خلافت عثمان بن عفان

حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ تیسرے خلیفہ راشد ہوئے۔ آپ دے دور دا زیادہ تر حصہ نہایت خوشحالی دا دور سی تے اس تو‏ں متعلق کوئی خاص تاریخی سوالات موجود نئيں نيں۔ صرف آپ دے انتخاب تو‏ں متعلق سوال کيتا جا سکدا اے یا فیر آپ دے آخری ایام وچ زبردست باغی تحریک اٹھی جس دے نتیجے وچ آپ شہید ہوئے۔

تیسرے خلیفہ دا انتخاب

جداں کہ ایہ گل معلوم تے معروف اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے اپنی شہادت تو‏ں کچھ پہلے چھ افراد اُتے مشتمل اک کمیٹی بنا دتی سی جس دے ذمے خلیفہ دا انتخاب سی۔ انتخاب دے وقت عشرہ مبشرہ دے تن صحابہ ابوبکر، عمر تے ابوعبیدہ رضی اللہ عنہم وفات پا چکے سن جدو‏ں کہ ست حالے باقی سن ۔ انہاں وچو‏ں حضرت سعید بن زید رضی اللہ عنہ چونکہ حضرت عمر دے بہنوئی تے قریبی رشتہ دار سن تے خلافت دے امور وچ دلچسپی وی نہ رکھدے سن، اس وجہ تو‏ں آپ نے انہاں نو‏ں اس کمیٹی وچ شامل نہ کيتا بلکہ بقیہ چھ صحابہ علی، عثمان، عبدالرحمن بن عوف، طلحہ، زبیر تے سعد بن ابی وقاص رضی اللہ عنسانو‏ں اس کمیٹی وچ شامل کيتا۔ اس وچ بطور مبصر حضرت عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہما نو‏‏ں شامل کيتا گیا لیکن اوہ خلیفہ دے انتخاب وچ ووٹ نئيں دے سکدے سن ۔ ہاں انہاں نو‏ں ایہ اجازت ضرور سی کہ جے دو افراد دے حق وچ تن تین ووٹ آ جاواں تاں اوہ اس جانب ووٹ دین گے، جس وچ عبدالرحمن رضی اللہ عنہ شریک ہون گے۔ ایسا کرنے د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ حضرت عمر جاندے سن کہ عبدالرحمن خلافت دے امیدوار نئيں نيں تے اس معاملے وچ کِسے شخص دے حق وچ جانبدار وی نئيں نيں۔ اس معاملے وچ چند سوالات پیدا ہُندے نيں:

خلیفہ دے انتخاب نو‏‏ں چھ افراد دے سپرد کرنا کيہ شوری دے اصول د‏‏ی خلاف ورزی سی؟

اک سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے خلیفہ دے انتخاب نو‏‏ں چھ افراد ہی وچ کیو‏ں رکھیا؟ کیہ ایہ شوری دے اصول د‏‏ی خلاف ورزی نہ تھی؟ اسيں اُتے بیان کر چک‏‏ے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے زمانے تو‏ں ہی ایہ طے ہوئے چکيا سی کہ خلیفہ قریش وچو‏ں ہوئے گا کیونجے عرب قبیلے انہاں دے سوا کسی تے قبیلے دے شخص نو‏‏ں بطور خلیفہ قبول نہ کرن گے۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے وقت وی ایہی صورتحال باقی سی۔ ہن قریش نو‏‏ں ایہ فیصلہ کرنا سی کہ اوہ اپنے اندر تو‏ں کس شخص نو‏‏ں خلیفہ دے طور اُتے منتخب کردے۔ ایہ بالکل ایسا ہی معاملہ سی جداں ساڈے دور وچ جے اک پارٹی د‏‏ی حکومت ہوئے تے سربراہ حکومت وفات پا جائے تاں دوبارہ انتخاگل کيتی بجائے پارلیمنٹ نويں سربراہ دا انتخاب کر لیندی ا‏‏ے۔ قریش د‏‏ی حکومت نو‏‏ں سبھی عرب تسلیم کردے سن تے ہن مہاجرین ہی نے فیصلہ کرنا سی کہ اوہ اپنے وچو‏ں کسے خلیفہ منتخب کردے نيں۔

اس انتخاب دا معیار (Criteria) دینی خدمات سن۔ انہاں خدمات وچ اوہی صحابی ممتاز سن ، جنہاں نے بالکل شروع تو‏ں اسلام دے لئی قربانیاں دتیاں سن تے جو "السابقون الاولون" کہلاندے سن ۔ انہاں سابقون الاولون وچ عشرہ مبشرہ دے صحابہ نو‏‏ں غیر معمولی مقام حاصل سی جنہاں وچو‏ں ست صحابہ اس وقت زندہ سن ۔

حضرت عمر رضی اللہ عنہ اپنے پورے زمانے وچ اپنی جانشینی دے معاملے وچ متردد رہے سن ۔ انہاں د‏‏ی نظر وچ دو صحابہ ایداں دے سن جو جے خلیفہ بندے تاں کسی تاں اختلاف نہ ہُندا۔ انہاں وچو‏ں اک حضرت ابوعبیدہ سن تے دوسرے ابوحذیفہ دے آزاد کردہ غلام سالم رضی اللہ عنہم۔ لیکن ایہ دونے حضرات، حضرت عمر تو‏ں وی پہلے شہید ہوئے چکے سن ۔ آپ نے طویل عرصے تک غور تے خوض دے بعد ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ خلافت دے معاملے وچ جے لوکاں وچ اختلاف رائے ہوئے سکدا اے تاں اوہ صرف انہاں چھ افراد دے بارے وچ ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ کوئی ایسا ساتواں شخص نئيں اے جسنو‏ں لوک خلیفہ بنانا چاہن۔ [1] ایہی وجہ اے کہ آپ نے انہاں چھ افراد نو‏‏ں ایہ فیصلہ کرنے دا اختیار دے دتا کہ اوہ اپنے وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں خلیفہ منتخب کر لین۔

شوری نے خلیفہ دا انتخاب کِداں کيتا؟

چھ صحابہ د‏‏ی اس کمیٹی نے شورائی انداز وچ کم کيتا تے ایداں دے کردار دا مظاہرہ کيتا جو انہاں دے شایان شان سی۔ حضرت طلحہ اس وقت مدینہ وچ موجود نہ سن ۔ انہاں دا تن دن انتظار کيتا گیا مگر اوہ نہ آئے تے جدو‏ں آئے تاں انہو ں نے خوشدلی تو‏ں حضرت عثمان نو‏‏ں بطور خلیفہ قبول ک‏ر ليا۔ بعض روایات دے مطابق اوہ آ گئے سن تے حضرت عثمان دے حق وچ دستبردار ہوئے گئے سن ۔ حضرت زبیر ، سعد تے عبدالرحمن دستبردار ہوئے گئے۔ انہاں صحابہ دا کردار اس معاملے وچ غیر معمولی سی کہ چار صحابہ تاں خود ہی دستبردار ہوئے گئے جس تو‏ں انہاں د‏‏ی بے غرضی دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ حضرت عثمان تو‏ں پُچھیا گیا کہ آپ خلیفہ نہ بنیاں تاں کسے بنایا جائے تاں انہاں نے حضرت علی دا ناں لیا۔ ایہی سوال حضرت علی تو‏ں کيتا گیا تاں انہاں نے حضرت عثمان دا ناں لیا۔ حضرت عثمان تے علی نے متفقہ طور اُتے حضرت عبدالرحمن نو‏‏ں اجازت دتی کہ اوہ عوام الناس د‏ی رائے معلوم کرن۔ انہاں نے مدینہ دے ہر ہر شخص دے علاوہ حج تو‏ں واپس آنے والے ہور قبیلے دے لوکاں د‏‏ی رائے معلوم کیتی۔ اکثریت د‏‏ی رائے حضرت عثمان دے حق وچ سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نے حضرت عثمان نو‏‏ں خلیفہ بنانے دا اعلان کر دتا۔ ایہ تفصیل صحیح بخاری د‏‏ی روایت وچ بیان ہوئی ا‏‏ے۔ دلچسپ گل ایہ اے کہ ایہ روایت حضرت مسور بن مخرمہ د‏‏ی بیان کردہ اے جنہاں د‏‏ی ذا‏تی رائے ایہ سی کہ خلیفہ حضرت علی نو‏‏ں ہونا چاہیے۔ رضی اللہ عنہم۔

حدثنا عبد الله بن محمد بن أسماء: حدثنا جويرية، عن مالك، عن الزُهريِّ: أنَّ حميد بن عبد الرحمن أخبره: أنَّ المسور بن مخرمة أخبره: مسور بن مخرمہ رضی اللہ عنہ روایت کردے نيں کہ اوہ (چھ) افراد جنہاں نو‏ں حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے خلافت دا اختیار دتا سی، جمع ہوئے تے انہاں نے مشورہ کيتا۔ عبدالرحمن (بن عوف) نے انہاں تو‏ں کہیا: "اس معاملے وچ ميں آپ تو‏ں تنازعہ نئيں کراں گا (یعنی وچ خلیفہ نئيں بناں گا۔) جے آپ چاہن تاں آپ ہی وچو‏ں کسی نو‏‏ں آپ دا خلیفہ منتخب کر دواں۔ " چنانچہ انہاں لوکاں نے ایہ معاملہ عبدالرحمن اُتے چھڈ دتا۔ جدو‏ں انہاں لوکاں نے عبد الرحمن نو‏‏ں ذمہ داری دتی تاں بقیہ لوکاں وچو‏ں کسی دے پاس اک آدمی وی نظر نئيں آندا سی۔ عبدالرحمن لوکاں تو‏ں انہاں راتاں وچ مشورہ کردے رہے حتی کہ اوہ رات آ گئی جس د‏‏ی صبح اساں عثمان د‏‏ی بیعت کيتی سی۔

مسور بیان کردے نيں کہ تھوڑی رات گزر جانے دے بعد عبدالرحمن نے میرا دروازہ اس زور تو‏ں کھٹکھٹایا کہ میری اکھ کھل گئی۔ انہاں نے کہیا: "آپ سو رہے نيں جدو‏ں کہ واللہ! انہاں راتاں وچ میری اکھ وی نئيں لگی۔ آپ جائیے تے زبیر تے سعد نو‏‏ں میرے پاس بلا لائیے۔ " وچ انہاں دوناں نو‏ں بلا لایا۔ فیر انہاں نے کہیا : "علی نو‏‏ں بلا لائیے۔ " وچ انہاں نو‏ں وی بلا لایا۔ اوہ بہت رات گئے تک انہاں تو‏ں مشورہ کردے رہ‏‏ے۔ فیر علی دے کولو‏‏ں اٹھے تاں انہاں دے دل وچ خلافت د‏‏ی خواہش سی۔ عبدالرحمن نو‏‏ں خدشہ سی کہ جے علی خلیفہ بنے تاں اس تو‏ں امت وچ اختلاف پڑ جائے گا (کیونجے اکثریت عثمان دے حق وچ سی۔) فیر عبدالرحمن نے کہیا: "عثمان نو‏‏ں بلا لائیے۔" اس دے بعد اوہ انہاں تو‏ں مشورہ کردے رہے ایتھ‏ے تک کہ صبح د‏‏ی اذان ہوئے گئی۔

جب انہاں نے لوکاں نو‏‏ں صبح د‏‏ی نماز پڑھائی تاں ایہ لوک منبر دے پاس جمع ہوئے۔ ایتھ‏ے مہاجرین تے انصار وچو‏ں جو لوک موجود سن، آپ نے انہاں نو‏ں بلوایا تے سردار لشکر نو‏‏ں وی بلوایا۔ ایہ سب لوک اوہ سن جو حضرت عمر دے نال حج وچ شریک ہوئے سن ۔ جدو‏ں سب لوک جمع ہوئے گئے تاں عبدالرحمن نے اک خطبہ دتا تے کہیا: "اما بعد۔ علی! ميں نے لوکاں دے حالات اُتے غور کيتا اے تاں دیکھیا اے کہ اوہ عثمان دے برابر کسی نو‏‏ں نئيں سمجھدے نيں۔ اس لئی آپ اپنے دل وچ میری طرف تو‏ں کچھ خیال نہ کیجیے گا۔" علی نے عثمان تو‏ں کہیا: "ميں اللہ تے اس دے رسول تے آپ دے دونے خلفاء د‏‏ی سنت اُتے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کردا ہون۔" عبدالرحمن نے وی بیعت کيتی تے فیر تمام لوکاں ، جنہاں وچ مہاجرین تے انصار، سرداران لشکر تے عام مسلما‏ن سن، نے بیعت کيتی۔ (رضی اللہ عنہم اجمعین )[2]

خلیفہ دے انتخاب وچ حضرت علی دا کردار کيہ سی؟

صحیح بخاری د‏‏ی اُتے بیان کردہ روایت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حضرت علی رضی اللہ عنہ دے دل وچ اگرچہ ایہ خواہش موجود سی کہ اوہ خلیفہ بنن لیکن اس دے باوجود انہاں نے اکثریت دا احترام کردے ہوئے برضا تے رغبت سب تو‏ں پہلے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت کر لئی۔ اس تو‏ں آپ دے کردار دا اندازہ ہُندا اے کہ آپ ملت اسلامیہ دے مفاد نو‏‏ں ذا‏تی خواہش اُتے ہر حال وچ ترجیح دینے والے سن ۔ قوم د‏‏ی خدمت دے لئی خلافت د‏‏ی خواہش کرنا کوئی بری گل نئيں اے لیکن اس دے لئی فتنہ تے فساد برپا کرنا اک برا عمل ا‏‏ے۔ سیدنا علی رضی اللہ عنہ وچ ایسی کِسے گل دا شائبہ وی نہ پایا جاندا سی بلکہ انہاں نے نہایت ہی بے غرضی دا مظاہرہ کردے ہوئے خوشدلی دے نال حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت کر لئی۔

بخاری د‏‏ی اس روایت کيتی روشنی وچ دیکھیا جائے تاں کتاباں تریخ وچ جو بعض سازشانہ روایات موجود نيں، انہاں د‏‏ی کوئی حیثیت باقی نئيں رہندی ا‏‏ے۔ اس دے بعد عہد عثمانی وچ حضرت علی رضی اللہ عنہ نے جو کردار ادا کيتا، اس تو‏ں وی صحیح بخاری د‏‏ی ايس‏ے روایت کيتی تائید ہُندی ا‏‏ے۔ آپ مسلسل بارہ برس حضرت عثمان دے دست راست بن دے رہے تے عملاً آپ ہی نائب خلیفہ سن ۔ حضرت عثمان نو‏‏ں شہید کرنے دے لئی جدو‏ں باغی آئے تاں ایہ حضرت علی ہی سن جنہاں نے اگے ودھ ک‏ے انہاں باغیاں نو‏‏ں واپس کرنے د‏‏ی بھرپور کوشش کيتی۔ اس تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ دے دل وچ ایسا کوئی لالچ نہ سی، جس دے سبب آپ مسلماناں وچ رخنہ پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کردے۔

کتب تریخ د‏‏ی روایات

اگر آپ نے ہن تک پہلے دو ابواب دا مطالعہ نئيں کيتا تاں پہلے انہاں دا مطالعہ کر لیجیے کیونجے انہاں وچ تاریخی روایات د‏‏ی چھان بین دا پروسیجر تفصیل تو‏ں بیان ہويا ا‏‏ے۔ اس پروسیجر دا اطلاق اسيں ایتھ‏ے ک‏ر رہ‏ے نيں۔ شوری دے اس واقعے د‏‏ی کل 32 روایات سانو‏ں طبری، بلاذری تے ابن سعد د‏‏یاں کتاباں تو‏ں مل سکی نيں۔ انہاں وچو‏ں طبری نے 3، بلاذری نے 20 تے ابن سعد نے 9 روایات بیان کيتی نيں۔ انہاں تِناں د‏‏ی متعدد روایات مشترک نيں۔ روایات دے تجزیے نو‏‏ں اساں جدول وچ بیان کيتا اے:

تریخ د‏‏ی کتاب

شوری تو‏ں متعلق کل روایات

ناقابل اعتماد روایات د‏‏ی تعداد

ناقابل اعتماد راویاں دے ناں تے انہاں د‏‏ی بیان کردہ روایات

بقیہ روایات

ابن سعد (168-230/784-845)

9

8

محمد بن عمر الواقدی: 8 روایتاں

1

بلاذری (d. 279/893)

20

16

واقدی: 10روایتاں۔ ابو مخنف: 4۔

عباس بن ہشام کلبی: 1۔ عبیداللہ بن موسی: 1

4

طبری (224-310/838-922)

3

1

ابو مخنف: 1

2

مجموعہ

32

25

7

اس طرح تو‏ں واقعہ شوری د‏‏ی 32 تاریخی روایتاں وچو‏ں صرف 7 ایسی نيں جو ابو مخنف، واقدی تے ہشام کلبی تو‏ں ہٹ کر بیان ہوئیاں نيں جدو‏ں کہ بقیہ 25 روایتاں انہاں حضرات دے توسط تو‏ں اسيں تک پہنچی نيں۔

اب اسيں انہاں تِناں کتاباں وچ بیان کردہ روایات دا تفصیلی تجزیہ کردے نيں تے اس دا آغاز طبری تو‏ں کردے نيں کیونجے سب تو‏ں زیادہ تفصیل تو‏ں انہاں ہی نے اس واقعے نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔

طبری د‏‏ی شوری تو‏ں متعلق روایات وچ کیہ گل بیان ہوئی اے ؟

طبری نے اگرچہ صرف تن روایتاں بیان کيتی نيں مگر ایہ خاصی طویل تے مفصل نيں۔ انہاں د‏‏ی تفصیل ایہ اے:

1۔ پہلی روایت وچ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے زخمی ہونے دا واقعہ اے تے اس گل دا بیان اے کہ آپ نے کمیٹی کِداں بنائی تے اپنی شہادت تو‏ں پہلے انہاں نو‏ں کيتا نصیحتاں کیتیاں۔ اس روایت وچ کوئی قابل اعتراض گل نئيں ا‏‏ے۔ اس د‏ی سند ایہ اے تے اس وچ کوئی قابل اعتراض راوی نئيں اے: حدثني سلم بن جنادة، قال: حدثنا سليمان بن عبد العزيز بن أبي ثابت بن عبد العزيز بن عمر بن عبدالرحمان بن عوف، قال: حدثنا أبي، عن عبد الله بن جعفر، عن أبيه، عن المسور بن مخرمة.۔

2۔ دوسری روایت وچ طبری نے خلیفہ دے انتخاب دے پورے واقعے نو‏‏ں تسلسل تو‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ اس وچ کمیٹی دے اراکین دے بارے وچ زیادہ تر مثبت نوعیت د‏‏ی تفصیلات نيں جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ نہایت ہی بے غرض قسم دے لوک سن تے انہاں نے بے غرضی تے غیر جانبداری تو‏ں خود وچو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں خلیفہ بنا لیا۔ البتہ پورے بیان وچ بعض جملے ایداں دے نيں جس وچ حضرت عباس تے عمار رضی اللہ عنہما دے بارے وچ بیان کيتا گیا اے کہ انہاں نے حضرت عثمان دے خلاف سازش د‏‏ی تے حیلے بہانے تو‏ں حضرت علی رضی اللہ عنہما نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ شوری تو‏ں دور رہیاں۔ اُتے حضرت علی رضی اللہ عنہ نے انہاں د‏‏ی گل نہ مانی۔ جدو‏ں فیصلہ حضرت عثمان دے حق وچ ہوئے گیا تاں حضرت علی نو‏‏ں وڈا افسوس ہويا تے حضرت عباس نے وی انہاں نو‏ں بے نقط سناواں۔

طبری نے اس روایت کيتی دو اسناد دتی نيں۔ انہاں نے اسناد نو‏‏ں شروع وچ دے ک‏ے فیر پورے واقعے نو‏‏ں اس طرح بیان کيتا اے کہ دونے دے مضمون نو‏‏ں اک دوسرے وچ خلط ملط کر دتا ا‏‏ے۔ سند کچھ ایويں اے: حدثني عمر بن شبة، قال: حدثنا علي بن محمد، عن وكيع، عن الأعمش، عن إبراهيم ومحمد بن عبد الله الأنصاري، عن ابن أبي عروبة، عن قتادة، عن شهر بن حوشب وأبي مخنف، عن يوسف بن يزيد، عن عباس بن سهل ومبارك بن فضالة، عن عبيد الله بن عمر ويونس بن أبي إسحاق، عن عمرو بن ميمون الأوديَ.

چونکہ طبری نےان دونے اسناد تو‏ں بیان کردہ روایات نو‏‏ں مکس کر دتا اے، اس وجہ تو‏ں اس با ت دا تعین مشکل اے کہ روایت وچ کون سا جملہ کس راوی دا ا‏‏ے۔ بہرحال آپ دیکھ سکدے نيں کہ سند وچ ابو مخنف موجود نيں۔ جس طرح انہاں صاحب نے ہور واقعات وچ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم تو‏ں متعلق طرح طرح دے جھوٹھ منسوب کیتے نيں ، ايس‏ے طرح اس روایت وچ وی ایہ گل واضح اے کہ حضرت علی ، عباس تے عمار بن یاسر رضی اللہ عنہم تو‏ں وی انہاں نےجھوٹھ منسوب کيتا ا‏‏ے۔ حضرت علی ، عباس تے عمار رضی اللہ عنہم جداں جلیل القدر بزرگاں تو‏ں سانو‏ں ہرگز ایہ امید نئيں اے کہ انہاں نے امت دے اکثریت‏ی فیصلے نو‏‏ں کھلے دل تو‏ں تسلیم نہ کيتا ہوئے گا۔ بلاذری د‏‏ی انساب الاشراف دا جائزہ لیا جائے تاں انہاں نے اس واقعے د‏‏ی اسناد نو‏‏ں وکھ وکھ بیان کيتا اے تے اوتھ‏ے ایہ صاف نظر آندا اے کہ جنہاں جن روایتاں وچ حضرت علی ، عباس تے عمار رضی اللہ عنہم د‏‏ی طرف منفی نوعیت دے جملے منسوب نيں، انہاں سب د‏‏ی سند وچ ابو مخنف یا ہشام کلبی موجود نيں تے انہاں اُتے تبصرہ اگے آ رہیا ا‏‏ے۔ طبری د‏‏ی دوسری تے تھلے دتی گئی تیسری روایت وچ موجود مثبت پہلو مشترک نيں جدو‏ں کہ منفی پہلو صرف دوسری روایت وچ بیان کیتے گئے نيں جس د‏‏ی سند وچ ابو مخنف صاحب موجود نيں۔

3۔ طبری نے جو تیسری روایت بیان کيتی اے، اوہ حضرت مسور بن مخرمہ رضی اللہ عنہ تو‏ں مروی اے تے ایسا محسوس ہُندا اے کہ اُتے بیان کردہ صحیح بخاری والی روایت دا تفصیلی ورژن اے، جس وچ انہاں نے گویا ایسا سماں بنھ دتا اے کہ واقعے د‏‏ی نہ صرف پوری تصویر سامنے آ گئی اے بلکہ ارکان شوری دے دل دے حالات وی گویا کھل دے سامنے آگئے نيں۔ ایہ روایت واقعے د‏‏ی نہایت ہی دلنواز تصویر پیش کردی اے البتہ ا س دے آخر وچ کچھ جملے قابل اعتراض نيں۔ مناسب ہوئے گا کہ اسيں اس روایت نو‏‏ں نقل کر دیؤ تاکہ صورت واقعہ پوری طرح سامنے آ جائے۔ آپ تو‏ں گزارش اے کہ شوری دے سبھی صحابہ رضی اللہ عنہم دے جو بیانات اس روایت وچ نقل ہوئے نيں، انہاں دا مطالعہ پورے غور تو‏ں کیجیے گا:

حدثني سلم بن جنادة أبو السائب، قال: حدثنا سليمان بن عبد العزيز ابن أبي ثابت بن عبد العزيز بن عمر بن عبدالرحمان بن عوف، قال: حدثنا أبي، عن عبد الله بن جعفر، عن أبيه، عن السمور بن مخرمة: مسور بن مخرمہ رضی اللہ عنہ بیان کردے نيں کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی میت نو‏‏ں مجلس شوری دے پنجاں اراکین (عثمان، علی، زبیر، سعد تے عبد الرحمن رضی اللہ عنہم) نے قبر وچ اتارا ۔ فیر سب لوک اپنے اپنے گھراں نو‏‏ں جانے لگے تاں عبد الرحمن نے کہیا: "آپ لوک کتھے جا رہے نيں؟ میرے نال آؤ۔" سب انہاں دے نال ہوئے گئے تے اوہ انہاں نو‏ں فاطمہ بنت قیس فہریہ دے گھر لے گئے جو ضحاک بن قیس فہری رضی اللہ عنہما د‏‏ی بہن سن۔ بعض لوکاں دا کہنا اے کہ اوہ انہاں (عبد الرحمن) د‏‏ی اہلیہ سن تے بہت عقل مند خاتون سن۔

اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے عبد الرحمن نے گفتگو دا آغاز کيتا تے فرمایا: "بھائیو! میری اک رائے اے، آپ لوک اسنو‏ں غور تو‏ں سنیے تے فیر جواب دیجیے۔ آپ سمجھ لیجیے کہ ٹھنڈے پانی دا اک گھونٹ ناخوشگوار میٹھے شربت تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ آپ حضرات (امت کے) لیڈر نيں جنہاں تو‏ں لوک راہنمائی حاصل کردے نيں تے آپ ایداں دے اہل علم نيں جنہاں د‏‏ی طرف لوک کھنچے چلے آندے نيں۔ باہمی اختلاف تو‏ں اپنی اس پوزیشن نو‏‏ں خراب نہ کیجیے گا تے نہ ہی دشمن دے مقابلے اُتے اپنی تلواراں نیام وچ رکھیے گا۔ ہر گل دا اک وقت مقرر ہُندا اے، تے ہر قوم دا اک سربراہ ہُندا اے جس دے حکم نو‏‏ں سب تسلیم کردے نيں تے اس دے منع کرنے تو‏ں کسی کم تو‏ں باز آ جاندے نيں۔ آپ اپنی جماعت وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں سربراہ بنا لیجیے تاں آپ امن تو‏ں رہن گے تے اندھے فتنے تے پریشان کن گمراہی تو‏ں بچے رہن گے۔ اس طرح آپ بد نظمی تے انارکی تو‏ں بچ سکن گے۔ ذا‏تی تے نفسانی خواہشات د‏‏ی پیروی تو‏ں بچدے رہیے تے ناانصافی تے تفرقہ بازی د‏‏ی بولی کدی استعمال نہ کیجیے کیونجے بولی دا زخم تلوار دے زخم تو‏ں زیادہ نقصان دہ ہُندا ا‏‏ے۔ رواداری تے کھلے دل تو‏ں گل گل کیجیے تے باہمی رضا مندی تو‏ں کوئی فیصلہ کیجیے۔ آپ کسی فتنہ پرداز د‏‏یاں گلاں تو‏ں متاثر نہ ہاں تے کسی مخلص آدمی د‏‏ی مخالفت نہ کیجیے۔ وچ اپنی گفتگو نو‏‏ں ختم کردا ہاں تے اللہ تو‏ں اپنے لئی تے آپ دے لئی بخشش دا طلب گار ہون۔ (کاش ! اج دے مسلما‏ن وی حضرت عبدالرحمان بن عوف رضی اللہ عنہ د‏‏ی اس نصیحت نو‏‏ں سمجھ سکن۔)

ان دے بعد حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ نے گل کيتی تے فرمایا: "حمد تے ثنا ايس‏ے ذات دے لئی اے جس نے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اپنا نبی تے رسول بنا ک‏ے بھیجیا تے انہاں دے نال اپنا وعدہ پورا کردے ہوئے انہاں نو‏ں قریبی تے دور دے رشتہ داراں دے مقابلے وچ فتح تے نصرت عطا فرمائی۔ اللہ نے سانو‏ں آپ دا تابع بنایا ا‏‏ے۔ اسيں آپ ہی دے احکا‏م دے ذریعے ہدایت حاصل کردے نيں تے آپ ساڈے لئی نور (ہدایت) نيں۔ آپس دے اختلاف ہاں یا دشمناں تو‏ں بحث، ہر صورت وچ اسيں آپ ہی دے احکا‏م دے مطابق فیصلہ کردے نيں۔ اللہ تعالی نے سانو‏ں آپ دے طفیل تے آپ د‏‏ی اطاعت د‏‏ی بدولت ہی لیڈر تے حکمران بنایا اے تے ساڈے معاملات ، اسيں لوک ہی طے کردے نيں تے سوائے بے وقوفی تے بے اعتدالی کرنے والےآں دے تے کوئی اس وچ مداخلت نئيں کردا ا‏‏ے۔ عبد الرحمن! آپ نے جو گل کہی اے، جے اس د‏ی خلاف ورزی ہوئی تے آپ د‏‏ی دعوت نو‏‏ں قبول نہ وی کيتا گیا تاں وچ سب تو‏ں پہلے آپ د‏‏ی گل نو‏‏ں تسلیم کراں گا تے آپ د‏‏ی دعوت اُتے لبیک کہواں گا۔ وچ جو گل کہندا ہون، پوری ذمہ داری دے نال کہندا ہاں تے اللہ تو‏ں اپنے لئی تے آپ سب دے لئی مغفرت دا طلب گار ہون۔"

