خان محمد خان

بابائے پونچھ خان صاحب کرنل خان محمد خان غازیٔ کشمیر
بابائے پونچھ
جم تریخ	1882ء
جمݨستھان	پونچھ (جموں و کشمیر)
مرن تریخ	نومبر 11, 1961(1961-11-11)ء
وفاداری	پاکستان
نوکری/شاخ	پاک فوج
عہدہ	کرنل
جنگاں/لڑائیاں	پہلی جنگ عظیم، جنگِ آزادیٔ کشمیر 1947ء
اعزاز	بابائے پونچھ، غازیٔ کشمیر، خان صاحب
رشتے	سردار علی محمد خان بیٹا کرنل محمدنقی خان بیٹا سردار عبدالقیوم خان بیٹا

بابائے پونچھ، غازیٔ کشمیر، خان صاحب الحاج کرنل خان محمد خان جنگِ آزادئ کشمیر دے کمانڈر، تے کشمیر دے سیاستدان سن۔

KHANSAB (AWARD) COL KHAN MUHAMMAD KHAN

حالات زندگی

الحاج کرنل خان محمد خان ریاست پونچھ (جموں و کشمیر) تحصیل سدھنوتی دے موضع چھے چھن دے اک معزز گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ چھ چھن دا پنڈ جس نوں ہن اوہناں دے نام نال منسوب کرکے خان وسے رکھیا گیا ہے ، دریائے جہلم دے کنارے کجھ میل تے واقع ہے اتے آزاد پتن توں اس دی دوری لگبھگّ دس میل ہے ۔ دریا کنڈے رہن دی وجہ کرکے خان صاحب دا پریوار لکڑاں دی وپار کردا سی ۔ اوہناں دے دادا سردار محمد علی خان دی گنتی علاقے دے خوش حال اتے مشہور لوکاں وچّ ہندی سی ۔

تعلیم

مالی اعتبار توں خان صاحب دا پروار خوش حالَ تاں سی لیکن آلے-دوآلے وچّ کوئی سکھیا سکول نہ ہون دے کارن توں انھاننوں سکھیا دے لئی خاصی دشواری دا ساہمنا کرنا پیا اس لئی اوہناں دے پیؤ نے مولوی علی بہادر پنڈ بارل ( بلاں ناڑ ) نوں اپنے گھر تے رکنا کے اوہناں توں خان صاحب نوں قرآن مجید دی سکھیا دواؤن دا پربندھ کیتا ۔ قرآن مجید پڑھن دے بعد دس سال دی عمر وچّ خان صاحب نوں کہوٹا دے پرائمری سکول وچّ داخل کروایا گیا ۔ حالانکہ چھ چھن توں کہوٹا تکّ اک طرفہ دوری لگبھگّ 25 میل سی جنوں روزانہ طے کرنا ممکن نہیں سی اس لئی انھاننوں کہوٹا وچّ ہی رہِ کے سکھیا حاصل کرنی پئی ۔

سکھیا دے حصول دے سلسلے وچّ خان صاحب نوں بچپن وچّ جنہاں مشکلاں دا ساہمنا کرنا پیا اس نال انھاننوں شروع توں ہی تیزی توں احساس ہویا کہ اوہناں دا کھیتر سکھیا اتے معاشی لحاظ توں کس طرحاں پچھڑے ہوئے ہے دوجی گلّ جس نوں اہنا نے شروع وچّ عمر وچّ ہی محسوس کیتا اوہ آؤنا جانا دی سہو لتاں دی کمی سی ۔

فوج وچّ شمولیت

پہلی جنک عظیم 1914اِ ۔ 1918اِ دے کارن بریٹیش بھارت دی فوج وچّ نوکری نے سلسلہ نوکریاں دی اک راہ کھولھ دتی اس توں پہلاں فوج وچّ جانا وی آسان نہیں سی ۔ اس لئی خان صاحب نوں پرائمری سکھیا توں سارے ہندے ہی نوکری اختیار کرن پیا اتے اوہ 23 ستمبر ، 1902 ای . نوں 102 گرنیڈئیر وچّ اک سپاہی دی ہیسئت نال بھرتی ہوئے اتے اپنی سپاہیانا جیون دی شروعات کیتی ۔ نوکری دے دوران بھیدبھاو کارگزاری دی وجا کرکے 1911 : وچّ جمعدار اتے 1916 : وچّ سبیدار بنائے گئے ۔

خدمات

مشرقِ وسطیٰ

دورانِ ملازمت انھاننوں مشرق وسطی جانا پیا جتھے اوہ مسقط دی سرکھیا دے مشن اتے تعینات ہوئے بعد وچّ جدوں قطلعمارہ وچّ پنجاہ ہزار فوج گھر گیا تاں اس دی مدد دے لئی اوہناں دی پلٹن نوں 35 برگیڈ وچّ شامل کر دتا گیا ۔ 1915اِ وچّ شیخ صاد دی بستی دے قریب جو دشمن دے نال وڈی مہم ہوئی اس وچ اوہناں دے کمپنی کمانڈر میجر واٹن زخمی ہو گئے ۔ بہت لڑائی اتے فائر دے دوران اپنی جان دی پرواہ نہ کردے ہوئے خان صاحب میجر واٹن دی مدد دے لئی جا پجے اتے اوہناں دی ضروری مرئم پٹی دی ۔ ایہہ ہمت اتے شجاعت دے سٹے وچّ انھاننوں آئی ڈی ایس ایم میڈل پراپت کیتا گیا ۔ دوجے دن اوہ اپنے آپ زخمی ہو گئے ۔

کشمیر

خان صاحب کرنل خان محمد خان ورگی شخصیت قوماں دے جیون وچّ چراغ راہ دی حثیت وی رکھدی ہے اتے نشان منزل وی ہندے ہن ۔ خان صاحب سستی پرسدھی دے کدے ودیارتھی نہ رہے ۔ انھاننے راشٹری سیوا اتے ملی کوشش اتے دو دے لئی راجنیتی دے بجائے گیان اتے اسلاہِ سماج جویں مشکل لیکن ستھائی کھیتراں دا چناو کیتی ۔ ہتھ اتے اہلِ ہتھ دے وکاس دے ہر میدان وچّ خان صاحب دی سکھشیئت دا اثر پہلی کارن نظر آؤندا ۔

انھاننے سکھیا دی بنیادی مہتتا دا اندازا کردے ہوئے سکھیا دے ترقی دے لئی اپنی زندگی دان کر دتی اتے اک اجیہے سماننتر اتے پربھاوی پرنالی سکھیا دا گٹھن کیتی جس دے سکاراتمک پربھاو ہتھ وچّ ہی نہیں سگوں پورے آزاد کشمیر وچّ مینار نور بنکے روشن ہوئے ۔

الحاج خان صاحب کرنل خان محمد خان دی لمبی راجنیتک اتے ساماجک گتیودھیاں اتے سدھارک لڑائی دا مہورریاست جماں کشمیر وچّ ہتھ دا علاقہ رہا ہے ۔ اس لئی ہتھ دی اتیت دی اتے خانا جنگی اتہاس توں جان-پچھان دے بناں نہ تاں خان صاحب دی اتے وعدہ کوششاں ، بے نرسوارتھ سیواواں اتے قابل-اے- صد پرسنسا کارنامے دی اندازا لگائاجسکتا ہے اتے نہ ہی " " آپ راضی اتے ڈوگرا شاہی ، , دے لمبے دور وچّ لوک اتے ظلم اتے استبداد دے بھیانک گھٹنا اتے حلات توں جانو ہونا ہو سکدی ہے ، جنہاں دے آتما فرساپس درش وچّ خان صاحب جیون بھر ابھیان وچار رہے ۔

خان صاحب 1924اِ تکّ ہتھ شہر وچّ بتور پولیس انسپیکٹر رہے ۔ اتے خوش قسمتی ایہہ ہوئی کہ سردار جت محمد خان نوں یلوی وی اس وچّ ہتھ شہر وچّ خان صاحب دے نال پولیس نوکری وچّ رہے اتے اگے چل کے ایہناں دوناں لوکاں نے آپسی ساتھ اتے سہیوگ نال صوبے ہتھ دے مسلماناں دی بے نرسوارتھ اتے لایق صد پرسنسا سیواواں نتیجے دین ۔ انوسار سردار جت محمد خان کے یلوی بتور پولیس انسپیکٹر خان صاحب دی اتھوں تک کہ الوسا ایہی کوشش ہندی سی کہ پکھاں دا آپس وچّ سندھی کر ادآں اتے اوہ مقدمہ باجی دی لعنت توں بچّ جان ۔ اوہ اکثر اپواد پکھاں وچّ نپٹارا کرن وچّ سفل ہو جاندے سن اتے اس ترہاں اوہ لوک ہور دنگافساد اتے دشمنی دے لامتناہی سلسلے توں بچّ جاندے سن ۔

ہتھ وچّ روزگار دا مہتوپورن ذریعہ فوج وچّ نوکری دا سی پہلی لڑائی ازیم دے انت اتے وڈی گنتی وچّ فوجی نوکری توں سیوا مکتی اتے واپس آرہے سی ۔ جس توں روزگار دا مصلیٰ اتوادی اپناؤدا جا رہا سی ۔ بدقسمتی نال اس دوران یعنی 1920اِ وچّ ہتھ وچّ زبردست اکال پڑھنا ۔ بیروزگارہو نے دی وجا کرکے لوکاں وچّ مہنگے ملاں اناج خریدن دی سمرتھا نہیں سی ۔ درکھتاں دے پتے کھان تکّ گھڑی پہنچ چکی سی اتے لوک کھیتر چھڈن اتے مجبور ہوچکے سی ۔ اوہناں مشکل حالات اتے قابو حاصل پاؤن دی لئی خان صاحب نے ہتھ دے اک انگریز کرنل نوں جو ریزیڈنٹ دے عہدہ اتے وی تینات سی ، ہتھ توں آزاد پتن تکّ سڑک بناؤن اتے تیار کیتا جس اتے لاگت دا بجٹ 8 لکھ روپئے سی ۔ ہندو منتری جو بہت پکھپاتی سی اسنے ایہہ پروجیکٹ دی بہت ورودھ کیتا ۔ اس دا پکھ، دلیل سی کہ جدوں ندی جہلم اتے کوئی پلّ ہی نہیں اتے آزاد پتن توں راولپنڈی تکّ کسے سڑک دا نام-او-نشان وی نہیں تاں اس سڑک دا کی پھائیدا لیکن خان صاحب دی کوشش توں ایہہ سکیم پارت ہوئی اتے 1920اِ وچّ ہی لچھمن پتن ( مجودا آزاد پتن ) نوں ایہہ سڑک دے نرمان شروع ہوئی ۔ اس دوران اوہ تہسیل سدھنودی وچّ ادھیکاری بکارِ خاص نیوکت ہوئے اتے اوہ اکال توں پیدا ہون والے حلات توں نپٹنے رہے ۔ خان صاحب دی اس رننیتی توں سڑک وی بنی ۔ لوکاں دے روزگار دا مصلیٰ حلّ ہوئی اتے دیش اکال دے پبھاو توں بچّ گئی ۔

ہتھ وچّ رہندے ہوئے خان صاحب نوں جنتا دی مشکلاں دا ہور اندازا ہویا ۔ انھاننے غریب جنتا نوں عدالتاں اتے دفتر وچّ دھکے کھاندے ویکھیا ۔ اوہناں ہتھ وچّ سر چھپاؤن نوں جگہ نہ ملدی سی اتے اوہ کھلے اسمان طلے راتاں لنگھاؤنا سی ۔ اس تکلیف دے مقابلہ دے لئی انھاننے ہتھ شہر دے قریب زمین خریدی اتے اس اتے سدھن سرائے نرمان کروایا تانکِ باہر توں آؤن والے غریب لوک اس وچّ رکّ سکن ۔

فوج دی نوکری دے دوران خان صاحب نوں ابنائے وطن دی سیوا دا پورا موقع نہ مل سکیا ۔ لیکن اوہناں دے دل اتے دماغ وچّ پراپکار دا جو جنونّ کار فرماتھا اس دی جھلک کجھ گھٹنا توں پرگٹ ہندی ہے ۔ اک وار میدان لڑائی وچّ حملے توں کجھ دن پہلاں کمانڈنگ ادھیکاری نے ادھکاریاں دی کانفرنس بلائی اتے اوہناں توں اہنا دی انتم اچھا پچھآّ ۔ سبھ نے اپنی اپنی نجی اچھا وئکت کیتی لیکن اوہناں وچّ کیول خان صاحب دی اچھا اپنی جات توں ہٹکے اپنے کھیتر دی بیہتری دے بارے وچّ سی ۔ انھاننے فرمائش کیتی کہ صوبے ہتھ دے سکول سرکار بریٹیش بھارت دی حراست وچّ لے لئی جان اتے اتھے سکھیا دے وادھے دا مہتوپورن پربندھ کیتا جاوے ۔ ایہہ فرمائش اتے کمانڈنگ ادھیکاری انا پربھاوت ہویا کہ اسنے ترنت دوارا ٹیلیگرام جنرل ہیڈ کواٹر دہلے نوں سوچت کیتا کہ راجا ہتھ نوں پلندرے وچّ پرائمری سکول اتے ڈاک کھانا دے سروآت دے لئی کیہا جاوے ۔

خان صاحب نے راجا ہتھ نوں راولپنڈے وچّ نیوتا دتا ۔ دعوت دا پربندھ اچّ درجے دا سی اتے اس وچّ بہت سارے ادھیکاری اتے پرمنے لوکاں سدا سی ۔ وچکار گل بات راجا ہتھ نے خان صاحب نوں کیہا میرے نال کجھ منگ کرنا چاہندے ہو تاں دسو ۔ اس اتے انھاننے کیول ایہہ منگ کیتی کہ ہتھ وچّ بیگار ختم کر دتی جاوے اتے ترقی ٹیکس معاف کیتا جاوے راجا نے خان صاحب نوں کیہا کہ آپ اپنے لئی کوئی بینتی کرن ۔ جس اتے انھاننے جواب دتا کہ میرے لئی میرا جنجاتی میری اپنی جان توں زیادہ عزیز ہے اس لئی میری بینتی اوہی ہے جو میں نے پہلے دی ہے جس اتے راجا نے ترقی ٹیکس معاف کر دتا اتے بنا مزدوری بیگار توں مستشنی دسیا ۔ اوہناں گھٹنا توں چنگی طرحاں اندازا کیتا جا سکدا ہے کہ خان صاحب نوں شروع ہی توں اس گلّ دا تیزی توں احساس سی کہ اس دا علاقہ سکھیا آرتھک اتے راجنیتک ادار توں بے حدّ پچھڑے ہوئے ہے ۔ اسدے رہن والے دی زندگی ترس یوگ حد تکّ پریشان ہو جا اتے تکلیف دیہہ ہے ۔ جس دور وچّ خان صاحب نے اپنی جیون دی شروعات کی اوہ واستو وچّ ہی اتے خانا جنگی دور سی ۔ جس وچّ ہتھ دی لوک دہری سگوں تحری غلامی اتے گمبھیر شوشن دا شکار سی ۔

سدھن ایجوکیشنل کانفرنس کی بنیاد

خان صاحب نے کھیتر دے دورے کرکے لوکاں اتے سکھیا دی مہتتا اتے اکت ادارے دے ادیشاں اتے لکش سپشٹ کیتے ۔ اوہناں ادیشاں اتے لکش وچّ منڈے اتے لڑکیاں دے لئی اپنی مدد اپدے تحت سکول قایم کرنا اتے ڈوگرا سرکار توں ہور سکول پارت کرواؤنا سبھ توں اپر سی ۔ اس سمیں پوری راج وچ کیول ہتھ شہر دے ستھان اتے ہی اک ہائی سکول سی ۔ ہور ہور زیادہ اہنا نے ہونہار ودیاردھیاں نوں اچّ سکھیا دے لئی سروت پردان کرنا وی ایہہ ادارے دا اک مہتوپورن ادیش دسیا ۔ اس ترہاں ہولی-ہولی پورے کھیتر نوں اپنا اسیں خیال بنایا اتے 1935اِ وچّ سدھن ایجوکیشنل سمیلن دے پہلے شاندار بیٹھک نوں پوٹھی میر خان دے ستھان اتے پربندھ کیتا ، جس وچّ جنتا دے علاوہ ماہر الیما بزرگانِ دھرم ، میمبر سرکار سگوں راجا ہتھ نوں وی بھاگ لیا نیوتا دتا گئی ۔

سردار محمد ابراہیم خان پوروَ صدر آزاد کشمیر اپنی یاداں وچّ بیان کردے ہاں کہ " " خان صاحب نے میری اتے حبیب خان دی کلیان وچّ ساڈی نوں عمری ہی توں دلچسپی لینی شروع کر دتا سی ۔ اوہ جدوں وی ہتھ شہر وچّ آؤندے تاں ہائی سکول وچّ تشریف لاؤندے اتے ساڈی سکھیا دے بارے وچّ ساڈے نال پچھدے اتے ہر طرحاں توں ساڈی حوصلہ اپھجائی کردے سن ۔ اوہناں دی ایہہ دلی اچھا سی کہ اسیں اچّ سکھیا حاصل کرکے وڈے آدمی بنن ۔ میری جیون وچّ جنے وی پڑائ آئے خان صاحب نے میرا پتہ رکھیا کہ میں کس منزل اتے ہون اتے بھوکھ دی بارے میرا کی پروگرام ہے ۔ جدوں میں انگلینڈ توں سکھیا پوری کرکے واپس آیا تاں خان صاحب بہت ہی خوش ہوئے اتے انھاننے میری نوکری لئی وی کوشش کیتی ۔ اس ترہاں میری اتے انگنت دوجے ودیاردھیاں دی زندگی سوارن وچّ خان صاحب نے مہان بھومکا نبھائی ۔ میرے خیال وچّ خان صاحب دا سکھیا دے کھیتر وچّ سبھتوں پرمکھ کارنامہ سدھن ایجوکیشنل کانفرنس دی ووستھا سی ۔ انھاننوں اس گلّ دا اتوادی توں احساس سی کہ ساڈی قوم وچّ بے اندازا سلئہتاں موجود ہن ۔ جنہاں دا تئیلیم دے بناں اپنایا لیاؤن سنبھوَ نہیں ہو سکدا ۔ اس لئی اوہناں دی پہلی کوشش تاں ایہہ سی کہ پورے کھیتر ہتھ دے لئی مسلمان ایجوکیشنل کانفرنس ، دی داغ بیل زالی جاوے لیکن دوجے جنجاتیاں جدوں اس اتے سہمت نہ ہوئے تاں انھاننے اپنے جنجاتی دے لئی سدھن ایجوکیشنل سمیلن دی آدھار رکھی جس دے وادھے اتے ستھرتا دے لئی اوہ کھیتر دے ہر پنڈ وچّ کریا پہنچے اتے لوکاں نوں اس دے ادیشاں اتے لکش سمجھائے اتے اوہناں دا سہیوگ حاصل کتا ۔ پھر انھاننے وارشک میٹنگ آجوجت کرن دا پربندھ کیتا جنہاں دے دوارا سدھن ایجوکیشنل سمیلن دی کارگزاری دا جائزہ لین دے علاوہ اس دی پربھاو لوکاں تکّ پہنچائی ۔ اس طرحاں اپنے اس مشن دی پورتی دے نال نال انھاننے ہتھ دی جنتا خاصکر اپنے جنجاتی دے اندر اپنے مدد آپ اتے پربندھ اتے ضبط دی اک اندولن شروع کر دتی جو اگے چل کے بہت لابھدائک سدھ ہوئی ۔ سدھن ایجوکیشنل کانفرنس نہ کیول ساڈے جنجاتی دے لئی سگوں دوجے جنجاتیاں لئی وی زوداسر ثابت ہوئی کیونکہ اس دی سفلتا دے کارن ہور جنجاتیاں وی ہولی-ہولی اجیہی ہی سنگٹھن ہوند وچّ لیائے ۔ آزاد کشمیر دے کھیتر وچّ جو ساکھرتا اتے سکھیا گنوتا اج موجود ہے وچّ یقین نوں کہہ سکدا ہاں کہ ایہہ خان صاحب دی اس دوربینی ہی دا مر ہون بینتی ہے جسدا پرمان انھاننے سدھن ایجوکیشنل سمیلن دی آدھارشلا رکھ کر دتا سی ۔ اوہناں دی ایہہ اندولن بے اندازا لوکاں دے لئی لابھکاری ثابت ہوئی ، جہناں وچّ اک وچّ وی ہن ۔ " " سدھن ایجوکیشنل سمیلن دے وتی ستھرتا دے بارے وچّ خان صاحب بابا متر محمد ( منگوی ) دے وساطت توں وائسرائے بھارت نال ملے اتے اوہناں توں سدھن سینکاں دی اک دن دی تنخواہ سدھن ایجوکیشنل سمیلن دے لئی پارت کروایا ۔ آنریری کیپٹن متر محمد اوہناں دناں وائسرائے دے اے ڈی سی سی ۔ ایہہ تنخواہ 1937اِ توں 1939اِ تکّ ایجوکیشنل سمیلن دے فنڈ وچّ جاندی رہی جس توں ادارے دی وتی حالت کافی بہتر ہو گئی ۔ لڑائی دے وچّ ایہہ سلسلہ کٹّ ہو گیا لیکن ادارے دی پربھاو لوکاں اتے اجاگر ہو چکی سی اتے اوہ اس دی وتی ضرورتاں آپ پوری کرنا شروع ہو گئے ۔ ادارے اے اجیہے ودیاردھیاں دی وتی سہائتا کیتی گئی جو دسویں جماعت توں اگے سکھیا جاری رکھنا چاہندے سی ۔ اس طرحاں بہت سارے ہونہار ودیاردھیاں اچّ سکھیا پراپت کرن وچّ سفل ہو گئے اتے انھاننے جیون وچّ نہ کیول اپنے لئی کافی کامیابیاں حاصل کیتیاں سگوں دیش اتے قوم دے وی کم آئے ۔ اوہناں وچّ سردار محمد شریف خان ( پوروَ چیف جسٹس ) , سردار محمد ابراہیم خاں , سردار حبیب خان ، کرنل منشائ خان ، سردار جہانداد خان ( پوروَ ایس ڈی ایم ) ڈاکٹر فقیر محمد اتے کرنل محمد رشید خان جہے پرمکھ لوک سبھ توں اپر ہن ایہہ وزائیف بلا انتر جنجاتی دتے جاندے ۔ ایہہ اندولن نوں سفل کرن وچّ خان صاحب نوں بہت مشکلاں دا سامنا وی کرنا پیا ۔ جس دی نشندیہی سردار مکھتار خان نے اپنی یاداں وچّ اس ترہاں بیان کیتی ہے ۔ " " ہر دیش وچّ جلن والا ہندے ہن ۔ جو نہ آپ کوئی اچھاکام کردے ہو اتے نہ اوہناں لوکاں دا بھلائی نال کوئی لئی ہندی ہے اتے نہ ہی اوہ لوکاں دے دکھ درد وچّ شامل ہندے ہن اجیہے لوک اس ویکتی نال وی ہمیشہ ورودھ اتے کرودھ رکھدے ہن جو لوکاں دی بے نرسوارتھ سیوا کر رہا ہووے ۔ خان صاحب دے وی کجھ اجیہے دشمن سی ۔ جنہاں نوں خداواستے دا خان صاحب توں بئیر سی ۔ اوہ اوہناں دے چنگے کماں وچّ ہمیشہ نقص تلاش رہندے سن ۔ اس لئی اجیہے لوکاں نے جدوں سدھن ایجوکیشنل کانفرنس دا ستواں وارشک بیٹھک پوٹھی میر خان دے ستھان اتے ہو رہا سی اتے اس بیٹھک توں ڈوگرا شاسکاں دے سدن وچّ لرزا تاری سی ۔ سرکار دے ایمائ اتے ایہہ خبر پھیلائی کہ فنڈ توں کجھ پیسے خوردبرد کیتی گئی ہے ۔

