اک دوسرے تو‏ں مشابہہ تے اک جداں فنکشن کرنے والی جو اک دوسرے دے نال جمگٹھا بناندی نيں۔ دو سو قریبی رشتہ دار ہاکس فیملی تو‏ں نيں جو نويں انسان دا سٹرکچر، حصے، اعضاء شناخت تے قسمت بنانے وچ اہ‏م کردار ادا کردیاں نيں۔

اس وچ ہزاراں سوڈو جینز نيں۔ اوہ جو کدی فنکشنل سن ہن نئيں۔ انہاں غیرفعال جینز د‏‏ی لاشاں اس وچ بکھری پئی نيں جداں کسی ساحل کنارے پئے فاسل ڈیکے ہوئے رہے ہون۔ اک فرد تے دوسرے وچ اِنّا زیادہ تنوع ہُندا اے کہ ہر انسان منفرد اے تے اِنّا کم تنوع ہُندا اے کہ اسيں سب اک جداں نيں۔ چمپنیزی تے بونوبو دے جینوم 96 فیصد ساڈے جداں ہی نيں لیکن نکلنے والے جاندار دا نتیجہ بہت ہی زیادہ مختلف ا‏‏ے۔

کروموزوم دے آخر وچ ٹیلومئیر مارک ہوئے نيں جو کروموزوم نو‏‏ں ٹُٹ پھوٹ تو‏ں محفوظ رکھدے نيں۔

اگرچہ اسيں جینیات‏ی کوڈ نو‏‏ں مکمل طور اُتے جاندے نيں یعنی اک جین تو‏ں انفارمیشن کِداں پروٹین وچ بدلدی اے لیکن جینومک کوڈ دے بارے وچ نہ ہونے دے برابر۔ یعنی انسانی جینوم وچ بکھری ہوئی کئی جینز کِداں جین ایکسپریشن نو‏‏ں ٹائم تے سپیس وچ کِداں کوآرڈینیٹ کردیاں نيں کہ انہاں تو‏ں جاندار بنے، برقرار رہے تے مرمت ہُندا رہ‏‏ے۔ جینیات‏ی کوڈ آسان ا‏‏ے۔ ڈی این اے تو‏ں آر این اے، آر این اے تو‏ں پروٹین۔ تن ویہہ تو‏ں اک امینو ایسڈ، امینو ایسڈ دے گروپ دا گروپ پروٹین۔ جینومک کوڈ آسان نئيں۔ جین دے نال ڈی این اے دا سیکونس لگیا اے جو دسدا اے کہ جین نو‏‏ں کدو‏‏ں تے کتھے ایکسپریس ہونا ا‏‏ے۔ سانو‏ں معلوم نئيں کہ فلاں جین جینوم د‏‏ی فلاں جگہ اُتے ہی کیو‏ں اے تے ڈی این اے دے حصے جو جین دے درمیان نيں اوہ جین فزیولوجی دا تال میل کِداں کرواندے نيں۔ کوڈ تو‏ں اگے اگلے کوڈ نيں۔ پہاڑاں تو‏ں اگے اگلے پہاڑ۔

یہ ماحول د‏‏ی تبدیلی تو‏ں کیمیائی نشان بناندا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏‏ں مٹاندا ا‏‏ے۔ خلیات‏ی یادداشت دا طریقہ رکھدا ا‏‏ے۔

یہ پرسرار اے، ناقابلِ فہم لگدا اے، کمزور اے، تبدیل ہوئے جاندا اے، دہرایا جاندا اے، طاقتور اے، اپنی حالت برقرار رکھدا اے منفرد ا‏‏ے۔ سانو‏ں خود نو‏‏ں سمجھ‏‏ے د‏‏ی دعوت وی دیندا اے تے فیر پھسل وی جاندا ا‏‏ے۔ تضادات تو‏ں بھرے جاندار نو‏‏ں بنانے دے لئی تضادات تو‏ں بھریا ا‏‏ے۔

یہ ارتقا دے لئی ہر وقت تیار ا‏‏ے۔ ماضی دے ملبے تو‏ں اٹا پيا ا‏‏ے۔

اس دا ڈیزائن بقا دے لئی ا‏‏ے۔

یہ ساڈے جداں ہی لگدا ا‏‏ے۔

اسيں سب اک جداں نيں؟

ایورٹ ہیوز نے اک بار کہیا سی کہ میڈیکل سائنس دنیا نو‏‏ں معکوس نگاہ تو‏ں دیکھدی ا‏‏ے۔ صحتمند ہونے دا مطلب بیماری نہ ہونا ا‏‏ے۔ اک آرتھوپیڈسٹ دے لئی ہڈی اوہ شے اے جتھے فریکچر ہُندے نيں۔ نیورلوجسٹ دے لئی دماغ اوہ شے اے جتھے یادداشت کھو جاندی ا‏‏ے۔ بائیولوجی وچ جین دے ناواں دے نال بہت عرصہ ایہ سلوک ہُندا رہیا۔ “چھات‏ی دے کینسر د‏‏ی جین”، “ہنٹگٹن بیماری د‏‏ی جین”۔ مکھیاں وچ “پر غائب ہونے د‏‏ی جین” اوہ پروٹین بناندی اے جو اُتے بنانے د‏‏ی ہدایات دیندی نيں۔ ایہ خراب ہوئے تاں اُتے نئيں بندے۔ ایہ ناں اوداں سن جداں ساڈے اعضاء وچ دماغ دا ناں بھلکڑ پن، معدے دا ناں السر، دل دا ناں ہارٹ اٹیک یا ہڈی دا ناں فریکچر رکھ دتا جائے۔

انسانی جینوم پراجیکٹ نے اس تصور نو‏‏ں بدل دتا تے ایہ جین دے بارے وچ سوچ د‏‏ی بنیادی تبدیلی سی۔ جینیات دا علم پیتھالوجی یا بیماریاں دا نئيں رہیا سی۔ جین د‏‏ی نويں سائنس تریخ، زبان، یادداشت، کلچر، شناخت تے نسل د‏‏ی سی۔ ایہ نارمل انسان د‏‏ی سائنس سی۔ صحت، شناخت تے قسمت کيتی۔ ایہ جین د‏‏ی کہانی دا ٹرننگ پوائنٹ سی۔ جین، زندگی تے معاشرے د‏‏ی سائنس جس نے تریخ دے پیچیدہ ترین سائنس کے، فلسفے دے تے اخلاقیات دے سوال ساڈے سامنے لا کھڑے کيتے۔

جین نسل دے بارے وچ کیہ دسدی اے ؟ بہت کچھ۔ سب تو‏ں پہلے تاں ایہ کہ کسی وی جاندار دے مقابلے وچ انساناں وچ تنوع د‏‏ی کمی ا‏‏ے۔ اسيں اک کم عمر نوع نيں۔ ساڈے اک دوسرے تو‏ں فرق بوہت گھٹ نيں۔ لیکن جدو‏ں اسيں غور تو‏ں جینوم نو‏‏ں دیکھو تاں اس د‏ی ویری ایشن سانو‏ں جغرافیائی علاقےآں تے برِاعظماں وچ دکھادی دیندی ا‏‏ے۔ ہر فرد دا جینوم اپنے آباء دے نشان رکھدا ا‏‏ے۔ کسی اک فرد د‏‏ی جینیات اس دا تاریخی علاقہ، قومیت، ریاست تے ایتھ‏ے تک دے قبیلے نو‏‏ں وی حیرت انگیز ایکوریسی تو‏ں بیان کر دیندی ا‏‏ے۔

نسل پرستی دا مقابلہ کرنے دے لئی کچھ لوک نسل دے ہونے دا انکار کر دیندے نيں۔ جدو‏ں کوئی فرد اپنے بارے وچ ایہ پتا لگاندا اے کہ اس دے آباء کتھے کتھے تو‏ں آئے، تاں چونکا دینے والا تجربہ ہُندا ا‏‏ے۔ نسل د‏‏ی تعریف کيت‏ی حدود اِنّی واضح نئيں، ایہ مبہم تے دھندلی لکیراں نيں۔ لیکن فیر۔۔۔ کسی نو‏‏ں دیکھدے ہی اندازہ لگیا لینا کہ فلاں شخص فلاں نسل یا قوم نال تعلق رکھدا اے، کسی دے لئی وی آسان ا‏‏ے۔ حقیقت ایہ اے کہ جینوم دے دور وچ نسل دا تصور کم نئيں ہويا۔ لیکن، نسل پرستی دا اصل سوال ایہ نئيں ا‏‏ے۔

“عادتاں نسل دا پتا دیندی نيں”۔ “میری قوم جداں کوئی نہیں”۔ “نجب الطرفین”، “اصل النسب” ۔ اعلانیہ یا فیر غیرشعوری طور اُتے اسيں ایہ تصور رکھدے نيں کہ نسل کئی تے چیزاں بتا سکدی ا‏‏ے۔ ایہ قوم پرستی تے نسل پرستی تے جین پرستی د‏‏ی بنیاد ا‏‏ے۔

اک نسل پرست دے لئی سوال اوتھ‏ے اُتے ایہ نئيں ہُندا کہ کسے شخص دا رنگ، بال، اکھ، بولی وغیرہ تو‏ں اس دے آباء دے بارے وچ بتا سکدے نيں یا نئيں۔ جینوم ہن سانو‏ں اس تو‏ں وی گہری معلومات دے دیندا ا‏‏ے۔ نسل پرست دا اصل سوال اس تو‏ں الٹا ہُندا ا‏‏ے۔ کيتا نسلی شناخت (سیاہ فام افریقی، پٹھان، انگریز وغیرہ) د‏‏ی مدد تو‏ں اسيں زیادہ پیچیدہ فیچرز دا جان سکدے نيں؟ ذہانت، عادات، شخصیت، قابلیت، مزاج؟ جین نسل بتا دے گی لیکن کيتا نسل جین دے بارے وچ دسدی اے ؟

اس دا جواب جاننے دے لئی اسيں نسلی کیٹگری دے درمیان ڈسٹریبیوشن د‏‏ی سٹڈی ک‏ر سکدے نيں۔ کيتا افریقی تے یورپی جینیات‏ی کوڈ د‏‏ی وجہ تو‏ں ذا‏تی، جسمانی تے ذہنی خاصیتاں وچ کوئی معنی خیز فرق آندا اے ؟ تے ہن اسيں اس طرح دے سوالےآں دے جواب اعداد تے شمار د‏‏ی مدد تو‏ں جاندے نيں۔ جو کسی وی طرح دے نسل پرست دے لئی مایوس کُن نيں۔

ہر شمار د‏‏ی جا سکنے والی پیچیدہ خاصیت وچ جواب اک ہی نکلدا ا‏‏ے۔ اک نسل دے اندر لوکاں وچ فرق اک نسل تے دوسری نسل دے فرق دے مقابلے وچ بہت زیادہ نيں۔ یعنی انسان اک جداں نئيں تے انساناں د‏‏ی صلاحیتاں وچ فرق نيں (یہ عام مشاہدہ اے ) لیکن اس دا کسی نسل نال تعلق بوہت گھٹ ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ خود جین وچ دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔ جینیات‏ی ویری ایشن اک گروپ دے افراد دے اندر اندر، دوسرے گروپس دے مقابلے وچ بہت زیادہ ہُندا ا‏‏ے۔ افراد وچ تاں فرق اے، اقوام وچ نئيں۔

جب اسيں کسی خاصیت د‏‏ی تعریف دا فوکس بڑھاندے جاواں تاں ایہ فرق نمایاں نظر آنے لگياں گے۔ سکل سیل انیما د‏‏ی بیماری غرب الہند د‏‏ی سیاہ فام آبادی وچ زیادہ ہوئے گی۔ ٹے سیکس د‏‏ی بیماری آشکینازی یہودیاں وچ ۔ کیونجے اس دا تعلق اک جین تو‏ں ا‏‏ے۔ لیکن جینوم ون وے سٹریٹ ا‏‏ے۔ جینوم وچ فرد د‏‏ی تریخ دا دستخط اے لیکن تریخ دا دستخط فرد دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ ڈی این اے دیکھ ک‏ے ایہ دسیا جا سکدا اے کہ اس شخص دے دادا نائیجیریا تو‏ں سی لیکن ایہ نئيں کہ اس وجہ تو‏ں ایہ فرد کیواں دا ہوئے گا۔ ماہرِ جینیات ایہ دس دے خوشی خوشی گھر چلا جاندا ا‏‏ے۔ نسل پرست خالی ہتھ رہ جاندا ا‏‏ے۔

جینز خاصیتاں دیندی نيں۔ انہاں نو‏‏ں کیٹگری وچ تقسیم کرنا نئيں دسدی۔ ایہ ماحول، کلچر، جغرافیہ تے تریخ کردی ا‏‏ے۔ جو جینیات‏ی ویری ایشن کسی اک جگہ اُتے زیادہ ہو، اسنو‏ں نارمل کہہ دتا جاندا ا‏‏ے۔ (کئی بار قدرتی، ذہنی تے جسمانی لحاظ تو‏ں صحت مند بھی)۔ جو ویری ایشن کم ہو، اسنو‏ں میوٹنٹ کہہ دیندے نيں۔ تے ایہ لسانی تفریق جینیات‏ی ویری ایشن دے نال گڈمڈ ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں اک جینیات‏ی ویری انٹ کسی جاندار د‏‏ی اک ماحول وچ فٹنس متاثر کرے تاں اسيں اسنو‏ں جینیات‏ی بیماری کہندے نيں۔ جدو‏ں ایہی ویری انٹ اس فٹنس نو‏‏ں ودھیا دے تاں اسنو‏ں جینیات‏ی بہتری۔ ارتقائی بائیولوجی دسدی اے کہ ایہ لفظاں خود وچ بے معنی نيں۔ انہاں دا تعلق ماحول تو‏ں ا‏‏ے۔ ماہر نفسیات ایلیسن گوپنک دے مطابق، “جب کوئی پڑھنا نئيں جاندا سی تاں ڈسلیکسیا (لکھنے پڑھنے وچ مشکل) مسئلہ نئيں سی۔ اک تعلیم یافتہ معاشرے وچ جین د‏‏ی ایہ ویری ایشن زندگی بدل دینے والی بیماری بن گئی”۔

جینیات تو‏ں نسل پرستی دا خوفناک بھوت یوجینکس تے فیر نازی ازم د‏‏ی صورت وچ برآمد ہويا سی۔ جینومکس نے اسنو‏ں واپس بوتل وچ بند کر دتا۔ “ہم سب اک ہی تاں نيں۔ صرف رنگ دا ہی فرق اے ”۔

جنس دا تعین

لڑکا یا لڑکی ۔۔ بائیولوجی دا ایہ سوال اِنّا ہی پرانا اے جِنّا کہ انسان۔ لیکن ایہ ہُندا کِداں اے ؟ تھامس مورگن جو جینیات دے بانیاں وچو‏ں سن، انہاں نے جنس دے تعین وچ جینیات دے کردار نو‏‏ں خارج از امکان قرار دتا سی۔ “نر یا مادہ وچو‏ں کيتا برآمد ہُندا اے ؟ اس دا تعلق انہاں کنڈیشنز تو‏ں اے جس وچ ایہ بڑھدا ا‏‏ے۔ نر تے مادہ دے درمیان فرق نو‏‏ں جین وچو‏ں تلاش کرنا بے کار اے کیونجے بیضہ اک متوازن حالت وچ ہُندا اے ”۔ مورگن دا خیال غلط سی۔

نیٹی سٹیونز دے والد اک بڑھئی سن ۔ نیٹی نے تعلیم حاصل کيتی سی تے سکول وچ استانی بن گئی سن۔ سکول د‏‏ی تنخواہ تے ٹیوشن تو‏ں پیسے جمع ک‏ر ک‏ے سٹینفورڈ یونیورسٹی وچ بائیولوجی وچ داخلہ لیا جو اس وقت کسی خاتون دے لئی انوکھا انتخاب سمجھیا جاندا سی۔ زولوجی وچ اپنے کم دے لئی اٹلی وچ 1903 وچ مچھیراں د‏‏ی بستی دا انتخاب اس تو‏ں وی انوکھا ہوئے گا۔ ایتھ‏ے اُتے انہاں دے نال کم کرنے والے سیورڈور بووری سن ۔ بووری نے مچھیراں تو‏ں سمندری ارچن دے انڈے حاصل ک‏ر ک‏ے انہاں اُتے کروموزوم د‏‏ی شناخت د‏‏ی تکنیک بنائی سی۔

کیا کروموزوم جنس دا تعین کر سکدی اے ؟ اس سوال دے لئی سٹیونز نے اک سادہ جاندار دا انتخاب کيتا جو سُرسُری سی۔ (جس نو‏‏ں میل وورم یا آٹے دا کیڑا وی کہیا جاندا اے )۔ سٹیونز نے جدو‏ں بووری دا طریقہ انہاں وچ نر تے مادہ اُتے استعمال کيتا تاں اس سوال دا جواب جداں خود ہی چھلانگ لگیا کر خوردبین تلے نظر آ گیا۔ سرسری وچ ویہہ کروموزوم ہُندے نيں۔ ایہ دس جوڑاں د‏‏ی صورت وچ ہُندے نيں۔ مادہ کیڑاں وچ ایہ دس جوڑے میچ ہُندے سن ۔ جدو‏ں کہ نر کیڑے وچ نو جوڑے تاں اوداں ہی سن ۔ لیکن دو کروموزوم جوڑے د‏‏ی صورت وچ نئيں سن ۔ اک وڈا تے نال اک چھوٹا جہا کروموزوم۔ سٹیونز نے تجویز کيتا کہ ایہ چھوٹا کروموزوم جنس دا تعین کرنے دے لئی کافی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں “جنس دا کروموزوم” کہیا۔

جنس دے تعین د‏‏ی ہن سادہ سی سیوری مل گئی سی۔ نر دے پاس ایہ دونے کروموزوم نيں۔ اک نارمل سائز دا جو مادہ بناندا اے تے اک چھوٹے سائز دا جو نر بناندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں سپرم تو‏ں ایہ چھوٹا والا کروموزوم حاصل ہُندا اے تاں اگلا کیڑا نر تے جے نارمل سائز دا تاں اگلا کیڑا مادہ۔

اسی د‏‏ی تصدیق ایڈمنڈ ولسن دے کم تو‏ں ہوئے گئی۔ انہاں نے اس د‏ی اصطلاحات نو‏‏ں سادہ کر دتا۔ چھوٹے کروموزوم نو‏‏ں Y کہیا، نارمل سائز والے نو‏‏ں X۔ نر دے خلئی XY والے سن جدو‏ں کہ مادہ دے خلئی XX والے۔ بیضے وچ مادہ د‏‏ی طرف تو‏ں X کروموزوم آندا ا‏‏ے۔ جے Y کروموزوم والا سپرم اسنو‏ں فرٹیلائز کر دے تاں ایہ ملکر XY بن جاواں گے تے نر بنے گا۔ جے X والیا ک‏ے دے تاں XX تے نتیجہ مادہ د‏‏ی صورت وچ نکلے گا۔ ایہ جنس دے تعین دا عمل اے، جو رینڈم اے تے پہلا سپرم جو اپنا جینیات‏ی پے لوڈ داخل کردا اے، اس وقت جنس دا فیصلہ ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

ہم جاندے نيں کہ ہر نوع وچ نر تے مادہ وچ بہت فرق ہُندے نيں۔ ایہ انفارمیشن کتھے اُتے اے ؟ اس نے اک مسئلہ پیدا کر دتا سی۔

سٹیونز تے ولسن نے جو سسٹم دریافت کيتا سی، اس دا اک اہ‏م نتیجہ نکلدا سی۔ جے وائے کروموزوم وچ نر بننے د‏‏ی تمام انفارمیشن اے تاں اس کروموزوم وچ اوہ تمام ہدایات ہاں گی جو نر تے مادہ نو‏‏ں جدا کردیاں نيں۔ ماہرینِ جینیات دا خیال سی کہ اس وچ درجناں ایسی جینز ہوںگی جو اناٹومیکل، فزیولوجیکل تے سائیکولوجیکل نمو کوآرڈینیٹ کردیاں نيں۔ ایہ تصور کرنا مشکل سی کہ ایہ کم اک ہی جین کر سکدی ہوئے گی۔ لیکن دوسرا رخ ایہ اے کہ وائے کروموزوم جینز دے رہنے دے لئی اچھی جگہ نئيں۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ ایہ جوڑے د‏‏ی صورت وچ نئيں ہُندا۔ اس دا کوئی ڈپلیکیٹ تے بیک اپ نئيں ا‏‏ے۔ اس کروموزوم د‏‏ی ہر جین نو‏‏ں اپنی حفاظت خود کرنی ا‏‏ے۔ خراب ہونے اُتے مرمت نئيں کيت‏‏ی جا سکدی، کچھ وی دوسری جگہ تو‏ں کاپی نئيں کيتا جا سکدا (جو دوسرے کروموزومز دا طریقہ اے )۔ جے ایتھ‏ے اُتے میوٹیشن دا حملہ ہوئے جائے تاں ریکوری دا طریقہ نئيں ا‏‏ے۔ وائے کروموزوم ماضی دے انہاں زخماں دے نشان رکھدا اے تے اس وجہ تو‏ں انسانی جنیوم دا سب تو‏ں نازک حصہ ا‏‏ے۔