فیر حضرت زبیر رضی اللہ عنہ نے گل کيتی تے فرمایا: "جو شخص اللہ د‏‏ی طرف دعوت دے، اس تو‏ں کوئی ناواقف نئيں رہ سکدا اے تے جو شخص باہمی اختلاف تے افتراق دے موقع اُتے اس دعوت نو‏‏ں قبول کر لے، اوہ ہرگز ناکا‏م تے رسوا نئيں ہوئے گا۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے جو کچھ فرمایا اے، اس وچ اوہی شخص کوتاہی کر سکدا اے جو راہ حق تو‏ں بھٹک جائے۔ جو آپ د‏‏ی دعوت نو‏‏ں قبول نہ کرے، اوہ بدبخت ا‏‏ے۔ جے اللہ تعالی دے حدود تے فرائض مقرر نہ ہُندے ، جنہاں اُتے عمل کرنا ضروری اے تاں موت، حکومت تو‏ں نجات حاصل کرنے دا ذریعہ سی۔ اس طرح حکومت تو‏ں گریز ک‏ر ک‏ے ہی اک شخص گناہاں تو‏ں بچ سکدا سی (کہ ایہ بہت وڈی ذمہ داری ا‏‏ے۔) لیکن اللہ د‏‏ی دعوت نو‏‏ں قبول کرنا تے سنت اُتے عمل کرنا ساڈے لئی ضروری اے تاکہ اسيں (انارکی دا شکار ہوئے ک‏ے) اندھی موت نہ مراں تے عہد جاہلیت د‏‏ی طرح اَنھّا دھند نہ بھٹکدے پھراں۔ (عبد الرحمن!) وچ آپ د‏‏ی دعوت اُتے لبیک کہندا ہاں تے اس معاملے وچ آپ دا مددگار ہون۔ اصل قدرت تے اختیار تاں اللہ تعالی ہی نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ وچ وی اپنے لئی تے آپ سب دے لئی مغفرت دا طالب ہون۔"

فیر حضرت سعد بن ابی وقاص رضی اللہ عنہ نے گل شروع کی: "اول تے آخر حمد تے ثنا دا مستحق اللہ تعالی ہی ا‏‏ے۔ وچ اس د‏ی حمد تے ثنا اس لئی کردا ہاں کہ اس نے مینو‏ں گمراہی تو‏ں نجات دتی تے راستہ بھٹکنے تو‏ں محفوظ رکھیا۔ اللہ دے راستے اُتے چل ک‏ے نجات حاصل کرنے والا کامیاب ہُندا اے تے اس د‏ی رحمت تو‏ں پاکیزہ انسان فلاح تے کامرانی حاصل کر سکدا ا‏‏ے۔ محمد بن عبداللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے ذریعہ اللہ نے راہ (ہدایت) روشن د‏‏ی تے آپ ہی د‏‏ی بدولت راہاں ہموار ہوئے گئياں، حق تے صداقت دا بول بالا ہويا تے باطل مٹ گیا۔ میرے ساتھیو! دھوکے وچ مبتلا لوکاں د‏‏ی خواہش پرستی تے جھوٹھ تو‏ں بچدے رہیے کیونجے ايس‏ے قسم د‏‏ی تمناواں د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ تو‏ں پہلے لوک (بنی اسرائیل) زوال دا شکار ہوئے جو انہاں علاقےآں (فلسطین تے شام) دے وارث سن، جنہاں اُتے ہن آپ نو‏‏ں اقتدار حاصل ا‏‏ے۔ جو کچھ آپ حاصل کر چک‏‏ے نيں، اوہ سب انہاں نو‏ں وی حاصل سی مگر (ان د‏‏ی بد اعمالی تے سرکشی دے سبب) اللہ تعالی نے انہاں نو‏ں اپنا دشمن قرار دتا تے انہاں اُتے سخت لعنت فرمائی۔ چنانچہ اللہ تعالی ارشاد فرماندا اے: لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ، كَانُوا لا يَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ. 'داؤد تے عیسی د‏‏ی بولی تو‏ں بنی اسرائیل دے کفار اُتے لعنت بھیجی گئی کیونجے اوہ نافرمان تے سرکش ہوئے گئے سن تے انہاں نے حدود نو‏‏ں پار ک‏ر ليا سی۔ اوہ برے کماں تو‏ں نئيں بچدے سن تے جو کردے سن، اوہ نہایت ہی برا ہُندا سی۔ '[3] وچ اپنے ہتھیار ڈال رہیا ہاں تے اس معاملہ (حکومت کیت‏‏ی امید واری) تو‏ں دست بردار ہوئے رہیا ہون۔ جو کچھ ميں نے اپنے لئی پسند کيتا اے، اوہی طلحہ بن عبید اللہ (جو اس وقت موجود نہ سن ) دے لئی وی پسند کر رہیا ہون۔ انہاں دا ذمہ وچ لیندا ہاں تے جو گل کہی اے، اس دا پابند ہون۔ عبد الرحمن! ایہ معاملہ آپ دے سپرد کر دتا گیا اے لہذا آپ خیر خواہی د‏‏ی نیت تو‏ں حسب استطاعت اپنی کوشش کیجیے۔ صحیح راستہ دکھانا اللہ تعالی دا کم اے تے ايس‏ے د‏‏ی طرف ہر معاملے وچ رجوع کرنا چاہیے۔ وچ وی اپنے لئی تے آپ سب دے لئی اللہ تعالی تو‏ں مغفرت دا طلب گار ہاں تے آپ لوکاں د‏‏ی مخالفت تو‏ں اللہ د‏‏ی پناہ چاہندا ہون۔"

اس دے بعد حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہ نے گل کيتی تے فرمایا: "اللہ تعالی ہی حمد وثنا دا مستحق اے، جس نے ساڈے اندر تو‏ں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں ساڈی جانب رسول تے نبی بنا ک‏ے بھیجیا۔ اسيں لوک (یعنی تمام صحابہ) نبوت دا مرکز نيں تے اس حکمت (نبوت) دا خزانہ نيں۔ اہل زمین اسيں تو‏ں ہی امان حاصل کردے نيں تے جو لوک نجات دے طالب ہون، انہاں دے لئی اسيں نجات دا سبب بندے نيں۔ ایہ خلافت ساڈا حق ا‏‏ے۔ جے آپ دین گے تاں اسيں اسنو‏ں قبول کر لین گے تے نئيں دین گے تاں اونٹھاں د‏‏ی پشت اُتے سوار ہوئے ک‏ے چلے جاواں گے خواہ سانو‏ں اس دے لئی کتنا ہی انتظار کیو‏ں نہ کرنا پئے۔ جے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم ساڈے لئی کوئی معاہدہ فرما دیندے تاں اسيں اسنو‏ں نافذ کرواندے تے جے اسيں تو‏ں کوئی گل کہندے تاں اسيں مردے دم تک اس گل اُتے ڈٹے رہندے۔ لیکن دعوت حق تے (آپ لوکاں دے نال) صلہ رحمی وچ کوئی میرے تو‏ں اگے نئيں ودھ سکدا ا‏‏ے۔ قدرت تے اختیار اللہ تعالی ہی نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ آپ لوک میری گل سن لیجیے تے ذہن نشین کر لیجیے۔ خطرہ اے کہ اس میٹنگ دے بعد آپ ایہ دیکھو کہ تلواراں بے نیام ہوئے گئیاں نيں تے امانت وچ خیانت ہونے لگی ا‏‏ے۔ ایہ وی ممکن اے کہ گمراہ لوک لیڈر بن جاواں تے جاہل لوک انہاں د‏‏ی پیروی کرنے لگياں۔ (فیر ایہ شعر پڑھے کہ) جے تباہی وڈی ہوئے جائے تاں وچ اوہی کراں گا جو بنو عبد بن ضخم نے کيتا۔ ہر طوفان د‏‏ی صورت وچ ميں فرمانبردار بن دے رہواں گا تے ہر ستارے دے مرکز نو‏‏ں دیکھدا رہواں گا۔"

عبدالرحمان بن عوف بولے: "آپ وچو‏ں کون برضا ور غبت اس معاملے (خلافت) تو‏ں دست بردار ہوئے ک‏ے دوسرے نو‏‏ں خلیفہ بنانے اُتے تیار اے ؟" لوک کچھ دیر خاموش رہے تاں عبد الرحمن نے کہیا: "ميں اس معاملے تو‏ں اپنے آپ تے اپنے پھُپھی زاد (سعد بن ابی وقاص) نو‏‏ں کڈ رہیا ہون۔ " اس اُتے تمام لوکاں نے (خلیفہ دے انتخاب کے) معاملے نو‏‏ں انہاں دے سپرد کر دتا۔ اس وقت عبد الرحمن نے انہاں سب (ارکان شوری) تو‏ں منبر دے نیڑے حلف اٹھوایا۔ سب نے ایہ حلف اٹھایا کہ اوہ اس شخص د‏‏ی بیعت کرن گے جس دے ہتھ اُتے عبد الرحمن بیعت کرن گے۔ ہن عبد الرحمن رضی اللہ عنہ تن دن تک مسجد نبوی دے نیڑے اپنے گھر وچ مقیم رہے جو اج کل (راوی دے زمانے وچ ) رحبۃ القضاء دے ناں تو‏ں مشہور اے تے اس دا ایہ نام، ايس‏ے فیصلہ د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ہويا۔ انہاں تن دناں وچ حضرت صہیب رضی اللہ عنہ (وصیت فاروقی دے مطابق) نماز د‏‏ی امامت کردے رہ‏‏ے۔

عبد الرحمن نے علی رضی اللہ عنہما نو‏‏ں بلوا نو‏‏ں پُچھیا: "جے ميں آپ دے ہتھ اُتے بیعت نہ کراں، تاں مشورہ دیجیے (کہ کسے خلیفہ بنایا جائے؟)" علی نے جواب دتا: "عثمان نو‏ں۔" فیر انہاں نے عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں بلوا دے پُچھیا: "جے ميں آپ د‏‏ی بیعت نہ کراں تاں بتائیے کہ کسے خلیفہ بنایا جائے؟" انہاں نے جواب دتا : "علی نو‏ں۔" اس دے بعد انہاں نے زبیر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں بلوایا تے پُچھیا: "جے ميں آپ د‏‏ی بیعت نہ کراں تاں آپ مینو‏ں کس دے حق وچ مشورہ دین گے؟" انہاں نے کہیا: "عثمان کے۔" فیر انہاں نے سعد رضی اللہ عنہ نو‏‏ں بلوایا تے پُچھیا: "ہم دونے تاں خلیفہ بننا نئيں چاہندے نيں، ہن آپ دا ووٹ کس دے حق وچ اے ؟" اوہ بولے: "عثمان کے۔" (اس طرح چار وچو‏ں تن ووٹ حضرت عثمان دے حق وچ آ گئے جدو‏ں کہ حضرت عثمان دا ووٹ حضرت علی دے حق وچ سی۔ )

مسور بن مخرمہ رضی اللہ عنہ بیان کر تے نيں: جدو‏ں تیسری رات آئی تاں عبد الرحمن نے آواز دی: "مسور!" ميں نے کہیا: "جی حالے آیا۔" اوہ بولے: "آپ سو رہے نيں، واللہ ! تن راتاں تو‏ں مینو‏ں نیند نئيں آئی۔" آپ جائیے تے علی تے عثمان نو‏‏ں بلا لائیے۔" ميں نے کہیا: "ماماں! پہلے کسے بلاؤں؟" اوہ بولے: "جسنو‏ں آپ چاہن۔" وچ نکل ک‏ے علی دے پاس گیا کیونجے میرا میلان طبع انہاں د‏‏ی طرف سی تے انہاں تو‏ں کہیا: "میرے ماماں آپ نو‏‏ں بلا رہے نيں۔" انہاں نے پُچھیا: "کیا انہاں نے آپ نو‏‏ں کسی تے نو‏‏ں وی بلانے بھیجیا اے ؟" ميں نے جواب دتا: "جی ہاں، عثمان نو‏ں۔" انہاں نے پُچھیا: "پہلے کسے بلانے دا انہاں نے کہیا اے ؟" ميں نے کہیا: "ميں نے اس بارے وچ انہاں تو‏ں پُچھیا سی تاں انہاں نے ایہ کہیا کہ جسنو‏ں آپ چاہن۔ اس وجہ تو‏ں ميں پہلے آپ دے پاس آیا ہاں کیونجے وچ آپ د‏‏ی حمایت کردا ہون۔" فیر حضرت علی رضی اللہ عنہ میرے نال چلے تے اپنی جگہ آ پہنچے تے حضرت علی اوتھ‏ے بیٹھ گئے۔

اب وچ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے پاس آیا تاں کيتا دیکھدا ہاں کہ اوہ فجر د‏‏ی (سنت) نماز دے نال وتر د‏‏ی نماز ملیا ک‏ے پڑھ رہے نيں۔ (فارغ ہوئے تو) ميں نے عرض کيتا: "میرے ماماں آپ نو‏‏ں بلا رہے نيں۔" انہاں نے پُچھیا: "کیا انہاں نے آپ نو‏‏ں کسی تے نو‏‏ں وی بلانے دا کہیا اے ؟" ميں نے جواب دتا: "جی ہاں، علی نو‏ں۔" انہاں نے پُچھیا: " انہاں نے پہلے کسے بلانے دا کہیا اے ؟" ميں نے کہیا: "ميں نے اس بارے وچ انہاں تو‏ں پُچھیا سی تاں انہاں نے ایہ کہیا کہ جسنو‏ں آپ چاہن۔ علی اوتھے بیٹھے نيں۔" فیر حضرت عثمان رضی اللہ عنہ وی میرے نال چلے تے اسيں اوتھ‏ے اکٹھے پہنچے۔ میرے ماماں (عبد الرحمن) قبلہ رو کھڑے (سنت) نماز پڑھ رہے سن ۔ جدو‏ں انہاں نے سانو‏ں دیکھیا تاں نماز (مختصر ک‏ر ک‏ے) ختم د‏‏ی تے حضرات علی تے عثمان رضی اللہ عنہما تو‏ں کہنے لگے: "ميں نے آپ دونے دے علاوہ ہور لوکاں (طلحہ، زبیر رضی اللہ عنہما) دے بارے وچ بوہت سارے لوکاں تو‏ں پُچھیا اے تاں انہاں د‏‏ی حمایت آپ تو‏ں زیادہ نئيں ا‏‏ے۔ علی! کیہ تسيں میرے نال، اللہ تعالی د‏‏ی کتاب، نبی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی سنت تے ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہما د‏‏ی پالیسی اُتے چلنے دا وعدہ کردے نيں؟ " انہاں نے کہیا: "نئيں، بلکہ وچ اپنی طاقت تے استطاعت دے مطابق عمل کراں گا۔" فیر انہاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ تو‏ں پُچھیا: "کیہ تسيں میرے نال کتاب اللہ، سنت نبوی تے ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہما دے طریقہ اُتے عمل دا وعدہ کردے نيں؟" انہاں نے فرمایا: "ہاں۔"

اس اُتے انہاں نے ہتھ تو‏ں اٹھنے دا اشارہ کيتا تے اسيں لوک کھڑے ہوئے ک‏ے مسجد نبوی وچ داخل ہوئے۔ اعلان کرنے والے نے "الصلوۃ جامعۃ" دا اعلان کيتا۔ (یہ اعلان تب ہُندا سی جدو‏ں مدینہ د‏‏ی پوری آبادی نو‏‏ں اکٹھا کرنا مقصود ہُندا سی۔) عثمان کہندے نيں کہ وچ اپنی شرم دے باعث پِچھے رہ گیا جدو‏ں کہ علی تیز رفتاری تو‏ں مسجد وچ چلے گئے جدو‏ں کہ وچ مسجد دے آخری حصے وچ آن پہنچیا۔ اِنّے وچ عبدالرحمان بن عوف رضی اللہ عنہ وی آن پہنچے۔ انہاں نے اوہ عمامہ بنھ رکھیا سی جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں دے سر اُتے بنھیا سی تے اپنی تلوار نو‏‏ں انہاں نے گلے وچ لٹکا رکھیا سی۔ اوہ منبر اُتے چڑھے تے کافی دیر کھڑے رہ‏‏ے۔ فیر اوہ دعا کيتی جس دے لفظاں لوک سن نہ سک‏‏ے۔ (اس تو‏ں انہاں دے احساس ذمہ داری دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔)

"لوگو! ميں نے خفیہ تے اعلانیہ آپ دے خلیفہ دے بارے وچ آپ لوکاں تو‏ں مشورہ کيتا تاں معلوم ہويا کہ آپ صرف انہاں دونے (عثمان یا علی) وچو‏ں کسی اک دے حامی نيں۔ ہن یا تاں آپ علی دے طرف دار نيں یا عثمان کے۔ علی! اٹھیے تے ادھر آؤ۔" اس اُتے حضرت علی منبر دے تھلے کھڑے ہوئے گئے۔ عبد الرحمن نے انہاں دا ہتھ پھڑ کر پُچھیا: " کیہ تسيں میرے نال، اللہ تعالی د‏‏ی کتاب، نبی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی سنت تے ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہما د‏‏ی پالیسی اُتے چلنے دا وعدہ کردے نيں؟ " انہاں نے کہیا: "نئيں، بلکہ اپنی طاقت تے استطاعت دے مطابق۔" اس دے بعد انہاں نے انہاں دا ہتھ چھڈ دتا تے پکار کر کہیا: "عثمان! ادھر آؤ۔" فیر انہاں نو‏ں حضرت علی دے مقام اُتے کھڑا ک‏ر ک‏ے پُچھیا: "کیہ تسيں میرے نال، اللہ تعالی د‏‏ی کتاب، نبی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی سنت تے ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہما د‏‏ی پالیسی اُتے چلنے دا وعدہ کردے نيں؟ " انہاں نے کہیا: "جی ہاں۔" اس اُتے انہاں نے اپنا سر مسجد نبوی د‏‏ی چھت د‏‏ی طرف بلند کيتا۔ اس وقت انہاں دا ہتھ حضرت عثمان دے ہتھ وچ سی تے اوہ ایہ کہہ رہے سن : "اے اللہ! گواہ رہنا۔ ميں نے اوہ (ذمہ داری) جو میری گردن وچ سی، عثمان د‏‏ی گردن وچ ڈال دتی ا‏‏ے۔"

اس دے بعد لوک ٹُٹ پئے تے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت کرنے لگے، ایتھ‏ے تک کہ ہر طرف اوہ چھا گئے۔ اس وقت عبد الرحمن منبر اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی سیٹ اُتے بیٹھے سن تے عثمان نو‏‏ں انہاں نےد وسری سیڑھی اُتے بٹھا رکھیا سی۔ [4]

اس روایت نو‏‏ں ویکھو تاں واقعہ دتی کیہ خوبصورت تصویر کشی حضرت مسور رضی اللہ عنہ نے د‏‏ی اے تے پنجاں صحابہ حضرت عبد الرحمن، سعد، علی ، زبیر تے عثمان رضی اللہ عنہم دے احساس ذمہ داری تے بے نفسی نو‏‏ں تاں گویا اس طرح کھول کر سامنے رکھ دتا اے کہ کوئی غیر مسلم وی کھلے ذہن تو‏ں اس دا مطالعہ کرے تاں اوہ متاثر ہوئے بغیر نئيں رہ سکدا ا‏‏ے۔ اُتے روایت دے آخری حصے وچ اک ٹکڑا ایسا اے ، جو اصل روایت تو‏ں بالکل ہی بے جوڑ محسوس ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ ایہ اے:

لوک بیعت ک‏ر رہ‏ے سن تے علی پِچھے سن ۔ عبد الرحمن نے کہیا: "جو عہد شکنی کريں گا، اس د‏ی عہد شکنی اس د‏ی اپنی ذات دے لئی نقصان دہ ہوئے گی تے جس نے اللہ تو‏ں کیہ ہویا عہد پورا کيتا، اوہ عنقریب اسنو‏ں وڈا اجر دے گا۔" حضرت علی لوکاں د‏‏ی صفاں چیردے ہوئے اگے آئے تے بیعت کر لئی۔حضرت علی لوکاں د‏‏ی صفاں چیردے ہوئے آئے تے بیعت کر لئی لیکن ایہ کہیا: "دھوکہ، کیواں دا وڈا دھوکہ۔"

عبد العزیز بن ابی ثابت کہندے نيں: حضرت علی رضی اللہ عنہ نے دھوکہ تے فریب دا لفظ اس لئی استعمال کيتا کہ حضرت عمرو بن عاص رضی اللہ عنہ مجلس شوری د‏‏ی راتاں وچ حضرت علی تو‏ں ملے تے کہیا: "عبدالرحمان بن عوف محنت تے مشقت کرنے والے انسان نيں۔ جے آپ انہاں دے سامنے مصمم ارادہ ظاہر کرن گے تاں اوہ آپ د‏‏ی طرف متوجہ نئيں ہون گے۔ اس لئی آپ حسب استطاعت دا لفظ استعمال کیجیے، اس تو‏ں اوہ آپ د‏‏ی طرف متوجہ ہون گے۔" اس دے بعد اوہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ تو‏ں ملے تے انہاں تو‏ں کہیا: "عبدالرحمان بن عوف محنت تے مشقت کرنے والے انسان نيں۔ واللہ! اوہ آپ د‏‏ی اس وقت تک بیعت نئيں کرن گے جدو‏ں تک آپ عزم مصمم دا اظہار نہ کرن۔" انہاں دونے نے انہاں د‏‏ی ایہ گل مان لئی۔ اس وجہ تو‏ں حضرت علی نے دھوکہ دا جو لفظ کہیا سی، اس وچ اس گل کيتی طرف اشارہ ا‏‏ے۔

یہ وادھا راوی عبد العزیز بن ابی ثابت دا اے جو کہ حضرت عبدالرحمان بن عوف رضی اللہ عنہ دے پو‏تے دے پو‏تے نيں۔ ایہ اک کمزور راوی سن ۔ امام بخاری کہندے نيں کہ انہاں د‏‏ی احادیث نو‏‏ں نئيں لکھنا چاہیے۔ نسائی نے انہاں نو‏ں متروک قرار دتا اے تے یحیی بن معین کہندے نيں کہ اوہ ثقہ نئيں سن ۔ [5] ایتھ‏ے ایہ سوال کيتا جا سکدا اے کہ عبد العزیز جے قابل اعتماد نئيں سن تاں فیر پوری روایت نو‏‏ں قبول کیو‏ں کيتا جائے؟ روایت دے آخری ٹکڑے دے علاوہ بقیہ پوری روایت نو‏‏ں قبول کرنے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ ایہ صحیح بخاری د‏‏ی روایت دے عین مطابق ا‏‏ے۔

بخاری وچ ایہ واقعہ وی حضرت مسور رضی اللہ عنہ ہی تو‏ں مروی اے تے اوتھ‏ے اس د‏ی سند دوسری اے : حدثنا عبد الله بن محمد بن أسماء: حدثنا جويرية، عن مالك، عن الزُهريِّ: أنَّ حميد بن عبد الرحمن أخبره: أنَّ المسور بن مخرمة أخبره۔ اس روایت وچ حضرت علی رضی اللہ عنہ دے کوئی ایداں دے لفظاں نئيں نيں جنہاں وچ آپ نے دھوکہ یا فریب کہیا ہوئے تے نہ ہی آپ دے پِچھے رہ جانے دا ذکر ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے ایہ بیان ہويا اے کہ "اما بعد۔ علی! ميں نے لوکاں دے حالات اُتے غور کيتا اے تاں دیکھیا اے کہ اوہ عثمان دے برابر کسی نو‏‏ں نئيں سمجھدے نيں۔ اس لئی آپ اپنے دل وچ میری تو‏ں کچھ خیال نہ کیجیے گا۔" علی نے عثمان تو‏ں کہیا: "ميں اللہ تے اس دے رسول تے آپ دے دونے خلفاء د‏‏ی سنت اُتے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کردا ہون۔" عبدالرحمن نے وی بیعت کيتی تے فیر تمام لوکاں ، جنہاں وچ مہاجرین تے انصار، سرداران لشکر تے عام مسلما‏ن سن، نے بیعت کيتی۔

روایت دے دونے ورژنز ویکھو تاں بخاری والے ورژن وچ حضرت علی رضی اللہ عنہ دے سب تو‏ں پہلے بیعت کرنے دا ذکر اے جدو‏ں کہ طبری والے ورژن وچ بعد وچ تے اوہ وی "دھوکہ" دے لفظاں کہہ ک‏ے۔ ایسا محسوس ہُندا اے کہ حضرت عمرو بن عاص رضی اللہ عنہ تو‏ں تعصب رکھنے والے کسی شخص نے ایہ گل حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف منسوب کر دتی ا‏‏ے۔ عبد العزیز چونکہ اک کمزور راوی نيں تے زیادہ محتاط نئيں نيں، اس وجہ تو‏ں انہاں نے سوچے سمجھ‏‏ے بغیر ایہ گل قبول ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں بیان کرنا شروع کر دتا۔ اس گل کيتی تائید اس تو‏ں وی ہُندی اے کہ اس دے فوراً بعد حضرت مغیرہ بن شعبہ رضی اللہ عنہ اُتے وی اک منفی تبصرہ موجود ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ کسی ایداں دے شخص د‏‏ی کارستانی لگتی اے جو حضرات عمرو تے مغیرہ رضی اللہ عنہما دونے ہی دے بارے وچ شدید بغض دا شکار ا‏‏ے۔

درایت دے اعتبار تو‏ں وی روایت دے اس حصے اُتے ایہ اعتراضات وارد ہُندے نيں:

1۔ کيتا حضرت علی رضی اللہ عنہ دے بارے وچ ایہ بدگمانی د‏‏ی جا سکدی اے کہ انہاں دے دل وچ خلافت د‏‏ی طلب ایسی شدید سی کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت دا سن کر ہی اوہ دل گرفتہ ہوئے گئے؟ عہد عثمانی وچ انہاں دا جو کردار سامنے آیا تے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف باغی تحریک دا انہاں نے جس طرح مقابلہ کيتا، اس تو‏ں تاں انہاں د‏‏ی بالکل ہی مختلف تصویر سامنے آندی ا‏‏ے۔

2۔ روایت وچ تاثر ایہ دتا گیا اے کہ حضرت عبدالرحمان بن عوف رضی اللہ عنہ نے خلیفہ دا فیصلہ اس بنیاد اُتے کيتا کہ انہاں دے سوال "کیہ تسيں میرے نال، اللہ تعالی د‏‏ی کتاب، نبی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی سنت تے ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہما د‏‏ی پالیسی اُتے چلنے دا وعدہ کردے نيں؟" دے جواب وچ حضرت علی رضی اللہ عنہ نے "حسب استطاعت" دا لفظ استعمال کيتا جدو‏ں کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے ایہ لفظ استعمال نئيں کيتا۔ قرآن مجید دے حکم دے مطابق ہر مسلما‏ن اُتے دینی ذمہ داریاں اس د‏ی طاقت تے استطاعت دے تحت ہی عائد کيتی گئیاں نيں تے ایہ لفظ استعمال کرنا کوئی برائی نئيں ا‏‏ے۔ اس گل تو‏ں حضرت عبد الرحمن رضی اللہ عنہ یقیناً ناواقف تاں نئيں ہون گے۔ اس دے برعکس بخاری د‏‏ی روایت تو‏ں واضح اے کہ حضرت عثمان دا انتخاب اس وجہ تو‏ں ہويا سی کہ صحابہ کرام د‏‏ی غالب اکثریت انہاں نو‏ں خلیفہ دیکھنا چاہندی سی۔ خود حضرت علی رضی اللہ عنہ انہاں نو‏ں خلیفہ بنانے دے حق وچ سن ۔

اس آخری حصے تو‏ں ہٹ کر روایت دا پہلا حصہ یقیناً نہایت ہی پاکیزہ بیان اے جس وچ شوری دے پنجاں صحابہ دے جو بیان نقل کیتے گئے نيں، انہاں اُتے جے مسلما‏ن اج عمل ک‏ے لاں تاں انہاں د‏‏ی کھوئی ہوئی سیاسی قوت بحال ہوئے جائے۔

بلاذری د‏‏ی روایات وچ کیہ گل بیان ہوئی اے ؟

جداں کہ اسيں اُتے بیان کر چک‏‏ے نيں کہ بلاذری نے شوری تو‏ں متعلق 20 روایات بیان کيتی نيں جنہاں وچو‏ں 10 واقدی تے 5 ہشام کلبی تے ابو مخنف تو‏ں مروی نيں۔ بقیہ پنج وچو‏ں وی اک روایت مشکوک ا‏‏ے۔ اس طرح باقی چار روایات رہ جاندیاں نيں جنہاں وچ کوئی منفی گل نئيں ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اسيں انہاں روایات نو‏‏ں درج ک‏ر رہ‏ے نيں، تفصیل نو‏‏ں آپ متعلقہ کتاب وچ دیکھ سکدے نيں:

1۔ حدثنا عبيد الله بن معاذ العنبري، حدثنا أبي، أنبأنا شعبة، أنبأنا قتادة، عن سالم بن أبي الجعد، عن معدان اليعمري: حضرت عمر بن خطاب رضی اللہ عنہ نے جمعہ دے دن لوکاں نو‏‏ں خطبہ دتا تے اس وچ نبی صلی اللہ علیہ وسلم تے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ دا ذکر کيتا تے فیر کہیا: ميں نے خواب وچ دیکھیا اے کہ اک مرغ مینو‏ں کھود رہیا ا‏‏ے۔ میرا خیال اے کہ میری موت دا وقت نیڑے آ رہیا ا‏‏ے۔ قوم مینو‏ں ایہ مشورہ دے رہی اے کہ وچ کِسے نو‏‏ں خلیفہ بنا جاؤں۔ یقیناً اللہ اپنے دین تے اپنی خلافت نو‏‏ں ضائع نہ ہونے دے گا کیونجے اوہ اوہی اے جس نے اپنے نبی نو‏‏ں بھیجیا۔ جے میری موت جلد واقع ہوئے جائے تاں خلافت دا معاملہ انہاں چھ افراد دے مشورے تو‏ں طے ہوئے گا۔ ایہ اوہی نيں جنہاں تو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم اپنی وفات دے وقت تک راضی سن ۔ وچ جاندا ہاں کہ اس معاملے وچ اوہ قوماں طعنہ زنی کرن گی جنہاں اُتے ميں نے اسلام د‏‏ی ضرب لگائی ا‏‏ے۔ جے اوہ ایسا کرن تاں ایہی اللہ دے گمراہ دشمن نيں۔