افواہ پھیلان دا ادیش ایہہ سی کہ سدھن ایجوکیشنل سمیلن دی سنگٹھن بھرواوت ہو جاوے حالانکہ ایہہ خبر وارشک بیٹھک دے موقعے اتے پھیلائی گئی سی ۔ اسدا ترنت نپٹارا نہایت ہی اسمبھو سی اتے ایہہ خبر سنگٹھن دے لئی بہت خطرناک ثابت ہو سکدی سی ۔ سمجھدار اتے ایماندار لوک بہت پریشان سن کہ ہن ایہہ سنگٹھن ختم ہوجائے گی مگر صبر اتے نرمی دے چتر خان صاحب نے سبھ ہسابات دے رجسٹر ریلی وچّ پیش کردے ہوئے کیہا کہ اک آڈٹ پارٹی نیوکت کیتی جاوے ۔ جو ہسائات دی جانچ کرے اس لئی بیٹھک وچّ ہی چنداسہاب والے اک کمیشن ہسابات دی جانچ دے لئی نردھارت ہویا ۔ جس دے پردھان آنریری میجسٹریٹ میجر سیید محمد خان آف رہاڑا سی ، جنہاں دی دیانت اتے سکھ اتے شکّ نہیں کیتا جا سکدا سی ۔ اہنا نے ہسابات دے ماہر اتے پرمنے لوکاں نوں نال لے کے جانچ دی تاں پتہ چلا کہ اک اک پائی دا گنتی ٹھیک ہے ۔ سبھ خرچے دا گنتی ٹھیک اتے پورن ہے سگوں اجیہی رقم وی گنتی وچّ درج سی ۔ جو خان صاحب دے سوا کسے دے بھلیکھا اتے اندازہ وچّ وی نہ سی ۔ خان صاحب نے کوٹے سکھاں تکّ دا گنتی رکھیا ہویا سی ۔ جدوں کمیٹی نے اعلان کیتا کہ گنتی بلکلّ ٹھیک ہن تاں پتونتے سجن اکٹھ نوں ایہہ چنتا پیدا ہو گئی کہ ہن خان صاحب ایہہ سنگٹھن نوں ختم کرن دی گھوشنا کر دتی گے آخود الگّ ہو جانگے ، کیونکہ اک ایماندار اتے دیئنتدار ویکتی دے لئی ایہہ بنا کارن الزام لایق برداشت نہیں ہو سکدا ۔ سبھ دی نظراں خان صاحب اتے لگی ہوئی سی ۔ اوہ رنگ منچ اتے آئے تاں لوکاں دے دل دھڑک رہے سن کہ اوہ کیتا گھوشنا کردے ہن انھاننے اعلان کیتا ۔ " " بھائیو اج مینوں وشواس ہو گیا ہے کہ ایہہ سنگٹھن سفل رہیگی مینوں پہلاں وچار سی کہ لوک اسے سنگٹھن دی مہتتا نوں پوری طرحاں محسوس نہیں کردے مگر اج جو اعتراز ہوئے تاں پتہ چلا کہ ایہہ سنگٹھن دے نال تسیں پوری دلچسپی لینی شروع کر دتی ہو ۔ ورنہ ہمدردی اتے احساس دے بناں کتاب دی گنتی دے جھمیلے وچّ پین دا کس نوں خیال ہندا ہے ۔ آؤ سبھ لوک ملکے اک نویں وعدہ دے نال اس سنگٹھن دے لئی کم کرن ۔ " " خان صاحب دی کوشش اتے دااواں دی بدولت اتے اکاتا سدھن ایجوکیشنل کانفرنس اوہ اکماتر سکھیا سنگٹھن ہے جو پچھلے ادھا صدی توں اپنا کم جاری رکھے ہوئے ہے ۔ خان صاحب دی ایہہ یادگار صدقہ جاریا دے طور اتے جاری ہے اتے انشا اﷲ جاری رہیگی ۔ " "

اسی طرحاں ہتھ وچ واس دے دوران خان صاحب نے اچّ پیر وچّ دھارمک سکول نرمان کروایا ۔ انھاننے ہتھ دے اوہناں الیما نوں جو ودیش ہتھ اپمہادویپ بھارت وچّ وکھرے ستھاناں اتے دھارمک سیواواں انجام دے رہے سن ، ہتھ واپس آؤن اتے دھارمک دریس اتے تیار کیتا ۔ مولانا عبدالر رحمٰن ( ٹاٹوی ) نوں اوہ منتری وسے مدرسہ برکات اسلام توں ہتھ لیائے ۔ مولانا ٹاٹوی نے وی ہتھ وچّ دھارمک گیان دے وادھے وچّ خاصی بھاگ لیا ۔ آزاد کشمیر وچّ اوہ سبھ توں پہلاں مفتی اعظم رہے ۔

انجمن تعلیم القرآن دی بنیاد

خان صاحب اتے ہور بزرگاں دے مشورے نال 1932 وچّ سردار فروز علی خان ( جھنڈا بگلا ) نے پلندری دے ستھان اتے سنگٹھن سکھیا ال-قرآن دی بنیاد رکھی ۔ اوہناں دناں تہسیل باغنارما جنجاتی دے مولانا میر عالم ( قفل گھڑی ) دیوبند توں سارے ال-تحصیل ہوکے وطن واپس آئے ہوئے سن اتے دیش راجنیتی وچّ بے حدّ سرگرم سی ۔ انھاننوں پلندری وچّ مدرسہ سکھیا ال-قرآن دا پردان لکچرار نیوکت کیتا گیا ۔ مولوی محمد صادق خان وی بتور سکھئک ہدیس ایہہ مدرسے نال جوڑے ہو گئے ۔ مولانا محمد یوسف خان نے وی دارالالوم دیوبند توں سکھیا پورے کرن دے بعد اتھے پاٹھ اتے پڑاؤنا دا سلسلہ شروع کیتا ۔ سنگٹھن سکھیا ال-قرآن پلندری جس مسجد وچّ ستھاپت کیتیاں گئیاں سی اوہ بہت ہی چھوٹی سی ۔ ایہہ مسجد سردار محمد اقبال ( حالَ اتے فاکی مہتسب ہکومتِ پاکستان ) دے پتا ستکارت سردار جت محمد نے بنوائی سی ، جو اوہناں دناں اتھے تینات سی ۔ سنگٹھن دے گٹھن دے بعد اتھے دے ودیاردھیاں دی گنتی ودھدی گئی اتے جمعہ دے دن نمازیاں دیاں بھرپورتا دے کارن مسجد دا وادھا دی لوڑ اتوادی توں محسوس کیتی جان لگی ، مگر اسدے لئی کافی پونجی دی لوڑ سی جو اس غریبی دے دور وچّ پردان ہونا مشکل ہی نہیں اسمبھو سی ۔ لیکن اس دا رِ خیر وچّ وی خان صاحب نے ہی ترقی کیتی اتے اک وار پھر لوکاں نوں اپنی مدد اپدے یوجنا دے تحت قمر بیغ کیتا ۔ انھاننوں اس گلّ دا خوب اندازا سی کہ جو سدھارک اتے لوکاں لئی اندولن اوہ شروع کر چکے ہن اس دے وادھے اتے ستھرتا دے لئی جامہ مسجد توں زیادہ ٹھیک جگہ ہور کوئی نہیں ہو سکدی سی ۔ اس لئی پلندری دی وشال جامہ مسجد دی اساری دی سیادت وی خان صاحب نوں ہی نصیب ہوئی ۔ اہنا نے جامہ مسجد دا نقشہ شیرینگر توں بنوایا اتے اسدی نرمان دے لئی چندہ سنگرہ کرن دی بجائے مٹھی آؤندا سکیم دے سروآت کرکے اک بلکلّ نواں طریقہ اپنایا ۔ طریقہ ایہہ سی کہ ہر گھر دی عورت جدوں روٹی پکاؤنا بیٹھدیاں تاں " " بس58مِ اﷲ الریہمن الریہے58م پڑھکے اک مٹھی آٹا اک وکھ برتن وچّ رکھ دندی ۔ ایہی پرکریا سویرے .اتے شام دہرایا جاندا جس توں اک ہفتے وچّ لگبھگّ مہینے بھر دی لوڑ دا آٹا پلندری لیایا جاندا ۔ اس طرحاں کئی من آٹا جماں ہو جاندا ۔ اس توں مزدوراں نوں کھانا کھلایا جاندا ۔ جو آٹا بچدا اس نوں وکری کرکے مسجد دی اساری دی وستواں خریدی جاندیاں ۔ جو ویکتی چندہ دینا چاہیدا اس توں خان صاحب چندہ نہ لیندے سگوں اسنوں مسجد وچّ کم کرن نوں کہندے ۔ ہر پنڈ دے لوک جتھاں دے روپ وچّ آکے واری واری مسجد دی اساری لئی کماں وچّ بھاگ لیندے ۔ ہر جتھا مستری ، جلاہا اتے مزدور آپ پردان کردا ۔ خان صاحب جدوں اچّ سبہا سویرے مسجد وچّ آؤندے تاں نماز توں پہلاں بورڈنگ ہاؤس دے ودیاردھیاں نوں قریبی رونا دھونا تے لے جاندے جو اتھوں پتھر چکّ کے مسجد وچّ لیاندے ، اسی طرحاں اہنا دی ہدایت اتے ارد گرد دے پنڈ توں جو لوک پلندری آؤندے اوہ وی نال پتھر چکّ کے لیاندے ۔ شکروار دے دن جدوں انگنت لوک شکروار دی نماز دے لئی آؤندے ، اوہ وی اس کار خیر وچّ شامل کردے ۔ خان صاحب نے اساری ادھین سامان دی پورتی وکھ وکھ پنڈ والیاں دے ذمےّ لگا دیتی سی ۔ اداہرن لئی کجھ دی ذمہ داری چونابنا کے لیاؤن اتے کجھ نوں مسجد دی لکڑاں دا پربندھ کرنا ہندا سی ۔ اک وار وچکار بنے مسجد دے کھوہ وچّ پانی ختم ہو گیا تاں خان صاحب نے سویرے اعلان کیتا کہ سبھ ماواں ، بھیناں اتے بیٹیاں پانی کئیاں وچوں اک اک گھڑا بھر کے لیائے اتے مسجد دے کھوہ وچ پاؤنا ۔ تھوڑھی ہی دیر وچّ کھوہ پانی نال بھر گیا ۔ قدرت نے انھاننوں کم لین دا اجیہا ڈھنگ پردان کیتی سی جو نہ تاں پہلاں دیکھن وچّ آیا اتے نہ بعد وچّ ۔ سبھ لوکاں نوں کم اتے لگاؤنا ، اوہناں دا حوصلہ ودھاؤنا اتے نرمان دے کم نوں چرن وار نرمان کرنا ایہناں دا کم سی ۔ اس ترہاں مسجد دا سبھ کم بناں پیسے اتے اجرت دے نتیجے پایا اتے لگبھگّ 28 سال دے لگاتار محنت نال ایہہ شاندار دو منزلا مسجد نرمان ہو گئی جس توں نہ کیول سنگٹھن سکھیا ال-قرآن دے دھارمک سکھیا دے وادھے وچ مدد ملی سگوں دیش اتے دھرم دی جانکاری دے نال نال پربندھ اتے ضبط اتے اپنی مدد اپدے یوجنا دی پربھاو عامَ طور تے پرگٹ ہوئی ۔ اوہناں وچّ آپ بھروسے پیداہوئی اتے جامہ مسجد پلندری اوہناں دے چمکدا ہویا بھوکھ دا پیش تنبو ثابت ہوئی ۔ مولانا غلام حیدر نے اتھے نماز شکروار دی شروعات کیتی ۔

لڑائی آزادی وچّ وی ایہہ جامہ مسجد نے مہتوپورن کردار ادا کیتا ، ڈوگرا شاسک اس مسجد نوں مسلماناں دی ایبادت-گاہدت گھٹّ اتے سدھناں دا اک قلعہ زیادہ خیال کردے سن ۔ کیونکہ جدوں وی کوئی مہتوپورن مصلیٰ پیش آ رہی ہندا تاں مسلمان اتھے جماں ہو جاندے اتے خان صاحب اتے ہور اکابرین توں نردیش حاصل کردے اس لئی ایہہ مسجد نہ کیول دھارمک سکھیا دے وادھے دا سروت بنی سگوں راجنیتک ، آرتھک آرتھک ، ساماجک اتے ساماجک معاملیاں وچّ وی رقم دی اگوائی دا وسیلہ ثابت ہوئی ۔ جنگ آزادی دے وچّ ہندوستانی ائیرفورس نے اس مسجد اتے متاددبار حملے کیتے اتے اک وار اسدے اک حصے نوں شہید کرن وچّ سفل وی ہوئے ۔ اس سمیں کجھ لوک مسجد وچّ نماز ادا کر رہے سن جو شہید جاں زخمی ہوئے ۔ ایہہ ہوائی حملے وچّ پھلیاں دے سردار ابدلکریم ( جوائی سبیدار سیید محمد خان ) وی شہید ہوئے ۔ کھیتر ہتھ وچّ راجنیتک جنونّ اتے احساس سکیا شاہی دے دور توں ہی لوکاں دے دلاں وچّ مؤجزن سی اتے اوہ آزادی پراپت کرن دے لئی ہمیشہ جان اتے مال دیاں قربانی دندے رہے ۔ اسدا جدھیبند ووہارک پردرشن انھاننے 1832اِ ۔ 1836اِ دے دوران شمس خان ہرے علی خان اتے ملی خان جہے ہریت پسند سرداراں نوں اگوائی اپنی کالاں کھچواؤن کر اتے گردناں کٹوا کے کیتی ۔ اوہناں وچّ ایہہ جوش آزادی سکھاں دی صوبہ سرحد وچّ 1832اِ دے دوران شکستاں توں پیداہوا سی ، پر بدقسمتی نال پٹھان ہریت پسند اتھے سکھاں دا پورا کھاتماں کرن وچّ سفل نہ ہو سکے اتے اوہناں دی لڑائی اسپھل ہو گئی ۔ ہن اتھے دے اپلبدھی پوری طرحاں ختم وی نہیں ہون پائے سن کہ رنجیت سنگھ نے گلاب سنگھ نوں صوبہ سرحد وچّ مہم ملتوی کرکے کھیتر ہتھ وچّ گڑھبڑھ نوں ترنت دباؤن دا آدیش دتا اس لئی جویں ک‌ِ اتہاسک پسِ درش وچّ سپشٹ کیتا جاچکا ہے ، گلاب سنگھ اک جری لشکر دے نال ہتھ اتے حملہ اور ہویا اتے اتھے دے دواہم کیندر منگ اتے پلندری نوں اپنی حملہ دا لکش بنایا ۔ اسنے اوہناں کیندر اتے ارد گرد نوں آزادی دے جیالوں نوں کھاتم کردے ہوئے ہتھ کے باقی کھیتراں اتے وی اپنی قبضہ قایم کر لیا اتے بے قصور لوکاں دا قتل-اے-آمل کیتا ۔ اوہناں دے گھراں ، کھیتاں اتے کھلیاناں نوں جلایا ، تباہ اتے برباد کیتا اتے اوہناں اجیہی عبرت نکّ تکلیفاں اتے سزاواں دین کہ اوہ لرزا کھیج کہانیاں پڑھدے ہوئے منکھ دے روں روں کھڑا ہونا کھڑے ہو جاندے ہن ۔ گلاب سنگھ نے خاصکر سدھن جنجاتی دے خلاف انت دا ظلم کیتا تانکِ اوہناں دی اگے نسلاں کدے بہولے توں وی آزادی دا نہ سوچ سکن ۔

ایہہ سماں ہتھ دی جنتا خاص طور تے سدھن دے لئی کیامت کھیج سی ، اتہاس شاہد ہے کہ پندراں ، سولانہ ہزار لوک جنہاں وچوں آدمی ، عورتاں ، بچے بڈھے اتے جوان سارے شامل سی تہ تلوار کیتے گئے اتے اوہناں دی قلم دی ہوئی گردناں دے پلندری دے ستھان اتے ڈھیر لگائے گئے اتے اوہ جگہ سولیتراں دے نام توں پرسدھ ہوئی سرداراں اتے پرمنے لوکاں دی کالاں کھچّ کے اوہناں وچّ بہوسا بھریا گیا تانکِ ڈر اتے بھے اتے عبرت پیدا دی جاوے ۔ ایہہ تباہی دے لچھن گلاب سنگھ دے چلے جان دے بعد وی سالاں تکّ اکال سالی ، بہوک ، غربت اتے گمبھیر غریبی دے معاملے وچّ پرگٹ رہے ۔ اس سمیں دے ماحول اتے حالت نوں بیان کرنا آسان نہیں لیکن اسدا اندازا ضرور کیتا جا سکدا ہے ۔ گلاب سنگھ اتے اس دے ڈوگروں نوں ہن پختہ وشواس ہو گیا سی کہ اس دھرتی توں پھر کوئی ڈوگرا شاہی دے خلاف ووہارک روپ وچّ بغاوت تاں کی اسدا سوچ وی نہیں سکیگا ۔ لیکن اوہ بھلّ رہے سن کہ " " اسلام زندہ ہندا ہے تے کربلا دے بعد " " । سمیں توں ہتھ دی جنتا اتے خاصکر سدھن جنجاتی دے دلاں وچّ بدلے اتے غلامی توں آزادی دی اگّ سلگدی رہی ۔ انھے گمبھیر ظلم اتے استبداد دے باوجودوا اگّ دھیمی تاں پے گئی سی مگر بجھی نہیں سی ، بیہوی صدی کیتا وائیل وچّ سدھن جنجاتی دے سینکاں نے دنیا دی پرجا راشٹراں دے اپنے غیر ملکی آقاواں دے خلاف لڑدے ویکھیا ۔ پہلی وشو یدھ شروع ہوئی تاں استبدادی اتے سامراجی طاقتاں دی چولاں ڈھیلی پین لگے اتے مجبور اتے پرجا سنیوکت نوں اپنے وجود دا احساس ہون لگا ۔ پرجا سنیوکت دے لوک نے سمندر پار اپنی مہکوہیت اتے ہور سنیوکت دی آزادی دا چنگی طرحاں اندازا لگائے اتے مہان راج دے نوں ہارا کھاندے ویکھیا ۔ لڑائی نے سدھن جنجاتی دے لوک نوں وی پربھاوت کیتا اتے اوہ لڑائی دے وچّ اتے اسدے بعد وی دست بدآ رہندے ، کہ اﷲ پوتر اتے تالای اوہناں اوہ اگواہی نصیب کرے جو اوہناں دی دلی آرزوآں دی پورتی کر سکے ۔ آخرکاراس جنونّ ہریت دی شروات اک مردِ مجاہد سردار بہادر علی خان نے ادھیکاراں جائداد دے پکھ وچّ آواز بلند کرکے کیتا ۔

والئی ہتھ راجا بلدیو سنگھ نے راج وچ پربندھ دا پربندھ کیتا جس دا گپت ادیش در سی کہ اوہ ہتھ دی ساریاں مرزواا اتے غیر مزرواا زمین دا مالک بن بیٹھے ۔ لیکن خوش قسمتی توں راولاکوٹ دے کھیتر وچّ پربندھ دے دوران نادئنستا روپ وچّ ایہہ راج وڈی ہو گیا ، جس توں جنتا دے دل وچّ غم اتے کرودھ دی ترنگ دوڑ گئی ۔ اس لئی سردار بہادر علی خان نے ہور اکابرین اتے زاما توں صلاحَ دے بعد راجا بلدیوسنگھ دے خلاف لاہور ہائی کورٹ وچّ مقدمہ درج کیتی اتے ڈوگروں نوں اس اپوتر یوجنا وچّ سفل نہ ہون دتا ۔ بدقسمتی نال لاہور توں واپسی اتے راولپنڈی دے قریب سردار بہادرالی خان دی اچانک موت ہو گئی ۔ اوہناں دی موت توں اس اندولن نوں اک زبردست جھٹکا لگا اتے ایہہ اندولن استھائی روپ وچّ دب گیا اتے ڈوگرا شاہی دے چیرا دستیاں توں ایہہ کھیتر تختہ ستم بنارہا ۔ ڈوگرا شاسک جنتا نوں کوئی رعایت دینا پاپ سمجھدا سی اتے مہاراجگان جموں وکشمیر اتے راجگان ہتھ وچّ ہوسِ ستا دی جو کشمکش اتے دشمنی چلدی رہی اس دا نزلہ وی ہتھ دے غریب لوک اتے گرتارہا ۔ راجا ہتھ تے اوہ ڈھنگ، طریقہ استعمال کردا رہا جس توں اتھے دے لوک نکہتو غریبی ولوں چھٹکارا حاصل نہ کر سکیئے ۔ مصلیًٰبہادری اتے سجات دے بدلے سرکار برٹین نے ہتھ دے سینکاں نوں جو ورگ شرینیاں پنجاب وچّ پردان کرنا چاہے ڈوگرا شاہی اوہناں دے پراپت وچّ ایہہ کہہ کے رکاوٹ بندی رہی کہ ہتھ دے سنمان جیتو سینکاں نوں راج وچ ہی زمین دتی جاوے گی مگر عامَ طور تے اجیہا نہ کیتا گیا ۔

ایہہ نازک دور وچّ خان صاحب خان محمد خان اپنی فوجی نوکری پوری کرکے اپنے کھیتر وچّ راجنیتک اتے ساماجک کماں وچّ مسروفِ عمل سی اتے اوہناں دی مسائی ، جمیلہ توں دیش اتے کھیتر وچّ کافی راجنیتک جاگروکتا ہو چکی سی اتے اوہ نہ کیول اپنی دیش اتے کھیتر وچّ سبھ نوں پسند ہوچکے سن سگوں حکومت بریٹیش بھارت دی نظراں وچّ وی سنمانت سکھشیئت بن چکے سن ۔ کیول راجا ہتھ اتے اتوادی ہندوان توں ڈرنا سی ۔ خان صاحب نے تھوڑھے ہی سمیں وچّ اک ڈونگھی سوچ اتے سمیکھیا دے بعد اپنے ساتھیاں دے صلاحَ مشورہ نال جنتا دی تکلیفاں دا کور کیتی اتے جنتا دے مصیبتاں اتے سمسیا دی اک لمبی سوچی نردھارت کیتی جو ، 39 منگ ، اتے مشتمل سی ۔ خان صاحب نے اوہناں منگ دی سوچی تیار کرن دے بعد اک وفد راجا ہتھ دے کول جان دے لئی بنا دتا ۔ اس سلسلے وچّ سردار جہانداد خان ایس ۔ ڈی ۔ ایم ( سیوا مکت ) اپنی آداشتاں وچّ لکھدے ہن ) । " " اوہناں سارے منگ دے پارت ہون توں جنتا نوں جو ہر وقت ڈوگروں دے دبدبے اتے گر وچّ رہندے سی ۔ پہلی وار گہرا مانسک اثر پیا اتے انھاننوں اپنی مان دا احساس ہویا ۔ چاہڑو بیگار دا سختیاں وچّ نرمی آئی تیرنی ٹیکس اتے دوجے ٹیکساں وچّ رعایت دتی جان لگی ۔ اسی طرحاں ادھیکار جائداد دا ادھیکار ستھر ہوئی اتے جنگل دے نیم دے بے جا استعمال اتے سکھتی وچّ کمی ستھت ہوئی ۔ خان صاحب حالانکہ ہر اندولن دا کارن ہندے سن اس لئی لوکاں نے اس مہان سفلتا دے بعد انھاننوں اپنا اصل وی چاہے منّ لیا ۔ " " اان ۔ ۳۹مطالبات دے علاوہ اس وفد نے راجا نوں اک اتے عرضداشت پیش کیتا جس وچّ مہنڈر وچّ سردار جت محمد کے یلوی اتے چودھری غلام حسین لسانوی دی بلا وجہ گرپھتاری اتے سردار غلام موہی اددین اڑالی دے اکلودے بیٹے نوں اک سرکار ادھیکاری دے ہتھوں گولی دا نشانہ بناؤن اتے ورودھ کیتا گیا اتے گلینسی کمیشن دی سفارشاں نوں ہتھ وچّ وی لاگوُ کرن اتے جور دتا گیا ۔