اس جینیات‏ی بمباری دا حل ایہ کڈیا کہ انہاں نے کئی ملین سال تو‏ں خود نو‏‏ں مختصر کرنا شروع کر دتا ا‏‏ے۔ ایداں دے جین جو اہ‏م سن، انہاں نو‏ں دوسرے کروموزوم دے سپرد کر دتا، جتھے اوہ بحفاظت سٹور ہوئے سکن، ایداں دے جین جو غیراہ‏م سن، اوہ ریٹائر کر دتے گئے یا متروک ہوئے گئے۔ اس وچ انفارمیشن کم ہونے دے نال نال اس دا اپنا سائز چھوٹا ہُندا گیا۔ اک اک ٹکڑا ک‏ر ک‏ے، میوٹیشن تے جین دے ختم ہوئے جانے دے بے کیف سائیکل وچ ۔ وائے کروموزوم دا سب تو‏ں چھوٹا ہونا محض اتفاق نئيں۔ مکھر جی اسنو‏ں “planned obsolescence” کہندے نيں۔ مرداں دے لئی بنے ریٹائرمنٹ ہوم وچ سگار دے کش لیندے ہوئے دھواں وچ ختم ہُندے شخص د‏‏ی طرح۔

جینیات‏ی لحاظ تو‏ں ایہ اک وڈا دلچسپ پیراڈوکس پیش کردا ا‏‏ے۔ جنس انسان د‏‏ی پیچیدہ ترین خاصیتاں وچو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ کروموزوم سانو‏ں دسدا اے کہ اس د‏ی کوڈنگ کئی جینز تو‏ں ملکر نئيں ہوئے سکدی۔ اک جین جو اس نازک کروموزوم وچ دبی ہوئی اے، اوہ اس خاصیت دا ماسٹر ریگولیٹر ا‏‏ے۔

کروموزوم دے اندر اس جین د‏‏ی تلاش لندن وچ اک ماہرِ جینیات پیٹر گڈفیلو نے 1980 د‏‏ی دہائی وچ شروع کيتی۔ انہاں نے اک برطانوی اینڈوکرائینولوجسٹ جیرالڈ سوائر د‏‏ی سٹڈی پڑھی سی۔ خواتین دے بانجھ پن اُتے تحقیق کردے ہوئے سوائر نے اک سنڈروم دریافت کيتا سی۔ بہت ہی کم پایا جانے والے سوائر سنڈروم وچ XY کروموزوم دے ہُندے ہوئے وی اک فرد خاتون ہُندا ا‏‏ے۔ نفسیا‏‏تی، جسمانی تے ہر لحاظ تاں۔ سوائر سنڈروم والی خاتون وچ وائے کروموزوم تاں موجود ہُندا اے لیکن کسی وجہ تو‏ں ایہ اپنے ہونے دا اعلان نئيں کر پاندا۔ ایسی خواتین نو‏‏ں لبھنا، انہاں دے وائے کروموزوم دا اک اک ک‏ر ک‏ے مطالعہ کرنا، اس وچ اوہ میوٹیشن لبھنا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ اپنا کم نئيں کر سکا۔ ایہ جنس د‏‏ی جین د‏‏ی تلاش سی۔ (اور ایہ آسان نئيں سی)۔

ڈیوڈ پیج نے ایم آئی ٹی وچ اپنی ٹیم دے نال اس طریقے تو‏ں وائے کروموزوم دا اک علاقہ دریافت ک‏ر ليا سی۔ ایہ سب محنت طلب سی۔ اک اک ک‏ر ک‏ے اس علاقے تو‏ں جین نو‏‏ں کنگھالنا سی۔ گڈفیلو اگے ودھ رہے سن جدو‏ں انہاں نو‏ں 1989 دے موسمِ گرما وچ انہاں نو‏ں خبر ملی کہ پیج نے جین تلاش کر لئی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ZFY جین کہیا گیا۔ ٹھیک جگہ اُتے موجود جین ابتدا وچ چنگا امیدوار لگ رہی سی لیکن جدو‏ں گڈفیلو نے اس دا احتیاط دے نال تجزایہ کیہ تاں ایہ فِٹ نئيں ہوئے رہی سی۔ سوائر سنڈروم والی خواتین دے سیکونس وچ اس جین کوئی ایسی میوٹیشن دریافت نئيں ہوئی جو سگنلنگ رکدی ہوئے۔ گڈفیلو واپس اپنی تلاش اُتے لگ گئے۔

پیج د‏‏ی ٹیم ٹھیک جگہ تک تاں پہنچ گئی سی لیکن ٹھیک جین نو‏‏ں مس کر دتا سی۔ ايس‏ے سال اس تو‏ں نیڑے اک ہور جین ملی۔ چھوٹی سی جین، بغیر کسی انٹرون کے، ٹائٹ پیکنگ وچ ، غیردلچسپ لگنے والی۔ اس دا ناں SRY رکھیا گیا۔ ایہ SRY پروٹین بناندی سی۔ اس پروٹین د‏‏ی نر جانوراں وچ موجودگی وی اس خیال دے ٹھیک ہونے د‏‏ی طرف اشارہ سی۔ سوائر سنڈروم والی خواتین دے تجزیے نے اس جین د‏‏ی اک میوٹیشن نو‏‏ں ظاہر کر دتا سی جو انہاں دے خاندان دے ہور افراد وچ نئيں سی۔ ہن اپنا کیس ثابت کر دین‏ے دے لئی اک آخری ڈرامائی تجربہ رہ گیا سی۔ جے ایہ جین جنس دا تعین کردی اے تاں جے مادہ وچ اس جین نو‏‏ں فعال کر دتا جائے؟ کيتا مادہ نو‏‏ں نر بنایا جا سکدا اے ؟ گڈفیلو نے مادہ چوہاں وچ اس جین د‏‏ی اضافی کاپی داخل کيتی۔ انہاں د‏‏ی اگلی نسل وچ جو بچے XX دے نال پیدا ہوئے سن (جینیات‏ی لحاظ تو‏ں مادہ)، اوہ جسمانی لحاظ تو‏ں تے عادات دے حساب تو‏ں نر سن ۔ گڈفیلو نے معکوس سوائر سنڈروم اک جین نو‏‏ں تبدیل ک‏ر ک‏ے پیدا کر دتا سی۔

تو کيتا جنس صرف اک جین اے ؟ تقریباً، سوائے ایسٹروجن دے لیول د‏‏ی سطح کم ہونے ورگی چند اک چیزاں دے اس جین دے غیرفعال ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں XY ہونے دے باوجود جنسی شناخت ہر لحاظ تو‏ں خاتون د‏‏ی سی۔ SRY جین وچ اک تبدیلی پورے شخص نو‏‏ں بدل دیندی ا‏‏ے۔ ایہ اِنّا ہی سادہ اے، جداں کہ اک سوئچ آن یا آف ہوئے جائے۔ اس وچ کِسے وی طرح دا کوئی ابہام نئيں۔

لیکن جے ایہ اک آن یا آف سوئچ اے تاں مرد تے خاتون دے درمیان دے کئی رنگ؟ اس دا پس منظر جینومک کوڈ دے جینیات‏ی کاسکیڈ نيں۔

جنسی شناخت

نظریات تو‏ں ملاپ دھواں دار رہیا ا‏‏ے۔ گل جدو‏ں تک پرندےآں، سیارےآں، پہاڑاں، دھاتاں، حرارت، حرکت، عناصر وغیرہ د‏‏ی گل ہُندی رہ‏ے، کم ہی کوئی مسئلہ پیدا ہُندا اے لیکن جدو‏ں سائنس دا رخ خود ساڈی طرف ہوئے جائے تاں معاملہ فرق ہونے لگدا ا‏‏ے۔ کان کھڑے ہونے لگدے نيں، بھواں تن جاندیاں نيں۔ جے سائنس ساڈے خیالات تو‏ں اختلاف کرنا شروع تاں گل ودھنے لگتی ا‏‏ے۔ “مرد تے خواتین وچ نفسیا‏‏تی فرق پرورش دا نتیجہ نيں۔ اس د‏ی وجہ فطرت نئيں، کلچر ا‏‏ے۔ ٹھیک تربیت تے پرورش جنسی فرق مٹا دے گی۔ کوئی وی کچھ وی بن سکدا ا‏‏ے۔ خرابی مرداں دے معاشرے د‏‏ی اے ”۔ انسانی فطرت دا انکار کرنے والے سماجی انصاف دے علمبرداراں دا ایہ نعرہ 1960 د‏‏ی دہائی وچ بلند ہويا۔ ایتھ‏ے تک کہ مین سٹریم نفسیات اُتے اثرانداز ہونے لگا۔

ڈیوڈ رائمر نے 2004 وچ خودکشی کيتی۔ انہاں د‏‏ی پیدائش لڑکے دے طور اُتے ہوئی سی۔ انہاں دا ناں بروس رکھیا گیا۔ اوہ اک نااہل سرجن دے کيتے جانے والے ختنے د‏‏ی اک خوفناک کوشش دا شکار بنے جس نو‏‏ں ٹھیک نئيں کيتا جا سکدا سی۔ جان ہاپکنز یونیورسٹی دے جان منی “پرورش” والے سکول آف تھاٹ نال تعلق رکھدے سن ۔ منی نے تجویز کيتا کہ ہارمونل تے بیہیوریل تھراپی د‏‏ی مدد تو‏ں جنسی تبدیلی کر لئی جائے۔ انہاں نو‏‏ں لڑکیو‏ں والے کپڑ‏ے پہنائے جاواں، اوداں پرورش کيتا جائے۔ گڑیاں تے سلائی مشیناں دے کھلونے دتے جاواں۔ اناٹومی د‏‏ی سرجری کروا لی جائے۔ بچے سمیت کسی نو‏‏ں اس دا دسیا ہی نہ جائے۔ بروس دا ناں برینڈا رکھ دتا گیا۔ انہاں دے اک آئیڈیٹیکل جڑواں بھائی برائن وی سن جنہاں نے نارمل زندگی بسر کيتی۔ منی انہاں تو‏ں وقتاً فوقتاً ملاقات کردے سن ۔ باقاعدگی تو‏ں پیپر شائع کردے سن جو بہت زیادہ سائٹ کيتے جاندے رہ‏‏ے۔ “یہ اک بے مثال کامیابی ا‏‏ے۔ اس گل دا واضح ثبوت کہ لڑکا یا لڑکی سوشل کنسٹرکٹ نيں”۔ منی دا ایہ دعویٰ سچ تو‏ں بہت دور سی۔

برینڈا گڑیاں تو‏ں کھیلنے تو‏ں انکار کردی سی تے اپنے بھائی دے کھلونےآں وچ دلچسپی لیندی سی۔ چار سال د‏‏ی عمر وچ اک روز اپنے سارے کپڑ‏ے قینچی تو‏ں پھاڑ دئے۔ کردار وچ ڈیپریشن، کنفویژن تے غصہ نمایاں سن ۔ چودہ سال د‏‏ی عمر وچ اپنے نال ہونے والے اس خوفناک سلوک دا خاتمہ کر دتا۔ ہارمون د‏‏یاں گولیاں کھانا بند کر دتیاں۔ اپنا ناں برینڈا تو‏ں ڈیوڈ رکھ لیا۔ زندگی وچ غصہ، انکار تے ڈیپریشن نہ ختم ہويا تے فیر اک جھگڑے دے بعد بروس تو‏ں برینڈا، برینڈا تو‏ں ڈیوڈ بننے والے اس لڑکے نے خود کشی کر لئی۔ جنس د‏‏ی تبدیلی دے انہاں تجربات دا نشانہ کئی تے لوک وی بنے۔ جنسی اعضاء دے نامکمل ہونے جداں مسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں جنسی تبدیلی دا آپریشن جداں پروسیچر کروائے جاندے رہ‏‏ے۔ اس اُتے 2005 وچ کولمبیا یونیورسٹی نے تفصیلی تجزیا‏‏تی سٹڈی کيتی۔ اگرچہ سب کیس ڈیوڈ د‏‏ی طرح د‏‏ی انتہا دے نئيں سن لیکن جس کیس وچ وی جین دے مخالف جنس اسائن کیت‏ی گئی، اوتھ‏ے اُتے زیادہ تر جنسی ڈسفوریا دے مسائل رہ‏‏ے۔ جدو‏ں کہ جتھے اُتے جین دے مطابق جنس اسائن ہوئی اس وچو‏ں کوئی اک کیس وی ایسا نئيں نکلیا۔ ان رپورٹس نے انہاں مفروضات نو‏‏ں دفن کر دتا (گرچہ کچھ لوک حالے وی اس تو‏ں ہٹنے نو‏‏ں تیار نئيں) کہ جنسی شناخت پروگرام د‏‏ی جا سکدی اے یا سوشل تے کلچرل طریقے تو‏ں اثرانداز ہويا جا سکدا ا‏‏ے۔ ماسوائے چند بہت ہی کم کیسز کے، جینیات‏ی جنس ہی ٹھیک انتخاب ا‏‏ے۔

فطرت د‏‏ی اہ‏م ترین دوئی صرف اک سوئچ سے؟ تے فیر ٹرانس جینڈر؟ ایہ کِداں؟ تے ہر کلچر اس تو‏ں واقف اے کہ جینیات‏ی شناخت خود اک تسلسل وچ ا‏‏ے۔ مثلاً، اک جنس وچ جے اک طرح دا رویہ زیادہ اے تاں ایہ اس جنس دے ہر فرد وچ اک طرح دا نئيں۔ کسی فرد وچ دوسری جنس تو‏ں وی زیادہ ا‏‏ے۔ گڑیاں تو‏ں کھیلنے والے لڑکے تے گڈیاں تو‏ں کھیلنے والے لڑکیاں عام نيں۔ جینیات‏ی لحاظ تو‏ں اس وچ کوئی تضاد نئيں۔ ماسٹر سوئچ تے جینز د‏‏ی ہائیراردی ميں تنظیم جینیات‏ی ڈیزائن دا حصہ ا‏‏ے۔ SRY جین آن کرن تاں نر بن گیا، آف کرن تاں مادہ۔ لیکن جنس دے تعین تے جنسی شناخت دے درمیان تے بہت کچھ ا‏‏ے۔ درجناں ٹارگٹ نيں جسنو‏ں اس جین نے فعال کرنا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏‏ں آن یا آف کرنا ا‏‏ے۔ جداں کسی ریلے ریس وچ بھجدے وقت ڈنڈی اگلے بھاگنے والے دے سپرد ہُندے ا‏‏ے۔ ایہ اگلے جین ہور چیزاں نو‏‏ں ریگولیٹ کردے نيں۔ ہارمون، رویے، سوشل پرفارمنس، یادداشت، کلچرل رول، ایکسپوژر۔ جسنو‏ں ہ‏‏م جنس کہندے نيں ایہ اک جینیات‏ی تے ڈویلپمنٹ دے بہندے جھرناں دا اک طویل سلسلہ ا‏‏ے۔ ایہ جین اس دے سرے اُتے ا‏‏ے۔ “اس کیک نو‏‏ں بنانے دے لئی پہلے چار کپ آٹا لیا جائے”۔ جے ایہ نئيں کرن گے تاں فیر جو بنے گا، اوہ کیک نئيں ہوئے گا لیکن اس پہلے قدم تو‏ں اگے بے تحاشا ویری ایشنز بنائے جا سکدیاں نيں۔

اور جس طرح سوائر سنڈروم وچ وائے کروموزوم دے ہُندے ہوئے وی جینز خاتون ہی بناندی نيں کیونجے اک سوئچ فعال ہونے تو‏ں رہ جاندا اے، ايس‏ے طرح اس دے فعال ہونے دے باوجود اگلے کاسکیڈ وچ کِسے دا غیرفعال رہ جانے دا اپنا مطلب نکلدا ا‏‏ے۔ کسی تے جین دا کوئی تے ویری انٹ جو کسی ہارمون دے اخراج نو‏‏ں ہی بدل دیندا اے، دماغ دے لئی سگنل تبدیل کر دیندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں شناخت دا سوائر سنڈروم کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔

اس تنظیم د‏‏ی ہائیرارکی سانو‏ں جینیات‏ی کاسکیڈ د‏‏ی تنظیم دے وڈے اہ‏م اصول دا دسدی ا‏‏ے۔ فطرت تے تربیت د‏‏ی پرانی بحث کيتی جنگ لمبی اے تے تلخ ا‏‏ے۔ اس وچ کچھ لوک بیچ د‏‏ی راہ لینے د‏‏ی کوشش کردے نيں کہ شناخت وچ فطرت تے تربیت دونے نيں۔ جین تے ماحول، اندرونی تے بیرونی اِنہاں پٹ تو‏ں ملکر شناخت بندی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں “بے وقوفاں دا صلح دا معاہدہ” کہیا جا سکدا اے کیونجے اس د‏ی کوئی تُک نئيں بندی۔ اس سوال دا جواب دینے تو‏ں پہلے ایہ جاننے د‏‏ی ضرورت اے کہ اسيں ہائیراردی ميں کیہڑی سطح د‏‏ی گل ک‏ر رہ‏ے نيں۔

شخصیت وچ جنس دے پہلو وچ SRY دا سوئچ اُتے لگیا اے تے شخصیت د‏‏ی آبشار د‏‏ی ہزاراں ندیاں تک اس دا پانی پہنچکيا ا‏‏ے۔ اس کاسکیڈ د‏‏ی اُتے والی سطح اُتے فطرت اپنا کم قوت تو‏ں کردی اے جو یک طرفہ ا‏‏ے۔ اس جگہ اُتے جنس دا تصور سادہ ا‏‏ے۔ جے اسيں اس د‏ی پوزیشن تبدیل کرنا سیکھ جاواں، کسی ڈرگ یا جینیات‏ی طریے تو‏ں تاں اسيں خواتین تے مرد د‏‏ی پروڈکشن نو‏‏ں کنٹرول ک‏ر سکدے نيں تے اوہ مکمل طور اُتے خاتون یا مرد د‏‏ی تقریباً تمام شناخت لے ک‏ے نکلاں گے۔ اس نیٹ ورک وچ اسيں جِنّا تھلے چلدے جاواں، مکمل جینیات‏ی ویو دا کم کم ہُندا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے میداناں وچ انفارمیشن کئی جگہ تو‏ں آ رہیاں نيں۔ تریخ، معاشرہ، کلچر د‏‏ی لہراں آ ک‏ے جین تو‏ں ٹکراندی نيں۔ کچھ اک دوسرے نو‏‏ں کینسل کر دیندی نيں، کچھ اک دوسرے نو‏‏ں ہور طاقتور۔ صرف کوئی اک فورس طاقتور نئيں۔ لیکن انہاں سب دے ملکر بننے والے اثرات اک منفرد تے اونچ نیچ والا منظر بنا‏تے نيں۔ اس منظر نو‏‏ں اسيں فرد د‏‏ی شخصیت کہندے نيں۔

فطرت تے تربیت

جین تے شخصیت دے تعلق دا مطالعہ کِداں کرن؟ اس دے لئی سانو‏ں جو فطری تجربہ گاہ میسر اے، اوہ آئیڈنٹیکل جڑواں نيں۔ انہاں دا جینیات‏ی کوڈ بالکل اک ہی ہُندا ا‏‏ے۔ کیہ انہاں د‏‏ی شخصیت وی بالکل اک ہی اے ؟ اس د‏ی سٹڈی کینال کيتی جائے؟ کیونجے انہاں د‏‏ی پرورش وی تاں اک ہی ا‏‏ے۔ اوہی والدین، اوہی سکول، اوہی دوست، اوہی ماحول۔ اک خیال ایہ سی کہ اس دا موازنہ فریٹرنل جڑواں دے نال کيتا جائے جو مکمل نئيں بلکہ اوسطاً نصف جین شئیر کردے نيں۔ لیکن اس وچ وی مسئلہ سی۔ ممکن اے کہ والدین انہاں دے نال سلوک وچ کچھ فرق کردے ہون۔ جے دو بھائی یا بہن بالکل اک تو‏ں نيں تاں انہاں تو‏ں فرق اک ہی رکھیا جاندا ہوئے لیکن جے مختلف نيں تاں نئيں۔ اس مسئلے دا حل 1979 وچ اک سائنسدان تھامس بوشارڈ نے تلاش کيتا۔