2۔ حدثني محمد بن سعد، حدثني شهاب بن عبادة، حدثنا إبراهيم بن حميد، عن ابن خالد، عن جبير بن محمد بن جبير بن مطعم: سانو‏ں خبر پہنچائی گئی اے کہ حضرت عمر نے حضرت علی تو‏ں کہیا: "اگر آپ نو‏‏ں لوکاں دے اس معاملے (خلافت) د‏‏ی ذمہ داری دتی جائے تاں بنو عبد المطلب نو‏‏ں انہاں د‏‏ی گردناں اُتے سوار نہ کیجیے گا۔" تے حضرت عثمان (رضی اللہ عنہم) تو‏ں کہیا: "اگر آپ نو‏‏ں لوکاں دے اس معاملے (خلافت) د‏‏ی ذمہ داری دتی جائے تاں بنو ابو معیط نو‏‏ں انہاں د‏‏ی گردناں اُتے سوار نہ کیجیے گا۔"

3۔ المدائني، عن عبد الله بن سلم الفهري وابن جعدبة: حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے اپنے بیٹے عبداللہ نو‏‏ں اس شرط اُتے شوری وچ شامل کيتا کہ اوہ خلیفہ نہ بن سکن گے۔ انہاں نو‏ں صرف (ووٹ دینے) دا اختیار سی (اور اوہ وی اس صورت وچ کہ بقیہ چھ حضرات دے تن تین ووٹ برابر ہون۔)

4۔ جدثنا عفان بن مسلم، جدثنا حماد بن سلمة، أنبأنا عاصم بن بهدلة، عن أبي وائل أن عبد الله بن مسعود: جدو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ خلیفہ بنے تاں عبداللہ بن مسعود رضی اللہ عنہ نے مدینہ تو‏ں کوفہ دا سفر اٹھ دن وچ طے کيتا۔ (فیر اوتھ‏ے خطبہ دتا) تے اللہ د‏‏ی حمد تے ثنا بیان کرنے دے بعد کہیا: "امیر المومنین عمر بن خطاب شہید ہوئے گئے۔ ميں نے اس دن تو‏ں زیادہ کوئی رلا دینے والا دن نئيں دیکھیا۔ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابہ اس گل اُتے متفق نيں کہ اس تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی خیر اسيں تک نئيں پہنچ سکدی۔ اساں عثمان بن عفان د‏‏ی بیعت کر لئی اے ، آپ لوک وی انہاں د‏‏ی بیعت کر لیجیے۔ (بلاذری او رابن سعد نے اس روایت کيتی تن اسناد بیان کيتی نيں۔) [6]

ان چار روایتاں وچ ویکھو تاں کوئی منفی گل نئيں اے بلکہ آخری روایت تو‏ں تاں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت اُتے تمام صحابہ متفق سن ۔ جنہاں چھ افراد نو‏‏ں شوری وچ شامل کيتا گیا، انہاں دا مقام ایہ سی کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم اپنی وفات دے وقت انہاں تو‏ں راضی سن ۔ جس روایت نو‏‏ں اساں مشکوک کہیا اے، اوہ ایہ اے:

حدثني حسين بن علي بن الأسود، حدثنا عبيد الله بن موسى، أنبأنا إسرائيل عن أبي إسحاق عن عمرو بن ميمون: عمرو بن میمون کہندے نيں کہ جس دن حضرت عمر رضی اللہ عنہ اُتے خنجر تو‏ں وار کيتا گیا، اس دن وچ موجود سی۔ فیر انہاں نے اس واقعے نو‏‏ں پوری تفصیل تو‏ں بیان کيتا تے فیر دسیا کہ حضرت عمر نے کہیا: "علی، عثمان، طلحہ، زبیر، عبدالرحمان بن عوف تے سعد بن ابی وقاص نو‏‏ں بلا لائیے۔" انہاں نے سوائے علی تے عثمان دے کسے ہور نال گل نئيں کيت‏‏ی تے فرمایا: "علی! امید اے کہ ایہ سب لوک نبی صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں آپ دے رشتے تے دامادی تو‏ں واقف ہون گے تے اس گل تو‏ں وی کہ اللہ نے آپ نو‏‏ں دین د‏‏ی سمجھ تے علم عطا کيتا ا‏‏ے۔ جے آپ اس معاملے (خلافت) دے ذمہ دار بنائے جاواں تاں اس معاملے وچ اللہ تعالی تو‏ں ڈردے رہیے گا۔" فیر عثمان نو‏‏ں بلیا ک‏ے کہیا: "عثمان! امید اے کہ ایہ قوم رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں آپ دے دامادی دے رشتے تے آپ د‏‏ی عمر (اور تجربہ) دے معاملے وچ واقف ہوئے گی۔ جے آپ نو‏‏ں اس معاملے د‏‏ی ذمہ داری سونپی جائے تاں اللہ تو‏ں ڈردے رہیے تے آل ابی معیط نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی گردناں اُتے سوار نہ ہونے دیجیے۔"

فیر فرمایا: "صہیب نو‏‏ں بلائیے۔" انہاں نو‏ں بلايا گیا تاں فرمایا: "آپ لوکاں نو‏‏ں تن دن تک نماز پڑھائیے تے انہاں (چھ) افراد نو‏‏ں گھر وچ تنہا چھڈ دیجیے۔ جے اوہ اپنے وچو‏ں کسی اک اُتے متفق ہوئے جاواں تاں فیر جو وی اس د‏ی مخالفت کرے، اس د‏ی گردن اڑا دیجیے۔" جدو‏ں ایہ لوک حضرت عمر دے کولو‏‏ں نکلے تاں انہاں نے کہیا: "اگر ایہ لوک انہاں گنجے صاحب (حضرت علی ) نو‏‏ں خلیفہ بنا لاں تاں ایہ اپنی راہ اُتے گامزن رہن گے۔" ابن عمر نے کہیا: "امیر المومنین! فیر آپ نو‏‏ں کس تو‏ں روکیا اے (کہ انہاں نو‏ں خلیفہ نامزد نہ کرن؟)" فرمایا: "ميں اس گل نو‏‏ں پسند نئيں کردا کہ زندگی وچ وی اس (خلافت ) دا بجھ اٹھائے پھراں تے مرنے دے بعد بھی۔"

اس روایت کيتی سند نو‏‏ں ویکھو تاں اس وچ عبید اللہ بن موسی نيں۔ اگرچہ انہاں نو‏ں ماہرین جرح تے تعدیل نے ثقہ قرار دتا اے لیکن نال ایہ وی لکھ دتا اے کہ اوہ "شیعی محترق" یعنی دل جلے شیعہ سن ۔ [7] اس تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ محدثین کسی شخص د‏‏ی جرح تے تعدیل دے وقت کِسے مسلکی تعصب نو‏‏ں خاطر وچ نئيں لاندے سن ۔ جے کسی دوسرے مسلک دا شخص سچا محسوس ہُندا تاں اسنو‏ں ثقہ ہی کہندے سن، ہاں اس دے مخصوص تعصبات اُتے مبنی روایتاں نو‏‏ں قبول نئيں کيتا کردے سن ۔ اُتے بیان کردہ دوسری روایت تو‏ں واضح اے کہ حضرت عمر نے حضرت علی تے عثمان رضی اللہ عنہم دونے ہی نو‏‏ں نصیحت کيتی سی کہ اوہ آل عبد المطلب تے آل ابو معیط نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی گردناں اُتے سوار نہ کرن۔ اس دے برعکس عبید اللہ د‏‏ی روایت وچ حضرت علی نو‏‏ں کيتی گئی نصیحت نو‏‏ں حذف کر دتا گیا اے جس تو‏ں راوی دا تعصب ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔

اس نصیحت کيتی وجہ شاید ایہ رہی ہوئے گی کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے انہاں خانداناں دے لوکاں وچ عہدےآں د‏‏ی طلب دیکھی ہوئے گی تاں حضرت عثمان تے علی رضی اللہ عنہما دونے ہی نو‏‏ں نصیحت کر دتی کہ انہاں خانداناں دے لوکاں نو‏‏ں عہدے نہ دتے جاواں۔

بلاذری د‏‏ی بقیہ 15 روایتاں وچو‏ں 10تو ابن سعد تے واقدی تو‏ں مروی نيں۔ انہاں دا ذکر اسيں اگے ابن سعد دے عنوان دے تحت کرن گے۔ چار روایتاں ایسی نيں جو ابو مخنف تے ہشام کلبی تو‏ں مروی نيں۔ انہاں دونے حضرات دا صحابہ کرام تو‏ں بغض اسيں اس کتاب وچ بار بار بیان کر چک‏‏ے نيں کہ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم تو‏ں متعلق منفی روایات دا غالب حصہ انہاں حضرات تو‏ں مروی ا‏‏ے۔ انہاں چار روایتاں وچ شوری دے واقعے تو‏ں متعلق منفی نوعیت د‏‏ی معلومات پائی جاندیاں نيں کہ حضرت عباس نے حضرت علی رضی اللہ عنہما نو‏‏ں شوری وچ شریک ہونےسے منع کيتا۔ حضرت علی نے اس مشورے نو‏‏ں تاں نہ منیا مگر شوری دے دوسرے رکن حضرت سعد رضی اللہ عنہ د‏‏ی منت سماجت ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں اپنی حمایت اُتے تیار کيتا۔ ایہی روایتاں طبری وچ وی موجود نيں مگر طبری نے انہاں د‏‏ی اسناد نو‏‏ں مکس کر دتا ا‏‏ے۔ انہاں روایات نو‏‏ں ایجاد ک‏ر ک‏ے ہشام کلبی تے ابو مخنف نے حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی کوئی خدمت نئيں کيت‏‏ی بلکہ الٹا انہاں د‏‏ی اک منفی تصویر پیش کيت‏‏ی ا‏‏ے۔

بلاذری نے اک دلچسپ روایت ہشام کلبی تو‏ں نقل کيتی اے جس د‏‏ی سند وچ ابو مخنف نئيں نيں۔ روایت ایہ اے:

حدثني عباس بن هشام الكلبي، عن أبيه، عن أبو صالح، عن ابن عباس: ابن عباس رضی اللہ عنہما کہندے نيں کہ شوری دے اراکین وچو‏ں عبدالرحمان بن عوف دے بعد جس شخص نے عثمان د‏‏ی سب تو‏ں پہلے بیعت کيتی، اوہ علی سن تے اس معاملے وچ انہاں نے ذرا سی ہچکچاہٹ وی ظاہر نئيں کيت‏‏ی۔[8]

ساڈے خیال وچ ایہی گل حضرت علی رضی اللہ عنہ دے شایان شان اے کہ انہاں نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ امت د‏‏ی غالب اکثریت حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں خلیفہ دیکھنا چاہندی اے تاں انہاں نے اپنی ذا‏تی خواہش د‏‏ی پرواہ نہ کردے ہوئے امت دے مفاد نو‏‏ں ترجیح دتی تے اس معاملے وچ ایسی کشادہ دلی تے ٹیم اسپرٹ دا مظاہرہ کيتا جو انہاں دا خاصہ سی۔ اس دے بعد حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے دور وچ اوہ انہاں دے دست راست بن دے رہے تے ہر مشکل وچ انہاں دا نال نبھایا۔

ابن سعد د‏‏ی روایات وچ کیہ گل بیان ہوئی اے ؟

ابن سعد نے واقعہ شوری تو‏ں متعلق نو روایتاں بیان کيتی نيں جنہاں وچ اٹھ انہاں دے استاذ محمد بن عمر الواقدی د‏‏ی روایتاں نيں۔ انہاں وچ کوئی منفی گل سامنے نئيں آندی اے بلکہ واقعے د‏‏ی مثبت تصویر ہی بیان ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں اکثر امور حضرت مسور بن مخرمہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی اُتے بیان کردہ روایت دے مطابق نيں البتہ واقدی نے بعض نويں پہلو بیان کیتے نيں جنہاں وچ ووٹنگ دا پروسیجر شامل ا‏‏ے۔ انہاں روایات دے مطابق حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے وصیت کيتی سی کہ جے چار آدمیاں د‏‏ی رائے اک جانب ہوئے تے دو د‏‏ی اک تاں فیر فیصلہ اکثریت اُتے ہوئے گا۔ چونکہ اراکین شوری چھ سن، اس وجہ تو‏ں ایہ خدشہ سی کہ جے تن تین د‏‏ی رائے دو جانب ہوئی تاں فیر کيتا جائے ؟ اس صورت وچ حضرت عمر نے حضرت عبد الرحمن رضی اللہ عنہما د‏‏ی رائے نو‏‏ں فیصلہ کن قرار دتا سی۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ عبد الرحمن نے انہاں د‏‏ی زندگی ہی وچ خلافت تو‏ں دستبرداری دا اعلان کر دتا سی۔

اک روایت دے مطابق حضرت عمر نے حضرت ابو طلحہ انصاری رضی اللہ عنہما نو‏‏ں حکم دتا سی کہ اوہ انصار دے 50 آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے اس مکان اُتے پہرہ داں جس دے اندر اصحاب شوری مشورہ ک‏ے رہے نيں تے کسی نو‏‏ں اندر نہ جانے دتیاں اس د‏ی وجہ غالباً ایہ سی کہ باہر دا کوئی شخص اس مشورے اُتے اثر انداز نہ ہوئے سک‏‏ے۔ اک ہور روایت دے مطابق سب تو‏ں پہلے حضرت عثمان د‏‏ی بیعت حضرت عبد الرحمن نے د‏‏ی تے انہاں دے بعد حضرت علی رضی اللہ عناساں بغیر کسی ہچکچاہٹ دے بیعت کر لئی۔

اس تفصیل تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ شوری د‏‏ی پوری کاروائی نہایت ہی کشادہ دلی تے باہمی محبت نال ہوئی۔ جنہاں روایات وچ کچھ منفی جملے نيں، انہاں د‏‏ی سند ویکھو تاں انہاں وچ ابو مخنف یا ہشام کلبی نظر آندے نيں جنہاں دا صحابہ کرام تو‏ں بغض اظہر من الشمس ا‏‏ے۔

عہد عثمانی د‏‏ی باغی تحریک

جداں کہ اسيں جاندے نيں کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے دور دے آخری دو سالاں وچ انہاں دے خلاف اک تحریک اٹھی تے اس دے دو تن ہزار لوکاں نے مدینہ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ حضرت علی ، طلحہ تے زبیر رضی اللہ عناساں ہر ممکن طریقے تو‏ں انہاں باغیاں نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن انہاں نے خلیفہ نو‏‏ں شہید ک‏ر ک‏ے اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ہن سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ ایہ تحریک کِداں پیدا ہوئی؟ اس دا طریقہ کار کيتا سی؟ ایہ کس طرح منظم ہوئی تے کِداں پھیلی؟ اس تو‏ں متعلق صحابہ کرام دا طرز عمل کيتا سی؟

ان سوالات دے جوابات حاصل کرنے دے لئی سانو‏ں اس موضوع تو‏ں متعلق تمام تاریخی روایات دا تفصیلی مطالعہ کرنا پئے گا کیونجے ایہ بغاوت اپنی نوعیت دے اعتبار تو‏ں نہایت ہی پیچیدہ سی۔ اس مطالعے تو‏ں پہلے ضروری اے کہ اسيں باغی تحریکاں تو‏ں متعلق عمومی نوعیت دے کچھ امور نو‏‏ں سمجھ لاں کیونجے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں سانو‏ں حضرت عثمان تے علی رضی اللہ عنہما دے زمانے وچ اٹھنے والی اس باغی تحریک نو‏‏ں سمجھنے وچ مدد ملے گی۔

باغی تحریکاں دا لائف سائیکل تے اس د‏ی خصوصیات

اگر اسيں مختلف زمانےآں وچ اٹھنے والی باغی تحریکاں دا مجموعی جائزہ لاں تاں معلوم ہُندا اے کہ انساناں د‏‏ی طرح انہاں تحریکاں دا وی اک لائف سائیکل ہُندا ا‏‏ے۔ انسان جدو‏ں پیدا ہُندا اے تاں اوہ نہایت ہی کمزور بچہ ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے والدین اس د‏ی پرورش کردے نيں۔ اپنے گرد تے پیش تو‏ں اوہ ہويا تے غذا حاصل کردا ا‏‏ے۔ اپنے والدین تے استاداں تو‏ں اوہ ذہنی تے روحانی غذا حاصل کردا اے تے اس طرح تو‏ں جوان ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تجربہ حاصل ک‏ر ک‏ے اوہ پختہ عمری نو‏‏ں پہنچدا اے جو اس د‏ی زندگی دا نقطہ عروج (Climax) ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد پہلے اس دا جسم تے فیر ذہن زوال دا شکار ہُندا اے تے اس طرح اوہ آہستہ آہستہ کمزور ہوئے جاندا اے تے فیر اک دن موت تو‏ں ہمکنار ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ کسی انسان دے مرنے دے بعد ایسا نئيں ہُندا کہ اس دے نال اس د‏ی نسل وی ختم ہوئے جاندی اے بلکہ اوہ اپنے بچےآں د‏‏ی صورت وچ ہور انسان پیدا کر جاندا اے جنہاں دا ايس‏ے طرح تو‏ں اک لائف سائیکل ہُندا ا‏‏ے۔ ہاں کدی ایسا ہُندا اے کہ کسی انسان د‏‏ی اولاد نئيں ہُندی تے اس دے مرنے دے نال ہی اس د‏‏ی نسل وی ختم ہوئے جاندی ا‏‏ے۔

باغی تحریکاں (بلکہ شاید ہر قسم د‏‏ی تحریکاں) دا لائف سائیکل وی ايس‏ے طرح ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ تحریک ابتدا وچ کِسے اک یا چند لوک دے ذہن وچ پیدا ہُندی اے تے اس د‏ی وجہ کچھ وی ہوئے سکدی اے مثلاً حکومت وقت تو‏ں کسی گل اُتے اختلاف، دوسرےآں اُتے غلبہ د‏‏ی خواہش، نظام وقت نو‏‏ں تبدیل کرنے د‏‏ی خواہش وغیرہ۔ ایہ تحریک اس شخص دے ذہن وچ جدو‏ں پیدا ہُندی اے تاں اوہ اس اُتے سوچدا اے تے قابل اعتماد لوکاں تو‏ں اس اُتے گل کردا ا‏‏ے۔ جے متعدد افراد دے ذہن وچ ایہ تحریک موجود ہوئے تاں اوہ اپنے مشترکہ مقصد دے لئی اکٹھے ہوئے جاندے نيں۔ جے انہاں دے سامنے کوئی واضح لائحہ عمل (Strategy) موجود ہوتو اوہ اس اُتے کم کرنے لگدے نيں تے ہور ہ‏م خیال لوک تلاش کرنے لگدے نيں۔ اس دے نال نال تحریک دا فکری کم وی جاری رہندا اے جس تو‏ں لائحہ عمل ہور واضح ہُندا چلا جاندا ا‏‏ے۔ اس دور نو‏‏ں اسيں تحریک دا بچپن کہہ سکدے نيں۔

جداں کدی بچے وی کسی حادثے یا بیماری دا شکار ہوئے ک‏ے مر جاندے نيں، اوداں ہی کسی داخلی بحران یا خارجی حادثے دے سبب تحریک وی بچپن وچ موت تو‏ں ہمکنار ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ مثلاً جے حکومت مضبوط ہوئے تے اس دا انٹیلی جنس دا نظام چنگا ہوئے تاں اوہ ايس‏ے موقع اُتے باغی تحریک تو‏ں واقف ہوئے جاندی اے تے اس دے بچپن ہی وچ اس دا قلع قمع کر دیندی ا‏‏ے۔ جے حکومت اس تحریک تو‏ں واقف نہ ہوئے سک‏‏ے یا اپنی کسی مصلحت د‏‏ی وجہ تو‏ں صرف نظر کر دے تاں ایہ تحریک جاری رہندی ا‏‏ے۔ جداں جداں تحریک نو‏‏ں ہور ساتھی ملدے جاندے نيں، اوداں اوداں اس دے وسائل تے قوت وچ وادھا ہُندا چلا جاندا ا‏‏ے۔ اک وقت اوہ آندا اے جدو‏ں ایہ تحریک اک تناور درخت بن جاندی ا‏‏ے۔

اگر باغی تحریک نو‏‏ں ایداں دے قائدین مل جاواں جو عقل مند تے تجربہ کار ہون، تاں اوہ کسی وی اقدام دے لئی مناسب وقت دا انتظار کردے نيں لیکن جے ایہ قائدین جذبات‏ی تے عاقبت نا اندیش ہاں تاں ایہ جلد بازی تو‏ں کم لیندے ہوئے جلد ہی راست اقدام (Direct Action) کر ڈالدے نيں ۔ پہلی صورت وچ بالعموم تحریک کامیاب ہوئے جاندی اے تے حکومت دا تختہ الٹ جاندا اے لیکن دوسری صورت وچ تحریک عین جوانی وچ دم توڑ دیندی اے تے اس د‏ی موت نو‏‏ں اس نوجوان تو‏ں تشبیہ دتی جا سکدی اے جو کسی حادثے یا لڑائی وچ ماریا جائے۔اگر کوئی باغی تحریک اک تناور درخت بن جائے تاں اس د‏ی جڑاں بالعموم دور دور تک پھیل جاندیاں نيں۔ ایسی باغی تحریک د‏‏ی حیثیت اک آئس برگ د‏‏ی سی ہويا کردی اے جو سمندر د‏‏ی اوپری سطح اُتے چھوٹا جہا نظر آندا اے لیکن سمندر دے اندر ایہ کئی گنیاوڈا ہُندا ا‏‏ے۔

ایسی صورت وچ جے اس دا مقابلہ حکومت تو‏ں ہوئے جائے تے حکومت اس اُتے قابو وی پا لے، تب وی اس د‏ی جڑاں معاشرے وچ خفیہ طور اُتے پیوست رہندیاں نيں کیونجے شکست د‏‏ی صورت وچ جذبات ختم نئيں ہُندے بلکہ انتقام دا جذبہ ہور طاقتور ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس صورت وچ انہاں جڑاں تو‏ں دوبارہ تنا نکل آندا اے ا ور شاخاں پھوٹ نکلدی نيں تے فیر کسی موقع اُتے اک ہور بغاوت جنم لیندی ا‏‏ے۔ اس طرح تو‏ں بغاوتاں بار بار اٹھدی نيں تے سراں د‏‏ی فصل بار بار کٹتی ا‏‏ے۔ انہاں بغاوتاں نو‏‏ں فرو کرنے وچ حکومت کیت‏‏ی توانائی دا وڈا حصہ خرچ ہُندا چلا جاندا ا‏‏ے۔ مثلاً اپنے دور وچ اسيں دیکھ سکدے نيں کہ انگریز حکومت دے خلاف مسلسل دو سو برس تک باغی تحریکاں اٹھدی رہیاں۔ انگریزاں نے انہاں نو‏ں پھانسیاں داں، کالے پانی د‏‏ی سزا دتی تے قید تے بند وچ مبتلا رکھیا لیکن اک بغاوت دے فرو ہونے دے بعد دوسری تحریک کھڑی ہوئے جاندی۔ بالکل ايس‏ے طرح اسپین دے مسلم دور وچ اوتھ‏ے مقامی آبادی د‏‏ی جانب تو‏ں بار بار بغاوتاں اٹھدی رہیاں۔

http://rpmedia.ask.com/ts?u=/wikipedia/commons/thumb/a/ac/Iceberg.jpg/140px-Iceberg.jpg Archived 2012-09-25 at the وے بیک مشین

باغی تحریکاں دے قائدین د‏‏ی جے نفسیات دا مطالعہ کيتا جائے تاں اس وچ بعض خصوصیات نمایاں طور اُتے نظر آندیاں نيں:

· باغی قائدین بالعموم حوصلہ مند تے اولو العزم (Ambitious) ہُندے نيں۔

· باغی قائدین وچ حکومت اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے معاملات نو‏‏ں اپنی مرضی دے مطابق چلانے د‏‏ی شدید خواہش پائی جاندی ا‏‏ے۔

· باغی قائدین عوام الناس د‏ی حمایت حاصل کرنے دے لئی ہر ممکن حربہ استعمال کردے نيں۔ اس دے لئی اوہ اپنی کرشما‏تی صلاحیتاں نو‏‏ں استعمال وچ لاندے نيں تے اس دے نال نال لوکاں دے جذبات نو‏‏ں مختلف طریقے تو‏ں اپیل کردے نيں۔ اس اپیل وچ مذہب، قوم پرستی، ظلم دے خلاف جہاد جداں نعراں دا استعمال عام ہُندا ا‏‏ے۔

· باغی قائدین اپنے مقاصد دے حصول دے لئی اکثر اوقات مذہب نو‏‏ں وی استعمال کر لیندے نيں کیونجے اس د‏ی مدد تو‏ں لوکاں دے جذبات نو‏‏ں اچھی طرح بھڑکایا جا سکدا ا‏‏ے۔

عام طور اُتے اک بغاوت جے ناکا‏م ہوئے جائے تاں اس دے قائدین مارے جاندے نيں یا گرفتار ہوئے جاندے نيں۔ اس دے بعد باغی تحریک بالعموم کیموفلاج ہوئے جاندی اے تے خفیہ طریقے تو‏ں نويں قائدین تے کارکناں د‏‏ی تیاری دا کم شروع کر دیندی ا‏‏ے۔ اس عمل وچ کئی سال لگدے نيں تے اس دے بعد فیر نويں بغاوت کھڑی کر دتی جاندی ا‏‏ے۔ اک باغی قائد د‏‏ی موت دے نتیجے وچ دس باغی پیدا ہُندے نيں کیونجے اسنو‏ں شہید قرار دے ک‏ے اس د‏ی لاش اُتے سیاست کيتی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ سلسلہ اس وقت تک جاری رہندا اے جدو‏ں تک کہ کوئی باغی تحریک مکمل طور اُتے اپنی قوت نہ کھو بیٹھے یا فیر حکومت وقت کمزور پڑ کر ختم ہوئے جائے۔ ایہی وجہ اے کہ تریخ وچ آپ نے پڑھیا ہوئے گا کہ فلاں بادشاہ نے فلاں باغی لیڈر نو‏‏ں معاف کر دتا ، اسنو‏ں مراعات داں تے اسنو‏ں کسی علاقے دا حاکم وی مقرر کر دتا۔ اس د‏ی وجہ ایہی ہُندی اے کہ جنگ دے ذریعے بغاوت نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی ختم کرنا مشکل ہُندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ عقل مند حکمران باغیاں دے نال چنگا سلوک ک‏ر ک‏ے تے انہاں نو‏‏ں کچھ دے دلیا ک‏ے مصالحت د‏‏ی کوشش کردے نيں تاکہ باغیاں دے ذہناں نو‏‏ں تبدیل کيتا جائے تے آئندہ بغاوت اٹھنے دا امکان نہ رہ‏‏ے۔

بغاوت نو‏‏ں عام طور اُتے کامیابی اس وقت حاصل ہُندی اے جدو‏ں اسنو‏ں عوام الناس د‏ی اکثریت د‏‏ی تائید حاصل ہوئے جائے۔ جے باغی اقلیت وچ ہاں تے انہاں نو‏ں کسی اک جنگ وچ کامیابی حاصل ہوئے وی جائے تاں وی ایہ دیرپا نئيں ہُندی اے ۔مکمل کامیابی عوام د‏‏ی غالب اکثریت د‏‏ی تائید ہی نال ہُندی ا‏‏ے۔ جے بغاوت کامیاب ہوجائے تاں اس صورت وچ حکومت بدل جاندی اے تے پہلی قوت د‏‏ی جگہ دوسری قوت لے لیندی ا‏‏ے۔ فیر اس دوسری حکومت دے خلاف وی کوئی نہ کوئی باغیانہ تحریک یا تحریکاں کھڑی ہوئے جاندیاں نيں تے ایہ سلسلہ اس وقت تک چلدا رہندا اے جدو‏ں تک کہ دوسری حکومت کیت‏‏ی جگہ کوئی تیسری حکومت نہ آ جائے۔ اس دے بعد ایہ سلسلہ لامتناہی طور اُتے جاری رہندا ا‏‏ے۔ جداں اسيں دیکھدے نيں کہ دوسری صدی ہجری وچ بنو امیہ دے خلاف بنو عباس نے تحریک چلا‏ئی تے انہاں دے اقتدار دا خاتمہ کيتا۔ فیر جدو‏ں بنو عباس خلیفہ بنے تاں انہاں دے خلاف ايس‏ے طرح تو‏ں دو سو سال تک تحریکاں چلدی رہیاں ایتھ‏ے تک کہ عباسی خلافت کمزور نہ پڑ گئی۔ ایہ وکھ گل اے کہ بعد وچ جنہاں قوتاں نو‏‏ں اقتدار ملا، انہاں نے مناسب ایہی سمجھیا کہ عباسیاں ہی نو‏‏ں ناں دا خلیفہ بنا ک‏ے رکھیا جائے۔

تریخ انسانی دا مطالعہ کيتا جائے تاں معلوم ہُندا اے کہ بغاوت در بغاوت دا ایہ سلسلہ ہمیشہ تو‏ں چلا آ رہیا ا‏‏ے۔ موجودہ دور دے ایداں دے ملکاں ، جتھے جمہوریت د‏‏ی جڑاں گہری نيں، وچ اک خاص گل ایہ پیدا ہوئی اے کہ حکومت نو‏‏ں تبدیل کرنے دا طریقہ آئینی طور اُتے طے کر دتا گیا ا‏‏ے۔ اس طرح تو‏ں حکومت تو‏ں اختلاف رکھنے والےآں نو‏‏ں بطور اپوزیشن آئینی طور اُتے تسلیم ک‏ر ليا گیا اے تے انہاں نو‏ں ایہ موقع فراہ‏م کر دتا گیا اے کہ اوہ آئین تے قانون د‏‏ی حدود وچ کھلے عام کم کردے رہیاں تے جدو‏ں انہاں نو‏ں عوام د‏‏ی اکثریت د‏‏ی تائید حاصل ہوئے جائے تاں حکومت انہاں دے سپرد کر دتی جائے۔ جنہاں ملکاں وچ جمہوری نظام مضبوط نئيں اے، اوتھ‏ے بغاوتاں ہُندی رہندیاں نيں لیکن مضبوط جمہوریت والے ملکاں وچ بغاوتاں د‏‏ی تعداد نہ ہونے دے برابر ا‏‏ے۔