1932اِ وچّ پیش کیتے گئے لمبے منگ ، اوہناں اتے گلّ-بات چونویں اتے سویکرتی دے بعد خان صاحب اتے اوہناں دے رفکائ دا رمتمئین بیٹھ نہ گئے سگوں اپنی ساماجک لوکاں لئی سدھارک لڑائی اتے تیز کر دتی اوہناں دا ادیش دیش وچّ اپنے گردوپیش دے حلات اتے گھٹنا اتے اوہناں وچّ پربندھ اتے ضبط اتے اپنی مدد آپ دا چیتنا پیداکرناتھا ۔ انھاننے پنڈ پنڈ اتے کریا کریا دی یاترا جاری رکھیا ۔ لوک نال سمپرک نوں ودھایا اتے انھاننوں سیہہ ڈگر اتے لیاؤن دی کوشش جاری اتے سارے رکھی ۔ اوہ ڈوگرا شاہی گھیرے اتے وی وار وار کھٹکھٹاؤنا دندے رہے اتے اوہناں اتے جنتا دے سمسیا سپشٹ کردے رہے ۔ 1933اِ وچّ اک مہان اکٹھ وچّ جس دی گنتی اک ہزار توں جاہد سی اتے جو جامہ مسجد پلندرے وچّ خان صاحب دی پردانگی وچّ آیوجت ہوئی ، نچے لکھے قرار دادآں سرو سمتی روپ وچّ کول ہوئی ۔

۱ । ہتھ دے نواسیاں ، خاصکر سدھن جنجاتی دے لوک نے وکھ وکھ دیشاں وچّ نوکریاں کردے ہوئے پرمکھ سیواواں پیشکاری دتیاں ہن ۔ مگر انھاننوں اپنی کیندری سرکار جموں .اتے کشمیر وچّ کدے سروس دا موقع نہیں دتا گیا ۔ اس لئی سرکار جموں .اتے کشمیر نوں بینتی کیتی جاندی ہے کہ اپنی فوج وچّ اہلیان ہتھ نوں وی سروس دا موقع دیاجائے ۔

۲ । ہتھ دے کھیتر وچّ قابل-اے- کھیتی زمین سیمت ہون دے کارن ذمیندار ہمیشہ کہزو غریبی دا شکاررہدے ہن ۔ اہنا دی تکلیفاں دے نپٹارے دے لئی حکومت ہتھ دے نال کوشش کرن دے باو جود کوئی مہتوپورن نتیجہ پراپت نہیں ہو سکیا کیونکہ ہتھ دے شاسک اس ولّ بلکلّ دھیان نہیں دندے ۔ اس لئی اک وفد مہاراجہ جموں وکشمیر دے کول بھیجیا جاوے ۔ جو ہسولِ بنجر نوں توڈن لئی کوشش کرے ۔

3 । ہتھ وچّ جنہاں زمیندار نے مجبوری دے تحت خالصہ ( قبجے ادھین آپ ) وچّ اپنے پریوار دی سرکھیا دے لئی دو دو ، تنّ تنّ مرلا کھیترپھل شرینیاں اتے مکان نرمان کیتے اتے جنہاں نوں بوکتِ نرمان مکان کسے سرکاری ادھیکاری نے رکاوٹ نہیں کیتی ، ہن تیراں چوداں سال توں لگاتار اجیہے مکاناں وچ رہِ رہا رہن دے بعد اوہناں زمیندار نوں نال پریوار نکالاجا رہا ہے ۔ اتے اوہناں دے مکان اکھاڑے جا رہے ہن ۔ اس لئی بادو باراں وچّ پئے ہوئے کئی منکھ اتے ہیواناں دی جانن ختم ہو رہیاں ہن ۔ اجیہے نامنسفانا آدیش دی انپالن توں ذمیندار اگر باامرِ مجبوری انکار کر دینگے تاں پھر کیہا جاوے گا کہ ایہہ بغاوت کردے ہن ۔ لہزاہکومت نوں اس مسلئے اتے دھیان دینا چاہیدا ہے اتے اس بے دکھلی دے آدیش واپس لین چاواں ۔

4 । شیر سنگھ دلد نرائین سنگھ سکنا نڑالی دے مشرف در اسلام ہون اتے کجھ ستکارت مسلمان نیتاواں نوں مرتکبِ جرم قرار دتا گیا اتے نمبردار سردار غلام محمد خان ، نمبردار عالم خان اتے کجھ ہور مسلماناں نوں ایہہ ناکردا پاپ دے جرم وچّ نمبرداری توں برخاست کر دتا گیا ، ہور ہور زیادہ سردار غلام محمد خان دے خلاف بغاوت دا مقدمہ چلان دے آدیش جاری کیتا گئے ہن ۔ جس توں لایق اسلام وچّ بے چینی پیدا ہوئی ہے ۔ سرکار نوں اجیہے غیرکانونی اتے نارواسلوک توں پرے رہنا چاؤ ۔

کشمیر اسمبلی وچ پونچھ دی نمائندگی

سری نگر وچّ 13 جولائی 1931اِ دے پہلا دوکھ دائی حادثے دے بعد ( جس وچّ سینٹرل جیل شیرینگر وچّ اک مسلمان ہرئت پسند عبدل قدیر خان دی قید اتے مقدمے دے خلاف پردرشن آر نے والیاں اتے ڈوگرا پولیس دی گولیاں نال کئی پردرشنکاری شہید اتے زخمی ہوئے سی ) اک جانچ کمیشن شری بی جے گلینسی دی اگوائی وچّ نیوکت کیتا گیا سی ۔ گلینسی کمیشن نے 1932 : وچّ اپنی رپورٹ سرکار نوں پیش کیتی جس وچّ کئی پرکار دی سدھار لاگوُ کرن دی سفارش کیتی گئی سی ۔ اوہناں سفارشاں وچوں اک راج وچ ودھانسبھا دے گٹھن نال سبندھت سی جس نوں منجور کر تے ہوئے مہاراجہ ہری سنگھ نے راج ودھانسبھا دے نیماولی اتے قانون نردھارت کرن لئی سربرجوردلال دی پردھانتا وچّ اک پھرینچائیز کمیٹی ستھاپت کیتی ۔ پھرینچائیز کمیٹی نے متدان دا معیار اجیہا رکھیا جس وچّ مسلماناں نوں ووٹ پاؤن دا حق وچّ بہت گھٹّ انوپات ملتاتھا ۔ کمیٹی دی سفارش دے انوسار ہر رائے پرداینی دے لئی ضروری سی کہ اس دی جائداد چھ سو روپئے ہو آبیس روپئے مالیا ادا کردا ہووے آسؤٹھ روپئے سلانہ کرایہ ادا کردا ہووے آاٹھوآں جماعت تکّ سکھئت ہون ۔ اس دے علاوہ سبھ خطاب جیتو پنشزاں ، نمبرداراں اتے سرکاری کرمچاریاں نوں وی متدان دا ادھیکار دتا گیا ۔ کمیٹی دی سفارشاں دے انوسار ودھانسبھا میبراں دی کلّ گنتی 75 سی ، جہناں وچّ 42 سیٹاں سرکاری نامزدممبران دے لئی اتے 33 چون پرتیندھآں دے لئی رکھیاں گئیاں ۔ چون پرتیندھآں دے 33 سیٹاں وچّ 21 سیٹاں مسلماناں دے لئی 10 ہندواں دے لئی اتے 2 سکھاں دے لئی نردھارت کیتیاں گئیاں ۔ پوری ودھانسبھا وچّ مسلمان میبراں دی زیادہ توں زیادہ گنتی 32 اتے ہندواں دی 25 تکّ قرار دتا گیا ۔

صوبے ہتھ دے لئی کشمیر ودھانسبھا وچّ دو سیٹاں رکھیاں گئیاں ، پر راجا ہتھ کشمیر ودھانسبھا وچّ اہلِ ہتھ دے لئی سیٹاں رکھے جان دے خلاف سی ، باو جود کہ کھیتر ہتھ ہن کشمیر دربار دی نگرانی وچّ سی ۔ راجا دا خیال سی کہ ہتھ دی الگّ ودھانسبھا ہووے مگر خان صاحب خان محمد خان جنہاں نوں سردار جت محمد خان کے یلوی دی حمایت حاصل سی ہتھ دی کشمیر ودھانسبھا وچّ نمائندگی دے پکھ وچّ سی ۔ راجا ہتھ دی حمایت کرن والیاں وچّ کھیتر دے کئی اگھے لوک اگے سی ۔ ایہہ وکھ وکھ پکھ، دلیل کجھ سماچار دے وشے وی بندے رہے اتے جدوں متبھید ودھے تاں خان صاحب اتے سردار جت محمد خان کے یلوی نے مولانا غلام حیدر ( پھلیاں ) , چراغ حسین افسوس اتے محمد دھرم فوک دی وساطت توں علامہ اقبال توں سیدھ پراپت کرن دے لئی اوہناں نال ملاقات کیتی ۔ چونویں ہے کہ علامہ اقبال نے کیہا کہ ریل دا اوہی ڈبہ منزل اتے پجدا ہے جو دوجے ڈبیاں توں جوڑی رہے اتے ایہہ کہ وڈی جیل چھوٹی جیل توں بہتر ہے ۔ اوہناں وکھ وکھ رائے اتے پکھ، دلیل اتے چرچہ کرنا کہ کہڑا پکھ، دلیل سیہہ آغلت سی ، بے محل ہووےگا ۔ پہلاں تاں اس لئی کہ کھیتر ہتھ اتہاسک اتے سنویدھانک روپ وچّ صوبے جموں .اتے کشمیر دا اک بھاگ سی اتے دوجا ایہہ کہ کوئی پکھ، دلیل دی پربھاو آغیر پربھاو دی پہچان لوکاں توں بہتر کسے ہور نوں نہ ہو سکدی ۔ جتھے تکّ لوک دا سنبندھ ہے انھاننے ہتھ دے ہیسیاں وچّ جموں .اتے کشمیر ودھانسبھا دے چون وچّ سرکار ہتھ دے ورودھ دے باو جود بھرپور بھاگ لیا ، جو اک رائیشماری دے برابر سی ۔ اس سنبندھ وچّ سردار عارف سدوزئی " اتہاس سدھن جنجاتیاں ، وچّ لکھدے ہن : । سانچہ:اکتباس

1932اِ وچّ جموں و کشمیر ودھانسبھا دے پہلے چون ہوئے ۔ ہتھ دی دو سیٹاں وچوں اک سیٹ تہسیل سدھنودی اتے تہسیل باغ دے لئی سی اتے دوجی حویلی اتے مہنڈر دے لئی ۔ سدھنودی اتے باغ توں خان صاحب دے مقابلے امیدوار چودھری خان بہادر خان ( بھنگو ) سی حویلی اتے مہنڈر وچّ سردار جت محمد خان کے یلوی دے ورودھی امیدوار شیخ نبی بخش نظامی اتے چودھری نلام حسین لسانوی سی ۔ چودھری خان بہادر خان نوں راجا ہتھ دی حمایت حاصل سی ۔ لیکن خان صاحب لوکاں وچّ اپنے لوکاں لئی اتے سدھارک پروگرام دی بنا اتے بہت مسحور اتے ہر دلازیز سی ۔ چون دے دوران اوہ اپنے چون کھیتر وچّ سرگرم عمل رہن دے علاوہ مہنڈر اتے حویلی تہسیلاں وچّ وی گئے اتے اتھے دے جنتا نوں سردار جت محمد خان کے یلوی نوں ووٹ دین دی سمجھاؤنا دی ۔ اوہ چاہندے سی کہ ہتھ توں دوجا پرتندھی وی اوہناں دا اسیں خیال ہووے ، تانکِ دونو ملکے بیہتر طریقے نال ہتھ دی نمائندگی کر سکیئے ۔ راجا ہتھ اتے اسدی سرکار نے ایہناں دوہاں نوں اسپھل کرن دی ازحد کوشش کیتی لیکن جدوں نتیجہ نکلیا تاں خان صاحب دے ورودھی امیدوار نوں اک ہزار ووٹ وی نہ مل سکے اتے اس دی گارنٹی ضبط ہو گئی ۔ مہنڈر اتے حویلی دی سیٹ اتے وی اوہناں دے رفیق کار سردار جت محمد خان کے یلوی بھاری بہومت نال سفل ہوئے ۔ چون دے ترنت بعد خان صاحب بھنگو گئے اتے اتھے لوکاں نوں دسیا کہ اسیں آپسی صلاحَ دے نال چودھری خان بہادر خان نوں چون وچّ کھڑا کیتا سی ۔ خان صاحب دا ادیش ایہہ سی کہ چون دے دوران جیکر کوئی کھٹاس پیداہوگئی ہو تاں اس نوں دور کیتا جاوے اتے دیش وچّ ایکتا واتفاک دا ماحول نوں ستھر کیتا جاوے ۔

ودھانسبھا دے دوجے چون 1938 : وچّ ہوئے ۔ ایہہ چون توں پہلاں راولاکوٹ وچّ خان صاحب نے اک جلسہ عامَ آجوجت کرکے لوک توں کھوج کرنا چاہیا کہ آئیاوا پھر چون وچّ بتور امیدوار بھاگ لین آاوام کسے ہور نوں چون کرنا چاہانگے ۔ ریلی وچّ کجھ لوک نے منگ کیتی کہ خان صاحب اپنی ودھانسبھا دی پچھلے کارگزاری دی جانکاری نال جنتا نوں سوچت کرن ۔ خان صاحب نے پہلے تاں اجیہا کرن توں پرہیز کیتا اتے کیہا کہ اوہ کاغذ پینسل لویں اتے جو کجھ بیان کرنگے اس نوں نوٹ کرن ۔ اس لئی خان صاحب نے اپنی کارگزاری بیان کیتا اتے ۳۹مطالبات دی سوچی توں لے کے ہور اوہناں سبھ معاملیاں دی جانکاری پیش کیتا جس اتے اوہ جنتا دی کلیان اتے بھلائی دے بارے وچّ اس سمیں تکّ سرگرم عمل رہے سن ۔ اس جانکاری نوں سنن دے بعد بھیڑ نے انھاننوں نرورودھ چون کرن دا فیصلہ کیتا ۔ راولاکوٹ دے اس جلسہ عامَ دے فیصلے دے بعد تہسیل سدھنودی اتے تہسیل باغ دے ہور کیندر اتے وی جلسے آجوجت ہوئے اتے ہر جگہ خان صاحب دے نرورودھ چون کیتے جان دے فیصلے دی حمایت کیتی گئی ۔ اس لئی اوہناں دے مقابلے وچّ کوئی دوجے امیدوار نے نامزدگی داخل نہ کیتے اتے اوہ نرورودھ چونے گئے ۔ لیکن اس سال مسلمان سمیلن دے میبراں جموں .اتے کشمیر ودھانسبھا نے ساموہک روپ وچّ ودھانسبھا نوں استیپھا دین دا فیصلہ کیتا ، جس وچّ سردار جت محمد خان کے یلوی اتے خان صاحب وی شامل سی اس لئی پھر چون کرائے گئے اتے مسلمان کانفرنس نے اکی دی اکی مسلمان سیٹاں جت لئیاں جدوں کہ استیپھا دین توں پہلاں اوہناں دے کول اننھی سیٹاں سی اتے خان صاحب وی اپنے کھیتر توں پھر نرورودھ میمبر چنے گئے ۔ اس طرحاں خان صاحب نے 1934 : توں 1946 : تکّ لگاتار 12 سال تکّ جمونو کشمیر ودھانسبھا وچّ تہسیل سدھنودی اتے تہسیل باغ دی نمائندگی دی ، جو اس گلّ دی دلیل ہے کہ اوہناں دے کھیتر چون دی جنتا اہنا دے کم توں پورے سنتشٹ سی ۔ جموں .اتے کشمیر ودھانسبھا ( اتے جاسبھا ) دے اس سمیں دے ریکارڈ توں چنگی طرحاں اجاگر ہے کہ خان صاحب نے بہت احسن طریقے نال اپنے کرتواں منسبی دا ادھیکار ادا کیتا اتے لوک دی سمسیاواں اتے کھیتر دی ضرورتاں نوں بڑی جانکاری ہور وی باقی توں ودھانسبھا وچّ پیش کیتا ۔

1939 : توں 1945 : دی جنگ مہان دوم دے دوران خان صاحب نے ہتھ توں اتے خاصکر سدھن جنجاتی توں ہزارا دی گنتی وچّ نوجواناں نوں فوج وچّ بھرتی کروایا سی جو ہندوستان اتے ودیشاں وچّ جنگی مورچیاں تے بہادری دے جوہر وکھا رہے سی ۔ جنگی حلات دی کارن تو اوہناں تکّ ڈاک دے دوارا پتر اتے سندر کرکے لکھنا دا وی مہتوپورن پربندھ نہیں سی ، اس لئی سبھاوک گلّ ہے کہ انھاننوں اپنے گھراں اتے کھان والی اتے اکارب دی چنتا پیدا رہندی سی ۔ اسدا خان صاحب توں زیادہ کس نوں احساس ہو سکدا سی ۔

انھاننے سرکار بریٹیش بھارت توں آتھورائیزیشن حاصل کیتی کہ اوہ گاہ بگاہ آل انڈیا ریڈیو دلی توں ہتھ دے سینکاں دے لئی سنیہا پرسارن کی کرن گے جو ہ لڑائی دے وچّ نیمت روپ تے پرسارت کردے رہے ۔ اوہناں دے 1941 : دے نشرئے دا پاٹھ اہنا دی دستاویز توں پراپت ہویا جس نوں ضمیمہ وچّ شامل کیتا گیا ہے ۔ اسدے ادھیان نال پتہ چلدا ہے کہ خان صاحب کنے جدھیبند طریقے نال اپنے کھیتر دے سینکاں نوں ہر چھوٹے وڈے خبر توں سوچت کردے ہوئے ایہناں دی حوصلہ اپھجائی کردے سن ۔ کشمیر ودھانسبھا وچّ ہتھ دے علاقہ دی نمائندگی خان صاحب نے بڑی ہمت اتے بے باقی توں دی ۔ ہتھ وچّ ڈہائے جان والے اتیاچار توں جدوں باہری ہتھ دے لوک واقف ہوئے تاں راجا ہتھ نے اپنی ناراضگی وئکت اس طرحاں کیتا کہ خان صاحب نوں شولجر بورڈ دی سیکٹری شپ اتے ایسسٹینٹ ریکروٹنگ ادھیکاری دے عہدیاں توں سیوامکت کر دتا ۔ خان صاحب نے اس بارے وچّ ریزیڈنٹ کشمیر نوں بوساتت پردھانمنتری جموں .اتے کشمیر اک یادداشت پیش کیتا ۔ جس وچّ اہنا نے راجا ہتھ دے اس بے جااکدام اتے ورودھ کیتا اتے اصل وجہ دسی انھاننے لکھیا کہ بتور میمبر ودھانسبھا اوہ لوک تے کیتی گئی درووہار اتے اوہناں دے سمسیا توں غیر تاں جہی دے بارے وچّ حکومت ہتھ اتے آلوچنا کردے رہندے ہن جو اوہناں دا فرض منسبی ہے اس لئی بناں جانچ پڑتال کرائے ، غلط الزام دے جرم وچّ انھاننوں سیکٹری شولجر بورڈ اتے ایسسٹینٹ ریکروٹنگ ادھیکاری دے عہدیاں توں سیوامکت کیتا گیا ہے ۔ خان صاحب نے اس یادداشت دے انت وچّ لکھیا کہ اوہ دے وجوں میمبر ودھانسبھا جنتا دے وشواس نوں آہت نہیں کر سکدے کیونکہ بتور پرتندھی ایہہ اوہناں دا فرض ہے کہ اوہ جنتا دے مصیبتاں ومسائیل نوں ودھانسبھا دے پدھر اتے پیش کرن ۔ ہلانکِ انھاننے راجا صاحب دی طرف توں لگائے الزام دے سنبندھ وچّ لگاتار جانچ پڑتال دی دراخواست دی ۔ اس طرحاں بارھاں سال تکّ لگاتار اپنے کرتواں پیشکاری دین دے بعد 1946 : وچّ خان صاحب نے اپنے آپ چون لڑن دے بجائے سردار محمد ابراہیم خان نوں اپنی جگہ میمبر ودھانسبھا بناؤن دا فیصلہ کیتا ، کیونکہ بدلدے ہوئے راجنیتک اتے آرتھک حلات دی وجہ توں معاملے مشکل حالت اپنادے جا رہے سن جسدے لئی اچّ سکھیا جیتو ویکتیاں دی لوڑ سی ۔ ایہہ ضرورت دے مدینجر انھاننے جموں .اتے کشمیر ودھانسبھا وچّ نمائندگی دے لئی سردار محمد ابراہیم نوں چین کیتا جنہاں دی سکھیا آبیاری وچّ خان صاحب دی حوصلہ اپھجائی اتے دعاواں وی شامل سی ۔ خان صاحب نے انھاننوں 1946 : وچّ ایسسٹینٹ وکیل دے عہدے توں استیپھا دلاؤنا کے اپنی جگہ چون دے لئی کھڑا کیتا ۔ ایہی نہیں سگوں بہت خراب موسمی حلات ، بعد اتے باراں اتے برپھواری دے دوران سردار محمد ابراہیم نوں نال لے کے خان صاحب تہسیل باغ اتے تہسیل سدھنودی دے کریا کریا گئے ، لوکاں توں شروع کروائی اتے انھاننوں ووٹ دین دی اپیل کیتی ۔ اس یاترا وچ ہر جگہ جدوں لوک ایہہ سندے سن کہ خان صاحب اپنی جگہ کسے ہور چون وچّ کھڑا کر رہے ہن تاں اوہ روندے اتے خان صاحب توں بینتی کردے کہ اوہ اوہناں نوں چھڈکے نہ جان ۔ لیکن انوسار سردار محمد ابراہیم خان ، خان صاحب وچّ ایہہ گن سی کہ اوہ پہلاں تاں بہت سوچ سمجھ کے کوئی قدم چکدے سن اتے اک وار جدوں فیصلہ کر لیندے سن تاں پھر اس اتے اٹل طریقے نال عمل کردے سن ۔ اوہناں دے کردار وچّ غلطی دا سوال ہی پیدانہاں ہندی سی ۔ اہنا نے لوکاں نوں ایہہ قہقے تسلی دتی کہ سردار محمد ابراہیم اوہناں دا بچہ ہے اتے اس نوں ووٹ دینا آپ اوہناں نوں ووٹ دین دے برابر ہووےگا ۔