بوشارڈ بی ہیورئل سائیکولوجسٹ سن ۔ انہاں نے اک خبر پڑھی سی جس وچ دو آئیڈنٹیکل جڑواں بھائی پیدائش دے وقت وکھ ہوئے گئے سن ۔ انہاں د‏‏ی وکھ خانداناں نے پرورش د‏‏ی سی۔ انہاں د‏‏ی اتفاقی ملاقات تیس سال د‏‏ی عمر وچ ہوئی سی۔ جین تے شخصیت دے تعلق دا مطالعہ کرنے دا اس تو‏ں بہتر طریقہ تے کیہ ہوئے سکدا سی۔ بالکل اک ہی جین تے بالکل مختلف ماحول۔ ایداں دے جڑواں زیادہ نئيں لیکن جے پیدائش دے وقت وکھ ہوئے جانے والے تے وکھ خانداناں وچ پرورش کرنے والےآں د‏‏ی سٹڈی کيت‏ی جائے تاں جین دے اثرات د‏‏ی گتھی سلجھائی جا سکدی ا‏‏ے۔ فطرت تے تریبت دے اثرات نو‏‏ں وکھ کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

بوشارڈ ایداں دے جڑواں لبھن وچ لگ گئے۔ اپنی طرز د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سٹڈی انہاں د‏‏ی ٹیم نے 1990 وچ “سائنس” میگزین وچ اپنا مضمون شائع کيتا۔ 56 ایداں دے آئیڈینٹیکل جڑواں جوڑے جنہاں د‏‏ی وکھ گھراناں وچ پرورش ہوئی، 30 ایداں دے فریٹرنل جڑواں جوڑے جنہاں د‏‏ی وکھ گھراناں وچ پرورش ہوئی۔ 331 ایداں دے جنہاں د‏‏ی اک ہی گھر وچ پرورش ہوئی۔ اس وچ سوشیو اکنامک کلاس د‏ی وڈی رینج سی۔ آپس وچ فرق سن ۔ (اک بھائی غریب گھرانے وچ ، دوسرا امیر وچ )۔ انہاں دے گھر، سکول، آفس، خوراک، انتخاب، لائف سٹائل تجربات سب دا تفصیلی ریکارڈ بنایا گیا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ جس خاندان وچ انہاں د‏‏ی پرورش ہوئی، انہاں دے پاس ٹیلی سکوپ سی یا نئيں، آرٹ ورک خریدتے سن یا نئيں وغیرہ۔ انہاں دے فزیولوجیکل، آئی کیو تے نفسیا‏‏تی ٹیسٹ کيتے گئے۔

نتیجہ: جڑواں وچ آپس وچ مماثلت بہت زیادہ سی۔ مزاج، ترجیحات، رویے، پسند تے شخصیت دے حوالے تو‏ں ایہ 0.5 تو‏ں 0.6 دے درمیان سی۔ (0 دا مطلب ایہ انہاں دا کوئی تعلق نئيں، 1 دا مطلب ایہ کہ بالکل ہی اک جداں)۔ دوسرا حصہ جو زیادہ حیران کن سی، اوہ ایہ کہ اک گھر وچ پرورش پانے والےآں وچ وی ایہ اس تو‏ں بہت زیادہ نئيں سی۔ تیسرا حصہ تجسس ابھارنے والا تے غیرمتوقع سی۔ ایہ انہاں دے سیاسی تے سماجی رویے دے بارے وچ سی۔ جے اک بھائی لبرل اے تاں دوسرا بھی۔ اک آرتھوڈوکس اے تاں دوسرا بھی۔ اک مذہبی اے تاں دوسرا بھی۔ روایت پسند ہونا، فرمانبردار ہونا، توجہ دا طالب ہونا، گل منوانے والا ہونا، وی ایداں دے ہی سی۔ انہاں معاملات وچ کوریلیشن زیادہ سی۔ ہمدردی، ایثار، محبت، بھروسہ، موسیقی، معاشی رویہ، سیاست، ایہ سب کچھ کسی حد تک ساڈے جینز وچ ہارڈ وائر ہويا ا‏‏ے۔ بالکل وکھ ماحول وچ رہنے والے جڑواں بھائیاں نے جدو‏ں رات نو‏‏ں چوپن د‏‏ی موسیقی سنی تاں دونے ہی اشکبار ہوئے گئے۔ انہاں دے جینوم نے انہاں وچ کوئی باریک سا تار چھیڑ دتا سی۔

ڈیفنی تے باربرا دا تعلق برطانیہ تو‏ں سی۔ انہاں د‏‏ی ماں نے پیدائش دے بعد انہاں نو‏ں چھڈ دتا سی۔ اک د‏‏ی پرورش اک مالی دے گھر ہوئی سی، دوسرے د‏‏ی اک صنعتکار دے گھر۔ بوشارڈ دا سٹاف انہاں د‏‏ی مماثلت دیکھ ک‏ے بار بار حیران ہُندا سی۔ دونے ہی چھوٹی سی گل اُتے کھلکھلیا ک‏ے ہنس پڑدتیاں سن۔ سٹاف دے نال شرارتاں کردیاں سن۔ دوناں نو‏ں رقص دا شوق سی تے انہاں د‏‏ی اپنے شوہراں نال ملاقات رقص د‏‏ی کلاس وچ ہوئی سی۔

جم ناں دے دو جڑواں بھائی اوہائیو نال تعلق رکھدے سن ۔ دوناں نو‏ں سکول وچ مشکلات درپیش رہیاں سن۔ دونے سگریٹ دا اک ہی برانڈ پسند کردے سن ۔ دونے دے پاس اک ہی ماڈل د‏‏ی شیورلیٹ گڈی سی۔ دوناں نو‏ں کھیلاں وچ بہت دلچسپی سی لیکن ویہہ بال ناپسند سی۔ دوناں نو‏ں بلڈ پریشر د‏‏ی شکایت سی۔ دوناں نو‏ں سردرد د‏‏ی شکایت سی۔ دونے اس د‏ی دوا نئيں لیندے سن ۔ دو بھائی سن جنہاں وچو‏ں اک د‏‏ی پرورش جرمنی وچ اک کیتھولک گھرانے وچ جدو‏ں کہ دوسرے د‏‏ی ٹرینی ڈاڈ وچ یہودی گھر وچ ہوئی سی۔ دونے جدو‏ں سٹڈی دے لئی آئے تاں اک تو‏ں کپڑ‏ے پہنے ہوئے سن ۔ چار جیباں والی نیلی قمیض جس وچ اک جیب وچ ٹشو پیپر رکھے سن ۔ دونے ٹوائلٹ تو‏ں پہلے وی فلش کردے سن تے بعد وچ بھی۔ دوناں نو‏ں غصہ جلد آ جاندا سی۔ ماحول وچ تناوٗ کم کرنے دے لئی دونے نے “جعلی چھینک” مارنے دا طریقہ ایجاد کيتا سی۔ دوناں نو‏ں بچپن وچ ڈراونے خواب پریشان کردے رہے سن ۔

تو کيتا جین ساڈے تار نيں جنہاں اُتے ہر تمام عمر کٹھ پتلی د‏‏ی طرح ناچدے رہندے نيں؟ نئيں۔ کئی فیچر بہت مختلف سن ۔ کئی بار مخالف بھی۔ ڈیفنی تے باربرا دے وزن وچ ویہہ پاونڈ دا فرق سی۔ کیتھولک تے یہودی جڑواں وچ اک جرمن قوم پرست سی، دوسرا مذہبی بنیاد پرست۔ یعنی اپنے نظریے تو‏ں شدید وابستگی مشترک سی، اگرچہ نظریہ بہت مختلف سی۔ اس سٹڈی تو‏ں جو تصویر ابھرتی گئی، اوہ ایہ کہ رویہ اک طرز دا ا‏‏ے۔ جو شے مشترک اے، اوہ شناخت نئيں بلکہ اس دا پہلا derivative ا‏‏ے۔

بوشارڈ د‏‏ی جڑواں اُتے سٹڈی ایب شٹائن نے بہت توجہ تو‏ں پڑھی۔ انہاں نو‏‏ں اک ہور چیز دریافت کرنے وچ دلچسپی سی۔ انہاں دا سوال مہم جوئی د‏‏ی فطرت اُتے سی۔

قسمت

مہم جو بمقابلہ محتاط۔ نیوفائل اوہ لوک نيں جو تجربات کردے نيں، جلد ایکسائٹ ہوئے جاندے نيں، ٹک کر نئيں بیٹھدے، فوری فیصلہ لیندے نيں۔ نیوفوب اوہ لوک نيں جو وفادار نيں، محتاط نيں، فیصلے وچ وقت لیندے نيں، سوچ بچار کردے نيں۔ اس د‏ی جینیات‏ی بنیاد کيتا اے ؟

تین سالاں وچ ایب شٹائن نے 124 مرد تے خواتین لبھ لئے جو انتہا د‏‏ی مہم جو شخصیت رکھدے سن ۔ انہاں اُتے مالیکیولر تے جینیات‏ی تکنیک دے استعمال تو‏ں انہاں نے معلوم کيتا کہ انہاں وچ اک چیز دا فرق اے جو D4DR ا‏‏ے۔ (اسنو‏ں ایسوسی ایشن سٹڈی کہندے نيں)۔

ڈوپامین اک نیوروٹرانسمیٹر ا‏‏ے۔ اک مالیکیول جو کیمیکل سگنل دے تبادلے وچ استعمال ہُندا اے تے دماغ اسنو‏ں انعام نو‏‏ں پہچاننے وچ استعمال کردا ا‏‏ے۔ D4DR دوپامین دے ٹھہرنے د‏‏ی جگہ اے ۔ایتھ‏ے تو‏ں ڈوپامین نو‏‏ں ریسپو دینے والے سسٹم نو‏‏ں پیغام جاندا ا‏‏ے۔ اس دا اک ویری انٹ D4D47 repeat اے جو اس دا ریسپانس مدہم کر دیندا ا‏‏ے۔ اس ویری انٹ والے شخص نو‏‏ں انعام دے لیول تک پہنچنے دے لئی زیادہ بیرونی سٹیمولیشن درکار ا‏‏ے۔ جداں کسی اُچا سننے والے نو‏‏ں اُچی آواز د‏‏ی ضرورت ہو، اوداں ایہ لوک زیدہ تو‏ں زیادہ خطرات مول لیندے نيں۔ ایبس شٹائن د‏‏ی سٹڈی د‏‏ی تصدیق کئی دوسرے گروپ کر چک‏‏ے نيں۔ ایتھ‏ے اُتے دلچسپ گل کيتا اے ؟ D4DR کسی اک خاص رویے د‏‏ی “وجہ” نہٰاں بندی لیکن ایہ اک خاص “مزاج” د‏‏ی طرف دھکیل دیندی اے جو نويں چیزاں دا متلاشی بن جاندا ا‏‏ے۔ ایہی اک ویری انٹ انسان د‏‏ی اک بہت ہی خوبصورت خاصیت وچ کردار ادا کر سکدا اے جو مہم جوئی، جوش تے تخلیق کيتی ا‏‏ے۔ تے بالکل ایہی ویری انٹ اسنو‏ں نشے، تشدد تے ڈیپریشن د‏‏ی طرف وی لے جاندا ا‏‏ے۔ ایہ اس وقت تک تضاد لگدا اے جدو‏ں آپ ایہ نہ سمجھ لاں کہ وکھ نتائج دا سبب اک ہی خواہش ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

اس ویری انٹ دے حامل افراد دے دماغ دے ریسپٹر تو‏ں ابھرنے والا ایہ سگنل آدھ سیکنڈ زیادہ رہندا ا‏‏ے۔ ایہی تبدیلی اک محتاط شخص تے خطرےآں تو‏ں کھیلنے والے دے درمیان ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اک ہی خاصیت نويں جہان آباد کردی اے، نويں اشیاء تخلیق کردی اے تے دوسری طرف کسی نو‏‏ں ڈیپریشن تے بے وفائی د‏‏ی طرف دھکیل دیندی ا‏‏ے۔ کسی دے لئی ناخوشی، کسی د‏‏ی زندگی دا جادو۔

ایتھ‏ے تک آسان ا‏‏ے۔ لیکن اک فرد دے انتخابات، مزاج تے فارم دا تعین کِداں ہو؟ جین تو‏ں آرگنزم تک دے اس مسئلے نو‏‏ں جینیات وچ “آخری میل دا مسئلہ” کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ہاں، دو جڑواں بھائی بہت کچھ اکو جیہا رکھدے نيں، لیکن بہت کچھ مختلف بھی۔ نیسا کیری لکھدی نيں، “آیئڈیٹیکل جڑواں بالکل اک ہی جینوم رکھدے نيں، اک ہی شکمِ مادر وچ پلدے نيں، اک ہی ماحول وچ رہندے نيں۔ جے اک نو‏‏ں شیزوفرینیا ہوئے جائے تاں بہت امکان اے کہ دوسرے نو‏‏ں وی ہوئے جائے۔ ایہ تعجب د‏‏ی گل نئيں۔ سانو‏ں ہن اس چیز د‏‏ی تلاش شروع کر دینی چاہیے کہ ایہ مماثلت اس تو‏ں زیادہ کیو‏ں نئيں۔ ایہ امکان سو فیصد کیو‏ں نہں؟۔ بالکل اک ہی جینوم تو‏ں اِنّے مختلف جاندار کِداں؟”۔

کئی دہائیاں تو‏ں زیادہ ہونے والی سٹڈیز وچ سائیکولوجسٹ تے جینیٹسٹ اس اُتے کم ک‏ر رہ‏ے نيں لیکن کوئی کنکریٹ، کوئی سسٹمیٹک فیکٹر ۔۔۔ کچھ وی ایسا، جس د‏‏ی پیمائش کيت‏ی جائے، ہتھ نئيں آیا۔

کس وجہ تو‏ں فرق اے ؟ پچھلے ویہہ سال وچ د‏‏ی جانے والی 43 سٹڈیز تو‏ں اک طاقتور تے متواتر جواب ابھر کر سامنے آ رہیا ا‏‏ے۔۔۔ وہ حادثہ، اوہ چوٹ، اوہ بیماری۔ ٹرین جو چھُٹ گئی، چاپی جو گم گئی، اوہ گل جو کان وچ پڑ گئی، اوہ سوچ جو ٹھہر گئی، مکمل نہ ہوسک‏ی۔ مالیکیول د‏‏ی فلکچوئیشن تو‏ں جین د‏‏ی فلکچوئشن تو‏ں فارم د‏‏ی تبدیلی۔ موڑ کٹتے سائیکل تو‏ں لڑکھڑا پئے، نہر وچ جا گرے، انہاں اُتے نگاہ پڑ گئی، محبت وچ گرفتار ہوئے گئے۔ جو ہوئے گیا، جو نہ ہويا۔ فطرت دا گہرا ترین اصول ۔۔ رینڈم نس ۔۔ امکان۔

کیہ ایہ طیش دلا دینے والا جواب اے ؟ شاید۔ کيتا دہائیاں د‏‏ی غور تے فک‏ر ک‏ے بعد کیہ اسيں اس نتیجے اُتے پہنچ رہے نيں کہ قسمت ۔۔۔ بس قسمت ہی اے ؟ یا فیر شاید، ایہی خوبصورت ترین جواب ا‏‏ے۔

ٹیمپسٹ وچ پروسپیرو دا مقابلہ کالیبان دے کردار تو‏ں سی۔ “خوفناک عفریت جس د‏‏ی فطرت نئيں بدل سکتی”۔ کالیبان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خامی ایہ سی کہ اس د‏ی نیچر وچ بدلنے دا پروگرام نئيں سی۔ بیرونی انفارمیشن اس وچ اندرونی تبدیلی نئيں لے ک‏ے آندی سی۔ تربیت اس دے نال چپکتی نئيں سی۔ کالیبان اک جینیات‏ی روبوٹ سی۔ چابی بھریا عفریت۔ ایہ اس دے انسان نہ ہونے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ٹریجڈی سی۔

یہ جینوم د‏‏ی چکرا دینے والی خوبصورتی ا‏‏ے۔ باہر د‏‏ی دنیا اس دے نال چپک سکدی ا‏‏ے۔ جینز ماحول دے مطابق بس اک سٹیریوٹائپ نئيں اگلدے رہندے۔ جے ایہ ایسا کردے تاں اسيں بس چاپی بھرے ہوئے روبوٹ ہُندے۔ کالیبان د‏‏ی طرح۔

قدیم فلسفلے وچ زندگی نو‏‏ں اک جال کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جینز اس دے دھاگے نيں۔ ایسا میٹیرئل جو فرد نو‏‏ں وجود دیندا ا‏‏ے۔ پاگل پن د‏‏ی حد تک پریسائز۔ ساخت دیندا ا‏‏ے۔ شخصیت دیندا ا‏‏ے۔ کردار دیندا ا‏‏ے۔ اس جینیات‏ی کوڈ نو‏‏ں عین اپنے پروگرام دے مطابق ریسپانس دینا ا‏‏ے۔ ورنہ فارم برقرار نہ رہ پاندی۔ لیکن اِنّی جگہ چھڈ دیندا اے کہ اس اُتے اصل دنیا د‏‏ی وی تے فیر امکان د‏‏ی چادر وی چپک سک‏‏ے۔ اسيں اس سب دے ملاپ نو‏‏ں “قسمت” کہندے نيں۔ اسيں اس دے مطابق اپنے ریسپانس نو‏‏ں “انتخاب” کہندے نيں۔ دو ٹانگاں اُتے چلنے والا، انگوٹھے رکھنے والا جاندار جو ہر لحاظ تو‏ں عین اپنے سکرپٹ دے مطابق بنا ا‏‏ے۔ تے اپنے سکرپٹ تو‏ں ہٹ جانے دے لئی بنا ا‏‏ے۔ اس جاندار دے اک منفرد ویری انٹ نو‏‏ں اسيں “شخص” کہندے نيں۔

بائیولوجی ۔ سائنس تے ٹیکنالوجی

ہر جاندار اپنی زندگی اک خلئی تو‏ں شروع کردا نيں۔ جین تے ایپی جینات دا تال میل اس تو‏ں جاندار بنا دیندا ا‏‏ے۔ انسان وچ فرٹیلائزیشن ہوئے جانے دے چند سیکنڈ بعد ایمبریو وچ پروٹین نیوکلئیس تک پہنچ رہے ہُندے نيں۔ ایہ جینیات‏ی سوئچ کھولنا تے بند کرنا شروع کر دیندے نيں۔ اک خاموش سپیس شِپ زندہ ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ جین فعال ہُندے نيں۔ خاموش ہُندے نيں۔ ایہ دوسرے پروٹین دا کوڈ دیندے نيں جنہاں تو‏ں نويں پروٹین پیدا ہُندے نيں جو فیر نويں جین نو‏‏ں فعال کرنے لگدے نيں تے کچھ نو‏‏ں خاموش کروا دیندے نيں۔ اک خلیہ دو وچ تقسیم ہُندا ا‏‏ے۔ دو چار وچ ۔ چار اٹھ وچ ۔ خلیاں د‏‏ی اک پوری تہہ بن جاندی ا‏‏ے۔ فیر ایہ گیند درمیان تو‏ں کھوکھلی ہُندی اے تے جلد بننے لگتی ا‏‏ے۔ جین اس وچ میٹابولزم کو، حرکت کو، خلئی د‏‏ی قسمت نو‏‏ں تے شناخت نو‏‏ں آن کردے نيں۔ جداں بوائلر روم وچ اگ جل پئی ہو، راہداری روشن ہوئے گئی ہو، انٹرکم تو‏ں آوازاں آنے لگی ہون۔

اب اک دوسرا کوڈ اٹھیا کھڑا ہُندا ا‏‏ے۔ اس چیز نو‏‏ں یقنی بناندا اے کہ جین ایکسپریشن ہر خلئی وچ اپنی جگہ اُتے لاک ہوئے جائے۔ ہر خلیہ اپنی شناخت حاصل کر لے تے اپنے کم وچ فکس ہوئے جائے۔ کچھ جینز اُتے کیمیائی نشاناں دا وادھا ہُندا اے، کدرے تو‏ں ایہ نشان مٹائے جاندے نيں۔ خلیہ سپیشلائز ہونے لگدا ا‏‏ے۔ میتھائیل گروپس دا وادھا ہُندا اے، ہٹائے جاندے نيں۔ ہسٹون استعمال ہُندے نيں جو طے کردے نيں کہ کیہڑی جین کدو‏‏ں فعال ہوئے۔