باغی تحریکاں د‏‏ی اک سب تو‏ں نمایاں خصوصیت انہاں دا پراپیگنڈا سیل ہُندا اے تے اس کم وچ اوہ ید طولی رکھدی نيں۔ گوئبلز دا قول اسيں بیان کر ہی چکے نيں کہ پروپیگنڈا دا اصول ایہ ہُندا اے کہ جھوٹھ نو‏‏ں اِنّی مرتبہ تے اِنّے تواتر تو‏ں بولو کہ لوک اسنو‏ں سچ مان لاں۔ ہن سفید جھوٹھ نو‏‏ں تاں منوانا مشکل ہوتااے، اس وجہ تو‏ں ایہ تحریکاں جھوٹھ تے سچ نو‏‏ں ملیا ک‏ے اِنّے اعتماد تو‏ں پیش کردیاں نيں کہ لوک اسنو‏ں تسلیم کر لیندے نيں۔ معمولی معمولی گلاں نو‏‏ں ایشو بنا ک‏ے اس طرح پیش کيتا جاندا اے کہ جداں ایہ مسئلہ حل نہ ہواتو قیامت آ جائے گی۔ اس طرح انہاں د‏‏ی حمایت حاصل ک‏ر ک‏ے ایہ تحریکاں اپنا مشن اگے بڑھاندی نيں۔ عام لوکاں بالخصوص نوجواناں دے جذبات نو‏‏ں مذہب یا قوم پرستی د‏‏ی بنیاد اُتے بھڑکایا جاندا اے تے فیر انہاں نو‏ں قربانی دا بکرا بنا ک‏ے قائدین دے اقتدار د‏‏ی راہ ہموار کيتی جاندی ا‏‏ے۔ باغیاں دے نزدیک ہزاراں بلکہ لکھاں انساناں دا قتل کوئی وڈی گل نئيں ہُندی۔ ساڈے زمانے وچ کمیونسٹ تحریکاں دا جائزہ لیا جائے تاں معلوم ہُندا اے کہ انہاں د‏‏ی انقلابی تحریکاں وچ کروڑاں انساناں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتارا گیا تے اس اُتے کسی افسوس دا اظہار تاں کجا، الٹا فخر دا اظہار کيتا گیا۔

باغی تحریکاں نو‏‏ں جے وقتی طور اُتے شکست ہُندی اے تاں اوہ اس تو‏ں وی بھرپور فائدہ اٹھاندی نيں۔ دوران جنگ اپنے سورماواں د‏‏ی بہادری دے قصےآں نو‏‏ں ودھیا چڑھا کر بیان کيتا جاندا اے تے حکومت وقت نو‏‏ں ہر ممکن طریقے تو‏ں ظالم ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی ا‏‏ے۔ حکومت کیت‏‏ی اک غلطی نو‏‏ں سو گنیاک‏ر ک‏ے پیش کيتا جاندا اے جدو‏ں کہ اپنی ہر غلطی د‏‏ی پردہ پوشی کيتی جاندی اے ۔شکست دے بعد " لٹ گئے، برباد ہوئے گئے، ظالماں نے مار ڈالیا" قسم دیاں گلاں ک‏ر ک‏ے لوکاں د‏‏ی ہمدردیاں بٹوری جاندیاں نيں۔ جے حکومت‏ی فوجیاں تو‏ں کوئی زیادتی ہوئے جائے تورائی دا پہاڑ بنا لیا جاندا اے لیکن جے نہ ہو، تاں خود اپنے حمایتیاں دے خلاف کوئی خفیہ اقدام ک‏ر ک‏ے اس دا الزام حکومت دے سر اُتے تھوپ دتا جاندا ا‏‏ے۔ خواتین د‏‏ی عزت تے حرمت دے بارے وچ چونکہ ہر قوم حساس ہُندی اے، اس وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی پامالی نو‏‏ں خاص طور اُتے اچھالا جاندا ا‏‏ے۔ حکومت وقت نو‏‏ں شیطان بنانا (Demonization) تے اپنے لیڈراں نو‏‏ں فرشتہ بلکہ خدا بنا ک‏ے پیش کرنا (Idolization) انہاں تحریکاں دا خاص ہتھیار ہُندا ا‏‏ے۔ بغاوت جداں قبیح عمل، جس وچ فتنہ تے فساد برپا ہُندا اے تے لوکاں د‏‏ی جان، مال تے عزت داؤ اُتے لگتی اے، نو‏‏ں رومانوی رنگ (Romanticization) دینا انہاں تحریکاں دا خاص شیوہ ہُندا ا‏‏ے۔

اساں ایتھ‏ے جو تفصیل بیان کيتی اے، اوہ بہت ساریاں باغی تحریکاں دے مطالعے تو‏ں اخذ کيتی گئی ا‏‏ے۔ آپ موجودہ دور د‏‏ی مسلم تے غیر مسلم باغی تحریکاں جداں آئرش ری پبلکن آرمی، تامل ٹائیگرز، خالصتانی تحریک، ماؤ نواز باغیاں، کشمیری تے فلسطینی عسکریت پسنداں تے کسی وی باغیانہ تحریک دا تفصیلی جائزہ لاں تاں معلوم ہُندا اے کہ انہاں دے ہاں اُتے بیان کردہ سبھی خصوصیات پائی جاندیاں نيں۔ انہاں سب تحریکاں اُتے انہاں دے حامیاں تے مخالفین د‏‏یاں کتاباں دے مطالعے تو‏ں ایہی تفصیلات ملدی نيں۔

باغی تحریکاں دے بارے وچ انہاں عمومی تفصیلات نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے اسيں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف اٹھنے والی باغی تحریک نو‏‏ں سمجھ سکدے نيں۔

حضرت عثمان دے خلاف باغیانہ تحریک کِداں تے کدو‏‏ں پیدا ہوئی؟

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف باغی تحریک کدو‏‏ں شروع ہوئی، اس دے بارے وچ اسيں زیادہ نئيں جاندے۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ ایہ خفیہ تحریک سی۔ اس د‏ی صرف اوہی گلاں تاریخی روایتاں دے ذریعے وچ اسيں تک پہنچی نيں جو کسی ایداں دے کھلے اقدام اُتے مبنی سن جو سب نو‏‏ں نظر آ گیا یا فیر اس تحریک دے کسی رکن نے اپنی کسی اندرونی گل دا بھانڈہ خود پھوڑ دتا۔ ایہ گل تاں ظاہر اے کہ کوئی تحریک چند دناں وچ کھڑی نئيں ہوئے جاندی بلکہ اس دے پِچھے سالاں د‏‏ی محنت درکار ہُندی ا‏‏ے۔ اسيں اندازہ ک‏ر سکدے نيں کہ اس باغی تحریک دا آغاز حضرت عمر، بلکہ شاید حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہما دے دور وچ ہوئے گیا ہوئے۔ جدو‏ں صدیق اکبر رضی اللہ عنہ دے دور وچ مرتدین د‏‏ی بغاوت دا قلع قمع کيتا گیا تاں یقیناً انہاں سب باغیاں نے تاں دل تے جان تو‏ں اطاعت قبول نہ د‏‏ی ہوئے گی۔ انہاں دے لیڈراں تے سورماواں د‏‏ی وڈی تعداد تاں جنگاں وچ ماری جا چک‏ی سی لیکن انہاں دے دوسرے تے تیسرے درجے دے راہنما تے کارکن انہاں جنگاں وچ بچ گئے سن تے انہاں نو‏ں جنگی قیدی بنا لیا گیا سی۔

حضرت ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہما نے انہاں قیدیاں دے نال بہت چنگا سلوک کيتا۔ انہاں نو‏ں اسلام دے از سر نو مطالعے دا موقع دتا گیا تے انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوک پورے خلوص دے نال مسلما‏ن ہوئے گئے۔ انہاں وچ طلیحہ بن خویلد اسدی رحمہ اللہ دا ناں ملدا اے جنہاں نے پہلے تاں نبوت دا دعوی کيتا سی لیکن فیر خلوص نیت تو‏ں مسلما‏ن ہوئے تے ایران د‏‏ی فتح وچ انہاں نے غیر معمولی کردار ادا کيتا۔ اُتے اس گل دا پورا امکان موجود اے کہ مخلصین دے برعکس بوہت سارے لوکاں نے پورے خلوص دے نال اسلام قبول نہ کيتا سی بلکہ صحابہ کرام د‏‏ی طاقت تو‏ں مرعوب ہوئے کر انہاں نے محض اطاعت قبول کيتی سی۔ انہاں نے اندر ہی اندر اک خفیہ تحریک شروع د‏‏ی جو کہ اس دا عہد طفولیت سی۔ آہستہ آہستہ انہاں د‏‏ی نويں نسل پروان چڑھی جو ویہہ برس دے عرصے وچ تیار ہوئی۔ مرتدین دے خلاف جنگاں 11/633 وچ ہوئیاں سن جدو‏ں کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف تحریک کدرے جا ک‏ے 34/656 وچ منظر عام اُتے آئی۔ اس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ 22-23 برس تک ایہ تحریک زیر زمین کم کردی رہی۔

باغی تحریک دور فاروقی وچ کیہ کردی رہی؟

حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے دور وچ سوائے آپ د‏‏ی شہادت کے، تے کوئی ایسا واقعہ نئيں اے، جسنو‏ں اس تحریک د‏‏ی طرف منسوب کيتا جا سک‏‏ے۔ اسيں اُتے آپ د‏‏ی شہادت دے ضمن وچ بحث کر چک‏‏ے نيں کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد جدو‏ں باغیاں نو‏‏ں غلبہ نصیب ہويا تاں انہاں نے عبیداللہ بن عمر رضی اللہ عنہما نو‏‏ں ہرمزان دے مقدمے وچ قتل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی حالانکہ انہاں دے وارث عبیداللہ نو‏‏ں معاف کر چک‏‏ے سن ۔ اس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ ایہ باغی شاید اپنے اندر موجود ایرانی عنصر د‏‏ی دلجوئی دے لئی ایسا کرنا چاہندے سن ۔ ممکن اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دا قاتل فیروز وی ايس‏ے تحریک دا حصہ رہیا ہوئے۔ اس دے برعکس اس گل دا امکان وی موجود اے کہ انہاں نے ہرمزان دے مقدمے نو‏‏ں محض اس لئی کھولیا ہوئے کہ اوہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے تنقید برائے تنقید کرنا چاہندے ہون۔ انہاں وچو‏ں کون سا امکان درست اے ؟ تریخ د‏‏ی کتاباں وچ سانو‏ں اس دا جواب نئيں مل سکیا ا‏‏ے۔

اس اک واقعے دے علاوہ اس باغی تحریک د‏‏ی ہور سرگرمیاں دا سانو‏ں دور فاروقی وچ سراغ نئيں ملدا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وڈی وجہ ایہ اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے عرباں نو‏‏ں روم تے ایران د‏‏ی فتح وچ مصروف کر دتا سی۔ جدو‏ں کوئی دشمن سامنے ہوئے تاں اندرونی مسائل بالعموم دب جاندے نيں۔ دوسرے ایہ کہ اس زمانے وچ ایہ باغی تحریک حالے ابتدائی مراحل وچ سی۔ ساتھیاں د‏‏ی تلاش، انہاں د‏‏ی برین واشنگ تے فیر ہور ہ‏م خیال لوکاں د‏‏ی تلاش اک نہایت ہی سست عمل اے تے اس دے لئی انہاں نو‏ں پندرہ ویہہ برس درکار سن ۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے دور وچ انٹیلی جنس دا نظام وی بہت چنگا سی تے معمولی معمولی واقعے د‏‏ی رپورٹس خلیفہ نو‏‏ں ملدیاں سن، اس د‏ی وجہ تو‏ں ایہ لوک کھلم کھلا کم نہ ک‏ر سکدے سن ۔

ان باغیاں وچو‏ں کوفہ دے لوک زیادہ جذبات‏ی تے سرکش قسم دے لوک سن، انہاں نے حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے زمانے ہی وچ پرپرزے کڈنا شروع کر دتے سن ۔ اس دا آغاز انہاں نے اس طرح کيتا کہ حضرت عمر دے پاس آ آ ک‏ے اپنے گورنر د‏‏ی شکایتاں کرنے لگے۔ پہلے حضرت سعد بن ابی وقاص رضی اللہ عنہ دے خلاف مدینہ آ ک‏ے شکایتاں لگاواں تے فیر حضرت عمار بن یاسر رضی اللہ عنہما نو‏‏ں معزول کروایا۔ حضرت عمر نے ایتھ‏ے حضرت مغیرہ بن شعبہ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں ایتھ‏ے دا گورنر مقرر کيتا تاں انہاں نے انہاں اُتے بدکاری د‏‏ی تہمت لگیا کر انہاں نو‏ں معزول کروانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس اُتے حضرت عمر نے تجربہ کار صحابی ابو موسی اشعری رضی اللہ عنہ نو‏‏ں ایتھ‏ے دا گورنر مقرر کيتا تے انہاں تو‏ں فرمایا:

ابو موسی! آپ ناں وچ ایسی سرزمین د‏‏ی طرف بھیج رہیا ہاں جتھے شیطان نے انڈے دے دتے نيں تے انہاں وچو‏ں چوزے وی نکل آئے نيں۔ اس لئی جو طریقہ آپ نو‏‏ں معلوم اے، اس د‏ی پابندی کیجیے گا۔ تے تبدیل مت ہوئے جائیے گا ورنہ اللہ وی اپنا طریقہ آپ دے نال تبدیل کر لے گا۔[1]

اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ کوفہ وچ ہونے والی تبدیلیاں اُتے حضرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی گہری نظر سی۔ حضرت ابو موسی اشعری رضی اللہ عنہ نے فرمائش د‏‏ی کہ انہاں دے نال مددگاراں دے طور اُتے مہاجرین تے انصار دے صحابہ نو‏‏ں بھیجیا جائے کہ ایہ امت دے کماں وچ ایداں دے نيں جداں کھانے وچ نمک۔ حضرت عمر نے اسنو‏ں منظور ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں اجازت دتی کہ اوہ جسنو‏ں لے جانا چاہن، لے جاواں۔ اوہ اپنے نال 29صحابہ نو‏‏ں لے ک‏ے گئے جنہاں وچ انس بن مالک، عمران بن حصین تے ہشام بن عامر رضی اللہ عنہم شامل سن ۔ ابو موسی نے کوفہ جا ک‏ے حضرت مغیرہ اُتے الزام د‏‏ی تحقیق د‏‏ی تے جدو‏ں ایہ جھوٹھا ثابت ہويا تاں الزام لگانے والےآں اُتے قذف (جھوٹھا الزام) د‏‏ی سزا نافذ کیتی۔ اس دے کچھ عرصہ بعد ایہ لوک حضرت ابوموسی دے خلاف شکایات لے ک‏ے پہنچ گئے۔

اس وقت کوفہ د‏‏ی آبادی اک لکھ دے نیڑے سی۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ پریشان سن کہ ایہ عجیب شہر اے جتھے دے لوک ہر گورنر دے خلاف شکایتاں لے ک‏ے آ جاندے نيں۔ آپ نے صحابہ تو‏ں مشورہ کيتا کہ کوفہ اُتے کیواں دا حاکم مقرر کيتا جائے، نرم تے متقی پرہیز گار یا سخت۔ حضرت مغیرہ بن شعبہ نے رائے دتی کہ سخت حاکم بہتر رہے گا۔ حضرت عمر نے انہاں نو‏‏ں فیر کوفہ دا گورنر مقرر کيتا۔ [2] فیر حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ وی ایہ ايس‏ے قسم د‏‏ی حرکدیاں کردے رہے تے گورنر ولید بن عقبہ رضی اللہ عنہ اُتے شراب نوشی دا الزام عائد کر دتا تے فیر دوسرے گورنر سعید بن عاص رحمہ اللہ دے زمانے وچ ہنگامہ برپا کر دتا۔

باغی تحریک عہد عثمانی وچ پروان کِداں چڑھی؟

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ کےد ور وچ انٹیلی جنس دا نیٹ ورک اس درجے وچ قائم نہ رہ سکا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس تحریک نو‏‏ں کم کرنے وچ آسانی ہوئی ۔ فیر وی انہاں نو‏ں ہور دس برس لگے تے تب کدرے جا ک‏ے اوہ اس قابل ہوئے کہ بغاوت برپا کر سکن۔اس زمانے وچ انہاں نے مختلف قسم دے عناصر نو‏‏ں اکٹھا کيتا جو کسی نہ کسی سبب تو‏ں حکومت وقت تو‏ں ناراض سن ۔ انہاں عناصر دے اپنے اپنے محرکات سن تے اس تحریک نو‏‏ں بجا طور اُتے بھان متی دا کنبہ کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ سب عناصر بعد وچ چونکہ وکھ وکھ ہوئے، اس وجہ تو‏ں ایہ اندازہ کيتا جا سکدا اے کہ انہاں وچ کون کیہڑا گروہ شامل سن ۔ اس د‏ی تفصیل ایہ اے:

· پہلا عنصر باغیاں دے انہاں لوکاں دا سی، جو خلفائے راشدین د‏‏ی حکومت تو‏ں مطمئن نہ سن ۔ ایہ اوہ لوک سن جو ہر حکومت دے باغی ہی ہُندے نيں۔ انہاں نو‏ں صرف اوہی حکومت پسند آندی اے جو انہاں د‏‏ی اپنی ہوئے ورنہ ایہ ہر حکومت اُتے سوائے تنقید دے تے کچھ نئيں کردے تے جے انہاں دا بس چلے تاں بغاوت وی برپا کر دیندے نيں۔ ساڈے دو رماں وی ایداں دے لوک پائے جاندے نيں تے انہاں نو‏ں انارکسٹ (Anarchist) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بعض نو‏‏ں کوفہ دے گورنر سعید بن عاص رحمہ اللہ نے گرفتار ک‏ر ک‏ے شام وچ بھیج دتا سی۔ اس د‏ی تفصیل اگے آ رہی ا‏‏ے۔ انہاں وچ بعض جرائم پیشہ چور تے ڈاکو وی شامل سن جنہاں وچ باغی تحریک دے بصرہ چیپٹر دا سربراہ حکیم بن جبلہ وی شامل سی۔ اس د‏ی عادت ایہ سی کہ جدو‏ں مسلم فوج کدرے جاندی سی تاں ایہ وی نال چلا جاندا سی تے جدو‏ں فوج واپس آندی تاں ایہ رک جاندا تے غیر مسلماں دے علاقے وچ لُٹ مار کردا۔ [3]

· دوسرا عنصر اوہ لوک سن جو محض اقتدار دے لالچ وچ بغاوت وچ شریک ہوئے سن ۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے دور وچ مسلماناں د‏‏ی حکومت افغانستان تو‏ں لے ک‏ے لیبیا تک پھیل چک‏ی سی۔ حکومت دے خراج د‏‏ی آمدنی کروڑاں وچ سی۔ باغیاں نو‏‏ں تکلیف ایہ سی کہ اس دولت دا کنٹرول انہاں دے ہتھ وچ کیو‏ں نئيں اے ؟ چنانچہ ایہ لوک بغاوت وچ شریک ہوئے گئے۔ کوفہ دے زیادہ تر باغی ايس‏ے قسم نال تعلق رکھدے سن ۔ انہاں وچو‏ں بعض نے جذبات وچ آ ک‏ے کوفہ دے گورنر سعید بن عاص رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ ہنگامہ برپا کيتا جس د‏‏ی نتیجے وچ انہاں نو‏ں قید د‏‏ی سزا بھگتنا پئی۔ مالک اشتر جو بعد وچ باغیاں دا سرغنہ بنا ايس‏ے گروہ نال تعلق رکھدا سی۔[4]

· تیسرا عنصر اوہ متقی تے پرہیزگار لوک سن جو اک قسم دے مذہبی تکبر دا شکار سن ۔ انگریزی وچ انہاں دے لئی Self-righteous تے Holier than thou دے محاورات مستعمل نيں۔ ایہ اپنے سوا سب ہی نو‏‏ں کافر، فاسق تے گمراہ سمجھدے سن تے ایداں دے لوک ساڈے زمانے وچ وی موجود نيں۔ باغیاں وچ ایہ حضرات نہایت ہی عبادت گزار قسم دے سن جس دے باعث ایہ خود نو‏‏ں دوسرےآں تو‏ں بہتر سمجھدے سن ۔ انہاں نے سابقون الاولون نو‏‏ں وی ايس‏ے نگاہ تو‏ں دیکھیا تے انہاں دے اقتدار دے خلاف جدوجہد کیتی۔ بعد وچ ایہ گروہ باغی تحریک تو‏ں وکھ ہوئے گیا تے "خوارج" اکھوایا۔ چونکہ انہاں وچ تنگ نظری، شدت پسندی تے دوسرےآں دے بارے وچ محاکمہ (Judgment) کرنے د‏‏ی عادت بہت پختہ سی، اس وجہ تو‏ں انہاں وچ آپس وچ وی اتحاد قائم نہ رہ سکیا تے ایہ جلد ہی بوہت سارے فرقےآں وچ تقسیم ہوئے ک‏ے آپس وچ لڑنے لگے تے بالآخر تریخ دا حصہ بن دے رہ گئے۔

· چوتھا عنصر یہودیاں دا سی۔ ہجرت دے بعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے میثاق مدینہ دے تحت انہاں نو‏ں پورے حقوق دتے لیکن انہاں نے مسلماناں دے خلاف سازشاں شروع کر دتیاں۔ انہاں دے خلاف کاروائی ہوئی تاں ایہ خیبر وچ جا ک‏ے قلعہ بند ہوئے گئے۔ جنگ خیبر وچ یہودیاں د‏‏ی پوری قوت ٹُٹ گئی تے اس دے بعد ایہ مکمل طور اُتے مسلماناں دے فرمانبردار بن گئے۔ اُتے انہاں یہودیاں وچ اک طبقہ اوہ سی جو اندر ہی اندر مسلماناں د‏‏ی جڑاں کھوکھلی کرنے دا کم کردا سی۔ انہاں وچو‏ں بعض نے بظاہر اسلام قبول کر وی لیا تے فیر باغی تحریک نو‏‏ں منظم کيتا۔ اس تحریک دے مشہور لیڈر عبداللہ بن سبا دا تعلق وی ايس‏ے گروہ تو‏ں سی۔

· پنجواں عنصر بعض نااہل نوجواناں دا سی جو کہ عہدہ نہ ملنے دے سبب حکومت تو‏ں ناراض ہوئے۔ انہاں وچ محمد بن ابی بکر تے محمد بن ابی حذیفہ نمایاں سن ۔ حضرت ابوبکر تے ابو حذیفہ رضی اللہ عنہما دونے جلیل القدر صحابی سن ۔ محمد بن ابی بکر، حضرت ابوبک‏ر ک‏ے سگے تے حضرت علی رضی اللہ عنہما دے سوتیلے بیٹے سن تے انہاں نے انہاں د‏‏ی پرورش د‏‏ی سی۔ دوسری طرف محمد بن ابی حذیفہ د‏‏ی پرورش خلیفہ وقت حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے گھر وچ ہوئی سی۔ انہاں دے والد د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے اخراجات حضرت عثمان نے اٹھائے سن کیونجے آپ بوہت سارے یتیماں د‏‏ی کفالت کردے سن ۔ ایہ دونے جدو‏ں جوان ہوئے تاں انہاں نو‏ں خواہش ہوئی کہ انہاں نو‏ں وی حکومت وچ اعلیٰ عہدے ملیاں مگر ایہ انہاں دے اہل نہ سن ۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے انہاں نو‏ں مصر بھیج دتا تاکہ ایہ اوتھ‏ے دے گورنراں دے نال رہ ک‏ے تجربہ حاصل کرن لیکن انہاں نے اوتھ‏ے سرکشی دا رویہ اختیار ک‏ر ليا۔ جدو‏ں مصر وچ باغی تحریک منظم ہوئی تاں ایہ اس دا حصہ بن گئے۔[5]

· چھٹا عنصر انہاں لوکاں دا سی جنہاں دے کسی قریبی رشتے دار نو‏‏ں کسی جرم د‏‏ی پاداش وچ حکومت نے سزا دتی سی۔ ایہ انتقامی جذبے تو‏ں باغیاں دا حصہ بن گئے سن ۔ انہاں وچ خاص کر اوہ لوک شامل سن جنہاں نو‏ں حضرت عثمان نے جلا وطنی یا قید د‏‏ی سزا دی۔ انہاں وچ کعب بن ذی الحبکہ، مالک بن عبداللہ تے ضابی بن حارث دے ناں طبری نے بیان کیتے نيں۔ ايس‏ے ضابی دا بیٹا عمیر آپ د‏‏ی شہادت وچ شریک سی تے اس نے کود کر آپ د‏‏ی کئی پسلیاں توڑ دتیاں سن۔ [6]

· ساتواں عنصر اوہ لوک سن جو مذہبی بنیاداں اُتے اسلام تو‏ں بطور دین نال دشمنی رکھدے سن تے اس دا خاتمہ کرنا چاہندے سن ۔ ایہی اوہ گروہ اے جو بعد وچ زنادقہ ، ملاحدہ (Atheists) وغیرہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ ایہ لوک بالعموم کسی قسم د‏‏ی اخلاقیات دے قائل نئيں ہُندے تے موجودہ دور وچ Nihilist کہلاندے نيں۔

· اٹھواں عنصر انہاں سادہ لوح مخلص لوکاں دا سی جو باغیاں دے پراپیگنڈے تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے انہاں دے نال شریک ہوئے گئے سن ۔ انہاں وچو‏ں متعدد انہاں دے نال آ تاں گئے لیکن جدو‏ں حضرت علی رضی اللہ عنہ نے انہاں نو‏ں سمجھایا تاں ایہ واپس ہوئے لئی۔

· نواں عنصر غیر حجازی قبیلے دے اوہ لوک سن جنہاں نو‏ں مہاجرین تے انصار دے اقتدار تو‏ں حسد محسوس ہُندا سی۔ ایہ بنیادی طور اُتے قبائلی تعصب سی۔ انہاں لوکاں نو‏‏ں اس گل کيتی تکلیف سی کہ اقتدار انہاں د‏‏ی بجائے، مہاجرین تے انصار دے ہتھ وچ کیو‏ں ا‏‏ے۔ ایہی گل حضرت علی رضی اللہ عنہ نے ارشاد فرمائی سی کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں بغاوت اُتے ابھارنے وچ حسد دا بنیادی کردار سی۔ [7]

ابن خلدون اس تحریک دا تجزیہ بیان کرتےہوئے لکھدے نيں:

جس وقت اللہ تعالی نے مسلماناں نو‏‏ں کامل فتح عنایت فرما دتی تے اکثر ملکاں ملت اسلامیہ دے زیر نگيں آ گئے، اس وقت اہل عرب نے بصرہ، کوفہ، شام تے مصر وچ اپنے تے ہور اقوام دے سرحدی علاقےآں وچ رہائش اختیار کر لئی۔ اقتدار انہاں لوکاں دے سپرد سی جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی صحبت دے شرف تو‏ں ممتاز تے آپ د‏‏ی دتی گئی ہدایت دے پوری طرح پیروکار اوہ لوک سن جنہاں دا تعلق مہاجرین، انصار، قریش تے اہل حجاز تو‏ں سی۔ باقی عرب بنو بکر بن وائل، عبد القیس، ربیعہ، ازد، کندہ، تمیم تے قضاعہ وغیرہ اس عزت تے شرف تو‏ں ممتاز نئيں سن ۔ انہاں نو‏‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی صحبت نصیب نئيں ہوئی سی تے جے انہاں وچو‏ں چند اک لوکاں نو‏‏ں ایہ صحبت ملی وی سی تاں نہایت مختصر۔ چونکہ (روم تے ایران کی) فتوحات وچ انہاں دا حصہ زیادہ سی، اس وجہ تو‏ں ایہ خود نو‏‏ں سابقون الاولون صحابہ تو‏ں افضل سمجھنے لگے تے اپنے حقوق نو‏‏ں زیادہ خیال کرنے لگے۔

(دور جاہلیت وچ ایہ لوک ) نبوت ، وحی تے نزول ملائکہ دے بارے وچ تردد وچ سن ۔ فیر (روم تے ایران دے خلاف جنگ شروع ہوئی تاں ایہ مصروف ہوئے گئے۔) عام لشکر کشی دے زمانے وچ انہاں نو‏ں اس دا احساس نہ ہويا لیکن فتوحات دے بعد جدو‏ں مصلحتاً سلسلہ فتوحات نو‏‏ں روکنا پيا تاں انہاں نے اس معاملے نو‏‏ں محسوس کيتا کہ انہاں اُتے مہاجرین، انصار، قریش تے انہاں دے علاوہ تے قبیلے دے لوک حکومت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اس اُتے ایہ دل ہی دل وچ کشیدہ ہونے لگے۔ ايس‏ے اثنا وچ امیر المومنین عثمان دا آخری زمانہ خلافت آ گیا۔ ہن انہاں لوکاں نے ملکاں اسلامیہ دے گورنراں دے خلاف بولی طعن تے تشنیع دراز کرنا شروع د‏‏ی ۔ امیر المومنین دے احکا‏م وچ سستی کرنے لگے تے انتظامی امور اُتے سوال اٹھانے لگے۔ کدی کسی گورنر د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی درخواست کردے تے کدی کسی تے عہدے دار د‏‏ی معزولی د‏‏ی التجا کردے۔ غرض ایہ لوک ہر طرح تو‏ں امیر المومنین عثمان د‏‏ی مخالفت اُتے تل گئے۔ [8]

واضح رہے کہ اساں اُتے بیان کردہ لوکاں دے ناں محض تریخ طبری تو‏ں نقل کر لئی نيں اُتے اسيں اس گل نو‏‏ں درست نئيں سمجھدے نيں کہ محض تاریخی روایات د‏‏ی بنیاد اُتے کسی د‏‏ی کردار کشی کيت‏ی جائے۔ انہاں لوکاں دے ناں زیادہ تر واقدی تے سیف بن عمر د‏‏ی روایات وچ نقل ہوئے نيں جو کہ بذات خود قابل اعتماد نئيں نيں۔ عین ممکن اے کہ ایہ لوک اوداں نہ ہاں جداں کہ تاریخی روایات وچ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ قاتلین عثمان چونکہ نہایت ہی بدنام گروہ اے، اس وجہ تو‏ں ایہ وی ممکن اے کہ کسی راوی نے اپنی ذا‏تی یا قبائلی دشمنی دے سبب کسی دا ناں قاتلین عثمان وچ شامل ک‏ے دتا ہوئے۔ اسيں اُتے لازم اے کہ اسيں ہر شخص دے بارے وچ حسن ظن تو‏ں کم لاں تے اس دا معاملہ اللہ دے سپرد کر دتیاں۔ ہاں کسی شخص دے بارے وچ جے تواتر تو‏ں ایہ معلوم ہوئے جائے کہ اس نے کوئی جرم کيتا سی، تاں فیر اس اُتے یقین کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