اتہاس وچّ اجیہی مثال گھٹّ ہی ملدی ہے کہ کسے ویکتی نے لوکاں وچّ اپنی پرسدھی دے این بلندی اتے اس طرحاں دور اندیشی اتے قربانی دا ثبوت دتا ہووے ۔ جتھے تکّ برسغیر بھارت وچّ تیزی نال بدلدے ہوئے راجنیتک حلات دا سنبندھ سی ۔ خان صاحب دی اس اتے ڈونگھی نظر سی ۔ اوہ ہتھ وچّ ڈوگرا سینکاں دی سہائتا اتے لوک اتے ظلم اتے ستم دے سکھت خلاف سن اتے اس سنبندھ وچّ 1946 : وچّ انھاننے دہلے وچّ حضرت کائیدآزم نال ملاقات کیتی اتے اوہناں دی اپنی اک یادداشت وچ اوہناں دے اپنے ہتھاں لکھیا ہے کہ انہوں نے کائیدآزم توں بینتی کیتی کہ ہتھ وچّ 80 ہزار سکھلائی پراپت فوجی موجود ہن ، جو کھیتر نوں ڈوگرا شاہی توں آزاد کرن دے لئی ہتھیاربند لڑائی دے اچھکّ ہن ، بشرتے ہتھیار پردان کیتے جا سکنا جس اتے حضرت سبھ توں وڈا آگوُ نے شریمتی پھاتیما جنا دی حاضری وچّ ایہہ کیہا کہ " " لڑائی شروع کرو ، اصلا پردھان کیتی جاوے گی ۔ " " خان صاحب دی اس لیکھ دے علاوہ اہنا دی حضرت سبھ توں وڈا آگوُ نال سمپرک دی اک اتے پشٹی علی احمد شاہ صاحب پوروَ ڈپھینش منتری اتے سدرِ آزاد کشمیر دی لکھت " " جنگ آزادئی کشمیر " " توں پرگٹ ہندے ہن جس وچّ شاہ صاحب نے کائیدآزم نوں لکھی جان والی اک یادداشت دا چرچہ کیتا ہے اتے اس وچ لکھیا ہے کہ اوہ خان صاحب کرنل خان محمد خان دی اک چٹھی کائیدآزم دی سیوا وچّ من اتے تے بھیج رہے ہن ۔ جو ہتھ دے حلات دی صحیح ورنن کردا ہے ۔

جہادِ آزادئی کشمیر دے دوران

جدوں وی کوئی دیش آکوم اپنی آزادی دے پراپت دے لئی لڑائی اتے قمر بیغ ہندی ہے تاں اوہ اجیہا کوئی ترنت وجہ آردامل دے تحت نہیں کردی سگوں اس دے صدیاں تکّ جاری اتہاسک ارادہ ہندے ہن جو فلسروپ اوہناں لڑائی آجہاد دے آخری رستے نوں اپناؤن اتے مجبور کردے ہن ۔ جہاد آزادئی کشمیر ، وشیش روپ توں کھیتر ہتھ ( مجودا آزاد کشمیر ) دے اتہاسک گھٹناواں اتے ارادے کاک کور اتہاسک پرشٹھبھومی وچّ کی جا چکیا ہے ۔ گھٹنا دی ایہہ گھڑی ۱۸۱۹اِ وچّ سکھاں دے حکومت توں شروع ہوئی ۱۸۳۲ । । ۱۸۳۶اِ دے کیامت کھیج چندسالاں وچّ انت نوں پہنچی اتے ظلم اتے استبداد دا ایہہ سلسلہ ڈوگروں نے جنگ آزادئی کشمیر تکّ مسلماناں اتے روارکھا ۔ جتھے تکّ اتیت دے ارادے دا سنبندھ ہے ایہناں دا سلسلہ جنگ مہان دوئیم توں شروع ہویا ۔ جدوں کھیتر ہتھ ، خاصکر سدھن جنجاتیاں دے ہزاراں نوجواناں نوں بریٹیش بھارت فوج وچّ بھاگیداری اتے یورپ , مشرق وسطی اتے پوروَ ان ہونی وچّ جنگی سیواواں دین دا موقع ملیا ۔ انھاننے اتھے حاکم اتے پرجا نوں اپنی آزادی برقرار رکھن آہاسل کرن لئی مہان جانی اتے آرتھک قربانیاں دندے ویکھیا ۔ اس لئی اوہناں دے دل وچّ وی آزادئی دا مانسک جوش ابھرنا اک قدرتی گلّ سی ۔ جنگ مہان دوئیم دے پتن تے اپمہادویپ وچّ راجنیتک کرانتی فیصلہ ہو جا پڑائ وچّ داخل ہو چکا سی ، جس توں پرگٹ سی کہ انگریز ہن زیادہ دیر تکّ ہندوستان وچّ اپنا قبجہ برقرار نہیں رکھ سکیگی ۔ اس سنبندھ دا اک پرمکھ پہلو دو راشٹری وچاردھارا دے معاملے وچّ رونما ہو رہا سی اتے مسلمان لیگ سبھ توں وڈا آگوُ دی دلچسپ اگواہی وچّ 23 مارچ 1940 : دے اتہاس نرماتا پرستاو لاہور دے دوارا مسلماناں دے لئی اک علیحدہ راج دے گٹھن دی منگ کر چکی سی اتے اس دی پراپتی دے لئی سرگرمِ عمل سی ، جدکہ انگریز تقسیم بھارت دے آکاش پھ سن اتے کانگرس نے اکھنڈ بھارت دا گیت الاپ رکھیا سی ۔ ایہہ راجنیتک کشمکش فلسروپ 3 زون 1947اِ دے بریٹیش پلان اتے انت کر رہے ہوئی ، جس دی رو نال اپمہادویپ دی ونڈ اتے دو علیحدہ آزاد راج دے ہندوستان اتے پاکستان دے گٹھن دا فیصلہ کیتا گیا ۔ سرکار برٹین دے ایہہ اتہاسک فیصلے دی دھارا توں ہندوستانی ریاستاں نوں ۱۵اگیست । ۱۹۴۷اِ تکّ اپنے بھوگولک محل ستھان دے لوڑاں ، آرتھک اتے آرتھک حلات اتے راج جنتا دی رائے نوں مہلوزِ خاطر رکھدے ہوئے ہندوستان آپاکستان وچوں کسے اک دے نال گٹھبندھن دا فیصلہ کرنا سی ۔ کشمیر وچّ حالانکہ 90 فیصدی آبادی مسلماناں دی سی اس لئی مسلماناں دا مننا سی کہ صوبے پاکستان دے نال گٹھبندھن کریگی ۔ آرتھک بھوگولک اتے پربندھکی لحاظ توں وی صوبے جموں .اتے کشمیر دا پاکستان اتے نربھرتا سی راملکھن اسدے الٹ ڈوگرا مہاراجہ نے کجھ اجیہے حلّ کرن شروع کیتے جس توں صاف صاف سی کہ اوہ ریاست دے پاکستان دے نال گٹھبندھن دے پکھ وچّ نہیں ہے ۔ । ۳جون । ۱۹۴۷اِ ونڈ دے پلان دے بعد واسرائے بھارت لارڈماؤنٹ بیٹن , مہاتماگاندھے , اچار ایہہ دے پلانی ، سردار پٹیل اتے بہت سارے ہور کانگرسی نیتا کشمیر گئے ۔ اہنا نے مہاراجہ نال ملاقاتاں کیتیاں اتے ریاست دے بھارت دے نال گٹھبندھن دے بارے وچّ گٹھّ-جوڑ کیتا ۔ نال ہی ریڈ کلپھ باؤڈریاں کمیشن نے اپنے فیصلے وچّ ضلعے گردسپور دے مسلمان بہو گنتی والے نال ملاقاتاں کیتیاں اتے ریاست دے بھارت دے نال گٹھبندھن دے بارے وچّ گٹھّ-جوڑ کیتا ۔ نال ہی ریڈ کلپھ باؤڈریاں کمیشن نے اپنے فیصلے وچّ ضلعے گردسپور دے مسلمان بہو گنتی والے کجھ کھیتراں نوں ہندوستان وچّ شامل کر دتا گیا اتے اس طرحاں ہندوستان نوں کشمیر دے رستہ مل گیا ۔ باؤڈریاں کمیشن دے ایہہ نہ قابل سمجھ فیصلے توں مہاراجہ نوں اپنے گھٹیا ارادے نوں عملی جامہ پہنن وچّ زیادہ طاقت ملی اس لئی اسنے کئی اجیہے قدم چکن شروع کیتے جنہاں توں صاف صاف سی کہ اوہ صوبے نوں ہندوستان دا حصہ بناؤنا چاہندا ہے ۔ اوہناں کاروائی دی سنکھیپ وچّ جانکاری ہیٹھاں دتے ہے : -

۱ । ونڈ توں کجھ سماں پہلاں مہاراجہ کشمیر نے سرکار پاکستان دے نال حلات نوں جویں دا تن رکھن دا سندھی کیتی ، تانکِ انتم فیصلے توں پہلاں کجھ اتے سوچ اتے وچار کر سکے ۔ دراصل ایہہ سمجھوتے دے دوارا اوہ پاکستان دی اکھاں وچّ دھول جھوکن کے وقت پراپت کرنا چاہندا سی ، تانکِ بھارت دے نال ریاست دے گٹھبندھن دے بارے وچّ ضروری کاروائی کر سکے اسدا پرمان اوہناں کاروائی توں وی سپشٹ سی جو ریڈ کلپھ انعام دے برسرآم آؤندے ہی ہندوستان نے اپنے سیما سنچار نوں کشمیر دے نال ملن دے بارے وچّ بڑی تیزی نال چکن شروع کر دتے سن ۔

۲ । مہاراجہ کشمیر نے وی ریاست دے اندر سنچار دا اک پروجیکٹ شروع کیتا ۔ جس دا ادیش جموں اتے توں مزپھر وسے تکّ اک بدل سڑک ہندے ہوئے نوسہرا ، جھنگڑ ، دھرم سال ، مہنڈر ، ہتھ اتے باغ بناؤنا سی ۔

3 । راج وچ کجھ ہندو سنگٹھن پہلاں توں ہی موجود سن ۔ جو مسلماناں دے خلاف لڑئی رہندی سی ۔ اوہناں وچّ سبھ توں بہت پکھپاتی اتے فرقہ بھگت راشٹر ایہہ سیوک سنگھ نامک اک سنگٹھن سی جس دی شاکھاواں ۱۹۳۴اِ توں ریاست دے ہر وڈے شہر وچّ ستھاپت سی ۔ ایہہ سنگٹھن وڈی حد تکّ ہتھیاربند سی ۔ । ۱۹۴۶اِ وچّ اس دا مکھ دفتر وی امرنتسر دے جموں لیاندا گیا سی اتے اسنوں ہور ہتھیاربند کیتا جان لگا ۔ صاف ہے ایہہ بناں مہاراجہ دی ایمائ اتے ادھیکار دے سنبھوَ نہیں سی ۔ ہدوستان وچّ مسلماناں دے خلاف ایہہ سنگٹھن دی کاروائیاں توں صاف صاف سی کہ اس نوں راج وچ کیوں جدھیبند اتے ہتھیاربند کیتا جا رہا ہے ۔

4 । وشو یدھ ( دوسرا ) دے پتن تے ہزاراں فوجی سیوا مکت ہوئے ۔ کھیتر پچھڑے ہوئے ہون دی بناں اتے ہتھ وچّ سبھتوں وڈی سمسیا روزگار دا پیداہوگا ۔ خان صاحب خان محمد خان نے ایہہ مصلیٰ تے خاص دھیان دی ۔ وائسرائے بھارت نے اوہناں پچھلے سینکاں دی بادازریٹائیرمینٹ بحالی اتے نوکریاں دے سروت پردان کرن لئی اک بھاری رقم نردھارت کیتی سی ۔ ایہہ فنڈ دا اک بہو بھاگ سدھنودی اتے باغ وچّ خرچ کرن دی یوجنا بنائاگیاتھا ۔ جسدے لئی رقم وی پارت کر دتی گئی سی ۔ لیکن حکومت کشمیر نے اس راشی نوں کھیتر دے وکاس اتے لوک دے کلیان اتے بھلائی تے خرچ کرن توں جڑے روپ وچّ ٹال مٹول توں کم لیا ۔ خان صاحب نے سرکار تے زور دتا کہ ایہہ رقم اس کھیتر دے سینکاں دے مشورے نال اسی علاقہ وچّ خرچ کیتی جاوے اتے ہتھ وچّ دے جی آر سکول جہلم دی طرز کئیاں وچوں اک سینک سکول کھولھ جاوے ۔ اتے سکول کھولن تکّ جہلم ملٹری سکول وچّ ہتھ دے لئی زیادہ سیٹاں نردھارت کیتی جاوے گی ۔ ۴۲ جنوری ۱۹۴۷اِ نوں پلندری وچّ اک مہان اکٹھ وچّ ایہہ منگ سرو سمتی روپ وچّ پارت کیتے گئے اتے خان صاحب نے اس دی نقلاں اتے اوہناں اتے انڈیا اتے چیف آف دی جنرل سٹاف اتے جنرل بھلائی والی ادھیکاری آرمی ہیڈ کواٹر نویں دلی نوں بھیجن ۔ ایہہ پرستاو وچ ایہہ بینتی وی کیتی گئی کہ ہنگِ مہان وچّ سیواواں دے بدلہ وچّ اپمہادویپ بھارت وچّ جو جاگیرآں دتیاں جا رہیاں ہن ، اتھے کشمیر دے سینکاں لئی وی کھیترپھل نردھارت کیتا جاوے اتے پنشنرفوجیاں دے لئی نوکریاں مہیاکیاجائے ۔ لیکن حکومت کشمیر نے اوہناں معاملے اتے کوئی دھیان نہ دی ۔

5 । دوجی وشو یدھ دے بعد حکومت برٹین نے سولجرز بورڈاں دی پنرگٹھن شروع کیتی ۔ ایہہ بہانے ڈوگرا سرکار نے ضلع سولجرز بورڈ پلندری نوں ہتھ تبدیل کرنا چاہیا ۔ اس سجھاء اتے وچار کرن لئی منتری ہتھ بھیم سین دی پردھانتا وچّ ۲۳ نومبر ۱۹۴۵اِ نوں پلندری وچّ اک بیٹھک ہویا ۔ لیپھٹنینٹ کرنل حسین خان ( گوراہ ) نے سولجرزبورڈ پلندری توں ہتھ نہ تبدیل کرن دا سجھاء پیش کیتی ۔ جس دی کھیتر دے ہور پرتیندھیاں نے حمایت کیتی ، لیکن کجھ سرکار نواج میبراں نے جنہاں وچوں شیخ نبی بخش نظامی اگے سی ، اس سجھاء دی ورودھ کیتا اتے کیہا کہ جدوں سرکار دے ہور سارے دفتر ہتھ وچّ ہون تاں سولجرز بورڈ دا ایہہ مکھ دفتر وی ہتھ وچّ ہونا چاؤ ۔ جو پرتندھی تبدیلی دے پکھ وچّ نہیں سی اوہناں دا پکھ، دلیل سی کہ پلندری سینکاں دا کیندر ہے اتے اس بناں اتے ضلع سولجرز بورڈ دا دفتر شروع ہی توں اتھے قایم ہویا سی اس لئی مکھ دفتر اجے وی پلندری وچّ ہی رہنا چاؤ ، پر شیخ نظامی اتے ہور سرکار نواج اپنے پکھ، دلیل تے اڑے سی ۔ جدوں ایہہ خبر باہر لوکاں تکّ پہنچی تاں زبردست ہنگامہ ہو گیا اتے وزیربھیم سین اتے ڈوگرا سرکار دے خلاف نعرے لگائے گئے ۔ ایہہ ہنگامہ اچانک اتے اس اتوادی نال ہویا کہ منتری ہتھ اتے اک سکتا تاری ہو گیا اتے کوئی فیصلہ نہ ہو سکیا ۔ منتری ہتھ نے اپنے خلاف نعرے دے پرتیکرآ وچّ اک سازش دے دوارا اتھے دے جنتا نوں اک سبق سکھاؤنا چاہیا اتے اس سارے شور شرابے دی ذمہ داری سردار فروز علی خان اتے سردار جہانداد خان دے سرڈالی ۔ ایہہ ناکردا پاپ دے جرم وچّ پہلاں یاد کرنا نوں نظر بند کرکے پہلے ہتھ اتے پھرنوشہرا بھیج دتا گیا ۔ سردار جہانداد خان نوں وی معطل کرکے ہتھ شہر وچّ پابند کر دتا گیا ۔ پھر ۲۷ نومبر ۱۹۴۷اِ نوں منتری ہتھ نے اک سازش دے دوارا پلندری دا خزانہ پرتے جان دا ڈھونگ رچیا کے غازی کمال خان اتے اوہناں دے ساتھیاں نوں گرپھتار کر لیا ۔ اوہناں وچّ کیپٹن عبدل عزیز ( پلندری ) سردار شیر خان ( پلندری ) , غلام نبی اوان ( بلانّ شکایت ) سفارش کرنی علی خان ( سنیاری ) فروز علی خان ( سنیاری ) , فرمان خان ( بارل ) محمد زمان ( بارل ) شامل سی ۔ غازی کمال خان نوں بائی سال قید دی سزادی گئی ۔ اس دے علاوہ پلندری اتے چھ گوانڈھی پنڈاں ، پرا ، سنیاری ، بارل ، کالا ، چھلاڑّ اتے ناراض پرا ( مجودا اسلام پرا ) اتے تازیری ٹیکس لگایا گیا جو زبردستی حاصل کیتا جان لگا ۔ ایہہ ٹیکس اتے لوکاں دی قید اتے بند دے بارے وچّ خان صاحب نے اک وفد منتری ہتھ دے کول بھیجیا لیکن اسنے بے ایتنائی دا رویہ اپنایا ، جسدے بعد خان صاحب نے سردار محمد ابراہیم توں سلاہ کرکے اک وفد بنا دتا جو جموں وچّ مہاراجہ ہری سنگھ نال ملیا ۔ ایہہ وفد وچ خان صاحب اتے سردار محمد ابراہیم خان دے علاوہ سردار محمد عالم خان ( پلندری ) لیپھٹنینٹ عبدل قادر خان ( پلندری ) حولدار خوش حالَ خان ( ٹالئہن ) , سبیدار جلال خان ( چھ چھن اتے سردار حسین محمد خان ( ہجیرا ) شامل سی ۔ ایہہ وفد نے اصل ستھتی توں مہاراجہ ہری سنگھ نوں سچیت کیتا ۔ جس اتے اسنے ٹیکس تاں معاف کر دتا لیکن جس گلّ اتے ہنگامہ ہویا سی کہ ضلع سولجرز بورڈ دا دفتر پلندری توں تبدیل نہ کیتا جاوے ۔ اسنوں ہتھ تبدیل کر دتا اتے اک پکھپاتی ہندو کیپٹن دیوی داس نوں اس دا سیکٹری نیوکت کیتا ۔ سرکار دی ایہہ ہٹّ دھرمی دی وجا کرکے جنتا دے دل وچّ نفرت دے ہور جذبات بھڑ دے ۔

6 । । ۱۹۴۶اِ خان صاحب نے کجھ فوجی ادھکاریاں دے نال سبیدار بابادوست محمد خان ( منگ ) دے وساطت توں بریٹیش فوج بھارت دے کمانڈر انچیف کھیتر مارشل آکنلک ، نال ملاقات کیتی اتے انہین اس گلّ توں جانو کروایا کہ ہتھ توں سٹھّ ، ستر ہزار لوک نے وشو یدھ ( دوسرا ) وچّ بھاگ لیا ہے ۔ بھرتی کردے سمیں سرکار نے وعدہ کیتا سی کہ ساڈے علاقہ وچّ نرمان اتے ترقی دے حلّ کیتے جانگے لیکن لڑائی وچّ ساڈی اچّ سیواواں دے باو جود ڈوگرا سرکار نے کوئی ترقی دا کم نہیں کیتا ۔ سروت آؤنا جانا نہ دے برابر ہن اتے بنیادی سہولتاں وی اپلبدھ نہیں ہن ۔ وفد نے کمانڈر انچیف نوں ایہہ وی درخاست دتی کہ اوہ آپ کھیتر دی یاترا کرن اتے اتھے دی پچھڑیپن کاُ بچشم آپ ملاختا کرن ۔ ایہہ شکایت اتے کمانڈ آر انچیف نے کھیتر دی یاترا کرنا چاہیا ۔ لیکن مہاراجہ ہری سنگھ نے اسنوں ایہہ بھروسہ دوایا کہ اوہ آپ یاترا کریگا اتے کھیتر دی ضرورتاں اتے وشیش سہولتاں دا پربندھ کریگا ۔ اس طرحاں کمانڈانچیف نوں مہاراجہ نے یاترا اتے نہ آؤن دتا ۔ اسدے ترنت بعد ہی مہاراجہ نے راولاکوٹ دے دورھے دی گھوشنا کر دتی ۔ مہاراجہ دے آؤن دے بارے وچّ خان صاحب اتے اوہناں دے رفکائ نے تیاری شروع کیتی اتے راولاکوٹ دی سج دھج وچّ دن شریر وادھا ہندا گیا ۔ خان صاحب نے کھیتر دے ہندواں اتے سکھاں نوں کیہا کہ اک نال مل کے مہاراجہ دا سواگت کیتا جاوے لیکن اوہناں دے نیتا کیپٹن دیوی داس نے صاف انکار کر دتا اتے مہاراجہ دا الیہدا سواگت کرن دا فیصلہ کیتا ۔ اوہ راولاکوٹ پہنچن توں پہلاں ہی کھڑی دھرم سال دے ستھان اتے مہاراجہ نال ملے اتے اس نوں ایہہ چھاپ دتا کہ راولاکوٹ دے ستھان اتے پورے ہتھ توں مسلمان فوجی باوردی اتے ہتھیاراں نال شستربند ہوکے مہاراجہ دے ساہمنے اپنی طاقت دی نمائش کرن آئے ہندے ہن اتے مہاراجہ نوں قتل کرن دے یوجنا بنائے گئے ہن ۔ اس طرحاں اوہ مہاراجہ نوں مسلماناں دے خلاف بدزن کرن وچّ سفل ہو گئے ۔ اس لئی جدوں مہاراجہ ۲۳ اپریل ۱۹۴۷اِ نوں راولاکوٹ اپڑیا تاں اتھے اک ساودھان انومان دے انوسار تیہہ ہزار پوروَ فوجی باوردی اس دے سواگت دے لئی لہرا د سی ، جنہاں نوں ویکھکے اسدے چہرے دی رنگت اڈّ گئی ۔ ڈوگرا فوج دی اک چھوٹی جہی دھڑا، ٹیم الگّ اک طرف کھڑی سی ۔ مہاراجہ سیدھاان دے کول گیا اتے اوہناں توں سلامی لے کے ڈاک بانگلا چلے جانا ۔ اس دے رویئے توں ہتھ دے سینکاں وچّ جو دور دراز توں اس دے سواگت دے لئی آئے سن ، سکھت نفرت پیدا ہوئی ۔ گو بعد وچّ خان صاحب اتے اوہناں دے رفکائ دے اک وفد دے کہن اتے اسنے مسلمان سینکاں توں وی سلامی لئی پر اس دے چہرے توں صاف اجاگر سی کہ اوہ مسلمان سینکاں دا اناں وڈا اکٹھ اتے انھاننوں اس طرحاں جدھیبند ویکھکے بہت ڈر سی ۔ اس دی ہفاتت دے لئی ڈاک بانگلا دے چارے طرف مورچے کھودے گئے اتے فوجی پہرہ بٹھادیا گیا ۔ مہاراجہ دی آؤن دی خوشی وچّ راولاکوٹ اتے ارد گرد وچّ رات نوں روشنی کرنا وی کیتا گیا جس نوں دیکھ کے مہاراجہ اپنے قتل دی سماچار دے پرشٹھبھومی وچّ کجھ حیران اتے پربھاوت وی ہویا ۔ دوجے دن خان صاحب اتے اوہناں دا وفد مہاراجہ توں دورباہ ملیا اتے کھیتر دی سمسیاواں اتے معاملے توں خاصکر سابقہ سینکاں دی امیداں توں اس نوں خبردار کیتا ۔ مگر اوہ بناں کوئی گلّ دا اچت جواب دتے واپس چلے جانا ۔