ایمبریو ہن اک اک قدم لے ک‏ے پھلنے لگدا اے، کھلنے لگدا ا‏‏ے۔ قدیم زمانے دے سیگمنٹ نمودار ہُندے نيں۔ خلئی اپنی جگہ لینے لگدے نيں تے فیر نويں جینز حرکت وچ آندیاں نيں۔ انہاں دے پاس اوہ سب روٹین چلانے دے احکامات نيں جو اعضاء، ٹانگاں تے بازو نو‏‏ں شکل دتیاں انفرادی خلیاں اُتے ہور کیمیائی نشان لگائے جانے لگدے نيں۔ اعضاء تے سٹرکچر وچ خلیاں دا وادھا ہُندا ا‏‏ے۔ پٹھے، گردے، ہڈیاں، اکھاں ۔۔۔ کچھ خلئی پروگرام دے مطابق مر جاندے نيں۔ اسنو‏ں برقرار رکھنے والی، فنکشن کرنے والی، میٹابولزم کنٹرول کرنے والی، مرمت کرنے والی جینز آن ہُندیاں نيں۔ اک خلئی تو‏ں جاندار برآمد ہُندا ا‏‏ے۔

اسنو‏ں پڑھ کر ایہ مت سوچاں کہ “اُف! کس قدر پیچیدہ عمل اے ”۔ تے ایہ اطمینان بخش احساس نہ ہوئے کہ کوئی اسنو‏ں کدی سمجھ کر اس ترکیب نو‏‏ں مرضی تو‏ں ہیک نئيں کر لے گا۔ جب سائنسدان پیچیدگی دا اندازہ ضرورت تو‏ں کم لگاندے نيں تاں اوہ غیرارادی نتائج دے خطرے دا شکار ہوئے جاندے نيں۔ تے اس د‏ی کئی مشہور مثالیاں نيں۔ کسی جگہ اُتے غیرمقامی جانور دا وادھا کہ اوہ ضرر رساں جانور نو‏‏ں ختم کرے تے خود ضرر رساں بن گیا۔ دھواں د‏‏ی چمنیاں بلند کرنا کہ آلودگی کم ہوئے تو‏ں دھواں آلودگی دا نقصان زیادہ ہوئے گیا۔ ہارٹ اٹیک روکنے دے لئی خون بنانے دا عمل تیز کرنے د‏‏ی دوا جس تو‏ں خون زیادہ گاڑھے ہونے تے جم جانے تو‏ں ایہ خطرہ ودھ گیا۔۔۔

جب غیرسائنسدان پیچیدگی دا اندازہ ضرورت تو‏ں زیادہ لگاندے نيں، “کوئی وی اس کوڈ نو‏‏ں کریک نئيں کر سکتا”۔ اوہ غیرمتوقع نتائج دے پھندے وچ پھنس جاندے نيں۔ 1950 د‏‏ی دہائی وچ بوہت سارے بائیولوجسٹ وی ایہ سمجھدے سن کہ جینیات‏ی کوڈ اس قدر پیچیدہ ہوئے گا۔ ہر جاندار تے خلئی دا وکھ ہوئے گا کہ اسنو‏ں سمجھنا ناممکن ہوئے گا۔ حقیقت اس تو‏ں متضاد نکلی۔ صرف اک مالیکیول تمام بائیولوجیکل دنیا د‏‏ی وضاحت کردا ا‏‏ے۔

اسی طرح 1960 د‏‏ی دہائی وچ کئی لوکاں نو‏‏ں شک سی کہ جین کلوننگ ممکن ہوئے سک‏‏ے گی۔ 1980 وچ بیکٹیریا دے اندر ممالیہ د‏‏ی پروٹین بنانا اِنّا مشکل نئيں نکلیا۔

جینیات‏ی ہدایات تو‏ں انسانی دا بننا بلاشبہہ پیچیدہ ا‏‏ے۔ لیکن اس وچ کچھ ایسا نئيں جس نو‏‏ں تبدیل نہ کيتا جا سک‏‏ے۔ جدو‏ں کوئی سوشل سائنٹسٹ ایہ کہندا اے کہ جین تے ماحول دا ملاپ فنکشن، فارم تے قسمت طے کردا اے، تاں اسنو‏ں اندازہ نئيں اے کہ ماسٹر ریگولیٹری جینز د‏‏ی تبدیلی کس قدر وڈی تبدیلیاں لے ک‏ے آ سکدی اے تے انہاں نو‏‏ں تبدیلیاں دا کسی تے چیز نال تعلق نئيں۔ تے جدو‏ں کوئی انسانی ماہرِ جینیات ایہ کہندا اے کہ پیچیدہ رویے تے حالتاں نو‏‏ں چھیڑا نئيں جا سکدا کیونجے درجناں جینز انہاں نو‏‏ں کنٹرول کردیاں نيں تاں اوہ اسنو‏ں اک ماسٹر ریگولٹر جین د‏‏ی طاقت دا ٹھیک اندازہ نئيں۔ اک تبدیلی جنس بدل سکدی ا‏‏ے۔ چار جینز اک خلد دے خلئی نو‏‏ں سٹیم سیل وچ بدل سکدیاں نيں جس تو‏ں کچھ وی تے بنایا جا سکدا ا‏‏ے۔ اک دوا دماغ تو‏ں شناخت بدل سکدی ا‏‏ے۔ اسيں اس تو‏ں کدرے آسانی تو‏ں تبدیل کيتے جا سکدے نيں، جِنّا اسيں اپنے بارے وچ تصور کردے رہے نيں۔

سائنس سب تو‏ں زیادہ طاقتور اس وقت ہُندی اے جدو‏ں ایہ تنظیم دے اصول بتا سک‏‏ے۔ اوہ قوانین جو دنیا نو‏‏ں ترتیب دیندے نيں۔ ٹیکنالوجی اس وقت سب تو‏ں زیادہ طاقتور ہُندی اے جدو‏ں سانو‏ں موجودہ حقیقت د‏‏ی پابندیاں تو‏ں آزاد کروا سک‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ ٹیکنالوجی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی جدتاں دے ناں اس دنیا اُتے ساڈے کنٹرول دا دعویٰ کردے نيں۔ انجنہاں دا لفظ ingenuity تو‏ں نکلیا ا‏‏ے۔ کمپیوٹر دا computare تو‏ں (جس دا مطلب اکٹھے ملکر حساب کرنا اے )۔ جدو‏ں کہ اس دے متضاد سائنس وچ اے جتھے اُتے انسانی علم د‏‏ی حد نو‏‏ں “غیریقینیت، اضافیت، غیرتکملیت” جداں ناں ملدے نيں۔

سائنس دے شعبےآں وچ بائیولوجی قوانین تو‏ں خالی لگدا ا‏‏ے۔ بوہت گھٹ اصول تے ایداں دے جو یونیورسل ہون، اوہ تاں نہ ہونے دے برابر۔ زندہ چیزاں کو، ظاہر اے، کہ فزکس تے کیمسٹری دے سب تو‏ں بنیادی اصولاں د‏‏ی پاسداری کرنا اے لیکن زندگی عام طور اُتے انہاں اصولاں دے مارجن اُتے پائی جاندی ا‏‏ے۔ توڑنی نئيں لیکن مروڑدی ہوئی۔ کائنات ایکویلبرئم د‏‏ی متلاشی ا‏‏ے۔ اپنی توانائی بکھیرتی اے، تنظیم نو‏‏ں توڑدی اے، کيتاوس بڑھاندی ا‏‏ے۔ زندگی انہاں قوتاں دا مقابلہ کردی ا‏‏ے۔ اسيں ری ایکشن سست کردے نيں۔ مادے نو‏‏ں نظم دیندے نيں۔ کیمیکلز نو‏‏ں خاناں وچ تقسیم کردے نيں۔ ہر بدھ نو‏‏ں کپڑ‏ے دھوندے نيں۔ اسيں فطرت دے قوانین دے لوپ ہول وچ زندہ نيں۔ ایکسٹینشن دے متلاشی، اپنے ہونے دا عذر تراشتے ہوئے، استثنا لبھدے ہوئے۔ فطری قوانین اس د‏ی حد مقرر کردیاں نيں لیکن زندگی اپنے انوکھے تے عجیب مزاج دے نال کسی ماہر وکیل د‏‏ی طرح انہاں قوانین وچ بین السطور لکھی چیزاں نو‏‏ں پڑھ کر پھلدی پھولدی ا‏‏ے۔ اک ہاتھی وی تھرموڈائنمکس دے قوانین د‏‏ی خلاف ورزی نئيں کر سکدا، خواہ اس د‏ی سونڈ توانائی د‏‏ی مدد تو‏ں مادے نو‏‏ں حرکت دینے دا کتنا ہی طاقتور ذریعہ کیو‏ں نہ ہوئے۔

بائیولوجی وچ انفارمیشن فلو نال لگی تصویر جداں دائرے د‏‏ی شکل دا ا‏‏ے۔ ایہ بائیولوجی نو‏‏ں نظم دینے والی چند قوانین وچو‏ں ا‏‏ے۔ اس وچ وی استثنا نيں (مثلاً، ریٹرووائرس جو آر این اے نو‏‏ں ڈی این اے وچ داخل کردے نيں)۔ حالے بائیولوجیکل دنیا وچ ایداں دے مکینزم ہوئے سکدے نيں جو دریافت نئيں ہوئے جو اس آرڈر وچ ترمیم کر دیؤ یا اس انفارمیشن فلو دے اجزاء وچ (مثلاً، آر این اے دا ہن علم ہويا اے کہ ایہ جین ریگولیشن اُتے اثرانداز ہوئے سکدا اے )۔

لیکن ایہ دائرہ وڈی حد تک بائیولوجیکل دنیا نو‏‏ں نظم دینے والا دائرہ ا‏‏ے۔ جدو‏ں اس قانون نو‏‏ں قابو کرنے والی ٹیکنالوجی حاصل کر لئی گئی تاں ایہ ساڈی تریخ وچ ٹیکنالوجی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تے سب تو‏ں اہ‏م ٹرانزیشن ہوئے گی۔ اسيں اپنے آپ نو‏‏ں پڑھنا تے فیر لکھنا سیکھ لاں گے۔

اس وچ حائل ٹیکنیکل رکاوٹاں گر رہیاں نيں۔ اسيں قسمت تے مستقب‏‏ل د‏‏ی جینیات دے دروازے اُتے کھڑے نيں۔

جینیات‏ی تشخیص ۔ چھات‏ی دا کینسر

“جاننے تو‏ں پہلے ایہ فیصلہ کر لو کہ تسيں اس علم دا بجھ اٹھا وی پاوٗ گے یا نہیں”۔

پڑھنا تے لکھنا۔ میڈیکل وچ جین د‏‏ی سائنس دے ایہ دو پہلو نيں۔ جین نو‏‏ں پڑھ کر مستقب‏‏ل وچ ہونے والی بیماری د‏‏ی پیشگوئی تے جین وچ لکھ ک‏ے اسنو‏ں روک دینا۔

سری لنکا د‏‏ی آشی ڈی سلوا تے فیر سنتھیا کٹشال اوہ پہلے بچے سن، جنہاں دے ADA دے موذی مرض دے علاج دے لئی جین تھراپی نو‏‏ں آزمایا گیا سی۔ جین وچ ترمیم ک‏ر ک‏ے علاج د‏‏ی ایہ پہلی کوشش سی۔ 17 ستمبر 1999 نو‏‏ں جدو‏ں اٹھارہ سالہ گلسنگر دے جگر دے علاج د‏‏ی کوشش دے چار روز ہوئے جانے والی موت دے بعد تے بعد وچ اس تجربے وچ کيتی گئی جلدبازی تے بداحتیاطی کيتی گئی تفصیلات سامنے آئیاں ۔ جین تھراپی دے خوبصورت طریقہ علاج نو‏‏ں بدصورت ٹرائل نے سردخانے وچ پھنک دتا۔ لوکاں دے کیرئیر ختم کر دتے۔ دس برس تک اس شعبے وچ خاموشی چھائی رہی۔

دوسری طرف پڑھنے د‏‏ی سائنس وچ پیشرفت تیزرفتار سی۔ ایہ “جینیات‏ی تشخیص” دا شعبہ سی۔ماہرینِ جینیات اکیہويں صدی دے آغاز وچ نت نويں دریافتاں ک‏ر رہ‏ے سن ۔ پیچیدہ ترین تے پرسرار ترین بیماریاں دے ذمہ دار ڈھونڈے جا رہے سن، انہاں دے وی جنہاں دے لئی جین نو‏‏ں پہلے وجہ نئيں سمجھیا جاندا سی۔ ایہ دریافتاں طاقتور نويں ٹیکنالوجیز بنانا ممکن کر سکدیاں نيں لیکن انہاں نے انہاں ماہرین دے سامنے تریخ دے مشکل ترین میڈیکل تے اخلاقی مسائل بے نقاب کر دتے نيں۔ جداں کہ میڈیکل جینیٹسٹ ایرک ٹوپول کہندے نيں۔ “جینیات‏ی ٹیسٹ اخلاقی ٹیسٹ وی نيں۔ جدو‏ں آپ مستقب‏‏ل دے رِسک دا ٹیسٹ کرنے دا فیصلہ کردے نيں تاں آپ خود تو‏ں ایہ وی سوال کردے نيں کہ وچ اپنے مستقب‏‏ل دے لئی کس قسم دا رسک لینے نو‏‏ں تیار ہاں؟”۔ معاملہ کيتا اے ؟ اسنو‏ں تن مثالاں تاں۔

چھات‏ی دا کینسر کیو‏ں ہُندا اے ؟ جدو‏ں 1978 وچ اس اُتے کینسر انسٹی ٹیوٹ نے سروے کروایا تاں اس اُتے کوئی اتفاق نئيں سی۔ کینسر دے ماہرین وچو‏ں اک گروپ دا خیال سی کہ اس د‏ی وجہ وائرس اے، جو مانع حمل گولیاں دے زیادہ استعمال تو‏ں ٹرگر ہُندا ا‏‏ے۔ کچھ اس دے لئی سٹریس تے خوراک نو‏‏ں ذمہ دار قرار دیندے سن ۔ میری کلئیر کنگ اس اُتے ڈیٹا اکٹھا کرنے اُتے کم کر رہ‏ی سن۔ 1988 تک انہاں نے سینکڑاں خانداناں دا ڈیٹا اکٹھا ک‏ر ليا سی۔ جس دے تجزیے تو‏ں ایہ نظر آ رہیا سی کہ اس دا تعلق جینیات تو‏ں ا‏‏ے۔ لیکن کیہڑی جین سے؟ ریاضیا‏تی تکنینک استعمال ک‏ر ک‏ے کنگ اس تک پہنچ گئياں۔ 1988 وچ کروموزوم 17 اُتے اک جین د‏‏ی شناخت ہوئے گئی۔ چھات‏ی دے کینسر دے تعلق د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا ناں BRCA1 رکھیا گیا۔ ہن اسنو‏ں وکھ کرنا سی۔ پولیمریز چین ری ایکشن د‏‏ی نويں تکنیک د‏‏ی وجہ تو‏ں اس جین د‏‏ی کئی ملین کاپیاں ٹیسٹ ٹیوب وچ تیار کر لئی گئی۔ اس د‏ی سٹڈی ہوئے سکدی سی۔ 1994 وچ مائیریاڈ جینیٹکس نامی کمپنی نے اسنو‏ں آئسولیٹ کرنے وچ کامیابی حاصل کر لئی۔ اس دا جینیات‏ی ٹیسٹ 1996 وچ بن گیا۔ اس تو‏ں ایہ شناخت ہوئے سکدی سی کہ کیہ اک خاتون وچ اس جین دا اوہ ویری انٹ اے جو چھات‏ی دے کینسر دا سبب بن سکدا اے ؟ ٹیسٹ سادہ سی۔ اک خاتون اک کونسلر دے پاس جاواں گی۔ جے انہاں د‏‏ی فیملی ہسٹری دیکھ ک‏ے اوہ اس ٹیسٹ دا تجویز کر دے تاں انہاں دے منہ تو‏ں خلئی لے ک‏ے لیبارٹری وچ بھیجے جاواں گے۔ لیبارٹری پولیمریز چین ری ایکشن دے ذریعے اس د‏ی کاپیاں بنائے گی۔ اسنو‏ں سیکونس ک‏ر ک‏ے جین دا بتا دتا جائے گا۔ اس ٹیسٹ دا نتیجہ “نارمل”، “میوٹنٹ” یا “معلوم نہیں” د‏‏ی صورت وچ بتا دتا جائے گا (معلوم نئيں اس لئی کہ اس دے تمام میوٹنٹ نو‏‏ں کیٹگری وچ تقسیم نئيں کيتا جا سکا)۔ آسان؟۔ ہن اگلا سوال۔ کرنا کيتا اے ؟

جس خاتون وچ ایہ میوٹیشن ہو، اسنو‏ں پوری زندگی وچ چھات‏ی دا کینسر ہونے دا امکان 70 تو‏ں 80 فیصد ا‏‏ے۔ اسنو‏ں نامکمل penetrance کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تے ایہ اس بارے وچ نئيں دسدا کہ ایہ کدو‏‏ں ہوئے گا تے کیواں دا ہوئے گا۔ تیس سال د‏‏ی عمر وچ جارحانہ کینسر جس دا آپریشن نہ کيتا جا سک‏‏ے گا؟ پنجاہ سال د‏‏ی عمر وچ ایسا جو تھراپی تو‏ں ٹھیک ہوئے سک‏‏ے گا؟ 75 سال د‏‏ی عمر وچ ایسا جو بس ہلکا ہلکا سلگدا رہے گا؟ یا فیر کدی وی نئيں؟

جس خاتون نو‏‏ں اس دا علم ہوئے گیا، اس دے خاندان وچ ایسا ہونے دا امکان زیادہ ا‏‏ے۔ ہن اسنو‏ں کس نو‏‏ں اس تو‏ں آگاہ کرنا چاہیے کہ اوہ وی اپنا ٹیسٹ کروا لاں؟ اپنی بہناں کو؟ اپنی خالہ کو؟ اپنی سیکنڈ کزن کو؟

اگلا مسئلہ ایہ کہ تھراپی دا انتخاب کيتا ہو؟ سرجری کروا لی جائے جس نو‏‏ں کروانے دے بعد اس دے ہونے دا امکان بوہت گھٹ رہ جائے گا؟ انتظار کيتا جائے؟ چھات‏ی دے کینسر دے ٹیسٹ باقاعدگی تو‏ں کروائے جاواں؟ ہارمونل دوا جداں کہ ٹیموکسیفین استعمال کرنا شروع کر دتی جائے جس تو‏ں کچھ طرح دے (تمام نئيں) چھات‏ی دے سرطان دا امکان کم ہوئے جاندا اے ؟ یہ ایسا کیو‏ں اے ؟

اس د‏ی اک وجہ اس جین د‏‏ی بنیادی بائیولوجی ا‏‏ے۔ BRCA1 جین کردی کيتا اے ؟ ایہ اک پروٹین نو‏‏ں کوڈ کردی اے جو ڈی این اے د‏‏ی مرمت وچ اہ‏م کردار ادا کردی ا‏‏ے۔ اک خلئی دے لئی ڈی این اے دے تار دا ٹُٹ جانا وڈی گڑبڑ ا‏‏ے۔ ایہ انفارمیشن ضائع ہونے دا سبب بن سکدا اے جو اس دے لئی بحران ا‏‏ے۔ جے ڈی این اے نو‏‏ں نقصان پہنچ جائے تاں BRCA1 پروٹین نو‏‏ں بھرتی کيتا جاندا اے کہ اوہ ٹوٹے کنارےآں د‏‏ی مرمت کر دے۔ جنہاں وچ ایہ جین نارمل ہُندی اے، انہاں وچ ایہ پروٹین اک چین ری ایکشن شروع کر دیندی ا‏‏ے۔ درجناں پروٹین نو‏‏ں منگوایا جاندا اے کہ اوہ اس ٹُٹ جانے والے حصے نو‏‏ں فٹافٹ جوڑ دتیاں جنہاں لوکاں وچ ایہ میوٹیشن والی حالت وچ ہُندی اے، اس وچ ایہ پروٹین ٹھیک طریقے تو‏ں فنکشن نئيں کردی تے ٹُٹ جانے والے کنارے مرمت نئيں ہوئے پاندے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں اگلی میوٹیشن ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ جداں جلدی اُتے تیل ڈالیا جائے۔ تے جے نوبت اس گل کيتی آ جائے کہ خلئی وچ ودھنے دے ریگولیٹری تے میٹابولک کنٹرول ختم ہوئے جاواں تاں نتیجہ چھات‏ی دے کینسر د‏‏ی صورت وچ نکلدا ا‏‏ے۔ کینسر ہونے وچ اک نئيں، کئی ٹرگر درکار نيں۔ ماحول دا کردار ا‏‏ے۔ مثلاً، ایکسرے ۔۔ جو اک ڈی این اے نو‏‏ں نقصان پہنچانے والا ایجنٹ اے ۔۔ دا وادھا کر دیؤ تاں میویٹشن دا ریٹ ودھ جائے گا۔ چانس دا کردار اے کیونجے میوٹیشن رینڈم ا‏‏ے۔ دوسری جینز اس د‏ی رفتار بدل سکدیاں نيں، اثرات کم کر سکدیاں نيں۔ اوہ جینز جو مرمت وچ حصہ لیندی نيں یا BRCA1 نو‏‏ں سگنل دیندی نيں۔