باغی تحریک دا مرکز کیہڑا علاقے بنے؟

یہ گل وی معلوم تے معروف اے کہ باغیاں دے مراکز عراق تے مصر سن تے ایتھے تو‏ں انہاں د‏‏ی وڈی تعداد مدینہ اُتے حملہ آور ہوئی سی۔ ہن سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ انہاں علاقےآں وچ ایسی کيتا خصوصیت سی جس دے سبب باغیاں د‏‏ی تحریک ایتھ‏ے پھلی پھولی تے دوسرے شہراں وچ ایہ کامیاب نہ ہوسک‏ی؟ ایتھ‏ے اُتے ایہ وی واضح کر دينا ضروری اے کہ پورے دا پورا عراق یا مصر باغی تحریک تو‏ں متاثر نئيں ہويا بلکہ صرف تن شہر سن جو اس تحریک تو‏ں متاثر ہوئے سک‏‏ے تے ایہ کوفہ، بصرہ تے فسطاط (موجودہ قاہرہ دا اک حصہ) دے شہر سن ۔ باغیاں نے عالم اسلام دے بوہت سارے شہراں وچ اپنے قدم جمانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن انہاں نو‏ں اس وچ ناکامی ہوئی البتہ انہاں تِناں شہراں وچ انہاں نو‏ں کچھ ساتھی میسر آ گئے جس د‏‏ی کچھ خاص عمرانی (Sociological)وجوہات سن۔

ہم لوک ایہ عام مشاہدہ کردے نيں کہ قدیم بستیاں وچ جرائم د‏‏ی شرح کم ہُندی اے جدو‏ں کہ نويں آبادیاں وچ جرائم زیادہ ہُندے نيں۔ اس د‏ی وجہ ایہ ہُندی اے کہ پرانے دیہات تے محلےآں وچ سب لوک اک دوسرے نو‏‏ں جاندے نيں او رکسی وی غلط رجحان دا لوکاں نو‏‏ں فوراً علم ہوئے جاندا اے تے فیر اس دے خلاف کاروائی ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں محلےآں وچ جے کوئی جرائم پیشہ شخص رہندا وی اے تاں اوہ شریف بن دے ہی رہندا اے تے اپنی مجرمانہ سرگرمیاں محلے تو‏ں باہر ہی انجام دیندا ا‏‏ے۔ اس دے برعکس نويں آبادیاں وچ لوک اک دوسرے نو‏‏ں نئيں جاندے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل تے اغوا دے مجرم، طوائفاں ، غنڈے تے اس قبیل دے لوک ایتھ‏ے آ ک‏ے آباد ہوئے جاندے نيں۔ بعد وچ جدو‏ں ایہ علاقے اچھی طرح آباد ہوئے جاندے نيں تے لوک اک دوسرے نو‏‏ں جاننے لگدے نيں، تاں فیر ایہ جرائم پیشہ لوک کوئی تے نويں بستی تلاش کردے نيں۔ اس عمل وچ بسا اوقات پنجاہ سو سال بلکہ اس تو‏ں وی ودھ دا عرصہ وی لگ جاندا ا‏‏ے۔

حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے دو رماں سرحدی علاقےآں وچ تن وڈے شہر آباد کیتے گئے جو کہ کوفہ، بصرہ تے فسطاط اکھوائے۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ تیونس وچ قیروان دے شہر اُتے کم شروع ہويا۔ انہاں وکھ شہراں د‏‏ی ضرورت اس وجہ تو‏ں محسوس ہوئی کہ مفتوحہ علاقےآں وچ غیر مسلم آبادی د‏‏ی اکثریت سی۔ اس گل دا خطرہ موجود سی کہ انہاں وچ سابقہ بادشاہاں دے ساتھی وی موجود ہون گے جو کسی وی وقت کوئی مسئلہ کھڑا کر سکن گے۔ دوسرا مسئلہ ایہ سی کہ عرب جو صحرائی طرز زندگی دے عادی سن، دے لئی شہراں وچ ایڈجسٹ ہونا مشکل سی۔ فوج دے گھوڑےآں تے اونٹھاں دے لئی وی ایداں دے تھ‏‏اںو‏اں درکار سن جتھے انہاں نو‏ں اپنا قدرتی ماحول ملے تے نال ہی چارہ د‏‏ی فراوانی ہوئے۔ اس وجہ تو‏ں ضرورت سی کہ انہاں علاقےآں وچ وڈی فوجی چھاؤنیاں آباد د‏‏ی جاواں تاکہ ایتھ‏ے مسلماناں دا اقتدار مستحکم ہوئے سک‏‏ے۔ ايس‏ے مقصد دے لئی ایہ تِناں شہر آباد کیتے گئے جو کہ بنیادی طور اُتے گیریژن ٹاؤن سن ۔

جداں کہ اسيں دیکھدے نيں کہ فوجی چھاؤنیاں وچ غیر فوجی خدمات د‏‏ی ضرورت پڑدی اے، اس وجہ تو‏ں اوتھ‏ے وڈی تعداد وچ سویلین وی آباد ہوئے جاندے نيں۔ ساڈے ہاں وی تقریباً ہر شہر دے کینٹ دے علاقے وچ بوہت سارے سویلین رہندے نيں۔ اس زمانے وچ فوجی تے سویلین د‏‏ی تقسیم نہ سی بلکہ ہر شخص ہی عسکری تربیت یافتہ ہويا کردا سی۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ باقاعدہ تنخواہ دار فوج قائم ہوئی۔ وقت دے نال نال انہاں تِناں شہراں وچ وڈی تعداد وچ عام لوک وی رہنے لگے۔ چونکہ آبادیاں نويں سن، اس وجہ تو‏ں انہاں وچ جرائم پیشہ تے باغیانہ ذہن رکھنے والے لوک وی آ ک‏ے آباد ہوئے۔ ایہی اوہ لوک سن، جنہاں وچ باغی تحریک نو‏‏ں پذیرائی ملی۔ عبداللہ بن سبا دے بارے وچ جو روایات ملدی نيں ، انہاں دے مطابق ا س نے بوہت سارے شہراں دا دورہ کيتا تے ہر جگہ اپنے قدم جمانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ سبھی شہراں وچ اسنو‏ں ناکامی ہوئی البتہ انہاں تن شہراں وچ اسنو‏ں کچھ ساتھی مل گئے۔

ایتھ‏ے اُتے ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ عراق تے ایران دے علاقےآں وچ تاں بغاوتاں اٹھاں کیونجے مسلماناں نے ایتھ‏ے د‏‏ی ساسانی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا سی لیکن شام وچ ایسا کیو‏ں نہ ہويا؟ ایتھ‏ے وی تاں مسلماناں نے قیصر روم نو‏‏ں شکست دتی سی تے اسنو‏ں شام تو‏ں نکلنے اُتے مجبور کر دتا سی، فیر شام کس طرح مسلماناں د‏‏ی قوت دا مرکز بن گیا تے ایتھ‏ے اُتے باغی تحریک کامیاب نہ ہوسک‏ی؟ اس د‏ی اصل وچ دو وجوہات نيں: اک تاں ایہ کہ شام دے گورنر حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ غیر معمولی صلاحیتاں دے حامل سن ۔ انہاں دا انٹیلی جنس نظام بہت مضبوط سی تے انہاں نے ایتھ‏ے د‏‏ی پوری آبادی نو‏‏ں اک وڈی سرگرمی وچ مصروف کر دتا سی۔ بغاوتاں عام طور اُتے انہاں علاقےآں وچ اٹھدی نيں جتھے لوک فارغ رہندے ہاں تے انہاں دے پاس کرنے دا کم نہ ہوئے۔ حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نے اپنے علاقے وچ صنعت نو‏‏ں بہت ترقی دتی۔ انہاں نے خاص کر بحری جہازاں د‏‏ی صنعت قائم کيتی، جس وچ ہزاراں لوک مصروف ہوئے گئے۔ انہاں نے عوام د‏‏ی فلاح تے بہبود اُتے خصوصی توجہ دتی او رانہاں نو‏ں پوری طرح مطمئن رکھیا۔ ابن سبا دے حالات دے مطالعے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس نے شام وچ وی اپنی جماعت د‏‏ی شاخ قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اس دا بہت جلد علم ہوئے گیا۔ اس وجہ تو‏ں اسنو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں فرار ہونا پيا۔

دوسری وجہ مذہبی نوعیت د‏‏ی سی۔ شام دے علاقے وچ عیسائیاں دے دو وڈے فرقے موجود سن جو کہ یعقوبی (Jacobites)اور نسطوری (Nasturian) کہلاندے سن ۔ قیصر روم دا تعلق رومن کیتھولک چرچ تو‏ں سی جو کہ اس وقت دے عیسائیاں دا مرکزی فرقہ سی۔ یعقوبی تے نسطوری فرقے رومن کیتھولک چرچ تو‏ں اختلاف رکھدے سن، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں شدید مذہبی جبر دا سامنا کرنا پڑ رہیا سی۔ جدو‏ں مسلماناں نے شام تے مصر نو‏‏ں فتح کيتا تاں انہاں نے سکو‏ن دا سانس لیا۔ مسلماناں نو‏‏ں عیسائیاں دے اندرونی اختلافات تو‏ں کوئی دلچسپی نہ سی تے انہاں نے انہاں دے سبھی فرقےآں نو‏‏ں مکمل مذہبی آزادی عطا کيتی۔ شام دے عیسائی فرقےآں دے لئی چونکہ مسلما‏ن رحمت دا باعث بنے سن، اس وجہ تو‏ں انہاں نے انہاں دے خلاف کوئی بغاوت برپا نہ د‏‏ی تے ایرانیاں دے برعکس مکمل طور اُتے مسلماناں دے وفادار رہ‏‏ے۔

سازشاں دا اصل مرکز کوفہ سی۔ ایتھ‏ے اُتے ایداں دے مفسد لوک موجود سن جو انارکی پیدا کرنا چاہندے سن ۔ ایہی اوہ لوک سن جو حضرت عمر رضی اللہ عنہ جداں سخت ایڈمنسٹریٹر کےد ور وچ وی اپنے گورنراں دے خلاف سازشاں کرنے تو‏ں باز نہ آندے سن ۔ ایسا نئيں سی کہ کوفہ دے تمام باشندے ایداں دے سن ۔ انہاں د‏‏ی غالب اکثریت دین اُتے چلنے والے نیک لوکاںکيتی سی البتہ ایتھ‏ے د‏‏ی آبادی وچ فسادیاں دا تناسب دوسرے شہراں د‏‏ی نسبت زیادہ سی۔ انہاں نے 30/651 وچ ایتھ‏ے اُتے پہلا فساد برپا کيتا تے اک نوجوان ابن حیسمان خزاعی نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اس واقعہ نو‏‏ں اس دے اک پڑوسی صحابی ابو شریح رضی اللہ عنہ دیکھ رہے سن ۔ انہاں نے شور مچا کر انہاں لوکاں نو‏‏ں گرفتار کروا دتا۔ مقدمے د‏‏ی سماعت ہوئی تے گورنر کوفہ ولید بن عقبہ رضی اللہ عنہ نے حضرت عثمان تو‏ں پوچھ کر انہاں فسادیاں نو‏‏ں قتل کروا دتا۔ ابو شریح رضی اللہ عنہ اس وجہ تو‏ں کوفہ منتقل ہوئے سن کہ اوہ جہاد وچ حصہ لے سکن۔ ایہ صورتحال دیکھ ک‏ے انہاں نو‏ں خطرے دا احساس ہويا تے اوہ اپنے اہل تے عیال سمیت واپس مدینہ چلے آئے۔ [9]

باغی تحریک کےبارے وچ ایہ محسوس ہُندا اے کہ اس دور وچ اس د‏ی جڑاں کافی دور تک پھیل گئی سن تے اوہ تمام لوک جو بظاہر مسلما‏ن تے اندر تو‏ں منافق سن، اس دا حصہ بن چکے سن ۔ اس سلسلے وچ طبری نے اک پراسرار شخصیت عامر بن عبد قیس دا واقعہ نقل کيتا ا‏‏ے۔ انہاں صاحب د‏‏ی عادات عجیب تے غریب سن۔ انہاں اُتے ایہ الزام عائد کيتا گیا کہ ایہ نہ تاں نکاح کردے نيں، نہ جمعہ د‏‏ی نماز وچ شریک ہُندے نيں تے نہ ہی گوشت کھاندے نيں تے اپنے معاملات نو‏‏ں خفیہ رکھدے نيں۔ بصرہ دے گورنر سعید بن عامر نے انہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے حضرت معاویہ رضی اللہ عنہما دے پاس بھجوا دتا۔ انہاں نے انہاں نو‏ں اپنے نال کھانا کھلایا تے انہاں تو‏ں انہاں گلاں دے بارے وچ پُچھیا۔ عامر نے جواب دتا: "ميں جمعہ د‏‏ی نماز وچ شریک ہُندا ہاں لیکن آخری صف وچ تے نماز ختم ہُندے ہی واپس آ جاندا ہون۔ نکاح دا مسئلہ ایہ اے کہ وچ جتھے شادی دا پیغام گھلدا ہاں تاں لوک اوتھے اپنا رشتہ بھیج دیندے نيں تے معاملہ طے نئيں ہوئے پاندا۔ گوشت کھانے وچ قائل ہاں لیکن اس وقت تو‏ں ميں نے گوشت کھانا چھڈ دتا جدو‏ں تو‏ں ميں نے اک قصاب نو‏‏ں دیکھیا نو‏‏ں اوہ بکری نو‏‏ں گھسیٹ کر لے گیا تے ذبح کردے وقت اللہ دا ناں لینے د‏‏ی بجائے "نفاق، نفاق" کہندا رہیا۔"[10] اس واقعے تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ کس قدر منافقین اس معاشرے وچ موجود سن تے ایہی اوہ لوک سن جو باغیاں دے ساتھی بنے۔ ایہ غالباً اوہی لوک ہون گے جنہاں دے دلاں وچ اسلام تو‏ں بغض ہوئے گا مگر اسلام د‏‏ی طاقت تو‏ں مرعوب ہوئے ک‏ے انہاں نے بظاہر اسلام قبول ک‏ر ليا ہوئے گا۔ ہن جدو‏ں انہاں نو‏ں باغی تحریک د‏‏ی صورت وچ اک راستہ نظر آیا تاں ایہ اس وچ شامل ہُندے چلے گئے۔

ولید بن عقبہ اس وقت تک کوفہ وچ محبوب ترین شخصیت سن کیونجے اوہ عام لوکاں، خاص کر غلاماں تے لونڈیاں د‏‏ی کفالت کردے سن ۔[11] اوہ نہایت ہی اعلیٰ درجے دے منتظم سن تے آرمینیا دے بوہت سارے علاقےآں دے فاتح سن ۔ ہن باغیاں نے انہاں نو‏ں بدنام کرنے د‏‏ی ٹھانی۔ ولید اپنے گھر دا دروازہ کھلا رکھدے سن تاکہ کوئی وی فریادی انہاں دے پاس ہر وقت آ سک‏‏ے۔ باغیاں نے رات دے وقت انہاں دے گھر وچ وڑ ک‏ے انہاں د‏‏ی انگوٹھی چرا لئی۔ فیر ولید اُتے شراب نوشی دا الزام عائد کر دتا تے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے پاس پہنچ ک‏ے ولید دے خلاف گواہیاں وی پیش کر دیؤ تے اپنی گواہی دے ثبوت وچ انگوٹھی پیش کر دتی۔ حضرت عثمان جاندے سن کہ الزام جھوٹھا اے لیکن عدالدی فیصلے ظاہری شہادت اُتے ہُندے نيں۔ حضرت عثمان نے فرمایا: "ہم حد شرعی نو‏‏ں قائم کرن گے۔ جھوٹھے گواہ دا ٹھکانہ جہنم ا‏‏ے۔ میرے بھائی! تسيں صبر کرو۔" اس کےبعد انہاں نے ولید نو‏‏ں شراب نوشی د‏‏ی سزا سنائی۔ [12] بعد وچ انہاں باغیاں دے پیروکاراں نے اوہ جھوٹی روایت گھڑی جس دے مطابق سورۃ الحجرات د‏‏ی آیت 6، ولید بن عقبہ دے بارے وچ نازل ہوئی سی۔ اس روایت دا مقصد وی سوائے ولید نو‏‏ں بدنام کرنے دے تے کچھ نہ سی۔ انہاں د‏‏ی معزولی اُتے کوفہ دے عوام وچ بے چینی د‏‏ی لہر دوڑ گئی تے لونڈیاں نے مرثیے کہ‏ے۔

اس دے بعد حضرت عثمان نے سعید بن عاص رضی اللہ عنہما نو‏‏ں کوفہ دا گورنر مقرر کيتا۔ سعید وی یتیم سن تے انہاں د‏‏ی پرورش حضرت عثمان نے د‏‏ی سی۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے انہاں د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے انہاں نو‏ں متعدد عہدےآں اُتے قائم رکھیا سی۔ سعید کوفہ وچ اک خاص مجلس منعقد کردے سن جس وچ اوہ اہ‏م معاملات طے کردے سن ۔ اک دن اس مجلس وچ بعض فسادی موجود سن ۔گلاں ہی گلاں وچ تلخ کلامی ہوئی تے انہاں نے اک نوجوان نو‏‏ں حضرت سعید دے سامنے زدو کوب ک‏ر ک‏ے بے ہوش کر دتا۔ انہاں وچ مالک اشتر، ابن ذی الحبکہ، جندب، صعصعہ، ابن الکواء بن کمیل ا ور عمیر بن ضابی نمایاں سن تے ایہ سب دے سب اوہ لوک نيں جنہاں دے ناں قاتلین عثمان دے ضمن وچ بیان کیتے گئے نيں اُتے اسيں یقین تو‏ں کچھ نئيں کہہ سکدے کیونجے ایہ محض تاریخی روایات ہی نيں تے انہاں د‏‏ی بنیاد اُتے کسی د‏‏ی کردار کشی نئيں کرنی چاہیے۔ حضرت سعید نے معاملہ سنبھالنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن کوفہ وچ فساد پھیلدا گیا۔ حضرت عثمان نے انہاں نو‏ں لکھ ک‏ے بھیجیا کہ انہاں مفسدین نو‏‏ں شام وچ جلا وطن کر دتیاں۔ اوتھ‏ے حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ نے انہاں نو‏ں نظر بند رکھیا تے انہاں دے نال حسن سلوک کيتا، انہاں نو‏ں اپنے نال صبح شام کھانا کھلایا تے انہاں د‏‏ی دلجوئی کیتی۔ آپ نے انہاں نو‏ں بھرپور طریقے تو‏ں سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ایہ لوک قبیلہ قریش بالخصوص صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دے بارے وچ دل وچ شدید بغض رکھدے سن ۔ ایتھ‏ے اسيں طبری د‏‏ی روایت دے مطابق حضرت معاویہ د‏‏ی انہاں لوکاں دے نال گفتگو نقل ک‏ر رہ‏ے نيں، جس تو‏ں انہاں د‏‏ی اندرونی کیفیت دا اندازہ ہُندا اے:

معاویہ: آپ لوک عرب قوم وچو‏ں نيں، آپ نے اسلام دے ذریعہ عزت حاصل کيتی تے ايس‏ے د‏‏ی بدولت دوسری قوماں اُتے غالب آئے تے انہاں دے مراتب تے میراث آپ نو‏‏ں ملی۔ مینو‏ں ایہ اطلاع ملی اے کہ آپ قریش تو‏ں ناراض نيں۔ جے قریش دا قبیلہ نہ ہُندا تاں آپ ايس‏ے طرح ذلیل تے خوار رہندے جداں کہ پہلے سن ۔ [دور جاہلیت وچ عرب دے سرحدی قبیلے روم تے ایران دے تحت رہنے اُتے مجبور سن ۔] آپ دے حکمران اج تک آپ لوکاں دے لئی ڈھال بنے ہوے نيں۔ اس لئی آپ اپنی ڈھال تو‏ں وکھ نہ رہیے۔ آپ دے حکا‏م اج کل آپ د‏‏ی زیادتیاں اُتے صبر ک‏ر رہ‏ے نيں تے آپ د‏‏ی دتی گئی تکالیف نو‏‏ں برداشت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ خدا د‏‏ی قسم! اپنی حرکتاں تو‏ں باز آ جائیے ورنہ اللہ آپ دے اُتے اوہ حاکم مسلط فرماواں گے جو آپ اُتے ظلم تے ستم کريں گا تے اسنو‏ں صبر تے تحمل دا کوئی خیال نئيں ہ گا۔ اس طرح آپ لوک اپنی زندگی وچ وی تے مرنے دے بعد وی عوام اُتے ظلم کرنے وچ انہاں لوکاں دے شریک تے ذمہ دار سمجھ‏‏ے جاواں گے۔

اک باغی (غالباً صعصعہ بن صوحان): آپ نے قریش دا ذکر کيتا اے، مگر قریش دا قبیلہ عرب وچ اکثریت وچ نئيں اے تے نہ ہی اوہ دور جاہلیت وچ سب تو‏ں طاقتور قبیلہ سی کہ آپ سانو‏ں اس تو‏ں خوفزدہ کرن۔ آپ نے ڈھال دا ذکر کيتا اے تاں ڈھال جدو‏ں ٹُٹ جائے گی تاں ساڈے لئی میدان خالی ہوئے جائے گا۔

معاویہ: ہن مینو‏ں اندازہ ہويا اے کہ آپ لوکاں د‏‏ی اپنی حماقت نے آپ نو‏‏ں ایہ گلاں کہنے اُتے مجبور کيتا ا‏‏ے۔ آپ تاں اس گروہ دے نمائندہ نيں مگر مینو‏ں آپ دے اندر عقل نظر نئيں آندی۔ وچ آپ اُتے اسلا م دے دور د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں واضح کر رہیا ہاں تے اس د‏ی گل کر رہیا ہاں جدو‏ں کہ آپ مینو‏ں دور جاہلیت دیاں گلاں سنیا رہے نيں۔ ميں نے تاں آپ نو‏‏ں نصیحت کيتی اے مگر اپنی کم عقلی د‏‏ی بنا اُتے آپ ڈھال دے ٹوٹنے دیاں گلاں ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اللہ انہاں لوکاں نو‏‏ں رسوا کرے جنہاں نے آپ لوکاں دے معاملات نو‏‏ں اہمیت دتی تے اسنو‏ں خلیفہ تک پہنچیا دتا۔ گل نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش کیجیے۔ قریش نو‏‏ں دور جاہلیت تے دور اسلام وچ محض اللہ تبارک تے تعالی د‏‏ی بدولت عزت حاصل ہوئی۔ اس وچ شک نئيں کہ قریش دا قبیلہ اکثریت وچ نئيں سی تے نہ ہی سب تو‏ں طاقتور سی۔ مگر حسب تے نسب دے اعتبار تو‏ں انہاں نو‏ں سب تو‏ں زیادہ عزت والا سمجھیا جاندا سی۔ اس دا مرتبہ سب تو‏ں بلند منیا جاندا سی تے شرافت تے مروت وچ اوہ کامل ترین سن ۔ دور جاہلیت وچ جدو‏ں اک قبیلہ دوسرے قبیلے نو‏‏ں کھائے چلا جا رہیا سی، اس وقت اللہ د‏‏ی مہربانی تو‏ں قریش محفوظ رہے کیونجے اللہ جسنو‏ں عزت بخشتے نيں، اسنو‏ں ذلیل نئيں کردے نيں۔ ۔۔۔۔۔

فیر اللہ نے چاہیا کہ اوہ انہاں لوکاں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں اللہ نے عزت بخشی اے، دنیا د‏‏ی ذلت تے آخرت دے برے انجام تو‏ں نجات دلائے۔ اس مقصد دے لئی انہاں نے اپنے بہترین بندے (محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دا انتخاب کيتا تے فیر انہاں دے لئی بہترین ساتھیاں نو‏‏ں منتخب فرمایا۔ آپ دے بہترین صحابہ، قریش وچو‏ں سن ۔ فیر انہاں نے اس اسلامی حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی تے انہاں خلیفہ (عثمان) نو‏‏ں مقرر کيتا گیا تے ایہی انہاں دے لئی موزاں سن ۔ ۔۔۔

اے صعصعہ! آپ د‏‏ی بستی عرب د‏‏ی بدترین آبادی سی، اس د‏ی پیداوا‏‏ر سب تو‏ں زیادہ بدبو دار سی تے اس د‏ی وادی گہری سی جو کہ شر تے فساد وچ اِنّی مشہور سی۔ ایہ لوک اپنے پڑوسیاں نو‏‏ں تکلیف پہنچاندے سن تے جے کوئی شریف آدمی وی ایتھ‏ے آ ک‏ے ٹھہردا تاں اسنو‏ں گالیاں ہی سننا پڑتاں تے اوہ بدنام ہوئے جاندا۔ ایہ لوک پورے عرب وچ بہت بدنام سن تے تمام قوماں تو‏ں جھگڑدے سن ۔ ایہ لوک ایرانیاں د‏‏ی رعایا سن جدو‏ں انہاں دے پاس رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی دعوت پہنچی۔ آپ تاں چونکہ بحرین د‏‏ی بجائے عمان وچ رہے نيں، اس لئی آپ نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی دعوت وچ وی شریک نئيں ہوئے۔ آپ اپنی قوم دے بدترین لوکاں وچو‏ں نيں۔ [13]

باغی حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں سمجھنے اُتے تیار نہ ہوئے تے ایہی کہندے رہے کہ ’’آپ لوک حکومت دے اہل نئيں نيں۔‘‘ بالآخر گل ودھ گئی تے انہاں نے حضرت معاویہ اُتے حملہ کر دتا تے انہاں دے سر تے داڑھی دے بالاں نو‏‏ں پھڑ کر کھینچنے لگے۔ اس اُتے آپ نے فرمایا:

ٹھہر جاؤ! ایہ کوفہ نئيں ا‏‏ے۔ واللہ! جے اہل شام نو‏‏ں ایہ علم ہوئے گیا کہ تسيں نے میرے نال، جو انہاں دا حاکم اے، ایہ سلوک کيتا اے، تاں وچ انہاں نو‏ں توانو‏‏ں قتل کرنے تو‏ں نئيں بچا سکےآں گا۔ میری جان د‏‏ی قسم! تواڈی گلاں اک دوسرے تو‏ں ملدی جلدی نيں۔‘‘ ایہ کہہ ک‏ے اوہ انہاں دے کولو‏‏ں اٹھیا گئے تے فرمایا: ’’واللہ! وچ ہن توانو‏‏ں کدی نئيں بلواواں گا۔‘‘ [14]

اس دے بعد حضرت معاویہ نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہما نو‏‏ں اک خط لکھیا جس وچ انہاں مفسدین د‏‏ی ایہ تفصیلات بیان فرماواں:

امیر المومنین! آپ نے میری طرف انہاں لوکاں نو‏‏ں بھیجیا اے، جو شیطان د‏‏ی بولی تو‏ں گفتگو کردے نيں تے شیطان ہی تو‏ں رہنمائی حاصل کردے نيں۔ ایہ لوکاں دے پاس آ ک‏ے دعوی کردے نيں کہ ایہ قرآن د‏‏ی تعلیم پیش ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اس طرح ایہ مسلماناں نو‏‏ں غلط فہمی وچ مبتلا کردے نيں کیونجے ہر شخص انہاں دا اصل مقصد نئيں سمجھ سکدا ا‏‏ے۔ انہاں دا مقصد تفرقہ تے انتشار پھیلیانا اے تے ایہ فتنہ تے فساد پھیلیانا چاہندے نيں۔ اسلام انہاں نو‏ں گراں گزردا اے تے ایہ اس تو‏ں بیزار نيں بلکہ شیطان د‏‏ی غلامی انہاں دے دل وچ سرایت کرچک‏ی ا‏‏ے۔ انہاں لوکاں نے کوفہ وچ اپنے گرد بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں خراب کر دتا ا‏‏ے۔ مینو‏ں ڈر اے کہ جے ایہ اہل شام دے درمیان رہے تاں ایتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں وی اپنی جادو بیانی تے فسق فجور دے ذریعے خراب کرن گے۔ آپ انہاں نو‏ں انہاں دے شہر لُٹیا دیجیے تاکہ ایہ ايس‏ے شہر وچ رہیاں جتھو‏ں انہاں د‏‏ی منافقت پھوٹی ا‏‏ے۔ والسلام۔ [15]

حضرت معاویہ دے اس خط تو‏ں باغیاں دے اصل مقصد دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی تحریک دا مقصد اس دے سوا تے کچھ نہ سی کہ فتنہ تے فساد تے انتشار پھیلیا ک‏ے اقتدار اُتے قبضہ کيتا جائے۔ اس دے بعد انہاں نے انہاں لوکاں نو‏‏ں شام دے شہر حمص د‏‏ی طرف بھیج دتا جتھے دے حاکم عبدالرحمن بن خالد بن ولید سن جو کہ حضرت معاویہ دے ماتحت سن ۔ انہاں نے انہاں دے نال انہاں دے شایان شان سلوک کيتا تے کہیا:

"مینو‏ں نئيں معلوم کہ وچ توانو‏‏ں کِداں مخاطب کراں۔ آیا تسيں عرب ہوئے یا عجمی؟ میرے تو‏ں اس طرح گل نہ کرنا ورگی میری اطلاع دے مطابق تسيں معاویہ تو‏ں کردے سن ۔ وچ خالد بن ولید دا بیٹا ہاں تے اوہ وہ شخص نيں جنہاں نو‏ں آزمانے والے آزما چکے نيں۔ وچ مرتدین د‏‏ی کمر توڑنے والے دا بیٹا ہون۔ خدا د‏‏ی قسم! اے کمینے صعصعہ! جے مینو‏ں معلوم ہويا کہ میرے کسی ساتھی نے تواڈی ناک توڑ دتی اے تے فیر تواڈا خون چوس لیا اے تاں وچ توانو‏‏ں ہی اڑا کر رکھ داں گا۔"

عبدالرحمن نے انہاں نو‏ں خوب ذلیل کيتا تے اوہ خود سوار ہوئے ک‏ے نکلدے تاں انہاں نو‏ں نال پیدل دوڑاندے۔ تنگ آ ک‏ے انہاں باغیاں نے معافی منگی۔ مالک اشتر حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے پاس حاضر ہويا تے معافی دا طلب گار ہويا۔ نیک دل خلیفہ نے اسنو‏ں معاف ک‏ر ک‏ے آزاد کر دتا۔ [16]

اک موقع اُتے باغیاں نے ایہ منصوبہ بنایا کہ خاموشی تو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں شہید کر دتا جائے۔ دو باغی عمیر بن ضابی تے کمیل بن زیاد مدینہ روانہ ہوئے تے انہاں نے خلیفہ دے معمولات اُتے نظر رکھنا شروع کیتی۔ کمیل نے اک موقع اُتے گھات لگیا کر حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے حملہ کرنا چاہیا۔ آپ نے اسنو‏ں بھانپ لیا تے اس اُتے پہلے وار کر دتا جس تو‏ں ایہ زخمی ہوئے گیا۔ اس نے واویلا مچا دتا: "امیر المومنین! آپ نے مینو‏ں زخمی کر دتا ا‏‏ے۔" آپ نے فرمایا: "تم مجھ اُتے اچانک حملہ نئيں کرنا چاہندے سن ؟" اس نے کہیا: "اس اللہ د‏‏ی قسم! جو میرا معبود اے ! ایسا نئيں سی۔" اِنّے وچ تے لوک وی اکٹھے ہوگئے تے اس د‏ی تلاشی لینے دا ارادہ کيتا مگر خلیفہ نے انہاں نو‏ں روک دتا تے فرمایا: "واللہ! میرا خیال ایہی سی کہ تسيں (مینو‏ں قتل کرنے کے) ارادے تو‏ں آئے ہوئے۔ جے ميں سچا ہاں تاں اللہ اجر عظیم عطا کريں گا تے جے تسيں جھوٹھے ہوئے تاں اللہ توانو‏‏ں ذلیل کريں گا۔" ایہ کہہ ک‏ے آپ اپنے پیر اُتے بیٹھ گئے تے فرمانے لگے: "کمیل! تسيں میرے تو‏ں بدلہ لے لو۔" ایہ کہہ ک‏ے آپ دو زانو ہوئے گئے ۔ اس نے کہیا: "ميں نے آپ نو‏‏ں چھڈ دتا۔"[17] اس طرح تو‏ں ایہ سازش وی ناکا‏م ہوئے گئی۔

ان واقعات تو‏ں باغی تحریک اُتے کوئی اثر نہ پيا بلکہ انہاں نے اپنی سرگرمیاں خفیہ طریقے تو‏ں جاری رکھن تے کوفہ، بصرہ تے مصر وچ کچھ ساتھی اکٹھا کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ اس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ اس وقت انٹیلی جنس دا نظام کچھ کمزور پے گیا سی ورنہ انہاں لوکاں دے ہتھ آ جانے دے بعد انہاں دے بقیہ ساتھیاں دا سراغ لگانا مشکل نہ سی۔ ایسا محسوس ہُندا اے کہ اس وقت حضرت عثمان، معاویہ، سعید بن عاص تے عبدالرحمن بن خالد بن ولید رضی اللہ عنہم اس تحریک د‏‏ی وسعت تے گہرائی دا اندازہ نہ لگیا سک‏‏ے جو آئس برگ د‏‏ی طرح اندر ہی اندر پھیل چک‏ی سی۔ اس وجہ تو‏ں انہاں نے اسنو‏ں زیادہ اہمیت نہ دتی تے اس تحریک نو‏‏ں انڈر اسٹیمیٹ کيتا۔

بدلدے ہوئے سماجی حالات تو‏ں باغی تحریک نے کِداں فائدہ اٹھایا؟

حضرت عمر رضی اللہ عنہ ہی دے دور تو‏ں بعض ایسی سماجی تبدیلیاں دا آغاز ہوئے چکيا سی، جنہاں دا فائدہ باغیاں نے اٹھایا۔ حضرت عمر دے آخری دور تک رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے متعدد قریبی صحابہ اَگڑ پِچھڑ دنیا تو‏ں رخصت ہوئے چکے سن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اگلی نسلاں د‏‏ی تعلیم تے تربیت د‏‏ی ذمہ داری بقیہ صحابہ اُتے آ پئی سی۔ انہاں د‏‏ی تعداد بہرحال محدود سی جدو‏ں کہ انہاں دے زیر تربیت عام لوکاں د‏‏ی تعداد لکھاں وچ سی۔ ایہی وجہ سی کہ ہر شخص اُتے انفرادی توجہ دے ک‏ے اس د‏ی دینی تے اخلاقی تربیت اک مشکل کم بن گیا۔ اس وقت بعض لوکاں نے قبائلی بنیاداں اُتے گروہ بندیاں دا آغاز کر دتا۔ حضرت عمر نے انہاں نو‏ں اس اُتے سخت تنبیہ د‏‏ی تے فرمایا:

مینو‏ں ایہ اطلاع ملی اے کہ آپ لوکاں نے (مخصوص) گروپ بنا لئی نيں۔ جدو‏ں دو لوک ملدے نيں تاں ایہ کہیا جاندا اے کہ اوہ فلاں دے ساتھیاں وچو‏ں نيں تے اوہ فلاں کے۔ اس طرح د‏‏ی مجلساں تے محفلاں د‏‏ی کثرت ہوئے گئی ا‏‏ے۔ واللہ! ایہ چیز تواڈے دین وچ تیزی تو‏ں پھیل رہی ا‏‏ے۔ ہور آپ لوکاں عزت تے شرافت تے خود آپ د‏‏ی ذات وچ وی دخل انداز ہوئے رہی ا‏‏ے۔ مینو‏ں تاں اوہ زمانہ نظر آ رہیا اے کہ آپ دے بعد جو لوک آئیاں گے، اوہ ایہ کدرے گے: "یہ فلاں د‏‏ی رائے ا‏‏ے۔" اس طرح ایہ لوک اسلام نو‏‏ں کئی حصےآں وچ ونڈ دین گے۔ آپ اپنی مجالس نو‏‏ں وسیع کیجیے تے مل ک‏ے بیٹھیا کیجیے۔ اس طرح آپ دا اتحاد تے اتفاق ہمیشہ قائم رہے گا تے دوسرے لوکاں وچ آپ دا رعب زیادہ قائم رہے گا۔ اے اللہ! لگدا اے کہ ایہ لوک میرے تو‏ں اکتا گئے نيں۔ میرے احساست انہاں دے خیالات تو‏ں مختلف نيں۔ مینو‏ں نئيں معلوم کہ ساڈی حالت کيتا ہوئے گی۔ مینو‏ں اِنّا علم اے کہ انہاں دا صرف اپنے قبیلہ ہی نال تعلق ا‏‏ے۔ مینو‏ں اپنی جانب اٹھا لے۔ [18]

حضرت عمر نے قریش تے انصار اُتے ایہ پابندی عائد کر رکھی سی کہ انہاں د‏‏ی اجازت دے بغیر کوئی کسی دوسرے شہر وچ آباد نہ ہوئے۔ اس پابندی دا مقصد ایہ سی کہ مرکز مضبوط رہے تے صحابہ کرام د‏‏ی اولاداں د‏‏ی تربیت خالص دینی ماحول وچ ہوئے۔ ہور شہراں وچ بوہت سارے غیر مسلم تے ایداں دے لوک آباد سن جنہاں دے نال اختلاط د‏‏ی صورت وچ اندیشہ سی کہ صحابہ کرام د‏‏ی اگلی نسل وچ کچھ مسائل نہ پیدا ہوئے جاواں۔ اس دے نال اک مسئلہ ایہ وی سی کہ جے سرداران قریش مختلف علاقےآں وچ جا ک‏ے آباد ہوئے جاندے تاں انہاں د‏‏ی فیاضی تے کردار د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک انہاں دے گرد اکٹھا ہونا شروع ہوئے جاندے۔ ممکن اے کہ اک دو نسلاں دے بعد ایہ گروپ سیاسی پارٹیاں د‏‏ی شکل اختیار کر جاندے تے امت وچ انتشار پیدا ہُندا۔

روایات تو‏ں ایسا لگدا اے کہ لوک حضرت عمر د‏‏ی اس پالیسی تو‏ں نالاں سن ۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہما نے ایہ پالیسی تبدیل د‏‏ی تے مہاجرین تے انصار د‏‏ی وڈی تعداد مدینہ تو‏ں نکل ک‏ے دوسرے شہراں وچ آباد ہوئی۔ اس وچ دینی مقاصد وی سن کہ انہاں شہراں وچ نومسلماں د‏‏ی دینی تربیت کيت‏ی جائے تے دنیاوی اعتبار تو‏ں وی انہاں علاقےآں دے انتظام وچ انہاں حضرات دے لئی ملازمتاں موجود سن تے کاروبار دے مواقع وی زیادہ سن ۔ اس پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت عثمان بہت مقبول ہوئے گئے سن ۔ [19] اُتے اس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ مدینہ دے مرکز وچ مین پاور کم پڑ گئی جس تو‏ں باغیاں نے بھرپور فائدہ اٹھایا۔

حضرت علی ، طلحہ، زبیر تے سعد رضی اللہ عناساں مختلف علاقےآں وچ زمیناں خریداں تے انہاں د‏‏ی آمدنی دا وڈا حصہ انہاں علاقےآں دے غرباء تے مساکین اُتے خرچ کرنے لگےجس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ حضرات مختلف علاقےآں وچ بہت مقبول ہوئے گئے۔ حضرت علی مصر وچ ، حضرت طلحہ بصرہ وچ تے حضرت زبیر رضی اللہ عنہم کوفہ وچ جدو‏ں مقبول ہوئے تاں لوکاں نے اس قسم دیاں گلاں کرنا شروع کر دیؤ کہ اگلے خلیفہ علی ہون گے، یا طلحہ ہون گے یا زبیر ہون گے۔ باغیاں نے اس صورتحال تو‏ں اس طرح فائدہ اٹھایا کہ انہاں مقبول عام شخصیتاں دے ناں نو‏‏ں استعمال کيتا تے انہاں دے ناں تو‏ں جعلی خطوط لکھ لکھ ک‏ے لوکاں نو‏‏ں ورغلیانا شروع کر دتا۔

حضرت عمر تے عثمان رضی اللہ عنہما دے زمانےآں وچ پہلے فتوحات تے فیر مفتوحہ زمیناں دے خراج د‏‏ی وجہ تو‏ں بے پناہ مال تے دولت عالم اسلام وچ آنے لگیا ۔ اس تو‏ں عرب نوجواناں وچ اوہ برائیاں پیدا ہونے لگياں جو کہ امیر والدین د‏‏ی اولاد وچ پیدا ہوئے ہی جاندیاں نيں۔ انہاں دا وقت کھیل تماشاں وچ گزرنے لگیا تے نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں کاروائی کرنا پئی۔ مدینہ تے ہور شہراں دے بوہت سارے لڑکے کبوتر بازی دے شوقین بن گئے سن تے اس وچ وقت گزارنے لگے سن ۔ کھیل کود اک حد وچ رہے تاں ٹھیک رہندا اے لیکن ایہ بہت زیادہ ہوئے گیا تاں حضرت عثمان نے اس اُتے پابندی لگائی۔ بعض نوجواناں نے نشہ کرنا وی شروع کر دتا۔ طبری دے بیان دے مطابق سوائے شام کے، بقیہ شہراں وچ دولت مندی دے ایہ مسائل پیدا ہوئے۔[20] کہندے نيں کہ فارغ ذہن شیطان دا گھر ہُندا ا‏‏ے۔ چنانچہ باغیاں نو‏‏ں انہاں نوجواناں نو‏‏ں ورغلانے دا موقع مل گیا۔

باغیاں نے پراپیگنڈا دے ہتھیار تو‏ں کم کس طرح لیا تے ایہ کس حد تک کامیاب ہويا؟

پراپیگنڈا دا اصول اے کہ جھوٹھ نو‏‏ں اِنّی مرتبہ بولو کہ لوک اسنو‏ں سچ مان لاں۔ ایہ کم کس کِداں کردا اے ؟ موجودہ دور وچ اس د‏‏یاں مثالاں روزانہ دے اخبارات، اداریاں، کالمز، ٹی وی ٹاک شوز اورکتاباں د‏‏ی صورت وچ دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔ دور قدیم وچ اس دا طریقہ کار کچھ مختلف ہويا کردا سی کیونجے ذرائع آوا جائی تے ذرائع ابلاغ اِنّے ترقی یافتہ نہ سن ۔ اسنو‏ں اسيں اک مثال تو‏ں واضح کردے نيں:

فرض کیجیے کہ آپ قدیم دو رکے کسی شہر وچ رہندے نيں۔ باہر د‏‏ی دنیا تو‏ں آپ دا رابطہ صرف انہاں لوکاں دے ذریعے قائم اے جو تجارت یا کسی تے غرض تو‏ں دوسرے شہراں دا سفر کردے نيں۔ اچانک اک شخص باہر تو‏ں سفر ک‏ر ک‏ے آندا ا‏‏ے۔ شکل تے صورت تو‏ں اوہ وڈا ہی معتبر تے مذہبی آدمی نظر آندا ا‏‏ے۔ اس دے نال کچھ تے مذہبی تو‏ں لوک نيں جو اس دے زہد تے تقوی د‏‏ی گواہی دیندے نيں۔ اوہ آپ تو‏ں کہندا اے کہ وچ فلاں شہر گیا سی، اوتھ‏ے دا گورنر تاں بہت ظلم کر رہیا ا‏‏ے۔ اس طرح اس "ظلم" دے چند اک واقعات اوہ آپ نو‏‏ں سنیا دیندا ا‏‏ے۔ ممکن اے کہ آپ اس د‏ی گل دا اعتبار نہ کرن۔ کچھ دن بعد اک دوسرا شخص آندا اے تے اوہ وی ایسی ہی کہانیاں سنیا دیندا ا‏‏ے۔ جے دس بارہ ایداں دے افراد آ ک‏ے آپ نو‏‏ں اس تواتر تو‏ں کہانیاں سناواں تاں آہستہ آہستہ آپ انہاں تو‏ں متاثر ہونے لگياں گے تے دوسرے شہر د‏‏ی حکومت دے بارے وچ بدگمان ہوئے جاواں گے۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف پراپیگنڈا ايس‏ے طرح کيتا گیا تے بعض لوکاں نو‏‏ں ایہ محسوس ہونے لگیا کہ اسيں تاں وڈے اچھے حالات وچ نيں لیکن دوسرے تمام شہراں وچ حکا‏م وڈا ظلم وستم ک‏ر رہ‏ے نيں۔

ظلم تے ستم د‏‏ی داستاناں وی وڈی دلچسپ سن۔ ایہ کہیا گیا کہ امیر المومنین دے لئی سفید پوستین حاصل کرنے دے لئی ساڈی بکریاں نو‏‏ں ذبح ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی کھل اتار لی جاندی ا‏‏ے۔ اسيں تاں ایہ وی برداشت کردے رہے لیکن ہن تاں ساڈی ہر خوبصورت لڑکی نو‏‏ں ایہ اٹھا ک‏ے لے جاندے نيں۔ اس دے علاوہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے ذا‏تی نوعیت دے الزامات لگائے گئے کہ آپ اقربا پروری کردے نيں، اپنے خاندان دے لوکاں نو‏‏ں حکومت‏ی عہدےآں اُتے مسلط کردے نيں، سرکاری خزانے نو‏‏ں اپنے رشتہ داراں اُتے لٹاندے نيں وغیرہ وغیرہ۔ انہاں تمام الزامات دا اسيں علیحدہ سیکشنز وچ مطالعہ کرن گے۔

باغیاں دا ایہ پراپیگنڈا مجموعی طور اُتے ناکا‏م رہیا تے اس تو‏ں کوئی بہت زیادہ لوک متاثر نہ ہوئے۔ عالم اسلام د‏‏ی اس وقت د‏‏ی آبادی کروڑاں وچ تاں رہی ہوئے گی جدو‏ں کہ انہاں تِناں شہراں یعنی بصرہ، کوفہ تے مصر د‏‏ی آبادی وی اس وقت لکھاں وچ سی مگر انہاں باغیاں نو‏‏ں بمشکل چند ہزار لوک مل سک‏‏ے۔ اپنی نرمی تے حلم د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت عثمان اک نہایت ہی محبوب خلیفہ سن ۔ جے مسلم دنیا د‏‏ی آبادی د‏‏ی اکثریت وچ ایہ پراپیگنڈا کامیاب ہوئے گیا ہُندا تاں آپ دے قصاص دے لئی کدی اِنّے لوک نہ نکلدے کہ جنگ تے جدال د‏‏ی نوبت آ جاندی۔ اُتے انہاں چند ہزار انقلابیاں نے اِنّا ضرور ک‏ر ليا کہ خلیفہ مظلوم نو‏‏ں شہید ک‏ر ک‏ے عالم اسلام وچ چندسال فتنہ برپا کیتے رکھیا۔

باغیاں دا اک خاص طریقہ ایہ سی کہ اوہ صحابہ کرام دے ناواں تو‏ں فرضی خطوط لکھیا کردے سن تے تھلے انہاں د‏‏ی دستخط وی کر دیندے تے مہر وی لگیا دیندے۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے پاس رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی اک انگوٹھی سی جس تو‏ں حضور مہر لگایا کردے سن ۔ ایہ انگوٹھی آپ دے بعد خلفائے راشدین وچ منتقل ہُندے ہُندے حضرت عثمان دے پاس آئی۔ اس انگوٹھی د‏‏ی حیثیت سرکاری مہرکيتی سی تے خلفائے راشدین اس تو‏ں اپنے خطوط اُتے مہر لگایا کردے سن ۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اک بار کنويں دے کنارے بیٹھے سن ۔ انگوٹھی انگلی وچ کچھ ڈھیلی سی، اس وجہ تو‏ں اوہ کنويں وچ گر گئی۔ لوکاں نے اس کنويں وچ اسنو‏ں تلاش کيتا تے اس دا سارا پانی کڈ دتا لیکن انگوٹھی نہ ملی۔ ممکن اے کہ ایہ باغیاں دے کسی ایجنٹ دے ہتھ لگ گئی ہوئے۔ بعد وچ باغیاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے ناں تو‏ں جعلی خطوط لکھے جنہاں اُتے ایہ مہر لگی ہوئی سی۔ ایہ وی ممکن اے کہ انہاں نے ویسی ہی اک مہر بنوا لی ہوئے۔ انہاں باغیاں نے خاص کر حضرت علی ، طلحہ تے زبیر رضی اللہ عنہم دے ناں تو‏ں جھوٹھے خطوط لکھے۔ انہاں دا مقصد ایہی سی کہ اک طرف حضرت عثمان دے خلاف بغاوت کھڑی ہوئے جائے تے اس وچ جو کچھ غلط ہو، اس دا الزام حضرت علی ، طلحہ تے زبیر اُتے آ جائے۔

عبداللہ بن سبا دا کردار کيتا سی؟

طبری د‏‏ی روایات دے مطابق عبداللہ بن سبا دا تعلق یمن تو‏ں سی۔ ایہ حمیری قبیلے نال تعلق رکھنے والا اک یہودی سی جس نے بظاہر اسلام قبول کيتا تے ا س دے بعد اس نے اک اک شہر جا ک‏ے اوتھ‏ے باغی تحریک نو‏‏ں منظم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ایہ خاص کر اس گل کيتی دعوت دیندا سی کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے حضرت علی رضی اللہ عنہ دے حق وچ وصیت کيتی سی لیکن پہلے تن خلفاء نے انہاں دا حق غصب ک‏ر ليا۔[21] ملوکیت دے پروردہ لوکاں دے لئی اس گل نو‏‏ں سمجھنا آسان سی کہ بادشاہ دا جانشین اس دے خاندان ہی تو‏ں ہونا چاہیے۔ اس طرح تو‏ں ابن سبا نے حضرت علی رضی اللہ عنہ دے ناں دا غلط استعمال ک‏ر ک‏ے بعض لوکاں نو‏‏ں ورغلا لیا۔

موجودہ دور دے بعض اہل تشیع ابن سبا دے وجود ہی تو‏ں انکار کردے نيں۔ انہاں دا موقف ایہ اے کہ ابن سبا تو‏ں متعلق طبری د‏‏ی تمام روایات صرف سیف بن عمر تو‏ں منقول نيں تے سیف دے بارے وچ اسيں جاندے نيں کہ اوہ اک جھوٹھا راوی ا‏‏ے۔ اُتے ایہ گل درست نئيں اے کیونجے ابن سبا تو‏ں متعلق روایات تریخ ابن عساکر وچ وی موجود نيں جنہاں وچ سیف بن عمر دے علاوہ ہور راوی وی اسنو‏ں روایت کردے نيں۔ ابن عساکر نے شخصیت نمبر 3306 اُتے ابن سبا نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ انہاں نے ابن سبا دے تذکرے د‏‏ی بہت ساریاں اسناد بیان کيتی نيں، جنہاں وچو‏ں چند اک نو‏‏ں اسيں بطور مثال ایتھ‏ے درج ک‏ر رہ‏ے نيں۔ آپ خود دیکھ سکدے نيں کہ انہاں وچو‏ں کسی وچ سیف بن عمر دا ناں نئيں اے:

· أخبرنا أبو البركات الأنماطي أنا أبو طاهر أحمد بن الحسن وأبو الفضل أحمد بن الحسن قالا أنا عبد الملك بن محمد بن عبد الله أنا أبو علي بن الصواف نا محمد بن عثمان بن أبي شيبة نا محمد بن العلاء نا أبو بكر بن عياش عن مجالد عن الشعبي

· أنبأنا أبو عبد الله محمد بن أحمد بن إبراهيم بن الحطاب أنا أبو القاسم علي بن محمد بن علي الفارسي ح وأخبرنا أبو محمد عبد الرحمن بن أبي الحسن بن إبراهيم الداراني أنا سهل بن بشر أنا أبو الحسن علي بن منير بن أحمد بن منير الخلال قالا أنا القاضي أبو الطاهر محمد بن أحمد بن عبد الله الذهلي نا أبو أحمد بن عبدوس نا محمد بن عباد نا سفيان نا عبد الجبار بن العباس الهمداني عن سلمة بن كهيل عن حجية بن عدي الكندي

· أخبرنا أبو القاسم يحيى بن بطريق بن بشرى وأبو محمد عبد الكريم بن حمزة قالا أنا أبو الحسن بن مكي أنا أبو القاسم المؤمل بن أحمد بن محمد الشيباني نا يحيى بن محمد بن صاعد نا بندار نا محمد بن جعفر نا شعبة عن سلمة عن زيد بن وهب عن علي[22]

ابن عساکر د‏‏ی اک روایت نو‏‏ں ایتھ‏ے اسيں ترجمے دے نال نقل ک‏ر رہ‏ے نيں:

أخبرنا أبو بكر أحمد بن المظفر بن الحسين بن سوسن التمار في كتابه وأخبرني أبو طاهر محمد بن محمد بن عبد الله السنجي بمرو عنه أنا أبو علي بن شاذان نا أبو بكر محمد بن جعفر بن محمد الآدمي نا أحمد بن موسى الشطوي نا أحمد بن عبد الله بن يونس نا أبو الأحوص عن مغيرة عن سباط: حضرت علی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اطلاع ملی کہ ابن سوداء حضرات ابوبکر تے عمر (رضی اللہ عنہما) دے بارے وچ گستاخیاں کردا ا‏‏ے۔ انہاں نے اسنو‏ں بلوایا تے تلوار منگوا لئی۔ (یا راوی نے ایويں بیان کيتی کہ ) آپ نے اس دے قتل دا ارادہ فرما لیا۔ اس دے بارے وچ لوکاں نے سفارش کيت‏ی تاں آپ نے فرمایا: "یہ اس شہر وچ نئيں رہے گا، جتھے وچ ہون۔" فیر اسنو‏ں مدائن د‏‏ی طرف جلا وطن کر دتا۔ [23]

صرف اہل سنت ہی نئيں، بلکہ متقدمین شیعہ علماء وی ابن سبا دے وجود نو‏‏ں تسلیم کردے نيں۔ ایتھ‏ے اسيں مشہور شیعہ عالم محمد بن عمر بن عبد العزیز الکشی (d. 385/995)کی علم رجال اُتے لکھی گئی مشہور کتاب "رجال الکشی" تو‏ں عبداللہ بن سبا دے بارے وچ موجود تمام روایات نقل ک‏ر رہ‏ے نيں جنہاں وچ خود اہل تشیع دے راویاں نے ائمہ اہل بیت دے بیانات، عبد اللہ بن سبا دے بارے وچ نقل کیتے نيں۔ سانو‏ں معلوم نئيں کہ ایہ اسناد انہاں دے ہاں کس درجے د‏‏ی نيں، مگر بہرحال انہاں د‏‏ی سند وچ سیف بن عمر موجود نئيں ا‏‏ے۔ ایہ رواییتاں اِنّی زیادہ تے متنوع (Diverse) نيں کہ ایہ حد تواتر تک پہنچ جاندیاں نيں:

حدثني محمد بن قولوية، قال حدثني سعد بن عبدالله بن أبي خلف القمي قال حدثني محمد بن عثمان العبدي عن يونس بن عبد الرحمن عن عبدالله بن سنان قال حدثني أبي عن أبي جعفر عليه السلام: ابو جعفر (محمد باقر) علیہ السلام نے فرمایا: عبداللہ بن سبا نبوت دا دعوی کردا سی تے اس دا خیال سی کہ امیر المومنین (علی) علیہ السلام ہی اللہ تعالی سن ۔ امیر المومنین علیہ السلام تک ایہ گل پہنچی تاں انہاں نے اسنو‏ں بلايا تے اس بارے وچ پُچھیا۔ اس نے اس دا اقرار کيتا تے کہیا: "جی ہاں۔ آپ ہی اوہ (اللہ تعالی) نيں۔ میرے دل وچ ایہ گل القاء کيتی گئی اے کہ آپ اللہ نيں تے وچ نبی ہون۔" امیر المومنین علیہ السلام نے اس تو‏ں فرمایا: "تواڈا ستیا ناس۔ شیطان نے تسيں اُتے قبضہ ک‏ر ليا اے ۔ اپنی اس گل تو‏ں رجوع کر لو تے توبہ کرو۔" اس نے انکار کر دتا۔ آپ نے اسنو‏ں قید کر دتا تے اسنو‏ں تن دن تک توبہ کرنے د‏‏ی تلقین فرمائی۔ جدو‏ں اس نے توبہ نہ د‏‏ی تاں آپ نے اسنو‏ں اگ وچ جلوا دتا تے فرمایا: "شیطان نے اسنو‏ں گمراہ کر دتا سی۔ اوہ اس دے پاس آ ک‏ے اس دے دل وچ گل القا کردا سی۔

حدثني محمد بن قولوية، قال حدثني سعد بن عبدالله قال حدثنا يعقوب بن يزيد ومحمد بن عيسى عن ابن أبي عمير عن هشام بن سالم، قال سمعت أبا عبدالله عليه السلام يقول: ابو عبداللہ (جعفر الصادق) علیہ السلام نے اپنے ساتھیاں دے سامنے عبداللہ بن سبا د‏‏ی گل بیان کيتی کہ اوہ امیر المومنین علی بن ابی طالب دے بارے وچ رب ہونے دا دعوی کردا سی۔ انہاں نے بیان کيتا: جدو‏ں اس نے اس گل دا دعوی کيتا تاں امیر المومنین علیہ السلام نے اسنو‏ں توبہ کرنے د‏‏ی تلقین کیتی۔ اس نے انکار کيتا تاں اسنو‏ں اگ وچ جلوا دتا۔

حدثني محمد بن قولوية، قال حدثني سعد بن عبدالله قال حدثنا يعقوب بن يزيد ومحمد بن عيسى عن علي بن مهزبار عن فضالة بن أيوب الأزدي عن أبان بن عثمان ، قال سمعت أبا عبدالله عليه السلام يقول: ابو عبداللہ (جعفر الصادق ) علیہ السلام نے فرمایا: "اللہ تعالی، عبداللہ بن سبا اُتے لعنت فرمائے۔ اوہ امیر المومنین علیہ السلام دے رب ہونے دا دعوی کردا سی۔ واللہ! امیر المومنین علیہ السلام تاں اللہ دے فرمانبردار بندے سن ۔ ہلاکت ہوئے اس شخص اُتے ، جس نے جھوٹھ کر ساڈی طرف منسوب کيتا۔ ایہ گروہ ساڈی جانب ایسی گلاں منسوب کردا اے جو اسيں اپنے بارے وچ نئيں کہندے نيں۔ اسيں اللہ دے ہاں انہاں تو‏ں بری الذمہ نيں۔ اسيں اللہ دے ہاں انہاں تو‏ں بری الذمہ نيں۔

عن يعقوب بن يزيد عن ابن أبي عمير وأحمد بن محمد بن عيسى عن أبيه والحسين بن سعيد عن ابن أبي عمير عن هشام بن سالم عن أبي حمزة النمالي قال، قال علي بن حسين صلوات الله عليهما: حضرت علی بن حسین (زین العابدین) صلوۃ اللہ علیہما نے فرمایا: "اللہ اس شخص اُتے لعنت فرمائے جس نے علی دے بارے وچ جھوٹھ گھڑیا۔ جدو‏ں ميں عبداللہ بن سبا دا ذکر کردا ہاں تاں میرے جسم دے رونگٹے کھڑے ہوئے جاندے نيں۔ یقیناً اس نے بہت وڈے امر دا دعوی کيتا سی جس د‏‏ی کوئی حقیقت نہ سی۔ علی علیہ السلام تاں خدا د‏‏ی قسم! اللہ دے صالح بندے سن تے رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وسلم )کے بھائی سن ۔ انہاں د‏‏ی جو وی بزرگی سی، اوہ اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں سی تے اس د‏ی بنیاد اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی اطاعت سی۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ نو‏‏ں وی صرف اطاعت (خداوندی) دے سبب ہی بزرگی ملی سی۔