7 । راج فوج دی گنتی تیراں ہزار سی لیکن راولاکوٹ توں واپسی اتے مہاراجہ نے اس نوں دگنا کرن دے آدیش جاری کیتے اتے ۹پلٹناں نوں آدھونک ہتھیاراں نال لیس کرکے تہسیل سدھنودی اتے باغ وچّ وکھرے تھانواں تے تینات کر دتا ۔ فوج نے مزپھر وسے تکّ ندی دے کنارے لگاتار فوجی چونکیاں قایم کر لین ۔ اندرونی کھیتر وی ہر مہتوپورن کیندر تے فوجی کیمپ قایم کر لئے جنہاں وچوں تراڑ کلّ ، راولاکوٹ پلندری ، تھوراڑ ، منگ ، آزاد پتن اتے تہسیل باغ وچّ دھیرکوٹ ، ہل سرنگ ، ساہلیاں ، چڑالا فوج نے لگاتار مورچے بنا لئی سی ، جویں ک‌ِ کوئی دشمن دے کھیتر وچّ کیتا جاندا ہے ۔ اوہناں دناں مکھی دی فصل لگبھگّ تیار سی ۔ ڈوگرا سینکاں نے فصل نوں تباہ اتے برباد کرنا شروع کر دتا اتے لوکاں توں زبردستی بیگار لینا شروع کد دتی ۔ جوشخسُ پسو-پیش کردا اسنوں بری طرحاں ماراپیٹا جاندا ۔ اس طرحاں کھیتر وچّ ڈر ہ بھے دے موسم پیدا کیتی جان لگی ۔

8 । ہتھ دے ہزاراں لوک ہسولِ روزگار دے لئی ہندوستان وچّ خاص کر پنجاب وچّ گئے ہوئے سن ۔ جدوں وکھ وکھ سادھناں توں ایہہ سماچار اوہناں تکّ پہنچناں شروع ہوئیاں تاں انھاننے گھراں دا روکھ کیتا ، مگر ڈوگرا فوج نے راج وچ داخل ہون دے سارے رستیاں دی عامَ کرکے ناکا بندی کیتی ہوئی سی ۔ داخلے دے سمیں لوکاں دی پوری تلاشی لئی جاندی اتے اوہناں دا مال اتے کارن مڑ لیا گیا آاس اتے بھاری کسٹم لگائاجؤتا ۔

۹ । سدھنودی اتے باغ وچّ ہندواں اتے سکھاں دی گنتی مسلماناں دے مقابلے وچّ بہت گھٹّ سی اتے اوہ وڈے سدبھاونا نال رہندے سن لیکن ڈوگرا فوج دے پجدے ہی اوہناں دے طیور وی بدل گئے ۔ مسلماناں دے خلاف جاسوسی کرن دے علاوہ اوہناں نوں تائنے دینا اتے تشنیا دا نشانہ وی بناؤندے اتے سبھ توں وڈا آگوُ اتے پاکستان دے خلاف اپمانجنک شبداں استعمال کردے ۔ جدوں مسلمانانہاں اسدا اچت جواب دندے تاں اوہناں دے خلاف اصلا رکھن دی جھوٹھی سوچنا ڈوگرا فوج نوں پہنچا کے تلاشیاں ، گرفتاریاں اتے جائیداداں نوں نزرِ اگّ کرن دے کاروائی کرواؤندے ۔

۱۰ । ہتھ وچّ پہنچن دے کجھ سماں تکّ ڈوگرا سپاہی اپنی راشن کھاندے رہے لیکن جدوں اوہناں دی بھنڈار ختم ہو گیا تاں پٹواریاں اتے ہور ادھیکاریاں دے دوارا مسلماناں توں وستواں کھاد جماں کرنا شروع کر دین ۔ اسدا طریقے دا ریا سی کہ سرکاری ادھیکاری ہندواں اتے سکھاں نوں نال رکھکے پنڈ وچّ جاندے جو مسلماناں توں سامان جماں کرکے زیادہ ترخود ہضم کر لیندے اتے فوج نوں اتلاہ دندے کہ مسلمان نہ کیول سامان دین توں منا ہن سگوں ڈوگرا فوج اتے سرکار نوں وی برا بھلاکہدے ہن ، جس اتے ڈوگرا سپاہی پنڈ والیاں توں زبردستی رہا سہارا ثواب وی کھوہ لے جاندے ۔ فوجی کینپاں دے آسپاس اتے آلے-دوآلے وچّ رہن والے مسلمان وشیش روپ توں بے حدّ پریشان سی ۔ ڈوگرا فوج دا ایہہ وی نویکلا شاہی آدیش سی کہ ہر مسلمان اپنی ادھی پاپکرن اتے گھاہ آپ لدّ کے فوجی کینپاں وچّ جماں کرائے گا ، نہیں تاں دیگرتمام گھاہ اتے پاپکرن ضبط کر لیا جاویگا ۔

۱۱ । ہتھ وچّ فوجی ناکا بندی دی وجا کرکے وپار وچّ رکاوٹ ہو گیا ۔ جس توں علاقہ وچّ وستواں کھاد دا پراپت مشکل ہندا جا رہا سی ۔ ہندو ویوپاری نے اس موقع نال لابھ چکنا شروع کر دتا اتے ڈوگرا فوج دے کھیتر وچّ پھیل کے مورچہ بند ہو جان دے بعد انھاننے مسلماناں توں منھ منگیا قیمتاں حاصل کرنی شروع کر دتی ۔ اتھے تکّ کہ لون پنج روپئے سیر وکری ہون لگا ۔ اس ترہاں مسلماناں دی زندگی ہور ایجیرن ہو گئی ۔ جدوں سردار محمد ابراہیم نوں ڈوگرا فوج دی ڈر اتے اتیاچار دے اوہناں کاروائی دا گیان تاں انھاننے اپنے چون کھیتر سدھنودی اتے باغ دے یاترا کیتی ۔ پاکستان دے پکھ وچّ تقریراں کیتی اتے لوکاں نوں ساہس بلند رکھن نوں کیہا ۔ اوہ منتری ہتھ دیوان بھیم سین نال وی ملے لیکن منتری نے انھاننوں دسیا کہ اوہ فوج دی اوہناں حملہ آور کاروائیاں نوں روکن دا ادھیکار نہیں رکھدا ۔ اکت اپنا ہتھ دی یاترا پوری کرکے ۱۵جون । ۱۹۴۷اِ نوں واپس شیرینگر چلے گئے ۔ کھیتر وچّ اوہناں دے دورے اتے بھاشناں کاپھوری نتیجہ ایہہ نکلیا کہ تہسیل سدھنودی اتے باغ وچّ دفعہ ۱۴۴نافذ کر دتا گیا ، سیماواں دی نگرانی سکھت کر دتی گئی اتے بے رحم کاروائیاں وچّ تیزی پیدا کر دتی گئی ۔ راج وچ جدوں مہاراجہ دا کانگرسی نیتاواں نال ملاقاتاں اتے اوہناں سمبھاوک پربھاو نوں راجنیتک پدھر اتے محسوس کیتے جان لگا تاں ۱۹جولائی । ۱۹۴۷اِ نوں جموں .اتے کشمیر مسلمان سمیلن دی مجلسِ ادھیکاری دا اتہاسک بیٹھک شیرینگر وچّ سردار محمد ابراہیم خان دی ریائیش گاہ تے ایوجت ہوئی ۔ جس وچّ ریاست دے پاکستان دے نال گٹھبندھن دا پرستاو پاس ہوئی ۔ مہاراجہ نے اس پرستاو دے ردامل وچّ کٹڑوادی اتے فرقہ بھگت ہندوجمئتاں خاص کر راشٹر ایہہ سیوک سنگھ نوں راج وچ مسلماناں دے خلاف زلمو ستم کرن دی کھلی آگیا دتی ۔ ہور برآں اک وشیش آرڈینینس دے دوارا چار ہزار ہندواں دے گھراں وچّ رائیفلاں پردان کیتی گئی ، مسلماناں دے اصلا رکھن اتے روک لگا دتی گئی اتے ڈوگرا سرکار نے جنتا نوں دباؤن لئی نچے لکھے وشیش آدیش وی جاری کیتے : ।

۱ । جنتا دے سبھ غیرکانونی ہتھیار بہک سرکار ضبط کر لئے جان ۔

۲ । پاکستان دے سیما توں جڑے ہوئے سبھ ریائیشی کھیتر خالی کرا لئی جان ۔

3 । ڈوگرا فوج نوں کنٹرول دتا گیا کہ وناش کاری گتیودھیاں دے شکّ وچّ اوہ کسے وی ویکتی نوں گولی دا نشانہ بنا سکدے ہن ۔

4 । ہتھ اتے میر پور وچّ مارشل لا لاگوُ کیتا گیا اتے اس اتے کاروائی دے بارے وچّ ڈوگرا فوج نوں کھیتر وچّ پھیلا دتا گیا ۔

ایہہ آدیش ملدے ہی ڈوگرا فوجی اتے اردھ سینک دستے نے ظلم اتے ہنشا دا بازار گرم کر دتا ۔ اوہ وکھ وکھ رننیتی توں مسلماناں نوں غصے وچّ کرنا چاہندے سن تاں کہ اوہناں دے خلاف فوجی کاروائی کرکے اوہناں کچل دتا جاوے اتے انھاننوں صوبے نال پلائن کرن تے مجبور کیتا جاوے ۔ اس پرکار دا اک گھٹنا پلندری دے ستھان اتے پیش آئیاجہاں اک ہندو سکھئک دا لورام نے کرآنِ پاک دے بارے وچّ اپمانجنک شبداں استعمال کیتے ، جس اتے سکول دے مسلمان ودیاردھیاں نے ورودھ ہور کی ایہہ خبر لوکاں تکّ پہنچائی ۔ اس اتے مسلماناں نے دفعہ ۱۴۴ دی النگھنا کردے ہوئے ورودھ جلوس کڈھیا اتے زبردست پردرشن کیتا ۔ سدھانک ادھیکاریاں نے دا لورام نوں تاں اتھوں تبدیل کر دتا مگر منتری ہتھ نے بلا وجہ دومسلمان ادھیاپکاں محمد ہنیپھ اتے مولوی سرفراز دے خلاف انوشاسنی کاروائی کیتی اتے انھاننوں گرپھتار کر لیا ۔ اسدے الٹ اگر مسلماناں توں نادئنستا روپ وچّ وی کوئی حرکت ہو جاندی تاں اس اتے سکھت سزادی جاندی ۔ اداہرن لئی جدوں پنڈ گوراہ وچّ کجھ ودیارتھیاں نے ہندواں دے مندر وچ مورتیاں نوں توڈ دتا سی تاں اس اتے ہندواں نے دھرم دے اپمان دا جھگڑا شروع کر دتا اتے اک اندولن چلائی ۔ سرکار نے گوراہ دے نمبردار فروز دھرم ادارے دے ودیاردھیاں مولوی محمد اکبر ، مولوی جان محمد ، مولوی محمد عزیز اتے ہور لوکاں اتے مقدمہ چلاکے اوہناں دو سال دی سجا دتی ۔ اوہناں وجہ توں مسلمان نوجواناں اتے پچھلا سینکاں وچّ ڈوگرا شاہی دے خلاف ہور نفرت ودھی اتے اوہ نہتھے ہتھو وی اوہناں اتے حملہ کرکے اوہناں توں ہتھیار چھیننے دے لئی تیارہو گئے ۔ مگر خان صاحب ہمیشہ اوہناں اجیہا کرن توں منا کردے رہے ۔ جتھے تکّ نوجواناں دے جوش وجزبے دا سنبندھ ہے تاں اتھے اک اتہاسک واقعہ دی چرچہ لانازروری ہے اتے اوہ ایہہ کہ آزاد کشمیر وچّ سبھ توں پہلے ۱۴اگست । ۱۹۴۷اِ نوں پلندری دے ستھان اتے پاکستانی جھنڈا لہراؤنا گیا ۔ ایہہ جھنڈا سردار شاہپال خان واسی ٹھلی متالم جماعت دہم نے اپنے ہور ودیارتھی ساتھیاں ، سردار محمد عظیم خان ( بارل ) سردار محمد اعظم خان ( پلندری ) سردار محمد مہر خان ( تھریڑ ) آدی دے نال جامہ مسجد پلندری دے مقابلے والا اک عمارت اتے لہرایا ۔ اس نوں سلامی دتی ۔ پاکستان دے پکھ وچّ نعرے لگائے ، پھر اک چھوٹی جلوس وی کڈھیا ، جلوس دے دوران ودیاردھیاں " " پاکستانزندا بعد " " , " " کشمیر بنیگا پاکستان " " دے نعرے لگاؤندے رہے

تہسیل باغ دے ستھان نیلا بٹ نوں ۲۳ اگست ۱۹۴۷اِ نوں دفعہ ۱۴۴ دی النگھنا کردے ہوئے اک جلسہ عامَ آیوجت ہویا ۔ کھیتر وچّ ڈوگرا فوج اتے سرکار دے ادھکاریاں دی درووہار ، ظلم اتے استبدادے خلاف بھاشن کرن والے نے واشگاف شبداں وچّ ورودھ ہور کی اپنے ادھیکار اتے جان اتے مال اتے مان دی سرکھیا دے لئی ہر پرکار دی قربانی دین دا پرگٹاوا کیتا ۔ بعد وچّ جلوس باغ ولّ روانہ ہویا لیکن ڈوگرا ادھیکاریاں نے باغ دے شہر دی سیما وچّ اکٹھ کرن دی پابندی کر دتی اس لئی اکٹھ شہری سیما توں تھوڑا باہر ہڈاباڑی دے ستھان اتے آیوجت ہویا ۔ اس وچّ بنی پساری توں ڈوگرا سینک کھچروں کئیاں وچوں اک دا نوائی گزر رہی سی کہ کجھ مجاہد نے اچانک اوہناں اتے گولی چلائی اتے کجھ کھچروں اتے سپاہیاں نوں ہلاک کر دتا ۔ جدوں ایہہ سوچنا باغ وچّ ڈوگرا فوج نوں ملی تاں انھاننے ہڈا باڑی دے اکٹھ اتے آپ دا آر ہتھیاراں نال اننھا دھند پھائرنگ شروع کر دتی ۔ جس توں اکٹھ وچّ بھگڈر مچّ گئی اتے لوکاں نے وڈی مشکل نال اپنی جاناں بچائیاں ۔ اسدے بعد ڈوگرا سینک نے علاقہ وچّ وڈے پیمانے اتے لٹّ کھسوٹ ، ماردھار ، گرفتاریاں اتے جائیداداں نوں جلان کے ناشروا کیتا ۔ اتے لوک جنگلاں وچ شرن لین اتے مجبور ہو گئے ۔ باغ وچّ رونما ہون والے گھٹنا اتے خان صاحب بہت پریشان ہوئے اتے انھاننے منتری ہتھ توں سکھت ورودھ کیتا ارا اس نوں سپشٹ کیتا کہ اگر باغ وچّ ایہہ ظلم اتے ستم دی کاروائی ترنت بند نہ کیتا گئی تاں سدھنودی دی جنتا وی اپنے بھین بھراواں تے کیتے گئے تشدد دی خلاف جوابی کاروائی کرن تے مجبور ہو جانگے اتے بھگوان جانن اسدا نتیجہ کی نکلے ۔ اس لئی منتری اکت نے سینک دی کھیتر توں واپسی اتے ہور کاروائی بند کرن دا آدیش دتا ۔

خان صاحب نوں ڈوگرا شاسکاں توں کافی سبندھ پیندا سی اتے اوہناں دی مانسکتا اتے پکھپات نال چنگی طرحاں واقف سن اتے ریاست دے لئی اوہ بہت فکر کرنا رہندے سن ۔ مہاراجہ دا پاکستان دے نال گٹھبندھن کرنا اک اسمبھو گلّ سی ۔ اس دی اک وڈی وجہ مسلماناں دی سطراں وچّ ایکتا دی کمی سی ۔ شیخ عبدلﷲ کانگرس دی کہل کے حمایت کردے سن ۔ اہنا دی راجنیتک اتے نجی اگوائی دے آدھار تے چودھری غلام عباس نے کشمیر چھڈّ دو دے اندولن دی پیروی وچّ سول نافرمانی دے اندولن جاری کرکے اپنے آپ نوں گرپھتار کر والیا ۔ مسلماناں دی کوئی علیحدہ راجنیتک رنگ منچ نہیں سی ۔ اوہناں حالاتاں وچّ مہاراجہ اتے پاکستان دے نال گٹھبندھن دا دباء کوئی طرف توں پیندا نظر نہیں آؤندا سی ، پھر مہاراجہ توں ایہہ انمید رکھنا کہ اوہ پاکستان دے نال گٹھبندھن کریگا کویں سنبھوَ ہوسکتاتھا ۔ گو راج وچ مسلماناں دی گنتی سی لیکن ایہہ گنتی دا راجنیتک دباء نہ دے برابر سی ۔ اہالیانِ صوبے دی بدقسمتی سی کہ شیخ عبدلﷲ نے کانگرسی نیتاواں دی چال وچّ آکے مسلماناں دی اکجٹتا نوں پار پار کیتا اتے اوہناں دے بھوکھ نوں ہنیرا بنایا ۔ مسلمان کانفرنس دا پھر توں ہیائ کیتا گیا سی لیکن چودھری غلام عباس اتے اوہناں دے ساتھیاں نوں اوہ ساروجنک پرسدھی حاصل نہ ہو سکی اتے نہ اوہ شکتی پیداہوئی جوکسی مسکیل سمیں وچّ کم آؤندا ۔ اوہناں نیتاواں دا نارا مہاراجہ دے ستا دے چھایا وچّ ذمہ داری والی پرنالی سرکار دے گٹھن دا سی اتے باہری روپ وچّ الہاکِ پاکستان دی گلّ کردے سی ۔ کجھ صوبے دی آزاد ستھتی دے سفنے وی ویکھ رہے سی ۔ پنجاب وچّ کتلیام دے شور شرابے شروع ہوچکے سی ۔ راج وچ وی مسلماناں نوں کھاتم کرن دے یوجنا بن چکے سن ۔ ہندواں نوں ہری سنگھ اتے ڈوگرا فوج دی پوری حمایت حاصل سی ۔ چودھری غلام عباس نوں سبھ توں وڈا آگوُ نے جیل جان توں روکیا مگر اوہ ایہہ خیال وچّ کہ شیخ عبدلﷲ راجنیتک میدان مارلے گا جیل چلے گئے ۔ پھر دیش دی اگوائی دے لئی کوئی پائے دا نیتا نہ رہا ۔

خان صاحب فوجی سی اوہ راجنیتی نوں وی فوجی نوکتے نظر توں ویکھدے سی ۔ ریاست دے باقی وبھاگاں نال راجنیتک حلات توں اوہ نراش ہوکے اپنے آپ کھیتر دی فوجی سنگٹھن دی طرف سپنرک ہوئے ۔ اوہناں دے کول ہزاراں پچھلے سکھلائی پراپت اتے تجربے کار فوجی موجود سن ، جو جنونّ آزادی توں بہت خوش سی ۔ اوہ لڑائی ( دوسرا ) وچّ وڈے مارکاں وچّ حصہ لے چکے سن اتے اوہناں دے دل وچّ کسے سرکار اتے شاسک دا زرؤبھی ڈر نہیں سی ۔ دوجے پاسے انھاننوں صوبے دی پاکستان دے نال گٹھبندھن دی سکھت تڑپن سی ۔ اسدے لئی اوہ مرن مارن اتے تیار سی ۔ ہندوہکمراناں نال اوہناں نوں نفرت سی ۔ اوہناں دے باپ دادیاں وڈیرے اتے گلاب سنگھ نے جو ظلم ڈہائے سی اوہناں دی یاد اوہناں بدلے لین اتے مجبور کر رہی سی ۔ اجیہے حالات خان صاحب نوں چپّ بیٹھے رہن دے بجائے مکھ بھومکا ادا کرن اتے مجبور کر رہے سی ۔ اوہ لگاتار اپنے رفکائ توں سلاہ کردے اتے اﷲ تالای توں سیدھ اتے امدادِ الوکک دی دعاواں منگدے ۔ فوجی اتے دوجے نوجواناں دی ایہہ حالت سی کہ اوہ خالی ہتھ ڈوگرا فوج دے کینپاں اتے پوسٹ اتے حملہ کرے ، ہتھیار چھیننے اتے انھاننوں تہ تلوار کرن اتے تیار سی ۔ کئی موقعے اتے نوجواناں نے اجیہا کرن دا کارجکرم وی نردھارت کر لیاتھا ، مگر خان صاحب نے انھاننوں اجیہا کرن توں روکیا اتے ہمیشہ ایہی سمجھاؤنا کیتی کہ گپت روپ وچّ فوجی طرحاں دی سنگٹھن بناؤ ، اصلا پردان ہون تکّ اپنے جذبات قابو وچّ رکنا ۔ وقت آؤن اتے میدان وچّ کدنے دا آدیش دیاجائے گا اس طرحاں سمجھیا بجھیا ہویا کر اوہناں دے جوس نوں ٹھنڈا کردے رہے ۔

اس دے نال نال اوہ سردار غلام نبی تحصیلدار دے دوارا ہتھ نوں وار وار تنبہیا کردے رہے کہ ہنسا دا سلسلہ بند کیتا جاوے اتے سینک نوں قابو وچّ رکھاجائے ۔ انھاننے اگھے ہندواں نوں وی کیہا کہ مسلمان تاں ختم ہو جانگے لیکن توں لوک وی نہیں بچّ سکینگا ۔ اس لئی بدھی جیوی دا تقاضہ ایہی ہے کہ اپنی سرکار نوں کہو کہ مسلماناں اتے ظلم اتے ستم دا سلسلہ بند کرو ۔ اس وچّ ایہہ خبر دی وی پشٹی ہوئی کہ راشٹر ایہہ سیوک سنگھ نے اپنا مکھ دفتر امرنتسر دے جموں تبدیل کر لیا ہے اتے ہندوآبادی نوں ہتھیاربند کیتا جا رہا ہے ۔ ہتھ وچّ وی ہندواں نوں ہتھیاربند کرن دی پکی سوچنا مل رہیاں سن ۔ اوہناں حالات دے دھیان وچ ہتھ دے پچھلے فوجی ادھکاریاں دی گپت ملاقاتاں شروع ہو گئی ۔ سبھ ادھیکاری اتے ہور بزرگاں ہتھیاربند لگاتار کوشش نوں چھیتی توں چھیتی شروع کرن دے پکھ وچّ سن اتے خان صاحب اتے ترنت فیصلہ کرن دا دباء ودھ رہا سی ، لیکن انھاننوں سچائی حالَ توں جان-پچھان سی اتے اتہاس دے کوڑی انوبھوَ وی اوہناں دے دھیان وچ سی اس لئی اوہ جنتا نوں بناں تیاری دے ڈوگرا فوجی شکتی دی بھینٹ نہیں چڑاؤنا چاہندے سی ۔ اوہ جاندے سن کہ کھیتر دا چون نیتا شیرینگر وچّ پابند ہے ۔ چارے طرف ڈوگرا سینک پھیلی ہوئی ہے اتے لوکاں توں ہتھیار جماں کر رہی ہے ۔ ادھر پاکستان نوں مارزِ وجود وچّ آؤندے ہی بے انت سمسیا اتے مصیبتاں دا سامنا کرنا پے رہا ہے ۔ اوہ جلدبازی دے کدے پکھ وچّ نہیں سن ۔ ہلانکِ اپنے رفکائ توں صلاحَ مشورے دے بعد ہتھیاربند لڑائی دا فیصلہ کر چکے سی ۔ جسدے لئی فوجی سنگٹھن اتے اصلا بندی دے لئی تیاریاں تیز کر دتی گئی سی ۔ پولیس اتے سینک سبھ اگھے لوکاں دی نگرانی کر رہی سی ۔ خان صاحب نے سبھ نوں ہدایت دتی کہ اگلے بجائے ساموہک روپ وچّ ملن ملن دے ، ویکتی گت سمپرک قایم رکھو اتے ہتھیاربند لڑائی دے پروگرام نوں گپت رکھیا جاوے ۔ خان صاحب نے انھاننوں ایہہ وی نردیش دتا کہ کسے نوں گرپھتاری نہیں دینی چاہیدی ہے ۔ چانچا سردار فروز علی خان ، سبیدار ادھیکاری خان ( منگ ) سبیدار بوستان خان ( نڑ ) سبیدار مستان خان ( رہاڑا ) سبیدار بارو خان ( تھریڑ ) اتے درجناں دی گنتی وچّ ہور فوجی ادھیکاری راولپنڈی چلے گئے ۔ انھاننے پیرس ہوٹل وچّ وس گئے ، جس نوں مولانا غلام حیدر جنڈا لوی چلاؤدے سی ۔ ایہہ کیندر توں انھاننے چندہ دی پورتی اتے اصلا خریدن دی مہم شروع کیتی ۔