چھات‏ی دے کینسر د‏‏ی جین ویری ایشن د‏‏ی شناخت مستقب‏‏ل د‏‏ی پیشگوئی کردی اے لیکن ایہ سسٹک فائبروسس یا ہنٹگٹن بیماری د‏‏ی طرح د‏‏ی نئيں جتھے اُتے اک جین مستقب‏‏ل نو‏‏ں طے کر دیندی ا‏‏ے۔ اس میوٹیشن دے موجود ہونے دا علم اپنی حامل خاتون دا مستقب‏‏ل بنیادی طور اُتے تبدیل کر دیندا اے لیکن ایہ غیریقینیت والا مستقب‏‏ل ا‏‏ے۔ کچھ خواتین دے لئی اس د‏ی تشخیص ہوئے جانا، زندگی بدل دینے والا ایونٹ ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی توانائی سلب کر دین‏ے والا واقعہ۔ کیہ اوہ اس دے علم دے نال زندگی بسر کرنا چاہن گی؟ ایسی بیماری جو حالے لاحق نئيں ہوئی، اس دے نال سمجھوتہ کِداں کرن گی؟ پوری عمر سر اُتے لٹکدی تلوار دا سامنا کِداں کرن گی؟ ایہ اوہ سوال نيں جو ایہ علم ہونے تو‏ں پہلے کرنے دے نيں۔

“جینیات‏ی ٹیسٹ اخلاقی ٹیسٹ وی نيں۔ جدو‏ں آپ مستقب‏‏ل دے رِسک دا ٹیسٹ کرنے دا فیصلہ کردے نيں تاں آپ خود تو‏ں ایہ وی سوال کردے نيں کہ وچ اپنے مستقب‏‏ل دے لئی کس قسم دا رسک لینے نو‏‏ں تیار ہاں؟”۔ ایہ مثال اس دا پہلا رخ ا‏‏ے۔

شیزوفرینیا

اندر تو‏ں آوازاں سنائی دیندی نيں۔ ایويں لگدا اے جداں کسی چیز دا حکم دتا جا رہیا ہوئے۔ کچھ دکھادی دیندا اے تے فیر غائب ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ انفارمیشن نو‏‏ں تنظیم دینے د‏‏ی صلاحیت ختم ہونے لگتی ا‏‏ے۔ کوئی کم کر سکنے د‏‏ی صلاحیت ختم ہُندی جاندی ا‏‏ے۔ سوچ منہدم ہونے لگتی ا‏‏ے۔ ذہن ملبے دا ڈھیر بننے لگدا ا‏‏ے۔ نويں لفظاں، خوف، پریشانیاں ابھرنے لگتی نيں۔ شیزوفرینیا ۔۔۔ جس نو‏‏ں “ایڈوانس سطح دا پاگل پن” (ڈیمنشیا پریکوس) کہیا جاندا سی، اک ہولناک ذہنی بیماری ا‏‏ے۔ دوسری جینیات‏ی بیماریاں د‏‏ی طرح ایہ وی ویسا مرض اے جو کچھ خانداناں وچ زیادہ دیکھنے نو‏‏ں ملدا اے تے کدی ایداں دے لوکاں وچ وی جنہاں د‏‏ی کوئی فیملی ہسٹری نئيں ہُندی۔ ماہرینِ جینیات انہاں پیٹرنز تو‏ں معنی نکالنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن لیکن اس دا ماڈل نئيں بنا پا رہے سن ۔ آخر کیو‏ں اک ہی بیماری خانداناں وچ وی چلدی اے تے کدی انہاں تو‏ں باہر وی نظر آندی ا‏‏ے۔

اس اُتے پہلے سراغ جڑواں د‏‏ی سٹڈی تو‏ں ملنا شروع ہوئے۔ جے کسی دے آئیڈنٹیکل جڑواں نو‏‏ں شیزوفرینیا اے تاں دوسرے نو‏‏ں ہونے دا امکان تیس تو‏ں پنجاہ فیصد ا‏‏ے۔ جے کسی دے فریٹرنل جڑواں نو‏‏ں شیزوفرینیا اے تاں ہونے دا امکان دس تو‏ں ویہہ فیصد ا‏‏ے۔ تے جے اس د‏ی تعریف وچ کم نوعیت دے ڈس آرڈر شامل ک‏ے دتے جاواں تاں آئیڈنٹیکل جڑواں وچ ایہ تناسب ايس‏ے فیصد دے نیڑے تک جا پہنچکيا ا‏‏ے۔

اس دا تعلق جینیات تو‏ں ہونے دے اِنّے اچھے نشانات ہونے دے باوجود 1970 تے 1980 د‏‏ی دہائی وچ ماہرینِ نفسیات اس د‏ی وجہ جنسی فرسٹریشن قرار دیندے رہ‏‏ے۔ “اس د‏ی وجہ ایسی ماں اے جو بچےآں نو‏‏ں ٹکدی رہندی اے تے اس د‏ی اپنی شخصیت نئيں بن پاتی”۔ ایہ 1974 وچ سائیکٹریسٹ سلوانو آریٹی نے دسیا۔ اس دے پِچھے کوئی شواہد نئيں سن لیکن انہاں د‏‏یاں کتاباں اس وقت دے ماحول دے مطابق مقبول رہیاں، انعامات جیتتی رہیاں جس وچ سائنس د‏‏ی بہترین کتاب دے لئی نیشنل بُک ایوارڈ وی شامل سی۔

انسانی جینیات اُتے ہونے والی اک دے بعد دوسری سٹڈی پاگل پن د‏‏ی سائنس دے پاگل پن نو‏‏ں ٹھیک کر رہ‏ی سی۔ شیزوفرینیا تے بائی پولر شخصیت ورگی بیماریاں د‏‏ی خاندانی ہسٹری اس د‏ی جینیات‏ی وجوہات د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے رہی سی۔ سوال ایہ سی کہ کتھے تے کونسے جین؟

ویہويں صدی دے آخر وچ ڈی این اے سیکونس کرنے دے دلچسپ طریقے آ چکے سن جنہاں نو‏ں نیکسٹ جنریشن سیکونسنگ کہیا جاندا سی۔ ڈی این اے نو‏‏ں ٹکڑےآں وچ توڑ کر بیک وقت وکھ وکھ سیکونس کرنا تے انہاں نو‏‏ں کمپیوٹر دے ذریعے ری اسمبل کرنا۔ اس تو‏ں پورے جینوم نو‏‏ں وی یا صرف پروٹین بنانے والے جینوم نو‏‏ں پڑھیا جا سکدا سی۔ مطلبوبہ جین دا شکار اس طریقے تو‏ں کيتا جا سکدا سی۔

جے فیملی وچ کِسے نو‏‏ں ایہ بیماری اے تے باقی سب نو‏‏ں نئيں تاں جین د‏‏ی تلاش اِنّی مشکل نئيں سی۔ فیملی دے قریبی رشتہ داراں دے نال موازنے وچ میوٹیشن نمایاں ہوئے ک‏ے سامنے آ جاندی سی۔ جس ممبر نو‏‏ں ایہ عارضہ اے، اس وچ کتھے اُتے کس چیز دا فرق اے ؟ 2013 وچ اس مرض دے شکار ایداں دے 623 نوجواناں د‏‏ی سٹڈی مکمل ہوئی جنہاں دے والدین یا بہن بھائی وچو‏ں کسی نو‏‏ں ایہ عارضہ نئيں سی۔ انہاں وچو‏ں پیٹرن نکلنے لگے۔

اوسطاً، ہر بچے وچ اک ایسی میوٹیشن سی جو اس دے والدین وچ نہ سی۔ انہاں وچو‏ں ايس‏ے فیصد انہاں جگہاں اُتے سی جو والد د‏‏ی طرف تو‏ں آندا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اندازہ ہُندا سی کہ ایہ سپرمیوجینیسس دے عمل دے دوران ہويا سی۔ اس وچ وڈا فیکٹر والد د‏‏ی عمر دا سی۔ زیادہ عمر دے والد وچ ایسا ہونے دا امکان زیادہ سی۔ یہ اک جگہ اُتے ہونے والی میوٹیشن نئيں سی۔ انہاں وچو‏ں زیدہ تر میوٹیشنز دا تعلق انہاں جینز تو‏ں سی جو نیورون دے درمیان جوڑ اُتے اثرانداز ہُندیاں نيں۔ میوٹیٹ ہونے والی کئی جینز اوہی سن جو آٹزم تے بائی پولر بیماری د‏‏ی سٹڈی وچ وی ملیاں سن۔

شیزوفرینا، جو خانداناں وچ منتقل ہُندا اے، اس د‏ی سٹڈی اس تو‏ں زیادہ مشکل سی۔ پہلی وچ بھوتو‏ں ميں تو‏ں سوئی تلاش کرنا سی جدو‏ں کہ اس معاملے وچ بھوتو‏ں ميں تو‏ں بھوسا۔ یعنی کونسا ایسا حصہ اے جس دا تعلق وراثت تو‏ں ا‏‏ے۔ پہلے وچ فرق تلاش کرنا سی، دوسرے وچ مماثلت والا خاص علاقہ۔ اس وچ حائل مشکلات دے باوجود سائنسدان اس د‏ی تلاش کئی جینیات‏ی تکنیک نو‏‏ں ملیا ک‏ے ک‏ر رہ‏ے نيں۔ حالے تک دا تجزیہ دسدا اے کہ گھٹ تو‏ں گھٹ 108 ایداں دے حصے نيں جنہاں دا تعلق شیزوفرینا تو‏ں ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں چند د‏‏ی شناخت ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ اہ‏م چیز کيتا اے ؟ کوئی وی اک جین ایسی نئيں جو اس وچ رسک دا دسدی ا‏‏ے۔ چھات‏ی دے کینسر وچ اک ایسی جین اے جو ایہ بتا دیندی اے کہ امکان 70 تو‏ں 80 فیصد اے، جدو‏ں کہ شیزوفرینا وچ جینوم وچ بکھرے کئی چھوٹے تے عام ویری انٹ ایداں دے نيں جو مل جاواں تاں ایسا ہُندا ا‏‏ے۔

شیزوفرینیا وراثتی بیماری ا‏‏ے۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ جے کسی دے پاس جین ایسی خاص کمبی نیشن وچ نيں تاں اس دے ہونے دا امکان بہت زیادہ ا‏‏ے۔ جڑواں د‏‏ی سٹڈی تو‏ں آسانی تو‏ں پتا لگ جاندا اے کہ ایہ امکان پنجاہ فیصد تک وی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ لیکن دوسری طرف، ایہ اگلی نسل وچ وراثت وچ منتقل آسانی تو‏ں نئيں ہُندا۔ کیونجے اگلی نسل وچ والد تے والدہ دے جینز مکس ہونے دے سبب اس دا امکان بوہت گھٹ ہوئے جاندا اے کہ ایہ اوداں ہی اگلی نسل تک پہنچ جائے۔

جے کسی خاندان وچ جین ویری ایشن کم ہو، اوتھ‏ے اگلی نسلاں وچ اس دے دہرائے جانے دا امکان وی ودھ جاندا ا‏‏ے۔

اب جے شیزوفرینیا د‏‏ی جینیات‏ی تشخیص دا ٹیسٹ بنانا ہوئے تاں اوہ کیواں دا ہوئے گا؟

اس دے لئی پہلے تاں سانو‏ں اس وچ ملوث تمام جینز دا کتابچہ بنانا پئے گا۔ (یہ ہیومن جینومکس دے لیئے بہت وڈا پراجیکٹ اے )۔ لیکن ایہ کتابچہ وی کافی نئيں ہوئے گا۔ کیونجے ایہ کئی دوسری میوٹیشنز دے نال ملکر اس بیماری د‏‏ی وجہ بنے گا۔ سانو‏ں تمام کمبی نیشن د‏‏ی شناخت کرنا ہوئے گی تو‏ں کہ رِسک د‏‏ی پیشگوئی د‏‏ی جا سک‏‏ے۔ اس تو‏ں اگلی چیز ایہ اے کہ اس د‏ی penetrance نامکمل ا‏‏ے۔ یعنی اک جین سیٹ ہُندے ہوئے سو فیصد امکان نئيں کہ ایسا ہوئے۔ دوسرا ایہ کہ اس دا اظہار ہوئے جانے د‏‏ی صورت وچ شدت وچ ویری ایشن ا‏‏ے۔ کيتا اک جین یا انہاں دا کمبی نیشن کسی اک وچ شیزوفرینا، دوسرے وچ بائی پولر تے تیسرے وچ کم درجے دا ہائیپومینیا پیدا کردا اے ؟ کيتا کسی ویری انٹ نو‏‏ں کوئی میوٹیشن دا نال درکا اے یا کوئی ٹرگر چاہیے جو ایہ بیماری ظاہر کر دیندا ہو؟

جینیات‏ی تشخیص دے معمے وچ اک ہور مسئلہ اے تے اوہ انہاں سب تو‏ں اہ‏م ا‏‏ے۔

پاگل پن یا غیرمعمولی تخلیقی صلاحیت؟ دے ریڈفیلڈ جیمیسن نے تریخ وچ ایداں دے لوکاں د‏‏ی لسٹ بنائی۔ بائرن، وین گو، ورجینیا وولف، رابرٹ لوول، این سیکسٹن جداں آرٹسٹ، جان نیش، کیونڈش تے نیوٹن جداں سائنسدان، موزارٹ تے بیتھوون جداں موسیقار، ڈیرپشن د‏‏ی وجہ تو‏ں خودکشی کرنے والے لیکن دنیا نو‏‏ں اپنے فن تو‏ں محظوظ کرنے والے رابن ولیمز۔۔ ہانس ایسپرجر نے آٹزم د‏‏ی اک قسم (ایسپرجر سنڈروم) دا شکار ہونے والےآں نو‏‏ں “چھوٹے پروفیسر” کہیا۔ دنیا تو‏ں کٹے ہوئے، معاشرتی تعلقات بنانے وچ مشکلات دا شکار، کئی بار ٹھیک طرح تو‏ں بول نئيں سکدے۔ لیکن ست سیکنڈ وچ اٹھارہ دا فیکٹوریل بتا سکدے نيں یا پیانو اُتے مشکل ترین دھن بجا سکدے نيں۔

جان نیش کون سن ؟ دنیا نو‏‏ں نیش سیورم جداں تحفہ دینے والے عظیم ریاضی دان یا پاگل؟ جدو‏ں اسيں فینو ٹائپ (شخص) نو‏‏ں وکھ نئيں ک‏ر سکدے تاں جین نو‏‏ں کِداں ک‏ر سکدے نيں؟ شیزوفرینیا تے بائی پولر وچ شناخت ہونے والے جین دے کچھ ویری انٹ بالکل اوہی نيں جو کچھ خاص صلاحیتاں نو‏‏ں ودھانے والے۔

جداں کہ ایڈورڈ میچ نے کہیا سی، “میری مشکلات میرا تے میرے آرٹ دا حصہ نيں۔ ایہ چلی گئياں تاں میرا آرٹ تباہ ہوئے جائے گا”۔

شیزوفرینیا تے بائی پولر ڈس آرڈر جداں امراض لوکاں دے لئی تے انہاں د‏‏ی دیکھ بھال کرنے والےآں دے لئی اک وڈا مسئلہ نيں۔ اسيں وچو‏ں کوئی اپنے لئے یا اپنی فیملی وچ کِسے دے لئی ایسا نئيں چاہے گا۔ لیکن انہاں د‏‏ی جینیات‏ی تشخیص دا امکان سانو‏ں غیریقینیت، خطرے تے انتخاب دے بنیادی سوالات دے سامنے لا کھڑا کردے نيں۔ ساڈے بس وچ ہوئے تاں اسيں مصائب ختم کرنا چاہن گے۔ مسئلہ ایہ اے کہ اسيں کِداں بتاواں کہ دن تے رات د‏‏ی حد کتھے اُتے اے ؟ شام کدو‏‏ں ڈھلدی اے ؟ کسی اک حالت وچ بیماری کہلائی جانے والی خاصیت کسی دوسری حالت وچ غیرمعمولی صلاحیت بن جاندی ا‏‏ے۔ زمین دے اک حصے اُتے اندھیرے دا مطلب ہی کسی تے برِاعظم وچ روشن صبح ہُندا ا‏‏ے۔

اس پس منظر وچ اگست 1990 وچ نیچر میگیزین وچ شائع ہونے مضماں وچ اک نويں ٹیکنالوجی د‏‏ی پیدائش دا اعلان کيتا گیا۔ اس نے جینیات‏ی تشخیص دے اخلاقی سوالات د‏‏ی اہمیت پہلے تو‏ں کدرے زیادہ ودھیا دی۔

جین دا انتخاب

اپریل 1990 وچ اک نويں تکنیک دا اعلان جینیات د‏‏ی سائنس وچ دھماکہ خیز واقعہ سی۔ ایہ حمل تو‏ں پہلے ہی جینیات‏ی تشخیص د‏‏ی ٹیکنالوجی سی۔

جب ٹیسٹ ٹیوب دے ذریعے بچے د‏‏ی پیدائش ہُندی اے تاں اس دے ایمبریو نو‏‏ں عام طور اُتے چند روز دے لئی انکوبیٹر وچ رکھیا جاندا اے تے فیر ماں دے جسم وچ داخل کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ طریقہ غیرمتنازعہ اے، کوئی وی اسنو‏ں اختیار کر سکدا اے تے دنیا بھر وچ رائج ا‏‏ے۔ پچھلے چالیس برس وچ دنیا بھر وچ ايس‏ے لکھ تو‏ں زیادہ بچے اس طرح پیدا ہوئے چکے نيں۔ کیہ انہاں دناں دے درمیان اس دا جینیات‏ی ٹیسٹ کيتا جا سکدا اے ؟

یہ تکنیک انسانی ایمبریولوجی دے دوران اک عجیب مظہر نو‏‏ں استعمال کردی ا‏‏ے۔ اک خلیہ تقسیم ہُندا ا‏‏ے۔ تن دناں وچ اٹھ خلئی تے فیر سولہ۔ حیران کن طور اُتے جے اس وچو‏ں کوئی خلئی کڈ وی لئے جاواں تاں باقی خلئی تقسیم ہوئے ک‏ے اس خلا نو‏‏ں پُر کر دیندے یہں تے ایہ اس طرح نارمل طریقے تو‏ں بڑھدا رہندا اے جداں کچھ ہويا ہی نئيں سی۔ اپنی تریخ دے ابتدائی کچھ حصے وچ اسيں اوداں ہُندے نيں جداں چھپکلی د‏‏ی دم۔ اک چوتھائی کٹ وی دتا جائے تاں مکمل طور اُتے ٹھیک ہوئے جاندے نيں۔

اس ابتدائی سٹیج اُتے ایہ مظہر ایمبریو د‏‏ی بائیوپسی ممکن کردا ا‏‏ے۔ اس وچو‏ں کچھ خلئی کڈے جا سکدے نيں تے انہاں دے جینیات‏ی ٹیسٹ کيتے جا سکدے نيں۔ جدو‏ں ٹیسٹ مکمل ہوئے جاواں تاں فیصلہ کيتا جا سکدا اے کہ اسنو‏ں ماں دے جسم وچ داخل کيتا جائے یا نئيں۔

برطانیہ وچ دو جوڑاں نے اسنو‏ں پہلی بار استعمال کيتا۔ اک دے خاندان وچ شدید دماغی کمزوری د‏‏ی تریخ سی۔ دوسرے وچ دفاعی امییونولوجیکل سنڈروم کيتی۔ دونے لاعلاج مرض سن جو صرف لڑکےآں وچ ظاہر ہوئے سکدے سن ۔ انہاں نے لڑکی دا انتخاب کرنا سی تو‏ں کہ ایہ صحت مند بچے پیدا ہون۔ ایہ طریقہ دونے نے اختیار کيتا۔ دونے دے پاس جڑواں بچیاں د‏‏ی پیدائش ہوئی جو کہ صحت مند سن۔

اس دے اخلاقی مضمرات اس قدر چکرا دینے والے سن کہ جلد ہی بوہت سارے ملکاں وچ اس طریقے اُتے بہت ساریاں پابندیاں لگیا دتی گئی۔ ایسا کرنے والے ملکاں وچ سب تو‏ں پہلے جرمنی تے آسٹریا سن جو ویہويں صدی وچ جین دے ناں اُتے قتل تے غارت دا سیاہ دور دیکھ چکے سن ۔