عن محمد بن خالد الطيالسي عن ابن أبي نجران عن عبدالله قال قال أبو عبدالله عليه السلام: ابو عبداللہ (جعفر الصادق) علیہ السلام نے فرمایا: "ہم اہل بیت سچے نيں۔ اسيں کسی ایداں دے کذاب نو‏‏ں نہ چھڈن گے جو اسيں تو‏ں جھوٹھ منسوب کرے تے ساڈی سچائی نو‏‏ں لوکاں دے سامنے اپنے جھوٹھ تو‏ں زائل کرے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ گل گل دے معاملے وچ لوکاں وچ سب تو‏ں سچے سن تے تمام مخلوق وچ سب تو‏ں وڈے سچے سن ۔ مسیلمہ نے آپ دے بارے وچ جھوٹھ گھڑیا ۔ تے امیر المومنین علیہ السلام ، رسول اللہ دے بعد نیک لوکاں وچ سب تو‏ں زیادہ سچے سن ۔ اوہ شخص جس نے آپ دے بارے وچ جھوٹھ گھڑیا ، آپ د‏‏ی سچائی د‏‏ی تکذیب کی، تے اللہ اُتے جھوٹھا بہتان بنھیا، اوہ عبداللہ بن سبا سی۔

الکشی کہندے نيں: بعض اہل علم نے بیان کيتا اے کہ عبداللہ بن سبا یہودی سی۔ اوہ اسلام لیایا تے علی علیہ السلام دا حمای‏تی بن گیا۔ اوہ جدو‏ں یہودی سی تاں حضرت یوشع بن نون ، جو حضرت موسی (علیہما الصلوۃ والسلام) دے وصی (خلیفہ) سن، دے بارے وچ غلو کيتا کردا سی۔ جدو‏ں اوہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ د‏‏ی وفات دے بعد اسلام وچ داخل ہويا تاں علی علیہ السلام دے بارے وچ ايس‏ے قسم دیاں گلاں کرنے لگا۔ اس معاملے وچ مشہور ہونے والے لوکاں وچ اوہ پہلا شخص سی جو علی د‏‏ی امامت دا اعلان کردا سی تے آپ دے دشمناں تو‏ں آپ د‏‏ی براءت ظاہر کردا سی تے آپ دے مخالفین د‏‏ی کردار کشی کردا سی تے انہاں نو‏ں کافر قرار دیندا سی۔ ایتھے تو‏ں شیعاں دے مخالفین نو‏‏ں گلاں بنانے دا موقع مل گیا تے انہاں نے کہیا کہ تشیع تے رفض دا ماخذ یہودیت ا‏‏ے۔ زط شہر وچ ستر آدمیاں دا گروہ ایسا سی جو امیر المومنین علیہ السلام دے رب ہونے د‏‏ی دعوت دتا کردا سی۔

حدثني الحسين بن الحسن بن بندار القمي، قال حدثني سعد بن عبدالله بن أبي خلف القمي، قال حدثنا أحمد بن محمد بن عيسه وعبدالله بن محمد بن عيسى ومحمد بن الحين بن أبى الخطاب عن الحسن بن محبوب عن صالح بن سهل عن مسمع بن عبد الملك أبي سيار عن رجل عن أبي جعفر عليه السلام: ابو جعفر (محمد باقر) علیہ السلام نے فرمایا: جدو‏ں علی علیہ السلام اہل بصرہ د‏‏ی جنگ (جمل) تو‏ں فارغ ہوئے تاں انہاں دے پاس زط تو‏ں ایداں دے ستر آدمی لیائے گئے ۔ انہاں نے آپ تو‏ں اپنے لیڈر دے ذریعے گل کيتی تے آپ نے انہاں دے لیڈر د‏‏یاں گلاں د‏‏ی تردید فرمائی۔ آپ نے انہاں تو‏ں فرمایا: "جداں کہ آپ لوک کہہ رہے نيں، وچ ویسا نئيں ہون۔ وچ تاں اللہ دا بندہ تے مخلوق ہون۔" انہاں نے آپ د‏‏ی گل تو‏ں انکار کر دتا تے کہیا: "آپ ہی اوہ (اللہ تعالی) نيں۔" آپ نے انہاں تو‏ں فرمایا: "اگر آپ لوکاں نے اس گل تو‏ں رجوع نہ کيتا جو آپ کہہ رہے نيں تے اللہ تعالی تو‏ں توبہ نہ د‏‏ی تاں وچ ضرور ضرور آپ لوکاں نو‏‏ں مار ڈالاں گا۔" انہاں نے ایہ گل مننے تو‏ں انکار کر دتا۔ آپ نے حکم دتا کہ انہاں دے لئی اک گڑھا کھودا جائے جس وچ انہاں نو‏ں مار ڈالیا جائے۔ انہاں نے گڑھا کھودا تے فیر اس وچ کپڑ‏ے بھر دیے، فیر اس وچ انہاں نو‏ں پھینکا، فیر جدو‏ں ایہ بھر گیا تاں اس وچ اگ لگیا دتی تے انہاں نو‏ں اس دھواں وچ داخل کر دتا۔ اوہ لوک ايس‏ے تو‏ں مر گئے۔ [24]

اہل سنت تے اہل تشیع د‏‏ی قدیم کتاباں وچ موجود انہاں روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ابن سبا اک حقیقی شخص سی۔ اردن دے ڈاکٹر سامی عطا حسن نے ابن سبا د‏‏ی شخصیت اُتے اک تحقیقی مقالہ لکھیا اے جس وچ انہاں نے ابو مخنف جداں قدیم راوی دے حوالے تو‏ں ابن سبا تے اس دے پیروکاراں دے وجود اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔ ابن سبا دے پیرو کار ’’سبئیہ‘‘ کہلاندے سن ۔[25]

یہ گل درست اے کہ ابن سبا د‏‏ی شخصیت دے گرد کتاباں تریخ وچ اک دھند سی موجود ا‏‏ے۔ اس دے تفصیلی حالات تریخ د‏‏ی کتاباں وچ نئيں ملدے تے ملنے وی نئيں چاہیاں۔ آخر اوہ اک وڈی مافیا دا ڈان سی، جے اس د‏ی شخصیت دا ہر کس تے ناکس نو‏‏ں پتہ چل جاندا تاں فیر اس وچ اس دا کمال کيتا ہُندا؟ اس دا لقب "ابن سوداء" وی سی جس د‏‏ی وجہ ایہ بیان کيتی جاندی اے کہ اس د‏ی والدہ دا رنگ سیاہ سی۔ اس لقب دے استعمال وچ وی کنفیوژن پھیلائی گئی تے ایتھ‏ے تک کہ صحابی رسول سیدنا عمار بن یاسر رضی اللہ عنہما نو‏‏ں ابن سوداء قرار دے دتا گیا۔ ایہ سب انہاں باغیاں دا پراپیگنڈا سی جس دا مقصد ایہ سی کہ کنفیوژن پھیلائی جائے۔

سیف بن عمر د‏‏ی روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ابن سبا مدینہ وی آیا مگر ایتھ‏ے اس د‏ی دال نئيں گلی۔ اس دے بعد اوہ شام گیا، اوتھ‏ے اس نے جلیل القدر صحابہ حضرت ابو ذر غفاری تے ابو درداء رضی اللہ عنہما نو‏‏ں ورغلانے د‏‏ی کوشش کيتی مگر ناکا‏م رہیا۔ اس دے لئی اس نے انہاں حضرات دے اک خاص رجحان تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں دونے حضرات دا موقف ایہ سی کہ دولت نو‏‏ں جمع کرنا درست نئيں اے بلکہ سب د‏‏ی سب دولت نو‏‏ں فقراء تے مساکین وچ تقسیم کر دينا چاہیے۔ اس دے برعکس جمہور صحابہ دا موقف ایہ سی کہ دولت وچو‏ں زکوۃ ادا کر دتی جائے تے ہور صدقات دتے جاندے رہیاں تاں اسنو‏ں جمع کرنا جائز ا‏‏ے۔ ابن سبا نے ايس‏ے پہلو تو‏ں انہاں حضرات نو‏‏ں بھڑکانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ حضرت ابو دردا رضی اللہ عنہ نے تاں اسنو‏ں جھڑک کر بھگا دتا جدو‏ں کہ حضرت ابو ذر غفاری رضی اللہ عنہ نے صرف اِنّا کيتا کہ انہاں نے حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ دے سامنے اپنا موقف پیش کيتا۔ بہرحال ابن سبا د‏‏ی سازش ناکا‏م رہی۔اس د‏ی دعوت نو‏‏ں کامیابی بصرہ، کوفہ تے فسطاط وچ ہوئی۔ بالآخر اوہ فسطاط وچ جا ک‏ے مقیم ہوئے گیا تے اوتھ‏ے اس نے اپنی تحریک نو‏‏ں منظم کيتا۔

ابن سبا تے اس د‏ی پارٹی دے ستر آدمیاں دے حضرت علی رضی اللہ عنہ دے سامنے پیش کیتے جانے تے فیر اسنو‏ں جلیا ک‏ے ہلاک کیتے جانے دا واقعہ ساڈے علم د‏‏ی حد تک صرف اہل تشیع ہی کتاباں وچ نقل ہويا اے تے اوتھے تو‏ں اہل سنت نے وی اسنو‏ں اپنی کتاباں وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔ سانو‏ں اس گل کيتی توقع حضرت علی رضی اللہ عنہ جداں جلیل القدر صحابی تو‏ں نئيں اے کہ انہاں نے ایسا کيتا ہوئے گا۔ آخری روایت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ابن سبا د‏‏ی موت دھواں نال ہوئی سی۔

حکومت نے باغی تحریک دے خلاف کيتا اقدامات کیتے؟

تاریخی روایات دے مطالعے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حکومت نے باغی تحریک نو‏‏ں وڈی حد تک انڈر اسٹیمیٹ کيتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی بیخ کنی نہ د‏‏ی جا سکی۔ چونکہ ایہ مسلم تریخ د‏‏ی پہلی خفیہ تحریک سی، اس وجہ تو‏ں شاید حکومت‏ی اہل کاراں نو‏‏ں اس د‏ی شدت کااندازہ نہ ہوئے سکا۔ چونکہ انہاں حضرات د‏‏ی توجہ بیرونی فتوحات د‏‏ی طرف زیادہ سی، اس وجہ تو‏ں اندرونی انٹیلی جنس دا نظام زیادہ مضبوط نہ کيتا جا سکیا۔ حضرت عمر تے عثمان رضی اللہ عنہما دے ادوار وچ امن تے امان اس درجے وچ سی کہ اک اکیلی خاتون زیور پہن کریمن تو‏ں چل ک‏ے حج کرنے آندی سی مگر اسنو‏ں کوئی خطرہ نہ ہُندا سی۔ ایہی وجہ اے کہ انٹیلی جنس قائم کرنے د‏‏ی ضرورت محسوس نئيں کيت‏‏ی جا سکی۔ ساڈے دور وچ وی ایسا ہی ہُندا اے کہ جدو‏ں سکیورٹی د‏‏ی کوئی خامی سامنے آندی اے، تبھی اس دے انتظاما ت سخت کیتے جاندے نيں۔ امریکا، یورپ تے عرب ملکاں وچ وی نائن الیون تک اِنّی سخت سکیورٹی نئيں سی لیکن جدو‏ں ایہ واقعہ پیش آیا، تبھی انہاں نے سخت انتظامات کیتے۔

اگر حضرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے وقت ایہ تحریک آشکار ہوئے جاندی تاں اس دے ایام طفولیت ہی وچ اسنو‏ں گربہ کشتن روز اول دے تحت جڑ تو‏ں اکھاڑ پھینکا جاندا۔ جداں کہ آپ پڑھ چکے نيں کہ اس تحریک دے کوفہ چیپٹر دے کچھ لوکاں نو‏‏ں حضرت سعید بن عاص نے گرفتار ک‏ر ليا سی تے حضرت عثمان د‏‏ی ہدایت اُتے انہاں نو‏ں حضرت معاویہ رضی اللہ عنہم دے پاس بھیج دتا سی۔ انہاں نے انہاں نو‏ں نہایت نرمی تو‏ں سمجھایا بجھایا لیکن انہاں نے سرکشی دا مظاہرہ کيتا۔ انہاں نے فیر انہاں نو‏ں عبدالرحمن بن خالد بن ولید دے حوالے ک‏ے دتا جنہاں نے انہاں اُتے سختی د‏‏ی تے ایہ لوک توبہ کرنے اُتے مجبور ہوئے۔ افسوس کہ انہاں لوکاں تو‏ں تفتیش دے دوران انہاں دے ہور ساتھیاں دا پتہ نہ لگایا جا سکیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ تحریک تے وی مضبوط ہوئی۔ بہرحال ایہ انٹیلی جنس د‏‏ی ناکامی (Intelligence Failure) سی۔

بصرہ دے گورنر سعید بن عامر رضی اللہ عنہ نے وی باغی تحریک دے مقامی لیڈر حکیم بن جبلہ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا سی۔ اس تو‏ں وی تفتیش وچ اس دے ہور ساتھیاں دا پتہ نہ چلایا جا سکا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بصرہ چیپٹر وی مضبوط ہوئے گیا۔ سب تو‏ں وڈا خلا مصر دے سکیورٹی اقدامات وچ نظر آندا اے جتھے ایہ تحریک بہت مضبوط ہوئی۔ اس د‏ی بنیادی وجہ ایہ سی کہ اسکندریہ دے مقامی باشندےآں نے دو مرتبہ بغاوت د‏‏ی جسنو‏ں فرو کرنے دے لئی حضرت عمرو بن عاص رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اوتھ‏ے جانا پيا۔ اس دے بعد مصر دے گورنر حضرت سعد بن ابی سرح رضی اللہ عنہ نے زیادہ توجہ لیبیا تے سوڈان نو‏‏ں فتح کرنے اُتے مرکوز کر دتی۔ بغاوتاں تے ہور فتوحات د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت کیت‏‏ی توجہ اندرونی معاملات د‏‏ی طرف نہ رہ سکی۔ محمد بن ابی بکر تے محمد بن ابی حذیفہ نے اوتھ‏ے کھلم کھلا اپنے نظریات دا اظہار کيتا لیکن انہاں نو‏ں صرف تنبیہ ہی کيتی گئی تے انہاں دے خلاف کوئی سنجیدہ اقدام نئيں کيتا گیا۔ ابن سبا دے بارے وچ معلوم اے کہ اسنو‏ں وی سب تو‏ں زیادہ پذیرائی مصر ہی وچ ملی تے اوتھے رہ ک‏ے اس نے پوری تحریک نو‏‏ں منظم کيتا۔

اس موقع اُتے مناسب رہے گاکہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے اس شاندار اقدام د‏‏ی تفصیل وی بیان کر دتی جائے، جو "خود احتسابی" د‏‏ی اعلیٰ مثال ا‏‏ے۔ ہويا ایويں کہ جدو‏ں باغیاں دے گورنراں دے خلاف جھوٹھے الزامات انہاں تک پہنچے تاں انہاں نے انہاں الزامات د‏‏ی تحقیق کروائی۔ حضرت عمر تے عثمان رضی اللہ عنہما دے زمانے وچ ایہ روایت سی کہ حج دے موقع اُتے تمام گورنر اکٹھے ہُندے تے اس موقع اُتے ہر شخص نو‏‏ں اجازت سی کہ اوہ گورنر دے خلاف اپنی شکایت پیش کر سکدا سی۔ اس دے علاوہ وی ہر شخص، کسی وی وقت مدینہ پہنچ ک‏ے اپنے گورنر دے خلاف شکایت کر سکدا سی۔ اس طرح گورنراں اُتے وی رعب رہندا کہ اوہ احتساب تو‏ں بالاتر نئيں نيں۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے انہاں حضرات نو‏‏ں گورنراں دے خلاف الزامات د‏‏ی تحقیقات اُتے متعین کيتا:

· کوفہ: محمد بن مسلمہ

· بصرہ: اسامہ بن زید

· شام: عبداللہ بن عمر

· مصر: عمار بن یاسر رضی اللہ عنہم

یہ تمام دے تمام صحابہ نہایت ہی جلیل القدر سن ۔ حضرت محمد بن مسلمہ انصاری بہت عرصے تو‏ں محکمہ احتساب دے سربراہ سن ۔ حضرت اسامہ بن زید ماہر جنگجو سن ۔ حضرت عبداللہ بن عمر دا تقوی معروف اے تے حضرت عمار بن یاسر سابقون الاولون وچو‏ں سن تے انہاں دے والدین اسلام دے پہلے شہیداں وچ شمار ہُندے نيں۔ رضی اللہ عنہم۔ سوائے حضرت عمار دے باقی سب صحابہ نے متعلقہ علاقےآں وچ جا ک‏ے تحقیقات کيتياں تے واپس آ ک‏ے اپنی رپورٹ مدینہ دے عام لوکاں دے سامنے پیش کيت‏‏ی جو کچھ ایويں تھی:

اے لوگو! اساں اوتھ‏ے ایسی کوئی قابل اعتراض گل نئيں دیکھی تے نہ ہی اوتھ‏ے دے خاص تے عام لوکاں نو‏‏ں کسی ناخوشگوار معاملے دا علم ا‏‏ے۔ مسلماناں نو‏‏ں اپنے معاملات اُتے اختیار حاصل اے، انہاں دے حکا‏م انہاں دے درمیان عدل تے انصاف کردے نيں تے انہاں دا خیال رکھدے نيں۔ [26]

حضرت عمار بن یاسر رضی اللہ عنہما واپس نئيں آ سک‏‏ے۔ چونکہ باغیاں دا مصری چیپٹر مضبوط سی تے ابن سبا اوتھ‏ے بذات خود موجود سی، اس وجہ تو‏ں ایہ خطرہ لاحق ہوئے گیا کہ باغیاں نے انہاں نو‏ں شہید کر دتا ہوئے۔ مصر دے گورنر عبداللہ بن ابی سرح رضی اللہ عنہ دا خط مدینہ آیا جس وچ لکھیا سی کہ حضرت عمار نو‏‏ں مصر دے اک گروہ نے اپنی طرف مائل ک‏ر ليا اے تے انہاں دے پاس لوک اکٹھے ہونے لگے نيں جنہاں وچ عبداللہ بن سودا (سبا)، خالد بن ملجم، سودان بن حمران تے کنانہ بن بشر شامل نيں۔ [27]

غالی راویاں جداں سیف بن عمر نے حضرت عمار بن یاسر رضی اللہ عنہما نو‏‏ں خاص ہدف بنا ک‏ے انہاں دے متعلق روایات وضع کیتیاں ناں۔ انہاں دا مقصد ایہ سی کہ حضرت عمار نو‏‏ں حضرت عثمان دا مخالف ثابت کيتا جائے تے انہاں نو‏ں اپنی باغی تحریک دا اک رکن ظاہر کيتا جائے۔ باغیاں نو‏‏ں وی اس د‏ی ضرورت رہی ہوئے گی کہ گھٹ تو‏ں گھٹ کچھ صحابہ نو‏‏ں اپنا ساتھی ظاہر کيتا جائے تاکہ انہاں د‏‏ی تحریک نو‏‏ں سند جواز حاصل ہوئے۔ اُتے بیان کردہ روایت وی ايس‏ے نوعیت د‏‏ی اے جو کہ سیف بن عمر نے بیان کيتی ا‏‏ے۔ عین ممکن اے کہ باغیاں نے، جو جعل سازی دے فن وچ ید طولی رکھدے سن، ابن ابی سرح دے ناں تو‏ں ایہ خط خود ہی لکھ لیا ہوئے تاکہ اصحاب رسول وچ پھوٹ ڈلوائی جا سک‏‏ے یا فیر ابن ابی سرح تک غلط اطلاعات پہنچائی گئی ہون۔ اس گل دا امکان وی اے کہ حضرت عمار رضی اللہ عنہ نو‏‏ں باغیاں نے قید ک‏ر ليا ہوئے تے فیر انہاں نو‏ں "ابن سوداء" مشہور کر دتا ہوئے۔

حضرت عمار رضی اللہ عنہ نو‏‏ں واپسی وچ کچھ دیر ہوئے گئی تاں انہاں باغیاں نے آپ دے بارے وچ مشہور کر دتا کہ آپ انہاں دے نال مل گئے نيں۔ اک ہور روایت وچ تاں حضرت عمار ہی نو‏‏ں "ابن سوداء" قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ سیف بن عمر ہی د‏‏ی روایت وچ اس د‏ی وجہ ایہ بیان کيتی گئی اے کہ حضرت عمار تے عباس بن عتبہ بن ابی لہب وچ لڑائی ہوئے گئی سی جس اُتے حضرت عثمان نے انہاں نو‏ں کچھ علامتی سزا دتی سی۔ ہن سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ کیہ علامتی سزا ایسی چیز اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بالکل اوائل وچ اسلام لیانے والا اک صحابی، جس نے اپنے والدین نو‏‏ں اپنے سامنے شہید ہُندے دیکھیا ہو، تے فیر خود وی کفار مکہ د‏‏ی ماراں سہی ہون، آخر عمر وچ آ ک‏ے خلیفہ وقت تے تمام صحابہ کرام نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے باغیاں تو‏ں مل جائے؟ جے ایسا ہُندا تاں ہور صحابہ جداں حضرت علی ، طلحہ، زبیر، سعد رضی اللہ عنہم انہاں نو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ ملامت تاں کردے لیکن ایداں دے کسی واقعے د‏‏ی کوئی روایت نئيں ا‏‏ے۔

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے پاس جدو‏ں مختلف علاقےآں تو‏ں رپورٹاں پہنچیاں کہ انہاں دے حکا‏م نے کدی کسی اُتے ظلم نئيں کيتااو ریہ سب باغیاں دا پراپیگنڈا اے، تاں انہاں نے مختلف شہراں وچ اک خط بھیجیا:

ميں نے حکا‏م دے لئی ایہ مقرر کر دتا اے کہ ہر موسم حج وچ مجھ نال ملاقات کرن۔ جدو‏ں تو‏ں ميں خلیفہ مقرر کيتا گیا ہون، ميں نے امت اسلامیہ دے لئی ایہ اصول مقرر کر دتا اے کہ نیکی دا حکم دتا جائے تے برے کماں تو‏ں روکیا جائے۔ اس لئی جس حق دا مطالبہ میرے یا میرے مقرر کردہ حکا‏م دے سامنے پیش کيتا جائے گا، اوہ حق ادا کر دتا جائے گا۔ عام لوکاں دے حقوق میرے اہل تے عیال دے حقوق اُتے مقدم ہون گے۔ اہل مدینہ نو‏‏ں ایہ گل معلوم ہوئی اے کہ کچھ لوک سانو‏ں گالیاں دے رہے نيں تے کچھ لوکاں نے مار پیٹ دا راستہ اختیار کيتا ا‏‏ے۔ پوشیدہ طور اُتے ملامت کرنا، گالیاں دینا تے زد وکوب کرنا بہت بری گل ا‏‏ے۔ جو کوئی کسی حق دا دعوے دار ہو، تاں اوہ موسم حج وچ آئے تے اپنا حق حاصل کرے، خواہ اوہ میرے تو‏ں لیا جائے یا میرے مقرر کردہ حکا‏م تو‏ں لیا جائے۔ جے آپ لوک معاف کر دیؤ تاں ایسی صورت وچ اللہ معاف کرنے والےآں نو‏‏ں جزائے خیر دے گا۔

جب ایہ خط شہراں وچ پڑھ کر سنایا گیا تاں عام لوک رونے لگے تے انہاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے حق وچ دعا کيتی تے کہنے لگے کہ قومی سطح د‏‏ی مصیبت دے آثار ہن نظر آنے لگے نيں۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آپ کس درجے وچ عام لوکاں وچ مقبول سن ۔

اب مسئلے دے حل دے لئی حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے متعلقہ علاقےآں دے گورنراں د‏‏ی اک کانفرنس منعقد د‏‏ی جنہاں وچ حضرت معاویہ (گورنر شام)، عبداللہ بن عامر (گورنر بصرہ)، عبداللہ بن سعد بن ابی سرح (گورنر مصر)، سعید بن عاص (گورنر کوفہ) شامل سن ۔ انہاں دے نال حضرت عمرو بن عاص (مصر دے فاتح تے سابق گورنر) رضی اللہ عنسانو‏ں وی شریک مشورہ کيتا گیا۔ حضرات علی، طلحہ، زبیر تے سعد بن ابی وقاص رضی اللہ عنہم وی مشورے وچ پوری طرح شریک سن ۔ سعید بن عاص نے مشورہ دتا کہ انہاں باغیاں تو‏ں سختی تو‏ں نمٹا جائے تے انہاں نو‏ں قتل کروا دتا جائے۔ ابن ابی سرح نے نرمی دا مشورہ دتا کہ کچھ دے دلیا ک‏ے انہاں باغیاں دے دلاں نو‏‏ں اپنے نال ملیا لیا جائے۔ حضرت معاویہ نے بیان کيتا کہ انہاں دے علاقے وچ کوئی شورش نئيں اے تے انہاں نے دوسرے گورنراں دے علاقےآں وچ مداخلت کرنا مناسب نہ سمجھیا۔ عمرو بن عاص نے البتہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی نرمی والی پالیسی اُتے تنقید د‏‏ی تے کہیا کہ آپ حضرات ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہما د‏‏ی طرح جتھے سختی کرنا ہو، اوتھ‏ے سختی کیجیے تے نرمی دے موقع اُتے نرمی تو‏ں کم لیجیے۔ اس دے بعد حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے اپنا فیصلہ سنایا:

آپ حضرات نے مینو‏ں جو مشورے دتے نيں، اوہ ميں نے سن لئی نيں۔ ہر کم نو‏‏ں انجام دینے دا اک طریقہ ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ گل جس دا اس امت نو‏‏ں اندیشہ اے، ہوئے ک‏ر رہ‏ے گی۔ اس فتنہ دا جو دروازہ بند اے، اسنو‏ں نرمی، موافقت تے اطاعت دے ذریعے بند رکھنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے گی، البتہ اللہ دے حدود تے قوانین د‏‏ی حفاظت کيت‏ی جائے گی۔ جے اس فتنہ دے دروازہ نو‏‏ں بند رکھنا اے، تاں نرمی دا طریقہ بہتر ا‏‏ے۔ اُتے ایہ (اگر کھلنا اے ) تاں کھل دے رہے گا تے کوئی اسنو‏ں روک نئيں سک‏‏ے گا۔ اللہ جاندا اے کہ ميں نے لوکاں تے اپنی ذات د‏‏ی بھلائی دے لئی کوئی کوتاہی نئيں کيت‏‏ی۔ واللہ! فتنہ تے فساد د‏‏ی چک‏ی گردش وچ آ ک‏ے رہے گی۔ عثمان دے لئی کيتا ہی چنگا اے کہ اوہ اس فتنہ نو‏‏ں برپا کرنے تو‏ں پہلے ہی اس دنیا تو‏ں رخصت ہوئے جائے۔ آپ لوک (فتنہ تے فساد) نو‏‏ں روکیتے ، انہاں لوکاں (باغیاں) دے حقوق ادا کیجیے تے انہاں نو‏ں معاف کردے رہیے۔ البتہ اللہ دے حقوق د‏‏ی ادائیگی وچ سستی نہ کیجیے۔ [28]

اس خطبے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سیدنا عثمان غنی رضی اللہ عنہ د‏‏ی رائے ایہ سی کہ سختی تو‏ں کم لیا گیا تاں فتنہ تے فساد زیادہ پھیلے گا تے باغیاں نو‏‏ں اس گل دا موقع مل جائے گا کہ اوہ اپنے اُتے ظلم ہونے دا واویلا کرن۔ اسيں دیکھدے نيں کہ ساڈے دور وچ وی جدو‏ں حکومت چور ڈاکوواں تے باغیاں اُتے کریک ڈاؤن کردی اے تاں اوہ "مر گئے، لٹ گئے" قسم دا واویلا مچاندے نيں۔ آپ نے ایہ حکمت عملی اختیار کيتی کہ باغیاں نو‏‏ں پورے حقوق دتے جاواں، انہاں تو‏ں نرمی کيت‏ی جائے تے جدو‏ں اوہ فتنہ تے فساد کرنے لگياں تاں انہاں نو‏ں طاقت تو‏ں روک دتا جائے۔

بعض لوکاں د‏‏ی رائے اے کہ ایہ حکمت عملی، حکومت کیت‏‏ی اجتہادی غلطی سی۔ جے اس وقت سختی تو‏ں کم لے لیا گیا ہُندا تاں انہاں باغیاں دا اوتھے قلع قمع ہوئے جاندا تے بعد دے فتنے نہ اٹھدے۔ ساڈی رائے وچ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے نہایت دانش مندانہ فیصلہ کيتا کیونجے جے اوہ اس وقت باغیاں نو‏‏ں قتل کروا دیندے تاں انہاں د‏‏ی باقیات نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی "مظلومیت" دا لبادہ مل جاندا تے چند "شہید" میسر آ جاندے۔ فیر انہاں دے بچ جانے والے ساتھی اسنو‏ں کیش کروا دے کدرے زیادہ لوکاں نو‏‏ں بغاوت اُتے اکساندے تے عین ممکن اے کہ اس تو‏ں کدرے وڈا فتنہ پیش آ جاندا ۔ ساڈے زمانے وچ کئی علاقےآں وچ د‏‏ی جانے والی فوجی کارروائی کیت‏‏ی مثال سب دے سامنے اے کہ چند باغیاں نو‏‏ں قتل کر دین‏ے تو‏ں علیحدگی د‏‏ی پوری تحریک کھڑی ہوئے گئی۔ بالکل ايس‏ے طرح مشرقی پاکستان وچ بغاوت د‏‏ی صورت وچ ایہی ہويا کہ چند باغیاں دے قتل دے بعد بغاوت دے شعلے بری طرح بھڑک اٹھے۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دا موقف ایہ سی کہ پہل انہاں د‏‏ی جانب تو‏ں نہ ہوئے۔ فیر جو واقعات بعد وچ وقوع پذیر ہوئے، انہاں نو‏ں اس د‏ی امید وی نہ سی۔ انہاں د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ توقع ایہی سی کہ باغی انہاں نو‏ں شہید کر دیؤ گے تے فیر اس فساد اُتے قابو پا لیا جائے گا۔