ستمبر ۱۹۴۷اِ وچّ منتری ہتھ نے وی اک آرڈر دے دوارا جنتا نوں سبھ لائسنس جیتو ہتھیار یعنی رائیفلاں ، توڑے دار بندوقاں ، پستول ، کلہاڑیاں ، تبرآں ، چھرے ، برچھیاں اتے چار انچ توں لمبے چاقو تکّ تھانیاں وچّ جماں کرواؤن تے مجبور کیتا ۔ راجا ہتھ دے اس آدیش دے خلاف پلندری وچّ وی بہت پرتیکرآ ہویا ۔ خان صاحب نے اک بیٹھک بلائی جس وچّ ہتھیار جماں کرن دے بارے وچّ غور اتے دھیان کیتا گیا ۔ اکثر زندہ دل مجاہد ہتھیار جماں کرن دے ورودھی سی ۔ خان صاحب نے انھاننوں سجھاء دیاکا اصلا ضرور جماں کرایا جاوے لیکن اس دی رفتار نہایت ہی سست رکھی جاوے ۔ پہلے گھٹیا اتے بے کار ہتھیار جماں کرائے جان تانکِ ڈوگروں نوں لوک توں سہیوگ دا وشواس دلائاجائے ۔ اتے سانوں ہور ہتھیار پراپت کرن دا سماں وی اپلبدھ ہو سکے ۔ اس لئی سمیں توں پہلاں ٹکراء توں بچن دے لئی خان صاحب دے سجھاء اتے یوجنا نوں اپناؤن تے سہمتی ہوئی ۔ خان صاحب دی اپنے ہتھ توں لکھی ہوئی اک دستاویز دے انوسار انھاننے ۱۹۴۶اِ وچّ حضرت سبھ توں وڈا آگوُ توں دلی وچّ ملاقات کیتی سی اتے انھاننوں ہتھ دے حلات توں جانو کیتا سی ۔ جس اتے حضرت سبھ توں وڈا آگوُ نے کیہا سی کہ ہتھیاربند جدو جہد کیتی معاملے وچّ اوہ سہائتا دینگے ۔ اس لئی خان صاحب نے حضرت سبھ توں وڈا آگوُ اتے پردھانمنتری پاکستان نوں تاراں وی دین اتے ڈوگرا سینک ایکشن دی تباہ کماں توں جنتا نوں بچاؤن دی بینتی کیتی ۔

। ۱۹۴۷اِ وچّ جدوں جہاد دا سماں آیا تاں ہتھ وچّ اسدی اگوائی وی خان صاحب نے کیتی ۔ اہنا نے بڑی پردیداری توں پہلاں زیرِ زمین اندولن نوں چلایا اتے لوکاں نوں جلدبازی نال روکے رکھیا جہاد دے بارے وچّ کیپٹن حسین خان نے خان صاحب توں کئی ملاقاتاں دی ۔ اکت بلا دے ہرئت پسند اتے نڈر مجاہد سن اتے ڈوگروں توں نپٹنے ہون دے لئی بے چین سن ، مگر خان صاحب نے انھاننوں وی جلدبازی نال روکے رکھیا اتے گپت تیاری کرن دی سمجھاؤنا دی ۔ اس لئی کیپٹن حسین خان اتے ہور فوجی ادھیکاریاں اتے بزرگاں نے بڑی تندہی توں جہاد دی تیاری شروع کر دتی ۔ سبھ توں وڈی سمسیا ہتھیاراں دی پورتی دا سی ۔ اس دوران سدھنودی دے کجھ جوشیلے نوجواناں نے دو تھان ( نزدکھائی شکایت ۔ راولاکوٹ ) دے ستھان اتے ڈوگرا سینک دا نوائی اتے حملہ کر دتا ۔ سینک دی جوابی کاروائی توں کئی جوان شہید اتے زخمی ہوئے اس جھڑپّ دے بعد ڈوگرا سینک ہرکتّ وچّ آ گیا اتے اس علاقہ وچّ وی باغ دی طرحاں دا بھیانک ڈرامہ دہراؤن شروع کر دتا ۔ خان صاحب ایہہ بے وقت مٹھبھیڑ توں سکھت پریشان ہوئے کیونکہ اس وکت تکّ مقابلہ دے لئی بلکلّ تیاری نہیں سی اتے سینک نوں جنتا نوں کچلن دا موقع پردان کیتا گیا سی ۔ سرکار نے اس گھٹنا دا ذمہ دار کیپٹن حسین خان نوں ٹھہرایا اتے اوہناں دے گرپھتاری وارنٹ جاری کیتا ۔ اس دی خبر ہندے ہی اوہ خان صاحب دے کول رات دے سمے پلندری پجے ۔ خان صاحب اوہناں توں دو تھان دے واقعہ اتے سکھت ناراض ہوئے ۔ کیپٹن حسین خان نے اوہناں وشواس دوایا کہ ایہہ کاروائی اسدے گیان دے بناں کیتی گئی سی ۔ ہلے دوناں رات بھر حالات اتے سوچ اتے وچار کردے رہے ۔ خان صاحب چاہندے سی کہ کسے طرحاں کیپٹن حسین خان دے گرپھتاری وارنٹ واپس کرائے جان ورنہ زیرزمین جہاد دی تیاری پربھاوت ہون دا سندیہ سی ۔ اس لئی انھاننے سردار غلام نبی تحصیلدار سدھنودی ، جووزیر ہتھ دا اک بھروسے یوگ ادھیکاری سی ، دی وساطت توں منتری ہتھ نوں وشواس دوایا کہ کیپٹن حسین خان کسے اجیہی ہرکتّ وچّ شامل نہیں ہے جو سرکار دے لئی وجہ خطرہ ہواورآئیندا وی اجیہے حلّ نال پرے رہے گا ۔ منتری ہتھ نے کیپٹن حسین خان دے وارنٹ واپس لین دا آدیش دتا ۔ نال ہی نردیش دتا کہ اوہ اپنے کھیتر وچّ واپس جاکے شانتی بحال کرائے ۔

کجھ سمیں بعد منتری ہتھ نے خان صاحب نوں سوچنا بھیجی کہ ہ ہجیرا وچّ حالات اتے وچار اتے دھیان کرن لئی کھیتر دے پرتیندھآں خاص نوں فوجی ادھکاریاں دی اک بیٹھک آجوجت کرنا چاہیدا ہے ۔ اتے اس بیٹھک وچّ سبھ ادھکاریاں نوں آنا چاہیدا ہے ۔ خان صاحب نے اپنے رفکائ توں سلاہ کیتا کہ کی ایہہ بیٹھک وچّ بھاگ لیا جاوے آنا ۔ کجھ لوکاں نوں سندیہ سی کہ شاید اس بہانے ڈوگرا سرکار چونویں چونویں فوجی ادھکاریاں نوں گرپھتار چاہندی ہے اس لئی ایہہ فیصلہ ہویا کہ کیول منتری ہتھ دے بائتماد لوک ہی اس بیٹھک وچّ شامل ہون اتے واپسی اتے ستھتی توں آگاہکرآں اس لئی منتری نوں جواب بھیجیا گیا کہ جو ادھیکاری اتے بزرگاں بیٹھک وچّ شامل ہو رہے ہن اوہ ساڈے ہی پرتندھی ہن ۔ اوہ جو فیصلہ کرو گے اسیں اس دی پابندی کرنگے ۔ اس طرحاں اجیہے سبھ ادھیکاریاں اتے بزرگاں نے اس بیٹھک وچّ شامل نہ کیتا جنہاں نوں سرکار گرپھتار کر سکدی سی ۔ چھیتی ہی سرکار نوں کیپٹن حسین خان دی کاروائیاں دی پھر سماچار پہنچناں شروع ہوئیاں اتے جدوں اہنا نے اپنے لائسنس ہور ہتھیار جماں کرن توں انکار کیتا تاں اوہناں دے پھر گرپھتاری وارنٹ جاری کیتا گئے ۔ انھاننوں خان صاحب دے نردیش سی کہ پھر گرپھتاری وارنٹ جاری ہون دی حالت وچّ اوہ پاکستان جان دے لئی تیاری کرکے آؤن ۔ اس لئی اکت گھر توں کجھ جماں سدا پونجی لے کے سدھے پلندری خان صاحب دے کول پجے ۔ خان صاحب نے کجھ رقم انھاننوں اپنے کول توں وی دتی اتے ترنت پاکستان چلے جانے اتے نچے لکھے آدھار اتے جہاد دی تیاری اتے ہتھیار پراپت کرن دی نردیش دتا : ।

۱ । صوبے ہتھ نال سبندھ روکھن والے سبھ سینکاں نوں حلات توں جانو کرن اتے اوہناں پریرنا دین کہ اوہ جتھے تکّ سنبھوَ ہو سکے ماا اپنے ہتھیاراں دے وکھرے رستیاں توں ہتھ وچّ داخل ہو جان اتے اگر خود نہیں آ سکدے تاں ہتھیاراں دی پورتی وچّ مدد کرن ۔

۲ । پشتو بھاشا جانن والے لوکاں دے وفد پٹھاناں دے کول بھیجن اتے انھاننوں کشمیر دے حلات توں جانو کرن ۔ اتے اوہناں توں ہتھیار پراپت کرن دے علاوہ اوہناں جہادِ کشمیر وچّ بھاگیداری دی پریرنا دین ۔

3 । جو ہتھیار آپ خریدے جان آکسی ہور سادھناں توں حاصل ہاں اوہناں دے نوں ترنت اپنی علاقہ وچّ بھیجن توں پہلاں نال لگدے کھیتر پاکستان وچّ آزادئی کشمیر دے اک کیندر قایم کرکے اتھے رکھاجائے ۔ جتھے مجاہدین نوں جماں کیتا جاوے اتے انھاننوں ہتھیاربند کرکے مزپھر وسے ، میرپور ، اتے ہتھ وچّ بھیجیا جاوے ۔ اس طرحاں وکھ وکھ مورچیاں تے ڈوگرا فوج کھنڈیا ہویا ہو جاوے گی اتے مسلماناں دی جت نشچت ہو جاوے گی ۔

خان صاحب نے کھیتر دا بلّ دے کجھ وشیش لوکاں نوں سمپرک قایم کر رکھیا سی جو مجاہدین نوں ندی جہلم دے آر- لے جاندے سی گپت ڈاک وی ایہناں دے دوارا پجدی سی ۔ اوہناں وچّ سبھ توں پرمکھ اتے ماہر تیراک میر عالم پتر نوردین ( واسی پانا ) سی ۔ اوہ چھ چھن وچّ دکانداری کردا سی مگر اس دا گھر ندی جہلم دے کنارے ستھت سی ۔ میر عالم نوں خان صاحب نے نردیش دے رکھی سی کہ اوہناں دی طرف توں مکررکردا ویکتیاں پنجاڑ وچّ سبیدار خوش حال خان ( ستی ) دے کول ڈاک لے جائاکرآں گے اوہناں ندی آر پار لے جانا اسدے ذمےّ ہووےگا ۔ ڈاک لیاؤن اتے لے جان اتے صوفی محمد شیر خان اتے دفادار ہدایت دین والا علی خان ( چھ چھن ) نیوکت سی ۔ خان صاحب دی اک بہت ہی وفادار ورکر قربان وی اس نازک دور وچّ اہنا دی ہدایت اتے مہتوپورن ذمہ داری ادا کردا رہا ۔ خان صاحب نے کیپٹن حسین خان نوں قربان دے نال ہی پانا بھیجیا سی ۔ کجھ دن اس توں پہلاں سردار منشی فروز علی خان نوں وی اسی طرحاں ندی پار کرائے گئے سن ، جسدے بعد پانا والیاں دی ڈوگرا فوجی سکھت نگرانی کر رہے سی ۔ اسدے باو جود میر عالم نے دن دے وقت کیپٹن حسین خان نوں اک سرکھات ستھان توں ندی پار کروایا ۔ اوہ پہلے اوہناں دا بیگ جس وچّ ہتھیار خریدن دے لئی پیسے سی اتے پستول سی ندی دے پار لے گیا ، پھر اوہناں نوں پار چڑایا ۔ پار پہنچکے کیپٹن حسین خان نے میرا عالم نوں انعام دین دی نوں شس کیتی لیکن اسنے انعام لین توں انکار کیتا ۔ اہنا نے میرآلم دا پتہ اپنی ڈائری وچّ نوٹ ہور کی وعدہ کیتا کہ ہتھ جت کرن دے بعد اس نوں اک مرباا دھرتی ہور اک رائپھل پردان کیتا جاوے گی ۔ اس ترہاں کیپٹن حسین خان نے راولپنڈی پہنچکے خان صاحب دے وانگ نردیش کاروائی شروع کیتی ۔

سردار محمد ابراہیم خان سری نگر کی حدود میں پابند تھے جب پونچھ کے حالات بہت زیادہ دگر گوں ہوئے اور وہاں ان کی گرفتاری یقینی ہوگئی تو وہ ایک کار کے ذریعے ۲۵ اگست ۱۹۴۷ء کو ایبٹ آباد پہنچنے میں کامیاب ہوگئے اور ۲۸ اگست کو قائداعظم سے ملاقات کی غرض سے لاہور گئے، لیکن ملاقات کرنے میں کامیاب نہ ہوئے۔ایک ہفتہ بعد وہ مری چلے آئے اور وہاں اپنا مستقل مرکز قائم کرکے کشمیر کو آزاد کرانے کے لئے جہاد کی تیاری شروع کی۔مری میں سردار محمد ابراہیم خان نے ایک خفیہ اجلاس بلایا جس میں کیپٹن حسین خان (کالاکوٹ) کیپٹن بوستان خان، مولانا غلام حیدر (جنڈالوی) مولانا میرعالم خان، سردار عبدالقیوم خان اور دیگر کئی فوجی اور سیاسی رہنما شامل ہوئے اور یہ فیصلہ ہوا کہ سوائے جہاد کے اور کوئی راستہ نہیں ہے۔چنانچہ ہتھیار حاصل کرنے اور علاقہ میں پہنچانے پر غور و خوض ہوا اور پورا منصوبہ مرتب کیا گیا۔ اسی اجلاس میں کشمیر کی جنگِ آزادی کو تین حصوں میں تقیسم کیاگیا، جنہیں تین سیکٹر کہاجاسکتا ہے۔ سیکٹر نمبر ۱ کو مظفر آباد سے گلگت تک شمار کیاگیا۔ سیکٹر نمبر۲ کی حدود کو ہالہ سے میرپور تک رکھی گئی اور سیکٹر نمبر ۳ کو میرپور سے سیالکوٹ تک قائم کیا گیا۔ سیکٹر نمبر ۴ کو مزید تین سب سیکٹروں میں تقیسم کیاگیا اور ہر ایک کا ایک کمانڈر بھی مقرر کیاگیا۔ پہلے سب سیکٹر کی حدود دریائے جہلم کے ساحل سے لے کر دیگوار (نزدپونچھ) تک مقرر کی گئیں اور اس کی قیادت سردار عبدالقیوم خان کو سونپی گئی۔دوسرا سب سیکٹر راولاکوٹ تھا جس کی حدوددریائے جہلم کے ساحل سے لے کر پونچھ شہر تک رکھی گئیں اور حد فاصل نالہ ماہل و نالہ گوں کا درمیانی علاقہ قرار دیاگیا۔اس سب سیکٹر کی قیادت کیپٹن حسین خان کو سونپی گئی۔ تیسرا سب سیکٹر پلندری کا تھا جس کی قیادت بابائے قوم کرنل خان محمد خان کو دی گئی اور اس کی حدود آزاد پتن سے لے کر پونچھ تک رکھی گئی۔

مری دی بیٹھک دے بعد کیپٹن بوستان خان ( نڑ ) , کیپٹن بوستان خان ( رہاڑا ) سبیدار ادھیکاری خان ( منگ ) اتے اوہناں دے ساتھی ہتھیار لے کے اپنے اپنے کھیتر وچّ داخل ہو گئے ۔ کیپٹن حسین خان اتے اوہناں دے ساتھی وی ہتھیار چھیتی توں چھیتی کھیتر وچّ پہنچ دی کوشش وچّ سن ۔ اوہ اپنے کجھ ساتھیاں دے نال کجھ رائیفلاں ندی جہلم دے کنارے مونڈا کستک لیائے ۔ جتھوں پانا والیاں نے ایہہ رائیفلاں ندی دے پار کرن ۔ کشتیاں تاں ڈوگرا سینک نے تباہ کر دتیاں سن ، اس لئی ایہہ ہتھیار شینا اتے رکھ کے آلکڑی دے گٹھے بناکے ندی پار کرائے جاندے سن ۔ اجیہا کردے ہوئے دسّ رائیفلاں ندی وچّ وگ گئے جو اس سمیں دے حلات دے انوسار مجاہدین لئی اک بہت وڈا نقصان سی ۔ جو ہتھیار دریا پار کرائے گئے اوہ پانا پنڈ دے جنگل وچّ رکھے گئے اتے ماسٹر شاہ نواج نوں اوہناں دی ونڈ اتے نیوکت کیتا گیا ۔ پانا والیاں اتے رائیفلاں لیاؤن اتے ونڈ کرن اتے ڈوگرا سینک نے جو اتیاچار ڈہائے اوہ اک الگّ جانکاری دے مجبور ہن ۔ ہلے جو ہتھیار کیپٹن حسین خان نے بھیجے اوہناں نوں دریا پار کراؤن اتے اوہناں دی ونڈ دا پورا پربندھ خان صاحب نے کیتا ۔ جدوں کجھ ہتھیار حاصل ہو گئے تاں انھاننے اپنے بھروسے یوگ کرمچاریاں نوں نردیش دتی کہ ہر اک گھر وچّ اک من آٹا تیار ہون چاہیدا ہے تانکِ جہاد ارمبھ ہندے ہی مجاہدین نوں راشن مہیاکیاجسکے ۔ اپنی مدد تہاڈی جو اندولن انھاننے سالاں پہلے مٹھی آٹا سکیم توں شروع کیتا سی ہن اس دا انتم پریکھیا ایہہ جہاد دے دوران ہونا سی ۔ خان صاحب دی اس نردیش تے عورتاں نے ودھ چڑھ کے بھاگ لیا ۔ اہنا نے اپنی ڈائری وچّ اس بارے وچّ لیکھ کیتا ہے کہ " " نمبردار منگیر خان پتر سردار حیدر خان دیش سدھن واسی دھینگڑاں دی پتنی نے پہلی اکتوبر ۔ ۱۹۴۷اِ نوں اک من کنک آپ پیس کے کھانا تیار کرکے دربار اتے تیراکاں دے لئی پہنچایا اتے اتھے توں رائیفلاں چکّ کے اپنے گھر تکّ جو ادھا میل چڑائی اتے سی ، لاوندی رہی ۔ اس عورت دی جنی وی پرشنسا کیتی جاوے گھٹّ ہے ۔ " " کمال دی گلّ ایہہ سی کہ خان صاحب جہاد دی تیاری وچّ پوری طرحاں نال واست سی اتے ڈوگرا سرکار اہنا دی نگرانی وی کر رہی سی لیکن اوہناں دی کوئی سکیم دے ڈوگرا سرکار آفوج نوں پتہ نہ چل سکیا ۔ جہاد آزادئی کشمیر دے شروعات کارجکرم دے انوسار اکتوبر۱۹۴۷اِ دے دوجے ہفتے شاید 8 اکتوبر ۔ ۱۹۴۷اِ نوں شروع ہونا سی استوں پہلاں وکھ وکھ تھانواں تے ہتھیار وامنیشن پہنچ کاکام پوری کیتی جؤتاتھا ۔ انھے وڈے کھیتر وچّ مجاہد سنگٹھناں دے کول ٹیلیفون اتے وائرلیسّ دا کوئی پرنالی نہ تہا اتے آؤن جان دے عامَ رستیاں دی وی ڈوگروں نے ناکا بندی کیتی ہوئی سی ۔ اس لئی اوہناں دے نیتا جو جہادِ آزادی دی تیاری وچّ راولپنڈی اتے ہور تھانواں تے سرگرمِ عمل سی ، تہہ سدا پروگرام دی جانکاری مجاہد تکّ نہیں پہنچسکے ، اس لئی تھوڑھے بہت ہتھیاراں دی پورتی دے نال ہی کھیتر دے مجاہدین وچّ دھارمک لڑائی دی شروعات دا جوش ودھ گیا اتے اکتوبر دے شروع ہی توں سگوں کئی تھانواں تے تاں ستمبر ۔ ۱۹۴۷اِ دے آواخر وچّ ہی ڈوگرا پوسٹ اتے پکٹاں اتے مجاہدین نے حملے شروع کر دتے سن ، لیکن عامَ طور تے آزاد کھیتر وچّ جہاد دی شروات اکتوبر دے پہلے ہفتے وچّ شروع ہویا ۔

تہسیل سدھنودی وچّ لڑائی دا شروعات ۲ اکتوبر نوں لچھمن پتن ( مجودا آزاد پتن ) دے ستھان نال ہویا ، جتھے اتے کیپٹن حسین خان شہید دے زیرِ نردیش راجا دانی دلیر اتے اوہناں دے کجھ ساتھیاں نے اس وقت ڈوگرا فوج تے فائر کھولھیا ، جدوں اوہ تیل چھڑک کے پل نوں جلان کر رہے سی ۔ راجا دانی دلیر اتے اسدی پارٹی دے پھائرنگ نال پل تے تہہ ڈوگرا فوج دا ہتھا ڈر زندہ ہو گیا اتے ایہہ وچار کردے ہوئے کہ اوہناں اتے بہت بڑاہملا شروع ہو گیا ہے ، پلندری اپنے کمپنی ہیڈ کواٹر دی طرف بھجّ کھڑے ہوئے ۔ اوہ رات نوں گھبراہٹ اتے سکھت گھبراہٹ دی حالت وچّ پلندری پہنچے اتے اتھے دے ڈوگرا کمانڈر نوں کتھت لشکر دے پلّ اتے حملہ اتے پلندری دی طرف تیزی نال ترقی دی خبر دتی ۔ ڈوگرا فوجی کھیتر دے پچھلے سینکاں دی جنگی مہارت اتے زجبے توں پہلاں ہی واقف سن اوہ ایہہ خبر سندے ہی پلندری خالی کرکے تراڑ کلّ دی طرف بھجّ کھڑے ہوئے ، پر جان توں پہلاں ہتھیاراں دا اوہ بھنڈار بارود نال تیاہ کر دتا جو انھاننے لوکاں نوں جماں کیتا ہویا سی ۔