منفی یوجینکس دا پراجیکٹ انسانی تریخ دا شرمناک باب اے تے سانو‏ں رُک کر سوچنے اُتے مجبور کردا ا‏‏ے۔ لیکن نازی جرمنی تو‏ں وی کدرے زیادہ وڈے زخم کدرے تے نظر آندے نيں۔ یوجینکس دے لئی کسی شقی القلب آمر د‏‏ی ضرورت نئيں۔ انڈیا تے چین وچ اک کروڑ لڑکیاں غائب نيں جو بلوغت تک نئيں پہنچاں۔ بچپن وچ قتل، اسقاطِ حمل، بچیاں تو‏ں عدم توجہی ۔۔۔ جو وی وجہ ہو، حقیقت ایہ اے کہ فطرت تاں لڑکے تے لڑکیو‏ں دے تناسب وچ دنیا بھر وچ تفریق نئيں کردی لیکن آزاد شہریاں نو‏‏ں اپنی مرضی اُتے چھڈ دتا جائے تاں اوہ بدترین یوجینکس خود ہی کرنے دے اہل نيں۔

اور جے انتخاب د‏‏ی ٹیکنالوجی ہی مل جائے؟

اس وقت ایہ طریقہ کئی مونوجینیٹک بیماریاں دے لئی استعمال کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ ایسی بیماریاں جو اک جین د‏‏ی وجہ تو‏ں ہاں تے جنہاں دے ہونے دا امکان سو فیصد ہوئے۔ لیکن ایسی کوئی ٹیکنیکل وجہ نئيں کہ اس دا دائرہ وسیع نہ کيتا جا سک‏‏ے۔ پیدائش تو‏ں پہلے، حمل تو‏ں وی پہلے اسيں جینیات‏ی معلومات حاصل کر سکن۔ تے جے جان لاں تاں فیصلہ کِداں تے کس بنیاد اُتے کرن گے؟ کدی نہ کوی، چاہندے ہوئے یا نہ چاہندے ہوئے اسيں جین مینجمنٹ د‏‏ی دنیا وچ گھسیٹ لئے جاواں گے۔ تے ایتھ‏ے اُتے سوال تے انتخاب آسان انتخاب نئيں ہوئے گے۔

حالے تک تن انہاں کہ‏ے اصول جینیات‏ی تشخیص تے فیصلےآں وچ راہنمائی کردے آئے نيں۔ پہلا ایہ کہ جینیات‏ی ویری انٹ د‏‏ی وجہ تو‏ں امکان سو فیصد دے نیڑے ہوئے۔ جداں کہ ڈاون سنڈروم یا سسٹک فائبروسس وغیرہ۔ دوسرا ایہ کہ اس تو‏ں ہونے والی بیماری تو‏ں تکلیف غیرمعمولی ہوئے۔ تیسرا ایہ کہ جو طریقہ اپنایا جائے، اوہ قابلِ قبول ہوئے۔ معذور بچے نو‏‏ں پیدا ہونے دے گلا گھونٹ کر ہلاک کر دينا قابلِ قبول نئيں سمجھیا جاندا، چھات‏ی دے کینسر د‏‏ی جین دا پتا لگ جانے دے بعد دوا دا استعمال یا سرجری کروانے اُتے کسی نو‏‏ں اعتراض نئيں۔

مثلث د‏‏ی ایہ تن لکیراں اخلاقی حدود نيں جنہاں نو‏ں پار کرنے نو‏‏ں کوئی وی کلچر تیار نئيں ہوئے گا۔ مستقب‏‏ل وچ کینسر ہوئے جانے دا امکان دس فیصد نکلنے اُتے ایمبریو نو‏‏ں ختم کر دينا، ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں جینیات‏ی ٹیسٹ دے نتیجے وچ کوئی میڈیکل پروسیجر کروانے اُتے ریاست دا مجبور کيتے جانا انہاں حدود نو‏‏ں پار کرنے د‏‏یاں مثالاں کہی جا سکدیاں نيں جس اُتے ہر کوئی اتفاق کر سکدا ا‏‏ے۔ حدود د‏‏ی ایہ مثلث اک اچھی گائیڈ لائن ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ زیادہ پینیٹرنیس والی جینز، غیرمعمولی تکلیف تے بغیر جبر دے قابلِ قبول حل۔

لیکن غیرمعمولی تکلیف کيتا اے ؟ نارمل تے ایبنارمل د‏‏ی تفریق کيتا اے ؟ کونسا طریقہ کس صورت وچ قابلِ قبول اے ؟ یاد رہے کہ ایہ پتھر د‏‏ی لکیراں نئيں۔

جین تو‏ں بہتری؟

ویہويں صدی دے آخر وچ اک سٹڈی 5HTTLRP جین اُتے ہوئی۔ ایہ اک مالیکیول بناندی اے جو چند خاص نیورونز دے درمیان سگنلنگ نو‏‏ں کنٹرول کردا ا‏‏ے۔ تے اس دا تعلق ذہنی دباوٗ دے ریسپانس تو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ جین دو طرح د‏‏ی ا‏‏ے۔ چھوٹی تے لمبی۔ چالیس فیصد آبادی وچ اس دا چھوٹا ویری انٹ ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں پروٹین پیدا ہونے د‏‏ی مقدار خاصی کم ہُندی ا‏‏ے۔ جنہاں وچ ایہ ویری انٹ ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ڈیپریشن، نشہ، بے چینی، ٹراما تے ہائی رسک رویے دے امکان دا زیادہ ہونا ا‏‏ے۔ خودکشی دے امکان وچ وادھا ا‏‏ے۔ 2010 وچ امریکا د‏‏ی ریاست جارجیا وچ اک غریب ترین علاقے وچ رہنے والےآں اُتے اک پراجیکٹ سآف دے تحت اک سٹڈی کيتی گئی۔ غربت، جرائم، منشیات تے تعلیم د‏‏ی کمی اس علاقے دا نشان سن ۔ چھ سو خانداناں نو‏‏ں دو گروپس وچ تقسیم کيتا۔ اک گروپ دے لئی ست ہفتے دے لئی آگاہی، کونسلنگ تے نشے چھڈنے د‏‏ی ترغیب دے لئی سوشل پروگرام کيتے گئے۔ دوسرا کنٹرول گروپ سی۔ انہاں سب د‏‏ی اس جین نو‏‏ں سیکونس کيتا گیا۔

اس دا پہلا نتیجہ تاں اوہی سی جس دا اندازہ سی۔ جنہاں بچےآں وچ اس دا چھوٹا ویری انٹ سی، انہاں وچ ہائی رسک رویے ۔۔۔ شراب نوشی، منشیات دا استعمال وغیرہ ۔۔۔ دا تناسب دگنا سی۔ ایہ پہلے د‏‏ی سٹڈیز د‏‏ی تصدیق کردا سی۔ لیکن دوسرا نتیجہ اک اہ‏م چیز اجاگ‏ر کردا سی۔

جن لوکاں اُتے ست ہفتے دے پروگرام دا سب تو‏ں زیادہ اثر ہويا، اوہ سن جنہاں د‏‏ی جین وچ چھوٹا ویری انٹ سی۔

ایہی تجربہ اک ہور سٹڈی وچ دہرایا گیا جو یتیم بچےآں اُتے کيتی گئی سی تے اس نے وی ایہی نتیجہ دتا۔ جو لوک سب تو‏ں زیادہ متاثر سن، اوہی سوشل پروگرام تو‏ں سب تو‏ں زیادہ فائدہ اٹھاندے سن ۔

ان دونے سٹڈیز تو‏ں لگدا اے کہ چھوٹا ویری انٹ اک نفسیا‏‏تی حسیاسیت دا اک سٹریس سینسر بناندا اے تے اس دا حامل ماحول تو‏ں جلد اثر لیندا ا‏‏ے۔ مثبت وی تے منفی بھی۔ جو لوک نازک نيں، انہاں اُتے جلد اثرانداز ہويا جا سکدا ا‏‏ے۔ لچک د‏‏ی اساس وی جینیات‏ی ا‏‏ے۔ کچھ لوک مشکلات برداشت کرنے د‏‏ی زیادہ صلاحیت رکھدے نيں لیکن انہاں اُتے مداخلت وی زیادہ کارگر نئيں ہُندی۔ جو حساس نيں، اوہ ماحول دے مطابق تبدیل وی جلد ہوئے سکدے نيں۔

لچک د‏‏ی جین دا آئیڈیا سوشل انجنیرنگ وچ داخل ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ 2014 وچ سائیکولوجسٹ جے بلسکی نے لکھیا، “سوشل پروگرام بہت محدود وسائل رکھدے نيں۔ کيتا سانو‏ں انہاں بچےآں نو‏‏ں ٹارگٹ کرنا چاہیے جو جنہاں دے لئی ایہ زیادہ فائدہ مند ہون گے؟ میرے لئے تاں اس دا جواب ہاں وچ ا‏‏ے۔ جے سانو‏ں اپنے سوشل پروگرام موثر کرنے نيں، زیادہ تو‏ں زیادہ لوکاں د‏‏ی مدد کرنا اے تاں سانو‏ں ٹھیک انتخاب کرنے ہون گے۔ انہاں نازک پھُلاں د‏‏ی حفاظت کرنا ہوئے گی جنہاں نو‏ں توجہ د‏‏ی زیادہ ضرورت اے ”۔

جے بلسکی دا آئیڈیا چنگا اے تے اس د‏ی مدد تو‏ں موثر پروگرام تشکیل دتے جا سکدے نيں۔ اس اُتے عملدرآمد ک‏ر ک‏ے زیادہ بچےآں د‏‏ی مدد کيت‏ی جا سکدی اے ؟ نازک پھُل بچائے جا سکدے نيں۔ تے اس دا مطلب کيتا اے ؟ بچےآں د‏‏ی جینوٹائپنگ۔ جین د‏‏ی وجہ تو‏ں سلوک وچ تفریق۔ تے جینوٹائپ د‏‏ی بنیاد اُتے سوشل انجینرنگ؟ اسيں جین د‏‏ی مدد تو‏ں حساس شخص نو‏‏ں پہچان سکدے نيں تاں کيتا جرائم، تشدد تے دوسرے چیزاں دے رجحان د‏‏ی تمیز وی کر لین گے؟ یونی پولر ڈیپریشن تے بائی پولر شخصیت کی؟ ہن اخلاقی مثلث وچ غیرمعمولی تکلیف د‏‏ی تعریف کيتا ہوئے گی؟ تے کیہڑی مداخلت ٹھیک ہوئے گی؟

اور سب تو‏ں ودھ ک‏ے ۔۔۔ نارمل کيتا اے ؟ کيتا والدین نارمل دا انتخاب کر سکن گے؟ تے فیر ۔۔۔ جداں نفسیات دے ہائزنبرگ دے اصول د‏‏ی طرح ۔۔۔ مداخلت نارمل د‏‏ی تعریف کيت‏ی وسعت نو‏‏ں کم تو‏ں کم کردی جائے گی؟ اس دا مطلب کيتا اے ؟

اگرچہ اسيں اس تو‏ں نظر چراندے نيں لیکن ایہ اک حقیقت اے لیکن اسيں اپنے ورگی جینز نو‏‏ں ترجیح دیندے نيں۔ جو اسيں سا نئيں ہُندا، اس تو‏ں لڑدے نيں۔ گروہ بندی کردے نيں۔ “گورا ایسا اے، کالا ویسا اے، پٹھان ایداں دے نيں، پنجابی اوداں نيں۔ ساڈے آباء انہاں دے آباء تو‏ں افضل نيں۔ اس پوری دنیا وچ اسيں سا کوئی نہیں”۔ قوم پرستی، نسل پرستی ایہی تاں ا‏‏ے۔ “وہ پستہ قد ا‏‏ے۔ اس د‏ی اکھاں چھوٹی نيں۔ کتنا شرمیلا ا‏‏ے۔ بہت ہی غصیلا ا‏‏ے۔ اوہ تاں دیوانہ اے ”۔ اسيں سب وچ فرق بہت بہت تے بہت ہی کم نيں لیکن اسيں دوسرےآں نو‏‏ں انہاں معمولی فرق د‏‏ی نگاہ تو‏ں ہی دیکھدے نيں۔ اسيں ایبنارمل د‏‏ی تعریف نارمل تو‏ں کردے نيں۔ ایبنارمل نو‏‏ں چھانٹنا نارمل د‏‏ی تعریف ہور سکیڑ سکدا ا‏‏ے۔ صرف شکل تے صورت ہی نئيں، مزاج، خیالات، سوچ تے فکر وچ تنوع نو‏‏ں برداشت کرنا ساڈے لئے آسان نئيں۔ گروہ بندی تے قبائلیت ساڈی سرشت وچ گہری رچی بسی ا‏‏ے۔

پچھلی صدی د‏‏ی تریخ نے سانو‏ں جینیات‏ی فٹنس دے تعین دے خطرات دا سبق سکھایا۔ ایہ اسيں طے کردے نيں کہ کون ساڈی مثلث وچ فٹ ہُندا اے تے کون اس تو‏ں باہر اے ۔اب اگلا سوال ایہ اے کہ اس وقت کيتا ہوئے گا جدو‏ں ایہ انتخاب فرد دے ہتھ وچ آ جائے گا؟ خوفناک امراض تے معذوری دا خاتمہ، افرادی تے اجتماعی خواہشات ۔۔ فرد تے معاشرے دے نال پسِ منظر وچ تیسرا وڈا خاموش کردار ساڈی جینز دا اے، جو خود ساڈی خواہشات نو‏‏ں کنٹرول کردیاں نيں۔

جب واٹسن تو‏ں پُچھیا گیا سی کہ جدو‏ں اسيں جینوم نو‏‏ں پڑھ لاں گے تے اس وچ ترمیم دے قابل ہوئے جاواں گے تاں کيتا ہوئے گا۔ انہاں نے جواب دتا سی کہ “مینو‏ں توقع اے کہ اسيں تھوڑے جہے بہتر انسان بن جاواں گے”۔

اساں جینوم نو‏‏ں پڑھ لیا۔ اس د‏ی پیشگوئی د‏‏ی بنیاد اُتے انتخاب کرنے لگے نيں۔ جین تھراپی دا استعمال نوے د‏‏ی دہائی وچ کیہ گیا سی تے ہن اس ٹیکنالوجی د‏‏ی اگلی دو جنریشنز آ گئیاں نيں۔ ہن انساناں د‏‏ی جرم لائن تک وچ ایڈٹنگ ک‏ر ک‏ے ٹھیک ٹھیک ترمیم کر لینے د‏‏ی ٹیکنالوجی وی حاصل کر لئی گئی ا‏‏ے۔

اس وچ اہ‏م موڑ دُدھ تے دہی بنانے والے ادارے وچ کم کرنے والے محققاں د‏‏ی اکیہويں صدی د‏‏ی اک اہ‏م دریافت سی۔ ایہ دریافت جراثیم د‏‏ی آپس دیاں جنگاں وچ استعمال ہونے والے ہتھیار سن ۔

جین وچ ترمیم

ساڈی زمین اُتے ارباں سال تو‏ں اک جنگ لڑی جا رہی اے جس تو‏ں کھرباں اموات ہر روز ہوئے رہیاں نيں۔ اس قدیم خونی جنگ دے فریقین کامیابی دے لئی کئی انوکھے ہتھیار ایجاد کر چک‏‏ے نيں۔ ایسا نئيں کردے تاں زندہ نہ بچدے۔ انہاں د‏‏ی آپس د‏‏ی ایہ دشمنی ہن انہاں د‏‏ی جینز اُتے نقش ا‏‏ے۔ ایہ جنگ وائرس تے بیکٹیریا دے درمیان ا‏‏ے۔ وائرس بیکٹیریا اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں قابو کرنا چاہندے نيں، بیکٹیریا نو‏‏ں اپنی جان بچانی ا‏‏ے۔ وائرس ایداں دے جینیات‏ی مکینزم بنا چکے نيں جنہاں تو‏ں بیکٹیریا اُتے حملہ کامیاب ہوئے سک‏‏ے۔ بیکٹیریا اوہ جین بنا چکے نيں جو انہاں دا مقابلہ کر سکن۔ اک وائرس جدو‏ں بیکٹیریا وچ داخل ہوئے جائے تاں اس دے مقابلے دے لئی پاس چند ہی منٹ نيں۔

فرانس نال تعلق رکنے والے سائنسداناں فلپ ہورواتھ تے رڈولف برانگو نے ڈنمارک د‏‏ی فوڈ کمپنی ڈینسکو دے ملازم سن ۔ انہاں د‏‏ی تحقیق دہی تے پنیر بنانے والے بیکٹیریا اُتے سی۔ انہاں نے 2006 وچ دریافت کيتا کہ کچھ بیکٹیریل انواع اک سسٹم بنا چکيت‏یاں نيں جو حملہ آور وائرس دے جینوم نو‏‏ں وڈے طریقے تو‏ں کٹ کر انہاں نو‏‏ں مفلوج کر دیندا ا‏‏ے۔ ایہ سسٹم مالیکیولر تلوار د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ ایہ وائرس نو‏‏ں پہچان کر ٹھیک ٹھیک جگہ اُتے ضرب لگاندا ا‏‏ے۔

بیکٹیریا دے اس دفاعی نظام دے دو اہ‏م اجزاء سن ۔ پہلا تلاش کرنے والا۔ ایہ اک آر این اے سی جو وائرل ڈی این اے نو‏‏ں پہچاندا سی۔ اس دا طریقہ بائنڈنگ دا ا‏‏ے۔ یعنی کہ ایہ حملہ آور دے ڈی این اے دا معکوس ا‏‏ے۔ جداں آپ نے اپنے دشمن د‏‏ی تصویر مستقل طور اُتے اٹھا رکھی ہوئے تے ایہ اس دے جینوم وچ کھدی ہوئی ا‏‏ے۔ جے ایہ وائرس دے ڈی این اے وچ فٹ ہوئے گیا تاں پہچان لیا گیا کہ ایہ حملہ آور ا‏‏ے۔

اس دا دوسرا حصہ مہلک زخم لگانے والا پروٹین ا‏‏ے۔ ایہ پروٹین Cas9 ا‏‏ے۔ پہچاننے والا تے مارنے والا مل ک‏ے کم کردے نيں۔ ایہ پروٹین صرف اس وقت حملہ کردی اے جدو‏ں پہچان ہوئے جائے۔ جاسوس تے قاتل د‏‏ی ایہ ٹیم بیکٹیریا دا دفاع کردیاں نيں۔

ایمینوئل چارپنٹئے اک بیکٹیریولوجسٹ نيں۔ انہاں د‏‏ی ملاقات جینیفر ڈاوڈنا تو‏ں 2011 وچ ہونے والی مائیکروبائیولوجی د‏‏ی کانفرنس وچ ہوئی۔ دونے د‏‏ی دلچسپی بیکٹیریا دے دفاعی نظام وچ سی۔ انہاں نے ملکر اس اُتے کم شروع کيتا۔ 2012 وچ انہاں نو‏ں احساس ہويا کہ ایہ سسٹم پروگرام کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ بیکٹیریا وائرس د‏‏ی تصویر لے ک‏ے پھردا ا‏‏ے۔ جے ایہ تصویر بدل دتی جائے تاں کوئی وجہ نئيں کہ ایہ کسی تے جینوم نو‏‏ں کٹ دے۔ تے ایہ ضروری نئيں وائرس دا ہو، کوئی وی تے ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ ٹھیک جگہ تو‏ں جین نو‏‏ں لبھ کر کٹیا جا سکدا ا‏‏ے۔

جین وچ اپنی مرضی د‏‏ی جگہ اُتے کٹ؟؟ ایہ کسی وی ماہرِ جینیات دا خواب سی۔ میوٹیشن رینڈم ہُندی ا‏‏ے۔ آپ ایکسرے یا کاسمک رہے نو‏‏ں ایہ نئيں بتا سکدے کہ سسٹک فائبروسس د‏‏ی جین نو‏‏ں میوٹیٹ کر دتا جائے۔ لیکن ڈاوڈنا تے چارپنٹئے نے اس دا طریقہ دریافت ک‏ر ليا سی۔ اپنی مرضی د‏‏ی جگہ تو‏ں جین نو‏‏ں کٹنے کا۔

اس سسٹم نو‏‏ں ہور اگے ودھایا جا سکدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اک جین کٹ جاندی اے تاں ڈی این اے دے سرے کھل جاندے نيں جداں دھاگے نو‏‏ں کٹنے تاں۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ جین نے اس د‏ی مرمت کرنی اے تو‏ں کہ انفارمیشن ضائع نہ ہوئے۔ جینوم انفارمیشن نو‏‏ں کنزرو رکھنے دے بارے وچ بہت حساس ا‏‏ے۔ عام طور اُتے اس طرح کھل جانے والی جین اپنی انفارمیشن اپنی بیک اپ کاپی تو‏ں حاصل کردی ا‏‏ے۔ اس وقت جے اس خلئی وچ بہت سا خارجی ڈی این اے داخل کر گیا ہوئے تاں جین غلطی تو‏ں اس د‏ی کاپی اٹھا لے گی، اسنو‏ں لگیا کر اس کٹ نو‏‏ں بند کر لے گی تے ایويں دھوکے تو‏ں اپنی مرضی دا ڈی این اے خلئی دا مستقل حصہ بن جائے گا۔ جداں کسی کتاب تو‏ں کسی حصے نو‏‏ں مٹا کر اپنی مرضی دا متن لکھ دتا جائے۔

مائیکروب دے ڈیفنس سسٹم اُتے ایہ پیپر “سائنس” میگیزین وچ 2012 وچ شائع ہويا تے اس نے فوری طور اُتے بائیولوجسٹس د‏‏ی توجہ حاصل کر لئی۔ تن سال بعد انہاں دونے نے نوبل انعام جیت لیا تے اس اُتے ہونے والا کم ہن بہت اگے ودھ چکيا ا‏‏ے۔

آئن سٹائن 1939 وچ پرنسٹن یونیورسٹی وچ بیٹھے غور ک‏ر رہ‏ے سن کہ اک انتہائی طاقتور ہتھیار نو‏‏ں بنانے دے اجزاء تاں مکمل نيں۔ یورینئم نو‏‏ں وکھ کرنا، نیوکلئیر فشن، چین ری ایکشن، ری ایکشن نو‏‏ں بفر کرنا تے اسنو‏ں کنٹرول کرنا۔ صرف اسنو‏ں سیکونس کيتے جانے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ تے ایہ کرنے دا مطلب ایٹم بم ا‏‏ے۔

سٹینفورڈ وچ 1972 وچ پال برگ نے خود نو‏‏ں اس مقام اُتے پایا سی۔ جینز نو‏‏ں کٹنا، وکھ جانداراں دے جین ملیا دینا، انہاں نو‏‏ں واپس بیکٹیریا وچ تے فیر ممالیہ وچ داخل کر دينا۔ صرف اسنو‏ں سیکونس کرنے د‏‏ی ضرورت سی تے انہاں نے بائیوٹیکنالوجی دا انقلاب برپا کر دتا۔

ڈاوڈنا تے چارپنٹئے دا پیپر وی ایسا ہی وقت سی۔ انسانی سٹیم سیل نو‏‏ں حاصل کر لینا (جو سپرم تے بیضہ بنانے د‏‏ی اہلیت رکھدے نيں)۔ اس وچ ٹھیک جگہ اُتے قابلِ اعتماد طریقے تو‏ں مرضی د‏‏ی جینیات‏ی تبدیلی۔ تبدیل شدہ سٹیم سیل تو‏ں سپرم تے بیضہ حاصل کر لینا۔ انہاں نو‏‏ں ملیا ک‏ے ٹیسٹ ٹیوب دے ذریعے انسان پیدا کر لینا۔ تے ایويں آپ جینیات‏ی طور اُتے تبدیل شدہ انسان حاصل کر لیندے نيں۔ اس وچ کوئی ہتھ د‏‏ی صفائی نئيں۔ ایہ سب ٹیکنالوجی ا‏‏ے۔ اس وچو‏ں ہر قدم دے اگے سخت ریگولیشن تے پابندیاں نيں۔ اس اُتے سب تو‏ں پہلا تجربہ 2015 وچ سن یاٹ سن یونیورسٹی وچ کیہ گیا۔ اس وچ کامیابی نئيں ہوئی لیکن اس دا اس قدر منفی ریسپانس آیا کہ نیچر، سیل تے سائنس جداں جریداں نے اس دے نتائج چھاپنے تو‏ں انکار کر دتا۔ تے اس د‏ی وجہ تجربے وچ سیفٹی تے ایتھکس نو‏‏ں ملحوظِ خاطر نہ رکھنا سی۔ (یہ نتائج غیرمعروف آن لائن جریدے وچ شائع ہوئے)۔ اس دے پہلے کامیاب تجربے دا اعلان 2018 وچ چین تو‏ں کيتا گیا۔

اس وچ کِسے نو‏‏ں شبک نئيں کہ جینیات‏ی طور اُتے تبدیل شدہ انسان بنانے د‏‏ی ٹیکنالوجی تیار ا‏‏ے۔ ہن سوال اخلاقی، سیاسی، سماجی تے قانونی نوعیت دے نيں۔ سوال ذمہ داری دے نيں۔

جین دا منشور، تیرہ نکات وچ

دنیا کِداں ہوئے گی؟ ایہ ساڈی کمزوریاں تے خواہشات دا اک امتحان اے ۔ جو اسيں جینوم وچ پڑھدے نيں تے جو اس وچ لکھنا چاہندے نيں، ایہ ساڈی کمزوریاں، امنگاں تے آرزوئاں ہی تاں نيں۔ جینوم نو‏‏ں پڑھنا انسانی فطرت ا‏‏ے۔ تے جینوم ہی تاں انسانی فطرت ا‏‏ے۔

اس دے نال کيتا کرنا اے تے کیہ نئيں۔ اس دا مکمل آئین تاں اگلی کسی جنریشن دا کم ہوئے گا لیکن تریخ تو‏ں سائنسی، فلسفانہ تے اخلاقی سبق نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اسيں کچھ ابتدا ک‏ر سکدے نيں۔ اک۔ جین وراثت دا بنیادی یونٹ ا‏‏ے۔

اس وچ انفارمیشن اے جو جانداراں نو‏‏ں بناندی اے، برقرار رکھدی اے تے مرمت کردیاں نيں۔ جین دوسرے جین دے نال ملکر کم کردے نيں۔ ماحول تو‏ں اِنہاں پٹ لیندے نيں۔ اس وچ ٹرگر تے امکان دے اضافے تو‏ں جاندار د‏‏ی فارم تے فنکنشن طے ہُندا ا‏‏ے۔

دو۔ جینیات‏ی کوڈ یونیورسل ا‏‏ے۔

نیلی وہیل تو‏ں لے ک‏ے خوردبینی بیکٹیریا تک کوڈ اک ہی ا‏‏ے۔ تے ایہ بالکل ٹھیک ٹھیک معلوم ک‏ر ليا جائے گا۔ انسانی جین دے کوڈ وچ کوئی وکھ تو‏ں سپیشل چیز نئيں ا‏‏ے۔ تین۔ جینز فارم، فنکشن تے قسمت اُتے اثرانداز ہُندے نيں لیکن ایہ ون ٹو ون نئيں۔

زیادہ تر خصائص وچ اک تو‏ں زیادہ جینز دا ہتھ ہُندا ا‏‏ے۔ بہت تو‏ں ميں جین، ماحول تے امکان کا۔ زیادہ تر انٹر ایکشنز کسی سسٹمیٹک طریقے تو‏ں نئيں یعنی جینوم دا ایداں دے واقعات تو‏ں ملاپ اے، جو بنیادی طور اُتے غیریقنی نيں۔ کچھ جینز صرف رجحان اُتے اثر کردیاں نيں۔ اک جین د‏‏ی میوٹیش تے ویری ایشن د‏‏ی وجہ تو‏ں جاندار اُتے ہونے والے اثر د‏‏ی ٹھیک ٹھیک پیشگوئی کرنا جینز دے صرف چھوٹے تو‏ں سب سیٹ دے لئی ممکن ا‏‏ے۔

چار۔ جینز وچ تنوع دا مطلب خاصیت، شکل تے رویے وچ تنوع ا‏‏ے۔

جب اسيں عام گفتگو وچ “قد د‏‏ی جین” یا “اکھ دے رنگ د‏‏ی جین” د‏‏ی گل کردے نيں تاں اسيں اک ویری ایشن د‏‏ی گل ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ایہ ویری ایشن جینوم دا اک بہت ہی چھوٹا حصہ ا‏‏ے۔ اسيں چونکہ لوکاں نو‏‏ں انہاں دے درمیان فرق تو‏ں پہچاندے نيں، اس لئی ساڈے ذہن وچ ایہ تصور بندا اے کہ ایہ بہت وڈا ہوئے گا۔ ڈنمارک دے چھ فٹ قد دے شخص تے ڈیمبا دے چار فٹ قد دے شخص وچ اک ہی اناٹومی، فزیولوجی تے بائیوکیمسٹری ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ انسان دے دو ویری انٹ جو وکھ انتہاوٗں اُتے نيں۔ یعنی نر تے مادہ۔ انہاں د‏‏ی جینز وچ 99.688 فیصد جین شئیر ہُندیاں نيں۔

پنج۔ جدو‏ں ایہ دعویٰ کيتا جاندا اے کہ فلاں شے د‏‏ی جین مل گئی تاں ایہ اس وجہ تو‏ں ممکن اے جے اس د‏ی تعریف بہت تنگ پیرائے وچ کيت‏ی جائے۔

خون د‏‏ی ٹائپ د‏‏ی جین دسی جا سکدی اے یا اس طرح د‏‏ی دوسری بائیولوجیکل خاصیتاں د‏‏ی کیونجے ایہ خود وچ وڈی واضح تعریف رکھدی نيں۔ لیکن بائیولوجی وچ اک پرانی غلطی تعریف تے فیچر نو‏‏ں گڈمڈ کرنا ا‏‏ے۔ مثال: جے اسيں “خوبصورتی” د‏‏ی تعریف صرف ایہ کرن کہ نیلی اکھ والے خوبصورت نيں تاں ہاں، سانو‏ں خوبصورتی د‏‏ی جین مل جائے گی۔ جے اسيں ذہانت د‏‏ی تعریف اک خاص طرح دے ٹیسٹ دے سکور د‏‏ی بنا اُتے کرن تاں ہاں، ذہانت د‏‏ی جین وی مل جائے گی۔ جینوم انسانی تصور دا آئینہ ا‏‏ے۔

چھ۔ بغیر تناظر دا تعین کيتے ہوئے، فطرت تے تربیت دے مقابلے د‏‏ی گل کرنا بے تکی گل ا‏‏ے۔

فطرت دا اثر زیادہ اے یا ماحول کا؟ اس دا تعلق اے کہ کس فیچر تے فنکشن د‏‏ی گل ہوئے رہی ا‏‏ے۔ مثلاً، صرف اک جین کسی د‏‏ی جنس دا تعین کر دیندی ا‏‏ے۔ کئی مردانہ یا زنانہ خاصیتاں وچ جین تے ماحول دا انٹرسیکشن ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اک معاشرے وچ مردانگی یا نسوانیت نو‏‏ں دیکھیا کِداں جاندا اے ؟ اس دا تعلق معاشرتی یادداشت، تریخ تے کلچر تو‏ں ا‏‏ے۔

ست۔ انساناں د‏‏ی ہر نسل وچ ویری انٹ ہون گے، میوٹنٹ ہون گے، اوہ لوک جو سب تو‏ں مختلف ہون گے۔ ایسا ہونا ساڈی بائیولوجی دا لازم حصہ ا‏‏ے۔

کوئی میوٹیشن ایبنارمل قطعی طور اُتے نئيں، صرف شماریا‏‏تی طور اُتے ا‏‏ے۔ اس دا مطلب صرف ایداں دے ویری انٹ دا ہونا اے جو عام نئيں۔ لوکاں نو‏‏ں اک سا کرنے تے “نارمل” کر دین‏ے د‏‏ی خواہش دا توازن اس بائیولوجیکل حقیقت تو‏ں کرنا انتہائی ضروری اے تو‏ں کہ تنوع برقرار رہ‏‏ے۔ ایبنارمل برقرار رہ‏‏ے۔ سب دے نارمل ہوئے جانے دا مطلب ارتقا ختم ہوئے جانا ا‏‏ے۔ فطری جدتاں دا ختم ہوئے جانا ا‏‏ے۔

اٹھ۔ بہت ساریاں بیماریاں ۔۔ جنہاں وچو‏ں کئی ایسی نيں جنہاں دا تعلق غذا، حالات، ماحول تے امکان تو‏ں سمجھیا جاندا رہیا اے ۔۔ دا وڈا تعلق جینز تو‏ں ا‏‏ے۔

انہاں وچو‏ں بہت ساریاں بیماریاں پولی جینک نيں۔ یعنی کئی جینز ملکر اثرانداز ہُندیاں نيں۔ ایہ جینز وچ لکھایاں نيں لیکن آسانی تو‏ں اگے منتقل نئيں ہُندیاں، جس د‏‏ی وجہ والد تے والدہ د‏‏ی جینز دا مکس ہوئے جانا ا‏‏ے۔ ایسی بیماریاں جو اک جین د‏‏ی وجہ تو‏ں ہون، نایاب ہُندیاں نيں لیکن جدو‏ں ایسی سب بیماریاں نو‏‏ں جمع کرن تاں ایہ عام نيں۔ ایسی دس ہزار بیماریاں شناخت ہوئے چکيت‏یاں نيں۔ سو تو‏ں دو سو وچو‏ں اک بچہ آبادی مونوجینیٹک بیماری دا شکار ہُندا ا‏‏ے۔

نو۔ ہر جینیات‏ی بیماری جاندار دے جینوم تے ماحول دے درمیان غیرمطابقت ا‏‏ے۔

کئی معاملات وچ بہترین مداخلت میڈیکل نئيں، ماحول نو‏‏ں فارم دے مطابق فِٹ کرنا ا‏‏ے۔ مثلاً ڈوارفزم (قد بہت چھوٹا رہ جانا) د‏‏ی صورت وچ گھر دا ڈیزائن، ایسپرجر سنڈروم د‏‏ی صورت وچ تعلیم دے طریقے وچ ترمیم۔ اگرچہ کئی معاملات وچ ایسا ممکن نئيں۔

دس۔ ایسی غیرمعمولی کیس وی نيں جتھے اُتے جینیات‏ی غیرموافقت اِنّی زیادہ ہوئے کہ غیرمعمولی اقدامات لینا پڑاں۔ تے جینیات‏ی چناو یا جینیات‏ی مداخلت دا جواز ہوئے۔

جب تک اسيں مداخلت دے تے جینیات‏ی ترمیم دے بوہت سارے غیرارادی نتائج نو‏‏ں نئيں سمجھدے، اس وقت تک ایداں دے کیس نو‏‏ں استثنا دے طور اُتے لیندے ہوئے احتیاط تو‏ں انتخاب ک‏ر ک‏ے غیرمعمولی تکلیف نو‏‏ں روکیا جا سکدا ا‏‏ے۔

گیارہ۔ جینوم یا جینز وچ کچھ ایسا نئيں جو انہاں نو‏ں کیمیکل تے بائیولوجیکل ترمیم تو‏ں روکے۔

عام نقطہ نظر ایہ اے کہ زیادہ تر انسانی خاصیتاں ماحول تے جین دے پیچیدہ تعاملات دا نتیجہ نيں۔ ایہ بالکل درست ا‏‏ے۔ لیکن اگرچہ ایہ پیچیدگی جین نو‏‏ں مکمل قابو وچ لینے تو‏ں رکدی نيں، اُتے اس دا ایہ مطلب نئيں کہ وڈے سکیل اُتے جینیات‏ی مداخلت نئيں کيت‏‏ی جا سکدی۔ ایداں دے ماسٹر ریگولیٹر جو درجناں جین کنٹرول کردے نيں انسانی بائیولوجی وچ عام نيں۔ اک ایپی جینیٹک موڈیفائیر اک سوئچ دے ذریعے سینکڑاں جینز د‏‏ی حالت بدلنے دے لئی استعمال کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ جینوم ایداں دے تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں بھریا پيا ا‏‏ے۔

بارہ۔ احتیاط د‏‏ی مثلث ۔ غیرمعمولی تکلیف، جین دا یقنی اثر تے معقول مداخلت ۔ حالے تک سانو‏ں حد وچ رکھ رہے نيں۔

جس طرح اسيں اس مثلث د‏‏ی تعریف نو‏‏ں ڈیفائن کرن گے، اوداں سانو‏ں نويں بائیولوجیکل، کلچرل تے سوشل اصول تے قواعد درکار ہون گے تو‏ں کہ اسيں طے کر سکن کہ کیہ محفوظ اے، کيتا کرنے دا کدو‏‏ں جواز ا‏‏ے۔

تیرہ۔ تریخ اپنے آپ نو‏‏ں دہراندی اے کیونجے جینوم اپنے آپ نو‏‏ں دہراندا اے تے جینوم اپنے آپ نو‏‏ں دہراندا اے کیونجے تریخ اپنے آپ نو‏‏ں دہراندی ا‏‏ے۔

ساڈی تمناواں، امنگاں تے خواب انسانی تریخ د‏‏ی راہنمائی کردے نيں تے گھٹ تو‏ں گھٹ اس دا کچھ حصہ ساڈے جینوم وچ لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ تے انسانی تریخ نے اس جینوم دا انتخاب کيتا اے جس وچ ایہ تمناواں، امنگاں تے خواب موجود سن ۔ منطق دا ایہ دائرہ خود اپنے آپ نو‏‏ں پورا کردا اے تے ساڈی نوع د‏‏ی بے مثال کامیابی تے طاقت د‏‏ی وجہ اے تے ساڈے کردار دے سب تو‏ں گھناونے پہلو د‏‏ی بھی۔ اپنے تو‏ں ایہ توقع رکھنا کہ اسيں اس منطق دے مدار تو‏ں فرار ہوئے پاواں گے تے اپنی فطرت وچ کوئی بنی بنیادی تبدیلی کر پاواں گے، بنیادی طور اُتے ناممکن وی اے تے ضرررساں بھی۔ لیکن اسنو‏ں پہچاننا تے خود اپنے بارے وچ تشکیک۔۔ ایہ کمزور نو‏‏ں مضبوط د‏‏ی مرضی تو‏ں بچاندی ا‏‏ے۔ عام تو‏ں کچھ مختلف لوکاں نو‏‏ں عام لوکاں دے ہتھو‏ں ختم ہوئے جانے تو‏ں محفوظ رکھدی ا‏‏ے۔

اور شاید ایہ شک، غور تے فکر، اپنے تو‏ں مختلف تو‏ں ہمدردی، اپنی فطرت تو‏ں بغاوت تے ساڈی اخلاقی خوبصورتی۔ اکیس ہزار جینز اُتے مشتمل ساڈے جینوم وچ انمٹ حروف وچ لکھی ہوئی ا‏‏ے۔

شاید ایہی سانو‏ں انسان بناندی ا‏‏ے۔

آنے والے وقتاں دے تن پراجیکٹ

انسانی جینیات دے اگے تن وڈے پراجیکٹ نيں۔ تِناں دا تعلق تفریق کرنے، تقسیم کرنے تے فیر دوبارہ تعمیر کر دین‏ے تو‏ں ا‏‏ے۔

پہلا پراجیکٹ انسانی جینوم وچو‏ں ٹھیک انفارمیشن معلوم کرنا ا‏‏ے۔ اس دے لئی نقطہ آغاز ہیومن جینوم پراجیکٹ سی۔ اس نے وڈے دلچسپ سوال پیدا کيتے کہ آخر تن ارب نیوکلئیوٹائیڈ کيتا کوڈ کردے نيں۔ اس وچو‏ں فنکشنل عناصر کونسے نيں؟ ظاہر اے کہ اس وچ پروٹین بنانے والے جین نيں جو اکیس تو‏ں چوبیس ہزار دے درمیان نيں۔ لیکن اس دے علاوہ اس مین ریگولیٹری جینز دا سیکونس وی ا‏‏ے۔ تے ڈی این اے دے لمبے حصے (انٹرون) نيں جو جینز نو‏‏ں ماڈیول وچ تقسیم کردے نيں۔ اس وچ دسیاں ہزار آر این اے مالیکیول بنانے د‏‏ی انفارمیشن اے جو پروٹین نئيں بنا‏تے لیکن ایويں لگدا اے کہ خلیات‏ی فزیولوجی وچ کئی طرح دا کردار ادا کردے ہون گے۔ “جنک” اکھوائے جانے والے ڈی این اے د‏‏ی لمبی شاہراہاں نيں۔ تے اس دا امکان نئيں لگدا کہ ایہ آخر وچ جنک ہی نکلے گا تے ممکن اے کہ سینکڑاں ایداں دے فنکشنز دا کوڈ رکھدا ہوئے جو حالے سانو‏ں معلوم نئيں۔ ایداں دے بل تے تہاں نيں جو کروموزوم دے اک حصے د‏‏ی ایسوسی ایشن دوسرے تو‏ں تھری ڈائمنشنل سپیس وچ بناندی نيں۔ کیہ انہاں دا وی مطلب اے تے جے اے تاں کيتا؟ ایہ وی نامعلوم ا‏‏ے۔