منگ وچّ دھارمک لڑائی ۔ ۴اکتوبر نوں شروع ہویا ۔ اتھے ڈوگرا فوج دی شاندار سکھلائی پراپت اتے آدھونک ہتھیاراں نال ہتھیاربند فوج موجود سی ۔ مجاہدین دے کول ہتھیار نہ دے برابر سی پر اوہ اکجٹتا ، حوصلہ اتے قربانی دے زجبے توں بہت خوش سی ۔ انھاننے دشمن اتے لگاتار دباء رکھیا ۔ ایہہ ڈھنگ ، طریقہ فلسروپ ڈوگرا فوج دی قمر توڑن وچّ کارگر ثابت ہویا اتے اوہ بھجّ نکلی ۔ ایہہ مورچہ دی جت دا سحر سبیدار محمد ادھیکاری ( سینک کراس ) شہید اتے اوہناں دے جانساراں دے سر ہے ، جنہا نے اپنی جاناں دی بھیٹ پیش کرکے ڈوگروں توں اپنے وڈیرے تے کیتے گئے ، ظالم دا بدلہ چکھایا اتے اگے نسلاں لئی اک چرستھائی مثال ستھاپت کیتی منگ دی جت دے بعد شیر خان شہید دی سکھشیئت پرمکھ ہوئی ۔ اوہناں دی فکیدالمسال اتے دلیرانا اگواہی دے ساہمنے ڈوگرا فوج رکّ نہ سکی اتے دم دبا کے ہتھ دے گھیرے وچّ جاگہسی ۔ اہنا دی پچھے سمرتھن دے لئی ہندوستانی فوج راج وچ داخل ہو گئی اتے راولاکوٹ اتے ہور کھوئے ہوئے کھیتراں اتے قبجہ کرن لئی ترقی شروع کد دتی ۔ کیپٹن شیر خان نے تیتری نوٹ چھجا دے کھیتر وچّ نہ کیول اہنا دی ترقی نوں روکیا سگوں اوہناں نوں پچھے ہون اتے مجبور کیتا اتے اسدا رروائی وچّ اپنی پاک سرزمین نوں اپنے خون توں سینچدے ہوئے جام شہادت کھان کیتا ۔ انھاننے سجات دے اوہ جوہر وکھائی جس دا دشمن وی سویکار کردے رہے ۔

اس وچّ خان صاحب نوں کیپٹن حسین خان دا سنیہا محمد اسلم خان اتے سیید محمد خان پتر نواب خان دے دوارا پراپت ہویا کہ 5 । 6 اکتوبر ۔ ۱۹۴۷اِ نوں پل لچھمن پتن ( مجودا آزاد پتن ) اتے حملہ ہووےگا ۔ آپ پلندری چھڈّ دیو ورنہ ڈوگرے آپ نوں ماردآں گے آگرفتار کر لینگے ۔ ایہہ سنیہا ملدے ہی اوہ کھیتر وچّ شانتی اتے آمان دی ستھتی پا پتہ لگاؤن دے بہانے پلندری توں نمب چلے گئے ۔ اتھے پہنچ کے اوہناں پتہ چلیا کہ کجھ ہتھیار چھ چھن پہنچ چکے ہن ۔ دوجے دن اوہناں آزاد پتن اتے حملے اتے پلندری توں ڈوگرا فوج دے بھجن دی خبر ملی تاں وہواپس پلندری آئے اتے ۔ ۶اکتوبر نوں اک بہت وڈا اکٹھ آجوجت کیتا ، جس وچّ انھاننے اک دلچسپ بھاشن دتا اتے لوکاں نوں دسیا کہ راجا ہتھ اتے مہاراجہ کشمیر نوں لکھ سمجھاؤنا مگر انھاننے دانمشندی دا ثبوت نہ دتا ۔ دیش زندگی اتے موت دی کشمکش وچّ سی جواب جہاد وچّ کود پئی ہے ، اس لئی ہر آدمی اتے کتے ہوئے ، بچیاں ، جوانا اتے بڈھیاں نوں قربانی ہوویگی ۔ سبھ قمر بیغ ہوکے لڑائی وچّ کود پین اتے ستھرتاں توں لڑائی کرن ۔ انشا اﷲ سانوں سفل ہونگے ۔ کیونکہ اسیں ادھیکار اتے ہاں اتے اﷲ تالای ادھیکار دا ساتھ دندا ہے ۔ 7 اکتوبر نوں انھاننے پلندری وچّ وارکونسل بنا دتی ۔ وار کونسل دے نگران خان صاحب سن ، اتے راشٹرپتی کرنل شیر احمد خان ( نمب پیپڑیاں ) اتے لیپھٹنینٹ جلال خان ( دھاردرچھ ) اتے لے کرم داد خان ( پراہ ) شامل سی ۔ ایہہ وار پریشد نے مجاہد نوں جدھیبند کرکے یونٹاں بنا دیو ، اوہناں نوں اصلا پردھان کیتی اتے وبھنّ مورچیاں تے بھیجیا ۔ اس وکت سول سرکار دا کوئی نام اتے نشان تکّ نہیں سی ۔ سردار محمد ابراہیم دی کرانتی وادی سرکار دا اعلان ۔ ۲۴اکتوبر نوں ہویا اتے اس نوَ-جمیاں کرانتی وادی سرکار نوں بے سروسامانی دی حالت وچّ اپنے آپ نوں جدھیبند کرن وچّ کافی وقت لگا ۔ اس سمیں وچّ ایہی وار پریشد سول پربندھن وڈے احسن طریقے نال چلاؤندی رہی اتے آزاد فوجی ہیڈ کواٹر قایم ہون تکّ اسی وار کونسل دے آدیش دے تحت پلندری اتے ہور تھانواں تے سول پربندھن بحال کیتا گیا ۔ پلندری تھانا اتے قبجہ کیپٹن محمد اکبر نے کیتا سی ، اس لئی اوہناں تھانے دا انچارج بنایا گیا ۔ سردار جہانداد خان نے رفیق پٹھان اتے ہور کجھ لوکاں دے نال تہسیل اتے قبجہ کیتا ۔ انھاننوں ایڈمنسٹریٹر پلندری تینات کیتا گیا ۔ پلندری تہسیل اتے قبجہ کردے سمیں اتھوں اک سکھ سپاہی بھجّ نکلیا ۔ رفیق پٹھان نے اس دی پچھا ہور کی اسنوں نمب دے ستھان اتے گولی دا نشانہ بنایا ۔

جہاد دے ایہہ شرواتی دن خان صاحب اتے اوہناں دے رفکائ دے لئی نہایت کٹھن سی ۔ جہاد شروع تاں ہو گیا سی اتے اﷲ تالای نے پراپتیاں نال وی سنمان دتا ، پر اک جدھیبند سکھلائی پراپت اتے آدھونک ہتھیاراں نال لیس دشمن توں پورے کھیتر نوں نہتھے ہتھو آزاد کراؤنا مشکل ہی نہیں سگوں اک اسمبھو ابھیان سی ۔ اسدے لئی بہت پکا وعدہ ، اک لمبے لڑائی ، قربانی اتے قربانی دی لوڑ سی ۔ اجیہی لگاتار لڑائی اتے قربانی دے لئی کوئی دیش نوں ترنت تیار نہیں کیتا جا سکدا ۔ اسدے لئی سالاں پہلاں تو تیاری پیندی ہے ۔ ایہہ تیاری دے بارے وچّ کیول جوش اتے زجبے نوں ابھارن ہی دی ضرورت نہیں ہندی سگوں منجملا جنتا نوں اک سبندھت اتے مکمل سوچ اتے یوجنا دے تحت جدھیبند کیتا جاندا ہے ۔ اس طرحاں جدھیبند کہ وقت آؤن اتے اوہناں دا جوش اتے جوش سوڈا واٹر بوتل دی طرحاں چھیتی ختم نہ ہوجائے سگوں چھوٹے وڈے اسپھلتا اتے ہار دے معاملے وچّ وی اوہناں دا جوش وجزبا نہ کیول قایم رہے سگوں ہور پکا ہووے اتے جہاد کرن والے " " اسلام زندہ ہندا ہے تے کربلا دے بعد " " دی اک زندہ مثال بن جان ۔ جتھے تکّ دیش نوں اس پڑائ دے لئی جدھیبند کرن دا سنبندھ سی ، اسدا شروعات تاں خان صاحب نے ۔ ۱۹۱۸اِ وچّ اپنی فوجی نوکری توں سیوا مکتی اتے ہی شروع کردیاتھا ۔ اتے ہن اوہناں دے کول 50 ہزار توں زیادہ سکھلائی پراپت جنگی مہارت رکھن والے پچھلے فوجی موجود سن جو اس جہاد نوں کامیابی نال ملنا کرن دے سنبندھ وچّ ایماندار ہی نہ سن سگوں بہت تجربے کار وی سی ۔ وشو یدھ ( دوسرا ) دا تجربہ اوہناں دے کم آیا اتے انھاننے اسمبھو نوں سنبھوَ کے دکھایا ۔ ایہہ آرنبھک دور وچّ وارکونسل پلندری نے خان صاحب دی جیرے نگرانی اک بے مثال اتے پرمکھ رول ادا کیتا ۔ مورچیاں دے لئی فوجی یونٹاں جدھیبند کرکے اوہناں دے کمانڈر مکررکئے ۔ اہنا دی لازمی ضرورتاں دا پربندھ ہور کی اوہناں وکھ وکھ مورچیاں اتے روانہ کیتا ۔ اجیہے ماحول وچّ خلاکاپیدا ہونا وی اک لازمی گلّ ہے اتے انتریکش وچّ ٹھیک اتے غلط سماچار بڑی تیزی نال پھیلدے ہن ۔ اوہناں آرنبھک دناں وچّ سبھ توں پہلی خبر جو وارکونسل تکّ پہنچی اوہ ایہہ سی کہ دشمن کئیاں وچوں اک کالم نندی چھنی توں پلندری دی طرف ودھ رہا ہے خان صاحب نے اسدے مقابلے دے لئی کرنل محمد شیر خان نوں پنتھل توں آئے ہوئے جتھے دے نال روانہ کیتا ، لیکن اتھے پہنچکے پتہ چلیا کہ سوچنا غلط سی ۔ اس لئی ایہہ جتھ قلعہ بارل نوں جت کرن دی ابھیان وچّ شامل ہو گیا جو چھیتی جت کے گیا ۔

آزاد پتن اتے پلندری توں دشمن دے بھیونئے جان دے نال ہی 5 । । ۴اکتوبر نوں قلعہ آئن سبیدار باروخان ( شہید ) دے اگواہی وچّ جت ہوئی ۔ ۹ اکتوبر نوں قلعہ بارل وی مجاہدین نے جت لیا ۔ راولاکوٹ توں تھوراڑ تکّ ڈوگرا فوج اپنا سمپرک اتے قبجہ قایم رکھن دے لئی کالم بھیجدی رہی ۔ مجاہدین ایہہ مورچہ چھیتی جت کرنا چاہندے سن کیونکہ تھوراڑ ندی جہلم دے بہت قریب سی اتے اس دی جت توں ہتھیاراں دی لین دین اسانی نال ہو سکدی سی ۔ اس لئی اک سویرے مجاہدین نے ڈوگروں اتے بھرپور اتے اچانک حملہ کیتا ۔ پہلے حملے وچّ مجاہدین دا کجھ نقصان ہویا لیکن سکھت لڑائی دے بعد ڈوگرا فوج راولاکوٹ دی طرف پچھے ہوئی ۔ ایہہ لڑائی وچّ سبیدار بوستان ( نڑ ) مولانا عبدل عزیز خان ( تھوراڑدی ) سبیدار سلیمان خان ( نڑ ) اتے سبیدار بوستان خان ( رہاڑا ) دے نام ورنن یوگ ہن ۔ اتھے اک جوان کنٹرول خان نے وی بہت بہادری اتے زجبے دا پردرشن کردے ہوئے جامِ شہادت کھان کیتا ۔ اوہ ماں باپ دا اکلوتا بیٹاتھا ۔ ابھیان تھوراڑ وچّ ماں باپ اتے بھین بھراواں نال آگیا لئے کے شامل ہویا ۔ دشمن اتے حملہ دے سمیں اک اکھ وچّ گولی لگی تاں اوہ بے بسّ ہوکے دشمن اتے ایہہ کہندے ہوئے ٹٹّ پیا کہ ہن کنٹرول خان اک اکھ لے کے گھر نہیں جاویگا ۔ اس دی قربانی دا ایہہ دکھاؤنا اس دور دے نوجواناں دے زجبے دی پرتیندھتا کردا ہے ۔ سرسادا دے اپلبدھی وچّ وی مٹھی بھر مجاہدین نے ڈوگروں نوں قمر توڈ ہاریا اتے اوہناں دے گھمنڈی کمانڈر بلدیو سنگھ پٹھانیا دے گھمنڈ نوں خاک وچّ ملادیا ۔ دیوی گلی دی مضبوط پجیشن اتے وی مجاہدین نے ۱۴ اکتوبر تکّ قبجہ کر لیاتھا ۔

راولاکوٹ دے لئی جہالا توں ۵رائفلاں اتے ۲۰۰ روند دی پہلی سپلائی جوان مجاہد محمد شفیع خان ( ہن بریگیڈئیر سیوا مکت ) نے دریاپار کروائی سی ۔ منگ اتے تھوراڑ توں ڈوگرا فوج پچھے ہوکے راولاکوٹ اکٹھی ہو گئی سی ، جتھے کرنل رام لال دی کمان وچّ ۹ جموں کشمیر بٹالیئن دے نال مجاہدین دا کافی دناں تکّ سکھت مقابلہ ہندا رہا ۔ جویں جویں ہتھیاراں اتے ایمونیشن دی پورتی بہتر ہندی گئی مجاہدین دا دباء وچّ ودھدا گیا مورچے دے کمانڈر کرنل رحمت اﷲ خان ( رہاڑا ) کیپٹن حسین خان شہید ، میجر حسین خان ( ہر نہ میرا ) اتے جان نساراں وچّ غازی اﷲ دتا اتے روشن حسین خان دے نام جکریوگ ہن ۔ راولاکوٹ وچّ گھرے ہوئے ڈوگرا فوج کئی ہفتے تکّ روزانہ ہائی سکول دے پوروَ دی طرف اپنے مردے جلاؤندی رہی ۔ جامہ مسجد دے روشنداناں وچّ لگائی گئی مشین گنو سارے کھیتر وچّ مجاہدین دی ہر حرکت تے گولیاں برسانا شروع کر دندی سی ۔ اوہناں دے خلاف کیول اک مارٹر توں کجھ گولے مسجد وچّ سٹیاں گئے اتے مسجد ہندواں دے خون توں اپوتر ہوئی ڈوگرا فوج دے ساہس ڈاواں ڈول ہوئے اتے اوہ تولی سوموار دے رستے ہتھ دی طرف پچھے ہوئی ۔ راولاکوٹ دی جت آزادی دی منزل دی طرف مہتوپورن پہاڑیاں ثابت ہوئی اتے دشمن دے باغ توں واپسی دا کارن بنی ۔ راولاکوٹ دی جت دے ترنت بعد دشمن دا پچھا کردے ہوئے کیپٹن حسین خان تولی سوموار دے ستھان اتے ۱۱ نومبر ۱۹۴۷اِ نوں شہید ہوئے جومجاہدین لئی اک مہان گھٹنا سی ۔ جہاد آزادئی کشمیر دی تیاری وچّ اوہناں دا پرمکھ رول سی اتے شرواتی جت وچّ اکت دا پرمکھ بھاگ سی ۔

جویں راولاکوٹ دے لئی جہالا توں پہلا سپلائی دوارا ٹلیا ندی پار کروائی گئی سی اسی طرحاں نوں ہالہ توں ہیٹھاں باسیاں دے قریب توں 5 رائیفلاں اتے ۲۰۰ روند دی اک مال سردار عبدل قیوم خان نے ندی پار کروائی سی جو دھیرکوٹ تھانا اتے حملہ وچّ استعمال ہوئی ۔ اتھوں کجھ ہتھیار مجاہدین دے ہتھ لگے جسدے بعد نوں ہالہ اتے برسالا توں وی دشمن دا چڑائی کرنا ہویا ۔ اتے ڈنا کنچیلی دے رستے ڈوگرا فوج باغ دی طرف پچھے ہوئی ۔ رستے وچّ نانگا سوموار دی بہت لڑائی وچّ سوموار سیید اصغر علی شاہ نے ریائے پرمکھ نتیجے دتے ۔ ایہہ کھیتر وچّ کیپٹن محمد سعید ، سدیکی خان ، سردار سلیم خان اتے سردار عبدل قیوم خان دے نام بھاشا زدِ عامَ ہوئے ۔ باغ دا مشن وی کجھ سماں دے بعد سر ہویا مگر اس دا شروعات خونچکاں صفحہ دی توں شروع ہویا سی ۔ چڑالا وچّ ڈوگرا فوج نے گشتاں دے دوران بڈھے ، بچیاں اتے عورتاں نوں نشانہ بنایا ۔ سیسر سالیاں آدی وچّ گھر جلائے گئے جس دا دھواں مری دے کھیتر توں چنگی طرحاں دیکھاجؤتا رہا ۔ اس وکت دا ذکر ہے اک نڈر مجاہد نے اک پرمکھ نیتا توں ترش لہجے وچّ کیہا کہ " " دنیا دی پرمپراں ہے کہ دیش سوتی ہے اتے نیتا جاگدے ہن ، تہاڈی دیش جاگ رہی ہے اتے آپ ستے ہوئے ہو ۔ " " جدوں باغ دا علاقہ دشمن نے خالی کیتا تاں ہر ویکتی دی بھاشا تے مجاہد سیید خود م حسین شہید دے لئی بے حدّ دعاواں سی جنہا نے ڈوگرا فوج دے کبجے وچّ ہندے ہوئے جھکنے توں انکار ہور کی پاکستان زندہ بعد دے زور دار زجبے نوں وئکت کردے ہوئے موت دے منھ وچّ کدّ پئے ۔ ایہہ بے نرسوارتھ مجاہد اتے شہید دا نام کشمیر دے جہاد وچّ سکھر اتے ہونا چاہیدا ہے سی ۔ باغ توں ڈوگروں نوں پچھے کرن دے بعد جتھا بندی نوں جدھیبند کیتا گیا اتے جدوں مورچے باغ توں ہتھ تبدیل تاں بان برگیڈ نے اتھے وی کافی کارنامے پیشکاری دتے جنہاں دا چرچہ اگے چل کے کیتا جاوے گا ۔

خان صاحب نوں جہاد آزادی شروع ہون اتے ہتھ سبھ کھیتر دا کمانڈر نیوکت کیتا گیا سی ، پر تھوڑھے ہی سمیں وچّ سدھن مجاہد یونٹاں اتے برگیڈ ہتھ کوٹلی ، راجوری اتے سریاہ مورچیاں تکّ پھیل چکے سن ، اس لئی خان صاحب ہر مورچے اتے مجاہدین دے ساہس ودھاؤن دے لئی جاندے رہے ۔

ایہناں ادیشا دی پراپتی دے سنبندھ وچّ انھاننے کئی وار مہنڈر ، کوٹلی ، راجوری اتے سریاہ تکّ سفر کیتا ۔ کئی وار اوہ دشمن دے حملے دے وچّ وی اوہناں وچّ موجود رہے ۔ اہنا دی خاص دھیان ہتھ سبھ کھیتر وچّ آزاد فوج دی پربندھکی ضرورتاں پردان کرن اتے رہا ۔ اوہ زیادہ تر ہجیرا ، تیتری نوٹ اتے چڑی کوٹ دے کھیتر وچّ رہے جتھے انھاننے اتے مولانا غلام ہید جنڈالوی نے مجاہدین نوں راشن وایمو نیشن حاصل دے بارے وچّ بے مدددی ۔ اوہ گولیباری دے دوران وی اوہناں مورچیاں تے پیدل چل کے اصلا پردان کردے رہے ۔ اتے مجاہد دے اچے پہاڑی مورچیاں تکّ وی گئے ۔ اک وار کھڑا ہنچ ( ہجیرا ) مورچے دی یاترا دے وقت دشمن دے گولے اوہناں دے آلے دوآلے گردے رہے ۔ لیکن انھاننے اپنا دورہ جاری رکھیا ۔ ہتھ اتے حملہ دے سمیں بریگیڈئیر ہیاالدین اپریشن کمانڈر سی ۔ ایہہ کھیتر وچّ پہلاں تو موجود کرنل محمد صادق خان ستی اتے میجر سچائی حسین ( بعد وچّ لیپھٹنینٹ کرنل ) وڈی لگن نال نال اس مورچے اتے کم کردے رہے ۔ آزاد فوج دے کھیتر کمانڈر کرنل رحمت اﷲ خان سورگواسی بردباری اتے مستادی دے مینار سن اتے دن رات تیتری نوٹ ہیڈ کواٹر وچّ کرتوّ منسبی بہت جنونّ ہب دیشبھگتی اتے لگن نال نبھاؤدے رہے ۔ اہنا نے دشمن نوں اپنے مورچیاں تکّ ہی پھسے ہوئے رکھیا ۔ خان صاحب دی بہت اچھا اتے کوشش سی کہ ہتھ شہر نوں چھیتی توں چھیتی جت کیتا جاوے ۔ اہنا نے اس دی اپنی اک ڈائری وچّ وی چرچہ کیتی ہے کہ ہتھ دی جت دے نال باقی ستھاناں دی جت آسان ہو جاوے گی ۔ پلان دے انوسار ہتھ اتے پوروَ توں حملہ باغ برگیڈ نے کرنا سی ۔ جس دی کمان بریگیڈئیر تجمل حسین کر رہے سی ۔ دکھن توں بھیچ دے حملے دی کمان کرنل نورہسین کر رہے سی ۔ کنوہیاں دے روکھ توں میجر غلام محمد دے بریگیڈئیر نے دباء پاؤنا سی اتے بہت حملہ رابتانوالی چوٹی توں 3 آزاد برگیڈ دی ذمہ داری سی ۔ پٹھاناں دے لشکر نے حملہ وچّ بھاگ لین توں لیتو لال دکھائی ۔ حملہ 17 مارچ۱۹۴۸اِ نوں شام 5 وجے شروع ہویا ۔ اس وکت خان صاحب اتھے موجود سن اتے جویں ک‌ِ اس سمیں دے سینئر ادھکاریاں دی یاداں نال اجاگر ہے اوہناں نے خان صاحب دے انوبھوَ اتے نردیش نال بہت لابھ کی ۔ انوسار کرنل محمد گلزار جو اتھے توپ کھانا دی اک بیٹری دے کمانڈر سی ، ہتھ تے حملے دے آدیش دے انت وچّ خان صاحب نے اک لمبی دآمانگی ۔ ایہہ ارداس اوہی سی جوسلتان محمود غزنی نے سومنات دے مندر تے حملہ کرن توں پہلاں منگی سی ۔ بدقسمتی نال وکھ وکھ وجوا ، خاصکر میہں ، ہنیری ، اولاں اتے رات دی ہنھیرے دے آدھار اتے ایہہ حملہ سفل نہ ہو سکیا ۔ آزاد مجاہدین نوں دشمن دی برودی سرنگاں توں کافی نقصان پہنچیا اتے آپس وچّ سمپرک نہ ہون دے کارن توں اوہ دشمن دی خالی کیتی ہوئی تھانواں تے قبجہ نہ کر سکے ۔ کرنل گلزار اگے چل کے لکھدے ہن کہ باو جود ایہہ اسپھلتا دے خان صاحب نے سبھ دے ساہس ودھاؤن ۔ انھاننے توپ کھانا دے جوانا نوں دشمن دی خالی کیتی ہوئی پوزیشناں اتے قبجہ کرے دا سجھاء پیش کیتا ۔ لیکن رات ہو چکی سی اتے رستہ جانن والے گائڈ وی پردان نہ ہو سکے ۔ اس لئی اس اتے عمل نہ ہو سکیا ۔ اس حملے دی اسپھلتا وچّ مجاہدین دا پھر لائن بندی وچّ خان صاحب نے مہتوپورن کردار ادا کیتا ۔ اوہ جتھے وی جاندے مجاہدین دے ساہس ودھ جاندے سن اتے اوہ اہنا دی نردیش تے پیرومرشد دی طرحاں دی پرکریا کردے سن دوجے دن جدوں اک ہندوستان ڈکوٹا ہوائی جہاز ہتھ دے ہوائی اڈا اتے اتریا تاں خان صاحب دے نردیش تے اس اتے توپ کھانا کھا فائر گریا کے اسنوں برباد کیتا گیا ۔ اسی طرحاں خان صاحب دے نردیش تے توپ خانے دا فائر ہتھ شہر وچّ وی گرایا گیا اتے جویں ک‌ِ انھاننے بھوکھبانی کیتی سی ، دشمن نے سفید جھنڈا بلند کیتا اتے ٹروس دی پیش کش دی ۔ خان صاحب ایہہ ٹروس دے پکھ وچّ نہیں سن لیکن حالانکہ ٹروس دا فیصلہ سرکار دی پدھر اتے ہویا سی ۔ اس لئی اس دی پابندیکرنی پئی اتے نتیجے وجوں نقصان چکیا ۔ ایہہ ٹروس دے دوران دشمن نے ہتھ وچّ زیادہ فوجی فوجی-ٹکڑی پہنچا کے اپنی پجیشن ستھر کر لئی اتے مجاہدین نوں پچھے دھکّ دتا ۔ اسی طرحاں بریگیڈئیر محمد صادق ستی جو اس سمیں بتور لیپھٹنینٹ کرنل ہتھ کھیتر دے کمانڈر سی ، اپنی یاداں وچّ معترف ہن کہ ہتھ دے مورچے اتے خان صاحب نے مجاہدین دے نال لڑائی وچّ بھرپور بھاگ لیا ۔ اوہناں دا کہنا ہے کہ ۔ ۱۹۴۸اِ دی جنگ آزادی دے وچّ جدوں اوہ فروری دے انت وچّ پلندری اپڑیا تاں خان صاحب نے انھاننوں پوری جنگی حلات توں سوچت ہور کی اپنے ہور رفکائ توں شروع کروائی ۔ مارچ ۱۹۴۸اِ وچّ جدوں ہتھ تے حملے دا یوجنا بنا تاں اس دی تیاری وچّ خان صاحب دے مشو اس توں لابھ کیتا گیا ۔ کیونکہ اوہ اتھے دی چپا-چپا چپا-چپا زمین نوں جاندے سن اتے سدھانک حلات نال پوری جان-پچھان رکھدے سن ۔ سبھ توں وڈی گلّ ایہہ سی کہ اہنا دی اپنے جنجاتی دے مجاہد اتے پورا گرفت سی اتے دن رات اوہ ایہناں مجاہدین دی ضرورتاں دے بارے وچّ سرگرم عمل رہندے سن ۔ ایہہ مورچہ اتے اک باغ برگیڈ وی سرگرم عمل سی جس دی اگواہی سردار محمد عبدل قیوم خان کر رہے سی ۔ خان صاحب ہمیشہ اہنا دے کم سراؤندے سن اتے عباسی یونٹاں دی ضرورتاں دا اونا ہی خیال رکھدے سن جنہاں دوسریاں دا ۔ حملیاں دے وچّ خان صاحب ہر پلٹن وچّ جاندے اتے اتھے اپنے مجاہد دے ساہس ودھاؤن اتے اوہناں دی سفلتا دے لئی دعاواں منگدے ۔ ہتھ دے لوکاں نوں خان صاحب توں انی شردھا سی کہ خان صاحب نوں اپنے وچّ ویکھکے اوہناں دے ساہس بلند ہو جاندے ۔ بریگیڈئیر صادق نے اپنی یاداں وچ ایہہ وی لکھیا کہ پنجاڑ توں ہتھ مورچے تکّ اک ۲۵ پونزرگن لے جان وچّ وی خان صاحب نے اپنے جنجاتی دے لوکاں دے دوارا اک اسمبھو کم نوں سنبھوَ بنایا دے وکھا دتا ، جس توں ساڈا جنگی پجیشن ایہہ مورچہ اتے بہت ستھر ہوئی ۔