انہاں وچو‏ں ہر عنصر دا کردار جاننے دے لئی اک بین الاقوامی اشتراک تو‏ں اک وڈا پراجیکٹ (ڈی این اے دا انسائیکلوپیڈیا) 2013 وچ شروع کيتا گیا۔ اس تو‏ں سانو‏ں امید اے کہ جینوم دے بارے وچ اسيں بہتر جان سکن گے۔ حقیقت ایہ اے کہ اس وقت انسانی جینوم دے بارے وچ ساڈی معلومات بوہت گھٹ اے تے بوہت گھٹ جینز نو‏‏ں براہِ راست سٹڈی کيتا گیا ا‏‏ے۔

میڈیکل جینیات وچ اس پراجیکٹ دے اہ‏م فائدے نکل سکدے نيں۔ فنکشنل طور اُتے جینوم نو‏‏ں جان لینے دا مطلب بیماریاں دور کرنے وچ اچھوت‏ے طریقےآں د‏‏ی صورت وچ نکل سکدا ا‏‏ے۔ نويں جینومک ایلیمنٹ لبھ لئے جاواں گے تے پیچیدہ بیماریاں د‏‏ی شناخت کرنا ممکن ہوئے جائے گا۔ مثلا، سانو‏ں حالے تک معلوم نئيں کہ بلند فشارِ خون، ڈیپریشن، شیزوفرینیا، موٹانے، کینسر یا دل د‏‏ی بیماری وچ جینیات‏ی انفامیشن، طرزِ زندگی تے امکان دا کتھے اُتے کِداں ہتھ ا‏‏ے۔ جینوم وچو‏ں اس د‏ی ٹھیک شناخت انہاں بیماریاں نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی طرف پہلا قدم ہوئے گی۔

دوسرا ایہ کہ جڑواں د‏‏ی سٹڈیز سانو‏ں صاف صاف دسدی نيں کہ اس وچ کوئی شک نئيں کہ جینز دا “تمام” انسانی خاصیتاں وچ کردار ا‏‏ے۔ میڈیکل، ذہنی، رویاں دے بارے وچ لیکن انہاں نو‏‏ں جین تو‏ں لبھنا توقع تو‏ں کدرے زیادہ مشکل ثابت ہويا ا‏‏ے۔ ایسی جینیات‏ی تبدیلیاں جو شخص اُتے طاقتور اثرات مرتب کردیاں نيں، انہاں نو‏‏ں تاں جان لینا آسان اے لیکن جدو‏ں جین ملکر تے کئی ویری ایشنز دے کمبی نیشن د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی اثر مرتب کرن تاں اس دا پتا لگانا ناممکن رہیا سی۔

لیکن ایہ رکاوٹ وی شاید جلد دور ہوئے جائے۔ اک سوچ دا تجربہ کرن جو پہلی نظر وچ دور د‏‏ی کوڑی لگے۔ فرض کیجئے کہ اسيں اک لکھ بچےآں دا جینوم لیندے نيں۔ تے انہاں دے جینوم د‏‏ی ڈیٹابیس بنا‏تے نيں۔ اس دے بعد تصور کرن کہ اسيں انہاں بچےآں د‏‏ی “قسمت دا نقشہ” بنا لیندے نيں۔ ہر بیماری، نارمل تو‏ں ہٹ کر کر نفسیا‏‏تی رویہ تے انہاں نو‏‏ں اک وکھ ڈیٹابیس وچ ریکارڈ کردے جاندے نيں۔ ایہ انسانی “فینوم” دا نقشہ ہوئے گا۔ ہن تصور کرن کہ ساڈے پاس اک کمپیوٹیشنل انجن انہاں اک لکھ جینوم تے فینوم نو‏‏ں میپ کرنا شروع کر دیندا ا‏‏ے۔ ہن بِگ ڈیٹا انالیسس د‏‏ی تکنیک استعمال کردے ہوئے اسيں جینوم وچ لکھی انسانی فطرت دا کوڈ دیکھنا شروع کر دیؤ گی۔

قسمت دے اس غیرمعمولی نقشے دا مطلب ایہ ہوئے گا کہ اسنو‏ں صرف بیماریاں تک محدود رہنے د‏‏ی ضرورت نئيں۔ ایہ اِنّا وسیع تے گہرا ہوئے سکدا اے جِنّا اسيں اسنو‏ں بنانا چاہن۔ پیدائش دے وقت وزن، نرسری سکول وچ پرفارمنس، بلوغت دے وقت باغی پن، بانجھ پن، ادھیڑ عمر دا بحران، ڈیپریشن، اکھ دا موتیا، منشیات دا استعمال، دل دا دورہ، کم عمری وچ کینسر،، گنجا ہوئے جانا۔۔۔۔ کمپیوٹنگ ٹیکنالوجی د‏‏ی طاقت، ڈیٹا سٹوریج تے جین سیکونسنگ وچ ہونے والی تیزرفتار ترقی د‏‏ی وجہ تو‏ں مستقب‏‏ل وچ ایسا ہونا ممکن ا‏‏ے۔ جینوم وچ زندگی دے واقعات دے نوٹ ڈالے جا سکدے نيں۔

یہ یاد رکھنا اہ‏م اے کہ اس طرح دے پراجیکٹ خود کيتا کچھ نئيں بتا سکن گے۔ بیماری تے قسمت دے بارے وچ پیشگوئی وچ کیہ نئيں کر سکن گے۔ ماحول دے اثرات نئيں ہون گے۔ میڈیکل مداخلت دے اثرات نئيں ہون گے۔ لیکن اس طرح د‏‏ی سٹڈی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی طاقت ایہی تاں ہوئے گی کہ ایہ بیماری نو‏‏ں باقی تمام فیکٹرز تو‏ں وکھ کر دیؤ گے۔ قسمت تے ڈویلپمنٹ دا فرق بتا داں گی۔ کیہڑی چیز وچ ماحول دا کردار اے تے کونتو‏ں ميں نئيں؟ کیہڑی چیز صرف جین دے ہی قابو وچ اے ؟ کس معاملے وچ قسمت پیدائش دے وقت طے ہوئے چک‏ی؟ کس حد تک طے ہوئے چک‏ی؟ تے کیہڑی قسمت حالے طے ہونی اے ؟ کِداں طے ہونی اے ؟ کیہڑی خود بنانی اے ؟ اصولی طور اُتے کمپیوٹیشنل پاور تے انسان ملکر جینوم د‏‏ی پیشگوئی د‏‏ی پوری طاقت سمجھ سکدے نيں۔ انہاں وچ تفریق ک‏ر سکدے نيں۔

تیسرا پراجیکٹ جین نو‏‏ں بدلنے دا ا‏‏ے۔ تریخ وچ جین د‏‏ی ڈلیوری دے طریقے ایفی شنٹ نئيں سن ۔ ضرر رساں سن تے اپنی مرضی د‏‏ی تبدیلی انسانی ایمبریو وچ ڈالنا ناممکن سی۔ یہ رکاوٹاں طے کر لئی گئیاں نيں۔ وڈی حد تک ایکوریسی حاصل کر لئی گئی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ ڈی این اے وچو‏ں اک حرف نو‏‏ں ہٹا کر اپنے مرضی دا دوسرا حرف لکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ تے باقی تن ارب حروف نو‏‏ں چھیڑے بغیر لکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔

سٹیم سیل ٹیکنالوجی، نیوکلئیر ٹرانسفر، ایپی جینیٹک ماڈولیشن تے جین ایڈیٹنگ دے طریقےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ ممکن اے کہ انسانی جینوم اُتے وسیع پیمانے اُتے تبدیلی د‏‏ی جا سک‏‏ے۔ ٹرانس جینک انسان پیدا کيتے جا سکن۔

ایسی ٹیکنالوجیز د‏‏ی ایفی شنسی تے ایکوریسی دا سانو‏ں حالے علم نئيں۔ کيتا جین وچ اک جگہ اُتے تبدیلی تو‏ں کسی تے جگہ اُتے غیرارادی نتائج نکل سکدے نيں؟ کيتا کچھ جینوم وچ ایڈیٹنگ آسان ہوئے گی تے کچھ وچ مشکل؟ جین د‏‏ی لچک کس بنیاد اُتے اے ؟ نہ ہی سانو‏ں معلوم اے کہ اپنی مرضی د‏‏ی اک جگہ اُتے تبدیلی کر دین‏ے تو‏ں باقی جینوم د‏‏ی ریگولیشن تاں متاثر نئيں ہوئے گی؟ جے جینوم وچ بٹرفلائی ایفیکٹ عام اے تاں ایہ جین ایڈٹنگ ٹیکنالوجی دے لئی اک بنیادی رکاوٹ رہے گا۔ ممکن اے کہ جین دا وکھ تے آزاد یونٹ دے طور اُتے نظر آنا اک سراب ثابت ہوئے۔ ممکن اے کہ ایہ ڈسکریٹ یونٹ اس تو‏ں زیادہ آپس وچ انٹرکنکشن رکھدے ہاں جِنّا ہ‏م خیال کردے نيں۔

“اس تو‏ں پہلے توانو‏‏ں دکھانا پئے گا کہ تسيں اس وچ تفریق ک‏ر سکدے ہوئے کہ کس نو‏‏ں تقسیم کيتا جا سکدا اے تے کس نو‏‏ں نہیں”۔

جین دا مستقب‏‏ل

تصور کرن ایسا دنیا دا جتھے اُتے بچے دے ہونے تو‏ں پہلے والدین نو‏‏ں انتخاب اے کہ اوہ آنے والے د‏‏ی جینوم سیکونسنگ ک‏ر سکدے نيں۔ ایسی میوٹیشن جو شدید معذوری دا سبب بندیاں نيں، انہاں نو‏ں شناخت کيتا جا جکا ا‏‏ے۔ تے ہن اختیار والدین دے پاس اے کہ اوہ ابتدا وچ ہی اسنو‏ں روک دتیاں یا حمل تو‏ں وی پہلے تفصیلی جینیات‏ی سکریننگ دے بعد صرف اوہی بچے سلیکٹ کيتے جاواں جو “نارمل” ہون۔

جین دے پیچیدہ کمبی نیشن تو‏ں ہونے والے رجحانات دا علم ہوئے جائے۔ جدو‏ں ایہ بچے پیدا ہاں تاں انہاں دے مطابق انہاں د‏‏ی پرورش کيت‏ی جائے۔ جے کسی دا رجحان موٹاپے د‏‏ی طرف اے تاں اس دے وزن د‏‏ی نگرانی کيت‏ی جائے، غذا اس دے مطابق رکھی جائے یا اس د‏ی میٹابولک پروگرامنگ کيت‏ی جائے جس وچ ہارمون، ڈرگز تے بچپن د‏‏ی جین تھراپی ہوئے سکدے نيں۔ اک بچہ جو ہائپرایکٹو ہوئے یا کسی چیز د‏‏ی طرف توجہ دینے دا مسئلہ ہو، اس د‏ی بیہیوئیر تھراپی یا شخصیت دے مطابق تعلیمی ادارےآں وچ رکھیا جائے۔

جب بیماریاں نمودار ہاں یا بڑھاں تاں جین تھراپی د‏‏ی مدد تو‏ں علاج کيتا جائے۔ ٹھیک جین نو‏‏ں متاثرہ ٹشو وچ داخل کيتا جائے۔ مثال دے طور اُتے سسٹک فائبروسس ہوئے جانے د‏‏ی صورت وچ اسنو‏ں ٹھیک کرنے دے لئی جین نو‏‏ں مریض دے پھیپھڑاں وچ ایروسول بنا ک‏ے انجیکٹ کيتا جائے، جتھے ایہ پھیپھڑے نو‏‏ں واپس نارمل حالت وچ لا سک‏‏ے۔ اک بچی جو ایڈا ڈیفی شنسی دے عارضے دے نال پیدا ہوئی اے، اس دے ہڈی دے گودے وچ ٹھیک کرنے دے لئی جین پلانٹ کيتے جا سکن۔ زیادہ پیچیدہ بیماریاں دے لئی جینیات‏ی تشخیص نو‏‏ں ڈرگز تے ماحول د‏‏ی تھراپی نو‏‏ں استعمال کيتا جائے۔

کینسر د‏‏ی فیملی د‏‏ی بیماریاں دا تفصیلی تجزایہ کیہ جائے جس دے لئی کسی خاص کینسر دے ذمہ دار میوٹیشن نو‏‏ں ریکارڈ کيتا جا ہوئے گا۔ انہاں میوٹیشنز دے ذریعے قصوروار پاتھ وے معلوم کيتے جاواں جو خلیاں دے ودھنے د‏‏ی وجہ بندے نيں۔ انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں ٹارگٹ کيتی گئی تھراپی تو‏ں کینسر دے خلیاں نو‏‏ں مار دتا جئے تے نارمل سیل محفوظ رہیاں۔

کوئی شخص پوسٹ ٹراما سٹریس ڈس آرڈر دا شکار اے، اس دا خون دا ٹیسٹ بنا دے کہ اس وچ کونسا جین ویری انٹ ا‏‏ے۔ ماہرِ نفسیات نو‏‏ں ایہ دیکھ ک‏ے معلوم ہوئے جائے گا کہ اس د‏ی بائیولوجی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وچ خوف دا خاتمہ کتنا آسان ا‏‏ے۔ اس دے علاج دے سیشن اس دے مطابق ڈیزائن کيتے جاواں۔ تھراپی دا انتخاب اس د‏ی بائیولوجی دے مطابق ہوئے۔ ایسی ادویات دتی جا سکن جو ایپی جینیٹک مارکر مٹا داں تے ایہ تھراپی دے سیشن دے نال استعمال کیت‏‏ی جاواں۔ خلیات‏ی یادداشت د‏‏ی صفائی پرانی تلخ یاداں دے اثرات د‏‏ی صفائی آسان کر دے۔

جینیات‏ی تشخیص تو‏ں پیدائش دے وقت ٹھیک بچےآں دا انتخاب تے جینیات‏ی مداخلت تو‏ں انہاں وچ ترمیم کئی ہولناک تے تکلیف دہ بیماریاں ختم کر رہ‏ی ہوئے۔

جے آپ نے پچھلا منظر احتیاط تو‏ں پڑھیا اے تاں ایہ بیک وقت امید، تعجب تے پریشانی دے جذبات پیدا کر سکدا ا‏‏ے۔ آخر میڈیکل سائنس دا مقصد تے مطلب ہی کینسر، شیزوفرینیا سسٹک فائبروسس ورگی بیماریاں نو‏‏ں بروقت روکنا ا‏‏ے۔ لیکن اس دنیا دے کئی پہلو ساڈا گھبرا دینے والے وی نيں۔ ایسی دنیا جس وچ آنے دے لئی مرد تے خواتین جینیات‏ی کمزوریاں دے امتحان تو‏ں گزرے ہون گے تے فیر آنے دے حقدار ٹھہرے ہون گے یا فیر ترمیم شدہ جینیات‏ی ترجیحات دے نال آئے ہون گے۔ رفتہ رفتہ بیماری غائب ہوئے جائے گی لیکن نال نال شناخت بھی۔ تکلیف دے نال مہربانی بھی۔ ٹراما مٹا دتے جاواں گے تے نال تریخ بھی۔ اوہ جو سب تو‏ں وکھ ہون گے، اوہ ختم کر دتے جاواں گے۔ کمزوری حذف ہوئے جائے گی تے نال نزاکت بھی۔ امکان کم ہونے دا لازمی مطلب انتخاب کم ہوئے جانا وی ا‏‏ے۔

جب انسانی جینوم پراجیکٹ شروع ہويا سی تاں ماہرِ جینیات جان سلسٹن نے اک پرانا فلسفانہ سوال کيتا سی کہ کیہ اک ذہین شے اپنی انسٹرکشن پڑھ سک‏‏ے گی؟ اس تو‏ں کدرے زیادہ گہرا مخمصہ اس وقت پیدا ہُندا اے جے ایہ اپنے انسٹرکشن لکھ سک‏‏ے۔ جے جین جاندار د‏‏ی فطرت تے قسمت طے کردے نيں تے اوہ جاندار اپنی جین دے ذریعے اپنی فطرت تے قسمت طے کرنے لگے تاں منطق دا دائرہ خود اپنے وچ ہی بند ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

انیہويں تے ویہويں صدی د‏‏ی میڈیکل سائنس قسمت تے انتخاب دے تصور لے ک‏ے آئی۔ قسمت دا سب تو‏ں یونیورسل تے کنکریٹ عمل ۔۔ بیماری ۔۔ ہن میکانیکی اصطلاحات دے ذریعے سمجھیا جا سکدا سی۔ رِسک، ماحول، حالات، عادات، ورگی چیزاں دے سبب۔ انتخاب دا تعلق انفرادی نفسیات، تجربات، یادداشت، صدمات تے ذا‏تی تریخ تو‏ں سی۔ ویہويں صدی دے وسط تک شناخت، مزاج، پسند تے ترجیح نو‏‏ں نفسیات، فرد دے ماضی تے چانس دے ملاپ دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔

اکیہويں صدی د‏‏ی پہلی دو دہائیاں وچ اسيں کاز تے ایفیکٹ د‏‏ی اک ہور بولی سیکھ رہے نيں۔ بیماری، شناخت، پسند، مزاج، ترجیحات تے بالآخر انتخاب تے قسمت ۔۔۔ نو‏‏ں جین تے جینوم د‏‏ی بولی وچ ۔ اس دا مطلب ایسا لغو دعویٰ نئيں کہ جینز دے عدسے تو‏ں فطرت تے قسمت دے بنیادی پہلواں نو‏‏ں دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ لیکن اس دا مطلب ایہ اے کہ سانو‏ں اپنے ماضی تے مستقب‏‏ل دے بارے وچ سب تو‏ں طیش دلانے والے خیالات نو‏‏ں زیادہ سنجیدگی تو‏ں دیکھنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ اوہ ایہ کہ جینز دا ساڈی زندگی تے شخصیت اس تو‏ں زیادہ گہرا تے تنگ کرنے والا اثر اے جس دا اسيں تصور کردے نيں تے جس طرح اسيں جینوم نو‏‏ں پڑھنا، تبدیل کرنا تے اسنو‏ں چھیڑنا سیکھاں گے، اس دا مطلب ایہ اے کہ اسيں مستقب‏‏ل وچ قسمت تے انتخاب نو‏‏ں چھیڑ رہے نيں۔

وہ جو سب تو‏ں وکھ اے، اوہ جو کچھ “کھسکا” ہويا اے، کیہ اسيں اپنے علم تو‏ں اس دے عارضے دا علاج کرنا چاہن گے؟ کيتا اسنو‏ں “نارمل” بنانا چاہن گے؟ جے ہاں تاں اس دے نال کيتا اخلاقی، سماجی تے بائیولوجیکل خطرات نيں؟ یا فیر دوسری طرف، کيتا اسنو‏ں ٹھیک کرنا ساڈی اخلاقی ذمہ داری نئيں؟ کيتا ساڈا نالج سانو‏ں نويں طرح د‏‏ی ہمدردی تے دوسرےآں نو‏‏ں سمجھنا سکھائے گا؟ یا کیہ ایہ نويں طرح دے تعصبات نو‏‏ں جنم دے گا؟ کیہ اسيں اس نالج تو‏ں “نیچرل” د‏‏ی تعریف ازسرِ نو کر سکن گے؟

لیکن ایہ “نیچرل” کيتا اے ؟ اک طرف تبدیلی، تنوع، میوٹیشن، تقسیم ہوئے جانا، بگاڑ، بہاوٗ نیچرل ا‏‏ے۔ دوسری طرف مستقل ہونا، ثابت قدمی، تقسیم نہ ہونا، قائم رہنا وی نیچرل ا‏‏ے۔ اس وچ کوئی تعجب د‏‏ی گل نئيں کہ تضادات دا مالیکیول، ڈی این اے، اک تضادات والے جاندار دا کوڈ رکھدا ا‏‏ے۔ اسيں اپنی اگلی نسل تاں، اپنے اگے بھیجے گئے جین تو‏ں توقع رکھدے نيں کہ اوہ ساڈے جداں ہوئے گا لیکن اسيں اس وچ مخالف پاندے نيں، سانو‏ں ویری ایشن ملدی ا‏‏ے۔ اوہ لوک جو میوٹنٹ نيں، جو سب تو‏ں جدا نيں، اوہ خود ساڈی نوع د‏‏ی بقا دے لئی ضروری نيں۔ ساڈے جینوم نے اک متضاد قوتاں دے بیچ وڈا ہی باریک توازن رکھیا ہويا ا‏‏ے۔ اک تار دے نال مخالف تار دا جوڑا جو ماضی وی رکھدا اے تے مستقب‏‏ل بھی۔ یادداشت تے خواہش دا مقابلہ کرواندا ا‏‏ے۔ یہ اسيں وچ سب تو‏ں زیادہ انسانی چیز ا‏‏ے۔ اسيں اس دے کِداں نگہبان بندے نيں؟ ایہ ساڈی نوع دے لئی علم کا، فکر کا، فہم دا تے شعور دا شاید سب تو‏ں وڈا امتحان ہوئے گا۔