ہتھ دے مورچے دے علاوہ خان صاحب کوٹلی ، سرپاہ ارراجوری دے مورچیاں اتے وی مجاہدین دی حوصلہ اپھجائی دے لئی جاندے رہے ۔ سرپاہ مورچے اتے خان صاحب دی ودھیا، خوبصورت کارگزاری دا ذکر کردے ہوئے سبیدار میجر ( سیوا مکت ) محمد زمان خان ( ٹالئہن ) نے اپنی یاداں وچّ لکھیا ہے کہ جہادِ آزادی دے وچّ خان صاحب کوٹلی ، سرپاہ ، مورچے اتے اپنے مجاہد نال ملن اتے اوہناں دے ساہس ودھاؤن اگلے مورچیاں تکّ پہنچے ۔ اسی وچّ ہندوستانی فوج دے ولوں سرپاہ اتے جنگ آزادی دا سبھ توں وڈا اتے بھر پرہملا ہویا ۔ جس وچّ دشمن دے ہوائی جہاز وی حصہ لے رہے سی ۔ دشمن دا توپ کھانا پوری گھن غرض توں مجاہدین اتے گولی واری کر رہا سی ۔ دشمن دے کجھ ٹینک وی مجاہد دے خلاف اگّ اگل رہے سن ۔ مگر مٹھی بھر مجاہدین آزادی بے سروسامانی دے باو جود سیسہ پلاؤنا ہوئی دیوار بنے رہے ۔ اس دی وڈی وجہ اﷲ دی نصرت عر خان صاحب دی اتھے موجودگی سی ۔ اوہ دشمن دی گولیاں نال بے پرواہ ساہمنے اک چٹان تے بیٹھے رہے اتے سارا دن بلند آواز وچّ " " آہیُ جاں کیوم " " " " جاں ہیُ جاں کیوم " " دا ورد کردے رہے ۔ شام ہندے ہی دشمن پچھے ہویا اتے جدوں خان صاحب نے یونٹاں توں حلات کھوج کیتی تاں پتہ چلیا کہ سارے مورچے اتے کیول اک مجاہد نے جامِ شہادت کھان کیتا ہے ۔ انھاننے کیہا کہ " " اج تاں یکیناًفرشدے ساڈے نال لڑائی وچّ مدد کردے رہے ہن ۔ " " دوجے دن اوہ سبھ یونٹاں وچّ گئے اتے مجاہدین نوں شاباشی دتی اتے نردیش دے کہ " " جوانو ! بہادری نال لڑو ۔ اج بے شکّ تہاڈے کول ہتھیار نہیں ہن اتے توں گنتی وچّ وی گھٹّ ہو مگر اک دن تہاڈی ایہہ فوج دنیا دی سبّ توں اتم فوج وچّ ہوویگی ۔ " "

خان صاحب دی اوہناں دوریاں اتے لکھی گئی اک نجی رپورٹ توں پرتیت ہندا ہے کہ انھاننے ستمبر ۱۹۴۸اِ وچّ مہنڈر ، گرساہی ، بسیورا کوٹ بکلیار ، نیلی ڈھیری ، ہیرا سوموار اتے کھیتر ورال دے مورچے دی وی یاترا کیتی ، جتھے انھاننے تھرڈ حیدری بٹالیئن دے ادھکاریاں نال ملاقات کیتی ۔ جپھر اقبال قریشی سیکٹری مسلمان لیگ وی بہرام شکایت ، نوری چھم ، چندی مڑ دی یاترا وچّ خان صاحب دے نال رہے ۔ راجوری اتے مہنڈر دے اکثر مورچیاں اتے انھاننوں سردار جت محمد خان کے یلوی دی ساتھ وی حاصل رہی ۔ پوشاٹا سیمرگ جو چوداں ہزار فٹّ بلند ہے ، اتھے وی ایہہ تنو لوک گئے اتے ہستو نج ، روپڑ گلی ، سرائے علی وسے وچّ وی مجاہدین دی پجیشن ملاختا کیتی ۔ انوسار سردار جت محمد کے یلوی خان صاحب نے اوہناں سبھ ستھاناں اتے گڑ گڑا کے دعاواں کیتی اتے مجاہدین دے ساہس ودھاؤن ۔ خان صاحب دی مجودگی توں مجاہدین نوں تائیدِ ایزدی وی حاصل رہی ۔ اپنی ٹور رپورٹ وچّ انھاننے لکھاکا ۲۶ , ۲۷ , ۲۸ ستمبر ۱۹۴۸اِ نوں مجاہدین نوں کھانا نہیں ملیا ۔ رب ال-عزت دی بارگاہ وچّ ارداس دی اتے کھیتر ورال توں اک ویکتی ۷۳ من آٹا ، 3 ٹین گھیؤ ، 20 سیر نمک اتے ۱۴۰ روپئے نقد لے کے ایہہ ویران علاقہ وچّ تلاش کردا ہویا پہنچا ۔ مجاہدین نے کھانا کھادھا اتے اسدا دھنواد ادا کیتی ۔ خان صاحب نے اپنی رپورٹ وچّ اوہناں مساد حلات دی تفصیل نال ذکر وی کیتا جنہاں وچوں اوہ مجاہدین وڈی بہادری اتے ستھرتاں توں سوموار پنجال دی بلندیاں اتے لڑ رہے سن ۔ انھاننے لکھیا : ।

خان صاحب نے اوہناں دور دراز کھیتراں دی یاترا کرکے اتھے دی سول آبادی اتے مجاہدین دیاں مشکلاں توں سرکار آزاد جموں .اتے کشمیر اتے فوجی ہیڈ کواٹر نوں سوچت کرن دا کرتوّ پیشکاری دتا ۔ انھاننے پچھوکڑ لکھت سفارشاں پیش کیتی : ।

۱ । تہسیل مہنڈر دی پبلک نوں کپڑا اتے نمک دی سکھت تکلیف ہے ۔ نمک دا بھاء ۱۲ چھٹانک پرتی روپئیاں ہے ۔ کپڑا بالکل درلبھّ ہے ۔ مردے دے دب نے وچّ وی دقت دا ساہمنا کرنا پیندا ہے ۔

۲ । تہسیل مہنڈر دے کسے سکول وچّ پڑائی نہیں ہو رہی ۔ ایسسٹینٹ انسپیکٹر آف سکول اپنی اتے ہور ادھیاپکاں دی تنخواہاں مفت حاصل کر رہا ہے ۔

3 । مجاہدین اتے پبلک دے ولوں پولیس دے خلاف رشوت اتیاچار دے شکایتاں ہے ۔

4 । جنگل وبھاگ نے جنگل دی کوئی سرکھیا نہیں کیتی ۔ جنگلاں دی تباہی اتے بربادی ہندی جا رہا ہے ۔

5 । آزاد سرکار دے منتری ، پولیس ، وبھاگ مال اتے جنگل دی نیوکتیاں راولپنڈی بیٹھکے کردے ہن ۔ ایہہ کرمچاریاں کجھ کم نہیں کردے ۔ کیول تنخواہاں راولپنڈی نال لیاندے ہن ۔

6 । بیت المال دا فصل اتے گھاہ نقصان ہو رہا ہے ۔ بیت المال مہنڈر اتے جو اپ تحصیلدار نیوکت ہے اوہ اس کم دے لایق نہیں ہے ۔ اجیہے سمیں وچّ بارسوخ لوکاں دی ضرورت ہے ۔ پرمنے لوکاں کھیتر دی رائے نال اجیہے کرمچاری رکھے جان ٹھیک ہونگے ۔

7 । سول دی ووستھا نہ دے برابر ہے ۔

8 । جہاد وچّ جو مجاہدین شہید ہندی ہے ، اوہناں پینشن نہیں ملدی جو بے کار ہو گئے ہن انھاننوں گریجویٹی دتی جانی پارت ہوئی ہے ۔ ایہہ نہ انساپھی ہے ۔ انھاننوں اپاہجتا دی پینشن دتی جانی چاہیدا ہے ۔

۹ । شرنارتھی جنہاں دی جائیداداں اتے کفار دا قبجہ ہے ، انھاننوں سہائتا دتی جاوے اتے کفار دی زمین وی دتی جاوے تانکِ اوہ فصل کھیتی کرن ۔ کروڑاں روپیہ دا فصل اتے گھاہ وبھاگ سول دے غیر دھیان نال برباد ہو رہا ہے ۔

۱۰ । شرن لین والیاں دے بچیاں دی سکھیا دا وی پربندھ کیتا جاوے ۔ پنڈ جھاوڑا ککوٹا ( تہسیل حویلی ) جتھے کھیتر کھیتر دے شرنارتھی رہندے ہن ، اوہناں بچیاں دے لئی سکول جاری کیتا جاوے ۔

۱۱ । شہیداں دے بچیاں دے لئی سکول کوئی ٹھیک تھاں تے پارت کیتا جاوے اتے اوہناں دے بچیاں نوں مفت سکھیا دتی جاوے اتے جو مجاہدین جہاد وچّ شامل ہن ، اوہناں دے بچیاں دے لئی وزائیف دی راشی علیحدہ رکھی جاوے ۔

۱۲ । مجاہدین چوداں ہزار فٹّ دی بلندیاں اتے ہن ، اوہناں گرم کپڑے دی سکھت ضرورت ہے ۔

۱۳ । راجوری دے کھیتر ورال وچّ کفار فصل اناج اتے جائیدادآں مڑ رہے ہن اتے راجوری وچّ ہتھیار جماں کر رہے ہن ۔ اگر ہتھ نوں چھیتی توں چھیتی جت نہ کیتا گیا تاں زمیندار دی فصل اتے گھاہ جس اتے اوہ سارا گزارا کردے ہن ۔ تباہ ہو جانگے اتے مجاہدین وی لڑائی جاری نہیں رکھ سکیگی ۔ ہتھ دی جت باقی ستھاناں دی جت دا پیش تنبو سدھ ہوویگی ۔ اس اتے ترنت دھیان دینا بہت ضروری ہے ۔

۱۴ । دشمن دے ہوائی جہازاں اتے توپ خانے دے فائر توں مستورات وی زخمی ہندے ہن ۔ اوہناں دے علاج اپچار دا پربندھ نہ ہون دے کارن توں کئی موتاں ستھت ہوئیاں ہن ۔ اک مہلاواں لئی کھیتر ہسپتال پارت کیتا جانا چاہیدا ہے ۔

15 । خان صاحب دی اک اتے ڈائری وچّ نوٹ ہے ۔ " " 5 اکتوبر ۱۹۴۸اِ نوں چرون توں کھینتر نمبر ۱۲ بٹالیئن دی پجیشن ملاختا دی ۔ مجاہدین نوں لکچر دتا اتے اہنا دی پرمکھ پرسدھی اتے جو انھاننے مہنڈر ماراجوری اتے ریاسی وچّ حاصل کیتیاں ، قیمت ۱۲۵ روپیہ دی گھٹیا رقم پیش کیتا ۔ 7 اکتوبر ۱۹۴۸اِ نوں بدر بٹالیئن دی دفتر بریڈ اتے مورچے ویکھے ایہہ بٹالیئن وچّ آفیسرز دا سہیوگ ہے اتے دفتر دا اچّ ووستھا ہے ، انعام دے طور اتے قیمت ۵۵ روپئے اتے اک جھنڈا ایہہ بٹالیئن نوں پیش کیتا ۔ " "

جہادِ کشمیر دے وچّ لیپھٹنینٹ جان محمد خان صاحب دے نال بتور چالک کم کردے رہے ۔ اوہناں دا کہنا ہے کہ وکھ وکھ موقعے اتے ہزاراں روپئے دی وستواں اتے تحفے پاکستانی ناگرکاں دے ولوں پراپت ہندے رہے لیکن خان صاحب نے کوئی چیز نجی استعمال دے لئی نہ رکھی بجز دو کمبلاں دے جو اوہ سردیا وچ سفر وچّ استعمال کردے سی ۔ پاکستان دے ناگرکاں دی طرف توں تحفے پلندری وچّ جماں کیتے جاندے اتے اتھے توں خان صاحب وکھ وکھ مورچیاں اتے اپنی نگرانی وچّ پہنچاؤندے سی ۔ سبھ توں پہلے تحفے لے کے ایم زیڈکیانی اتے اک عورت ناسرا سدیکی ( بعد وچّ بیگم ایم جیڈ کیانی ) پلندری آئے ۔ خان صاحب نال ملاقات اتے گلّ-بات اتے چونویں دے دوران ایہہ تہہ کیتا گیا کہ اوہناں تحفے دی ونڈ اتے لین دین دا کم خانساہب ہی سر نتیجے دینگے ۔ بیگم امی جیڈ کیانی دے کول خان صاحب دے ہتھ دی لکھی ہوئی رسیداں اتے چٹھیاں موجود ہن ۔ اس طرحاں انھاننے ۱۹۴۷اِ ۔ ۱۹۴۸اِ وچّ اپنا سبھ وقت مجاہدین دی سہائتا اتے جتے ہوئے کھیتراں دی سول آبادی دی دیکھ بھال وچ کیول کیتا ۔ اہنا دی ووہارک کوشش اتے دو دی وجا کرکے مجاہدین دے ساہس بلند رہے اتے قدم قدم اتے انھاننوں جت نصیب ہوئی ۔ اوہ نیک بندے ہستیاں نوں وی مجاہدین دی جت اتے نصرت دے لئی دعاواں کرواؤندے رہے جنہاں وچوں سوموار غلام موہی اددین آف نیریاں شریف شامل سی ۔

بدقسمتی نال جہادِ آزادئی کشمیر دے ٹھیک حلات اتے مجاہدین دے کارنامے نوں ٹائم سر لکھنا نہیں کیتا گیا اتے ہن سمیں اے بعد نہ تاں اوہ لوک رہے نہ ایہناں دی آدداشتاں ٹھیک روپ وچّ سرکھات ہن ۔ کھیتر وچّ راجنیتی دے دبدبے نے اوہناں حلات اتے گھٹنا وچّ اس حد تکّ سملن کر دتی ہے کہ ہن جھوٹھ اتے سچ وچّ انتر کرنا بہت مشکل ہو گیا ہے ۔ خان صاحب دی اپنی نجی ڈائیریاں وچّ جہادِ کشمیر دے کجھ حلات درج ہن ۔ انوسار سردار جہانداد خان ( پوروَ ایس ڈی ایم پلندری ) خان صاحب نے سبھ مورچیاں اتے اجیہی ستھاناں دے ، جتھے جہاد آزادی دے اپلبدھی لڑے گئے سن جانکاری حاصل کرکے اک پوری اتے تفصیل نال ڈائری آزاد فوج دے ہیڈ کواٹر بھیجی سی لیکن اوہ گمّ ہو گئی آگم کر دتی گئی اتے اسدی دفتر کاپی نہیں رکھی گئی سی ۔ اگر رکھی گئی سی تاں بھگوان جانن اوہ کیہا ن ہے ۔ جتھے تکّ خان صاحب دی نجی ڈائیریاں اتے ریکارڈ دا سنبندھ ہے اوہ نہ سمبھالے جان دی وجہ توں بہت جیہا برباد ہو گیا ، جو باقی بچا اوہ وی چنگی حالت وچّ نہیں ہے ۔ اوہناں ڈائیریاں اتے ہور ریکارڈاں دا جو بھاگ ٹھیک حالت وچّ ہے اوہ جنم دے بھاگ سوم وچّ من اتے تے شامل کردیاگیاہیے ۔ باقی ریکارڈ توں اکبتاسات ہیٹھاں دتے ہن ۔

۱ । مکھتار خان واسی پاچھیوٹ نوں جدوں کہ اوہ اپنے پشواں دے نال سی ۔ ڈوگرا سینکاں نے گولی مار کے ہلاک کر دتا ۔ اس اتے راولاکوٹ وچّ جلوس کڈھیا گیا مسلماناں نے ڈوگرا سرکار دے جھنڈے اتار کے پیر طلے روندے ۔ دفعہ ۱۴۴ دی النگھنا کیتی گئی جس اتے بہت لوک گرپھتار کیتے گئے اتے انھاننوں معافی منگن اتے مجبور کیتا گیا ، اک ڈوگرا فوجی ادھیکاری نے اک ذمیندار توں پچھیا تسی کی چاہندے ہو تاں اسنے جواب دتا پاکستان اتے دھرم دار پرنالی سرکار ، اس اتے اس نوں بہت سکھت ماریا گیا ۔

۲ । ستمبر ۱۹۴۷اِ وچّ ڈوگروں نے ندی جہلم دے جنے وی گھاٹ سی اوہناں دی کشتیاں توڑ کے ندی وچّ بہادآں اتے اس طرحاں انھاننے کھیتر دی پوری ناکا بندی شروع کد دتی ۔

3 । 6 ستمبر ۱۹۴۷اِ نوں ڈوگروں نے دو پینشنراں حوالداراں نوں دورا پور دے ستھان اتے گولی مار کے ہلاک کر دتا ۔

4 । وارث علی خان جاگیر دا مالک نوں وی ڈوگروں نے بے حد ماریا اتے بے ہوش کرکے ندی وچّ سٹّ دتا ۔

5 । خادم حسین شاہ واسی کھلڑ تہسیل باغ نوں ڈوگروں نے گولی مار کے ہلاک کر دتا ۔

6 । مسلماناں دی دوکاناں وی لٹیاں ، عبدلﷲ خان اتے نواب خان واسی پڑاٹ دے مکان وی ڈوگروں نے لوٹے ۔

7 । । ۲۲ستمبر । ۱۹۴۷اِ نوں دن گیاراں وجے پنڈ چھ چھن دے اک پینشنراں حولدار نوں ڈوگروں نے گولی مار کے اس دی لاش ندی وچّ سٹّ دتی اتے باو جود بینتی دے جانچ پڑتال تکّ نہیں کیتی گئی ۔

8 । ودھوا مہر اﷲ خان پتر سردار دل والا خان دے مکان نوں ڈوگرا سینکاں نے ۸اکتوبر । ۱۹۷۴اِ نوں تنّ دفعہ اگّ لگائی ایہہ ودھوا عورت اوہناں توں مقابلہ کردی رہی ۔ اتے آخرکار بہت ہمت اتے بہادری نال مکان نوں نظر اگّ ہون توں بچاؤن وچّ سفل ہو گئیاں ۔

۹ । ۲۸ جولائی ۱۹۴۸اِ نوں تراڑ کلّ ہسپتال وچّ مجاہد زخمیاں نوں ویکھیا اتے انھاننوں بکھرے دے لئی 15 روپئے دتے ۔

۱۰ । علی اکبر خان پتر منگلوار خان دیش سدھن اکھوڑبن ۲۷ اکتوبر ۱۹۴۷اِ نوں دیوی گلی وچّ شہید ہویا ۔ ایہہ جتھا دی اگوائی سبیدار عبدلﷲ خان کر رہے سی ۔

۱۱ । سبیدار لال حسین خان دیش سدھن جو موہڑا تہسیل راولپنڈی دے رہن والے ہن نے ۱۲ جولائی توں 20 جولائی ۱۹۴۸اِ تکّ ہتھ مورچے ویکھیا اتے ۱۵۰ روپئے ہتھ دارفنڈ وچّ بمکام تراڑ کلّ جماں کرائے ۔

۱۲ । خوش حال خان پتر حشمت خان دیش سدھن واسی دھمن ڈی کمپنی ۱۲ بٹالیئن 3 مارچ نوں کھینتر دے ستھان اتے سکھت زخمی ہویا ۔ وارفنڈ توں ۱۰ روپئے سہائتا دتی گئی ۔

۱۳ । سبیدار مکھتار خان آنریری ریکروٹنگ ادھیکاری پاچھیوٹ کامکان اتے جاندار ڈوگروں نے جلادی سی ۔ انھاننے جہاد دے شروعات توں بناں تنخواہ لئی بہت کم ہور کی ہن وی کر رہے ہن ۔ 50 روپئے بتور سہائتا نہیں دتی گئی ۔

۱۴ । 7 جولائی ۱۹۴۷اِ نوں دین محمد پتر مختار خان اتے دل محمد پتر حشمت خان ( کلاں ) نے 4 من کنک گلّ حسین پتر غلام محمد واسی بھنگو دے گھر جماں کیتی ہے ۔ رائے محمد شفیع صاحب نوں سوچنا دے دتی گئی ہے ۔

اعزازات

حکومت نے ان کے گاؤں چھے چھن کو اُن ہی کے نام سے منسوب کرکے خان آباد کا نام دیا۔

وفات

کشمیر کے مردِ مجاہد،بابائے پونچھ،غازیٔ کشمیر، جنگِ کشمیر 1947ء کے ہیرو الحاج کرنل خان محمد خان 11 نومبر 1961ء کو اپنے خالقِ حقیقی سے جا ملے۔

حوالے