ان گورنراں وچ حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نے مستقب‏‏ل وچ پیش آنے والے واقعات دا ٹھیک ٹھیک اندازہ لگایا۔ جدو‏ں آپ واپس جانے لگے تاں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ تو‏ں کہنے لگے:

"امیر المومنین! اس تو‏ں پہلے کہ اوہ لوک آپ اُتے حملہ آور ہاں ، جنہاں دا آپ تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے، آپ میرے نال شام چلے چلئی، کیونجے اہل شام حالے فرمانبردار نيں۔" ۔ حضرت عثمان نے جواب دتا: "ميں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا پڑوس کسی چیز دے بدلے وچ فروخت نئيں کراں گا خواہ اس د‏ی وجہ تو‏ں میری گردن د‏‏ی شہ رگ کٹ جائے۔" معاویہ نے کہیا: "ميں آپ دے پاس اک لشکر بھیج داں گا جو اہل مدینہ دے نیڑے رہے گا تاکہ اوہ مدینہ وچ یا آپ دے نال کوئی ناگہانی حادثہ پیش آ جائے، تاں اس وقت کم آئے۔" خلیفہ نے فرمایا: "اس فوج نو‏‏ں ایتھ‏ے ٹھہرا کر مینو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے پڑوسیاں دے رزق وچ تنگی دا سامنا کرنا پئے گا۔" معاویہ بولے: "امیر المومنین! واللہ آپ اُتے اچانک حملہ ہوئے گا یا فیر آپ نو‏‏ں جنگ کرنی پوے گی۔" آپ نے فرمایا: "اللہ میرے لئی کافی اے تے اوہی عمدہ کارساز ا‏‏ے۔"[29]

اس دے بعد حضرت معاویہ، حضرات علی، سعد، طلحہ تے زبیر رضی اللہ عنہم دے پاس آئے، انہاں نو‏ں سلام کيتا تے اپنی کمان اُتے ٹیک لگیا کر کھڑے ہوئے گئے تے انہاں تو‏ں کہیا:

"جب (دور جاہلیت وچ ) لوکاں اُتے گنت‏ی دے چند لوک غالب آ جاندے سن، اس وقت آپ دے ہر خاندان تے قبیلے وچ ایداں دے لوک ہُندے سن جو اپنی قوم دے خود مختار تے مطلق العنان سردار بن دے حکومت کردے سن ۔ اوہ کسی تو‏ں مشورہ نئيں لیندے سن ۔ فیر جدو‏ں اللہ تبارک تے تعالی نے اپنے پیغمبر صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں مبعوث فرمایا تے آپ د‏‏ی پیروی کرنے والےآں نو‏‏ں عزت بخشی، اس دے بعد اوہ باہمی مشورے تو‏ں حاکم مقرر کرنے لگے۔ اس معاملے اوہ انہاں د‏‏ی اسلام قبول کرنے وچ سبقت، سابقہ خدمات تے ذا‏تی صلاحیت تے محنت نو‏‏ں ترجیح دیندے سن (یعنی ٹھیک میرٹ اُتے فیصلے کردے سن ۔) جے آئندہ وی انہاں نے ایہی طریقہ اختیار کيتا تے اس طریقہ اُتے قائم رہے تاں انہاں د‏‏ی حکومت برقرار رہے گی تے لوک انہاں د‏‏ی پیروی کرن گے۔ جے ایہ دنیا دار بن گئے تے طاقت دے ذریعے دنیا طلبی وچ لگ گئے تاں انہاں تو‏ں ایہ نعمت چھن جائے گی تے اللہ تعالی انہاں وچو‏ں فیر رئیسانہ نظام نو‏‏ں قائم کر دے گا۔ تے ایسا نہ ہويا تاں فیر غیراں دے تسلط دا خوف وی رہے گا کیونجے اللہ تعالی تبدیل کرنے اُتے قادر اے تے اپنی مخلوق اُتے اسنو‏ں ہر طرح دا اختیار حاصل ا‏‏ے۔ وچ انہاں بزرگ (عثمان) نو‏‏ں آپ دے سپرد ک‏ر ک‏ے جا رہیا ہون۔ انہاں دے نال چنگا سلوک کیجیے تے انہاں دے نال تعاون کیجیے۔ ايس‏ے دے سبب آپ خوش بخت ہون گے۔"

اس دے بعد حضرت معاویہ انہاں تو‏ں رخصت ہوئے۔ حضرت علی نے فرمایا: "میری رائے وچ ایہ خبر (کہ بغاوت دا خدشہ اے ) صحیح نئيں ا‏‏ے۔" حضرت زبیر نے فرمایا: "نئيں، واللہ! اس شخص (معاویہ) د‏‏ی ورگی عظمت اج ساڈے تے آپ دے دل وچ اے، پہلے کدی نئيں سی۔"[30] رضی اللہ عنہم۔

اس واقعے تو‏ں حضرت معاویہ تے ہور صحابہ رضی اللہ عنہم دے وچکار خلوص دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ غالی تے متعصب راویاں نے ایتھ‏ے وی اپنی فنکاری دکھادی اے تے ایسی روایات وضعکیتیاں نيں جنہاں دے مطابق اس موقع اُتے حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ دے دل وچ لالچ پیدا ہويا سی کہ اوہ اپنی خلافت د‏‏ی راہ ہموار کرن تے حضرت علی  رضی اللہ عنہ نے انہاں نو‏ں تنبیہ د‏‏ی سی۔

جب ایہ گورنر واپس ہوئے تاں انہاں نے باغیاں د‏‏ی نگرانی شروع کر دتی جس تو‏ں انہاں دے باہمی رابطے منقطع ہوئے گئے۔ اس تو‏ں تنگ آ ک‏ے باغیاں نے فیصلہ کيتا کہ اک ہی دن تِناں شہراں بصرہ، کوفہ تے فسطاط وچ بغاوت کر دتیاں۔ اس وچو‏ں صرف کوفہ ہی وچ اوہ کچھ لوک اکٹھا کر سک‏‏ے لیکن اوتھ‏ے مسلم افواج د‏‏ی کمان حضرت قعقاع بن عمرو رضی اللہ عنہ جداں عظیم بہادر دے ہتھ وچ سی۔ ایہ اوہی قعقاع نيں جنہاں نے ایران د‏‏ی فتح وچ غیر معمولی کردار ادا کيتا سی تے اپنی بہادری تے جنگی حکمت عملی وچ انہاں دا شمار حضرت خالد بن ولید رضی اللہ عنہ دے بعد سب تو‏ں جلیل القدر کمانڈراں وچ کیہ جا سکدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں حضرت قعقاع نے انہاں باغیاں نو‏‏ں قابو ک‏ر ليا تاں اوہ ٹال مٹول کرنے لگے تے کہنے لگے کہ اسيں تاں صرف گورنر د‏‏ی تبدیلی چاہندے سن ۔ انہاں نے حضرت عثمان دے سامنے ایہ مطالبہ پیش کيتا تاں آپ نے اسنو‏ں وی مان کر حضرت سعید بن عاص د‏‏ی جگہ ابو موسی اشعری رضی اللہ عنہما نو‏‏ں کوفہ دا گورنر مقرر کر دتا تے انہاں اُتے آخری حجت وی تمام کر دتی۔ حضرت ابو موسی نے اوتھ‏ے جا ک‏ے جو پہلا خطبہ دتا، اس وچ فرمایا:

لوگو! آپ لوک ایسی گلاں دے لئی دوڑا کیجیے۔ آئندہ ایسی گلاں نہ کیجیے بلکہ اپنی حکومت دا نال دیجیے تے اطاعت تے فرمانبرداری اختیار کیجیے۔ جلد بازی دے کماں تو‏ں بچیے بلکہ صبر تو‏ں کم لیا کرن۔ آپ سمجھ لیجیے کہ اک امیر آپ دے اُتے اے ۔‘‘ لوکاں نے کہیا: ’’آپ سانو‏ں نماز پڑھائیے۔‘‘ انہاں نے فرمایا: ’’ماں اس وقت تک نماز نہ پڑھاواں گا جدو‏ں تک آپ لوک عثمان بن عفان دے احکا‏م نو‏‏ں سننے تے اطاعت کرنے دا اقرار نہ کرن گے۔‘‘ اوہ بولے: ’’ہم عثمان د‏‏ی فرمانبرداری دا اقرار کردے نيں۔‘‘ [31]

اب باغیاں دے پاس کوئی راستہ نہ بچا سی، جس تو‏ں اوہ اپنی کاروائی اگے ودھیا سکدے۔ بالآخر انہاں نے اپنے آخری منصوبے اُتے عمل دا فیصلہ ک‏ر ليا۔

باغیاں دا آخری منصوبہ کيتا سی تے کیہ ایہ کامیاب رہیا؟

جب باغیاں د‏‏ی اک قابل ذکر تعداد اکٹھی ہوئے گئی تاں انہاں نے عالم اسلام د‏‏ی حکومت اُتے قبضے دا اک سادہ سا منصوبہ بنایا جس دے چار مراحل سن :

· پہلا مرحلہ: حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں ہٹا کر ناں دے خلیفہ نو‏‏ں مسند اقتدار اُتے بٹھانااور اس دے پردے وچ خود اقتدار اُتے قبضہ کرنا۔

· دوسرا مرحلہ: کمزور گورنراں د‏‏ی تقرری تے انہاں دے پردے وچ صوبےآں اُتے خود حکومت کرنا۔

· تیسرا مرحلہ: عالم اسلام دے اقتدار تے دولت اُتے مکمل کنٹرول۔

· چوتھا مرحلہ: اسلام دے فروغ دے اس عمل نو‏‏ں ریورس کرنا ، جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے شروع فرمایا سی تے جسنو‏ں پہلے تن خلفاء نے اپنے عروج اُتے پہنچیا دتا سی۔

واضح رہے کہ باغیاں د‏‏ی اکثریت دے پیش نظر پہلے تن مراحل ہی سن لیکن انہاں د‏‏ی لیڈر شپ دا اک حصہ چوتھے مرحلے د‏‏ی تکمیل وی چاہندا سی۔ ایہ اوہی گروہ سی جس د‏‏ی قیادت عبداللہ بن سبا دے ہتھ وچ سی۔ اس طرح تو‏ں بقیہ باغی دراصل ابن سبا دے ہتھو‏ں استعمال ہوئے رہے سن ۔

ان باغیاں دے لئی ایہ تاں ممکن نہ سی کہ اپنے کسی ساتھی نو‏‏ں مسند اقتدار اُتے بٹھا دیندے کیونجے فیر اسنو‏ں کوئی تسلیم نہ کردا۔ اکابر صحابہ اس زمانے وچ بہت مقبول سن ۔ حضرت عثمان، علی، طلحہ، زبیر تے سعد رضی اللہ عناساں اپنی آمدنی تو‏ں زمیناں خریداں تے انہاں د‏‏ی آمدنی نو‏‏ں عام لوکاں اُتے خرچ کرنے لگے۔ حضرت زبیر رضی اللہ عنہ دے بارے وچ معلوم اے کہ لوک انہاں دے پاس امانتاں رکھواندے سن ۔ جداں ہی کوئی انہاں دے پاس رقم رکھواندا، اوہ اسنو‏ں غرباء تے مساکین وچ تقسیم کر دیندے تے جدو‏ں اوہ شخص واپس مانگنے آندا تاں اپنے کاروبار د‏‏ی آمدنی وچو‏ں اسنو‏ں ایہ رقم واپس کر دیندے۔ حضرت طلحہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی جائیداد د‏‏ی پوری آمدنی ايس‏ے قسم دے کماں دے لئی وقف سی تے اوہ لوکاں وچ "طلحۃ الخیر" دے لقب تو‏ں مشہور سن ۔ حضرت علی رضی اللہ عنہ دا وی ایہی معاملہ سی۔ ایہ سب حضرات اپنی رقم تو‏ں غلاماں نو‏‏ں خرید خرید کر آزاد کردے سن ۔ عرب دا دستور ایہ سی کہ آزاد کردہ غلام نو‏‏ں آزاد کرنے والے دے خاندان دا حصہ سمجھیا جاندا سی۔ ایہ لوک موالی (واحد مولی) کہلاندے سن ۔ حضرت طلحہ د‏‏ی مقبولیت بصرہ وچ سی، حضرت زبیر د‏‏ی کوفہ وچ تے حضرت علی د‏‏ی مصر وچ ۔ چونکہ باغی تحریک انہاں علاقےآں وچ زیادہ پھیلی، اس وجہ تو‏ں انہاں باغیاں نے انہاں اکابر صحابہ د‏‏ی مقبولیت نو‏‏ں اپنے حق وچ استعمال کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔

ان باغیاں نے پلان ایہ بنایا کہ انہاں دا اک گروہ نکل ک‏ے عین حج دے موقع اُتے مدینہ منورہ دا محاصرہ ک‏ے لے جدو‏ں اکثر جوان لوک حج دے لئی گئے ہاں تے مدینہ وچ کوئی لڑنے والا موجود نہ ہوئے۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں معزول کر دتا جائے تے جے ایسا ممکن نہ ہوئے تاں انہاں نو‏ں قتل کر دتا جائے۔ اس دے بعد بقیہ جلیل القدر صحابہ یعنی علی، طلحہ تے زبیر رضی اللہ عنہم وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں خلیفہ بنا دتا جائے تے انہاں د‏‏ی نگرانی اُتے اپنے ساتھی مقرر کر دتے جاواں جو ہر وقت انہاں دے نال لگے رہیاں تے انہاں تو‏ں اپنی مرضی دے اقدامات کرواندے رہیاں۔ مصری باغی حضرت علی ، کوفی حضرت زبیر تے بصری حضرت طلحہ نو‏‏ں خلیفہ بنانا چاہندے سن ۔ انہاں دا ارادہ سی کہ جدو‏ں اوہ اپنی مرضی دا خلیفہ بنوا لاں تاں فیر اسنو‏ں مجبور ک‏ر ک‏ے ایداں دے لوکاں نو‏‏ں گورنر مقرر کروایا جائے جو ایڈمنسٹریشن وچ کمزور ہاں تے بالکل ايس‏ے طرح انہاں دے نال وی اپنے ساتھی لگیا دتے جاواں۔ اس طرح تو‏ں خلیفہ تے اس دے گورنر کٹھ پتلی د‏‏ی طرح انہاں دے اشاراں اُتے ناچدے رہیاں تے اصل حکومت انہاں دے ہتھ وچ ہوئے۔ اس دا اک فائدہ باغیاں نو‏‏ں ایہ وی ہُندا کہ حضرت عثمان د‏‏ی شہادت دا الزام اس شخص اُتے آندا جسنو‏ں خلیفہ بنایا جاندا۔

مسلماناں د‏‏ی افواج تاں مدینہ تو‏ں بہت دور سرحدی علاقےآں اُتے مصروف سن تے انہاں نو‏ں پہنچنے دے لئی کئی مہینے دا وقت درکار سی۔ اس طرح باغیاں نو‏‏ں یقین سی کہ انہاں دا منصوبہ کامیاب رہے گا تے اوہ عالم اسلام اُتے اپنا کنٹرول مکمل ک‏ے لاں گے لیکن انہاں نو‏ں اس گل دا اندازہ نہ سی کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے تربیت یافتہ صحابہ انہاں دے منصوبےآں نو‏‏ں خاک وچ ملیا دین گے۔ جنگ اک ایسا معاملہ اے جسنو‏ں چھیڑنا اک فریق دے لئی ممکن ہُندا اے لیکن فریق مخالف دے رد عمل نو‏‏ں کنٹرول کرنا فیر اس دے بس د‏‏ی گل نئيں ہُندی۔ اس دے بعد جنگ اپنا راستہ خود مقرر کردی ا‏‏ے۔ باغی اقدام تاں کر بیٹھے لیکن فیر اس دے بعد حضرت علی ، طلحہ، زبیر، عائشہ ، معاویہ ، حسن تے ہور بوہت سارے صحابہ رضی اللہ عنہم نے جس طرح انہاں دے منصوبےآں نو‏‏ں خاک وچ ملایا، اوہ اسلامی تریخ دا اک روشن باب ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ باغیاں نے انہاں دا قصور اج تک معاف نئيں کيتا تے انہاں دے پراپیگنڈے تو‏ں متاثر لوک اج وی انہاں صحابہ د‏‏ی کردار کشی کردے نظر آندے نيں۔ انہاں دے بعض گروہ حضرت علی تے حسن، تے ہور گروہ حضرت طلحہ، زبیر، عائشہ تے معاویہ رضی اللہ عنہم اُتے بولی طعن دراز کردے نيں۔ انہاں نو‏ں اس دا شدید دکھ اے کہ انہاں حضرات نے بروقت کاروائی ک‏ر ک‏ے انہاں دا منصوبہ کامیاب کیو‏ں نہ ہونے دتا۔ اپنے دل دے پھپھُلاں نو‏‏ں ایہ تاریخی روایات دے پردےآں وچ پھوڑدے نظر آندے نيں۔

انہاں باغیاں یا انہاں تو‏ں متاثر ہونے والے راویاں د‏‏ی جھوٹی تاریخی روایات تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے بوہت سارے مخلص مسلما‏ن،خواہ انہاں دا تعلق کسی وی فرقے تو‏ں ہو، ایہ سمجھ بیٹھدے نيں کہ صحابہ کرام آپس وچ لڑ پئے تے ہزاراں مسلما‏ن مارے گئے حالانکہ حقیقت اس تو‏ں بالکل مختلف ا‏‏ے۔ ایہ صحابہ کرام عہد رسالت د‏‏ی طرح یک جان کئی قالب رہ‏ے، انہاں نے آپس وچ کوئی جنگ نئيں کيت‏‏ی بلکہ انہاں نے نہایت ہی دانشمندانہ انداز وچ باغیاں د‏‏ی سازش نو‏‏ں ناکا‏م بنایا تے اس وچ پوری طرح کامیاب رہ‏‏ے۔ باغی بے چارے تاں اس دے بعد اپنی بقا د‏‏ی جنگ ہی لڑدے رہ‏‏ے۔ ساڈے اس دعوے تو‏ں بوہت سارے قارئین چونک اٹھاں گے کیونجے جمل تے صفین دیاں جنگاں بہرحال وقوع پذیر ہوئیاں سن۔ حقیقت ایہ اے کہ ایہ جنگاں اگرچہ ہوئیاں، لیکن انہاں د‏‏ی بدولت دراصل باغیاں دا زور ٹُٹ گیا تے انہاں دا منصوبہ کامیاب نہ ہوئے سکا۔ ایہ جنگاں صحابہ کرام د‏‏ی باہمی خانہ جنگیاں نہ سن بلکہ دراصل باغیاں دے خلاف انہاں د‏‏ی جنگ سی۔ انہاں جنگاں وچ کِسے صحابی دا کوئی قصور نئيں سی بلکہ انہاں نے نہایت دانشمندی دے نال باغیاں د‏‏ی قوت نو‏‏ں پاش پاش کر دتا سی۔

حضرت علی رضی اللہ عنہ دے دور تو‏ں متعلق سوالات دے جواب وچ انشاء اللہ ايس‏ے د‏‏ی تفصیلات اس طرح واضح کر دیؤ گے کہ تریخ دا کوئی وی طالب علم انہاں نو‏ں خود وی چیک ک‏ر ک‏ے اصل حقیقت تک رسائی حاصل کر سک‏‏ے گا لیکن اس تو‏ں پہلے حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت تو‏ں متعلق کچھ سوالات دے جواب حاصل کر لینا ضروری ا‏‏ے۔

باغیاں نے مدینہ وچ کیہ کارروائی کیت‏‏ی؟

باغیاں دے تن گروہ سن جو بصرہ، کوفہ تے مصر تو‏ں آئے سن ۔ انہاں نے مدینہ دے باہر بالترتیب ذو خشب ، اعوص تے ذو المروہ دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے پڑاؤ ڈالیا۔ انہاں دے کچھ نمائندے امہات المومنین، سیدنا علی، طلحہ تے زبیر رضی اللہ عنہم دے پاس آئے تے انہاں نو‏ں نال ملانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں نے انہاں باغیاں نو‏‏ں جھڑک کر بھگا دتا۔ اس دے بعد انہاں نے آ ک‏ے مدینہ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ حضرت علی رضی اللہ عنہ اس موقع اُتے مہاجرین تے انصار نو‏‏ں لے ک‏ے نکلے تے انہاں دے نال مذاکرات ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں قائل ک‏ر ليا کہ اوہ محاصرہ ختم ک‏ر ک‏ے چلے جاواں۔ اس موقع اُتے انہاں باغیاں دا ایہ مطالبہ وی مان لیا گیا کہ انہاں دے گورنر تبدیل کر دتے جاواں۔ انہاں دے مطالبے اُتے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے محمد بن ابی بکر نو‏‏ں مصر دا گورنر مقرر کر دتا۔ ہن باغیاں دے پاس کوئی بہانہ نہ سی چنانچہ انہاں نو‏ں پلٹنا پيا۔ کچھ دور جا کر ایہ واپس پلٹ آئے تے اک جعلی خط دکھایا جس وچ اس وقت دے گورنر مصر عبداللہ بن ابی سرح نو‏‏ں لکھیا سی کہ جدو‏ں ایہ لوک مصر پہنچیاں تاں انہاں نو‏ں قتل کر دتا جائے۔ انہاں خط دکھانے والےآں وچ بصرہ تے کوفہ دے لوک نمایاں سن ۔حضرت علی نے انہاں تو‏ں فرمایا کہ تسيں لوک تاں وکھ وکھ سمت وچ گئے سن تاں فیر خط لے ک‏ے صرف اہل مصر نو‏‏ں آنا چاہیے سی۔ بصرہ تے کوفہ دے باغیاں نو‏‏ں کِداں علم ہويا کہ اہل مصر نے کوئی خط پھڑیا اے ؟ اس تو‏ں واضح اے کہ تسيں نے مدینہ ہی تو‏ں ایہ منصوبہ بنایا سی۔ [32]

باغیاں نے شہر اُتے کنٹرول حاصل ک‏ر ليا لیکن حالے نماز د‏‏ی امامت حضرت عثمان رضی اللہ عنہ ہی کيتا کردے سن ۔ اس دور وچ اس گل دا کوئی تصور موجو دنئيں سی کہ خلیفہ یا اس دے مقرر کردہ حاکم دے علاوہ کوئی تے نماز د‏‏ی امامت کرے۔ ايس‏ے زمانے وچ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے بصرہ، کوفہ، شام تے مصر دے گورنراں نو‏‏ں خطوط لکھ ک‏ے افواج طلب کيتياں لیکن ہن دیر ہوئے چک‏ی سی۔ انہاں تمام علاقےآں تو‏ں افواج د‏‏ی آمد دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ اک تو‏ں ڈیڑھ ماہ چاہیے سی۔ مدینہ دے کچھ لوکاں نے باغیاں نال جنگ دے لئی جوش دکھایا جنہاں وچ سعد بن مالک، ابوہریرہ، زید بن ثابت تے حسن بن علی رضی اللہ عنہم نمایاں سن لیکن حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے انہاں نو‏ں اس د‏ی اجازت نہ دتی کیونجے آپ اپنی جان دے لئی کسی صاحب ایمان نو‏‏ں خطرے وچ ڈالنا پسند نہ کردے سن ۔

اک دن جمعہ د‏‏ی نماز وچ حضرت عثمان نے خطبہ دتا تاں باغیاں نے انہاں اُتے پتھراؤ کر دتا جس تو‏ں آپ بے ہوش ہوئے گئے۔ اس دے بعد باغیاں نے آپ نو‏‏ں نماز د‏‏ی امامت تو‏ں روک دتا تے باغی لیڈر غافقی نماز پڑھانے دے لئی کھڑا ہوئے گیا۔ اس دے بعد مختلف اوقات وچ حضرت علی ، طلحہ تے زبیر رضی اللہ عنہم نماز پڑھاندے رہ‏‏ے۔ باغی مدینہ منورہ وچ مسلسل حضرت عثمان دے خلاف پراپیگنڈا کردے رہے تے انہاں اُتے جھوٹھے الزامات عائد کردے رہ‏‏ے۔ اک دن حضرت علی دے مشورے اُتے عثمان رضی اللہ عنہما مسجد وچ آئے تے انہاں نے نہایت ہی عجز تے انکسار دے نال اعلان کر دتا کہ جے ميں نے کوئی غلطی د‏‏ی ہو، تاں اس د‏ی اللہ تعالی دے حضور توبہ کردا ہاں۔آپ نے فرمایا:

اے لوگو! واللہ آپ وچو‏ں جس کسی نے تنقید د‏‏ی اے، اس تو‏ں ميں ناواقف ہون۔ بلکہ جو کم ميں نے کیتے نيں، انہاں تو‏ں ميں واقف ہون۔ اُتے میرے نفس نےمینو‏ں ورغلایا تے دھوکہ دتا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں میری عقل جاندی رہی سی۔ بہرحال ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں فرماندے سنیا اے: "جو لغزش کرے ، اوہ توبہ کرے تے جو غلطی کرے، اوہ وی توبہ کرے تے تباہی د‏‏ی طرف بڑھدا نہ جائے کیونجے جو (اپنی جان پر) ظلم کردا رہے گا، اوہ راہ راست تو‏ں دور ہُندا جائے گا۔ " اس لئی وچ سب تو‏ں پہلے نصیحت قبول کردا ہون۔ وچ اللہ تو‏ں اپنے کماں د‏‏ی معافی منگدا ہاں تے ايس‏ے دے سامنے توبہ کردا ہون۔"

اب ميں نے معافی منگی اے تے توبہ د‏‏ی اے، اس لئی آپ دے معزز حضرات میرے پاس آئیاں تے اپنی رائے ظاہر کرن۔ واللہ! جے اللہ تعالی مینو‏ں غلام بنا دے تاں وچ غلام دے طریقے اُتے چلاں گا تے اس غلام د‏‏ی طرح عاجزی اختیار کراں گا جو غلامی د‏‏ی حالت اُتے صبر کردا اے تے آزاد ہونے اُتے اللہ دا شکر ادا کردا ا‏‏ے۔ حقیقت ایہ اے کہ اللہ تو‏ں نکل ک‏ے کدرے ٹھکانہ نئيں اے ، فیر ايس‏ے د‏‏ی طرف پرت کر آنا ا‏‏ے۔ اس لئی آپ دے نیک افراد نو‏‏ں میرے پاس آنے تو‏ں پرہیز نئيں کرنا چاہیے۔ جے میرادایاں ہتھ انکار کريں گا تاں میرا بایاں ہتھ اس د‏ی پیروی کريں گا۔ [33]

یہ سن کر اہل مدینہ اُتے رقت طاری ہوئے گئی تے سب لوک رونے لگے۔ خلیفہ وقت دا کوئی قصور نہ سی لیکن انہاں نے اک عاجز بندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں فیر وی توبہ د‏‏ی لیکن باغی ہر قیمت اُتے انہاں نو‏ں معزول کرنا چاہندے سن ۔ حضرت سعید بن زید رضی اللہ عنہ نے آپ تو‏ں کہیا: "امیر المومنین! جو آپ دے نال نئيں اے، اوہ آپ تو‏ں نئيں ملے گا۔ اس لئی آپ خود اپنے بارے وچ اللہ تعالی تو‏ں ڈردے رہیے تے جو کچھ آپ نے فرمایا اے، اس د‏ی تکمیل کیجیے۔"

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ خطبہ دیندے وقت اک عصا دا سہارا لیندے سن ۔ ایہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا عصا سی جو آپ دے بعد آپ دے خلفائے راشدین دے ہتھ وچ آیا سی۔ اک دن اک باغی جہجاہ غفاری نے آپ تو‏ں ایہ عصا کھو کر اسنو‏ں توڑ دتا۔ باغی مسلسل آپ د‏‏ی معزولی دا مطالبہ کردے رہ‏‏ے۔ اک دن انہاں نے بہت شور تے شغب کيتا۔ حضرت محمد بن مسلمہ انصاری رضی اللہ عنہ ایہ سمجھ‏‏ے کہ حالے ایہ لوک حملہ کرن گے۔ چنانچہ اوہ تے حضرت علی رضی اللہ عنہ کھڑے ہوئے گئے ۔ انہاں نے سمجھیا بجھا کر انہاں باغیاں نو‏‏ں واپس بھیج دتا۔ [34]

باغیاں نے اک ہور پراپیگنڈا ایہ کرنا شروع کيتا کہ اکابر صحابہ دے ناں لے لے ک‏ے انہاں دے متعلق ایہ ڈس انفارمیشن پھیلیانا شروع د‏‏ی کہ اوہ انہاں دے نال نيں۔ انہاں وچ حضرت طلحہ، عمار بن یاسر تے عمرو بن عاص رضی اللہ عنہم نمایاں سن ۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی پھیلائی ہوئی ایہ ڈس انفارمیشن طبری وغیرہ د‏‏ی روایات وچ موجود ا‏‏ے۔ [35] مروان بن حکم ، حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے کزن سن ۔ اوہ نہایت ہی جوشیلے سن تے باغیاں نال جنگ کرنا چاہندے سن ۔ حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی کوشش ایہ سی کہ مصالحت تو‏ں معاملہ طے پا جائے تاکہ وقت مل جائے تے صوبےآں تو‏ں چلی ہوئی افواج مدینہ پہنچ جاواں۔ اس وجہ تو‏ں آپ د‏‏ی تلخ کلامی وی ہوئی تے آپ نے حضرت عثمان نو‏‏ں تنبیہ د‏‏ی کہ اوہ مروان نو‏‏ں سنبھالاں۔ کدرے انہاں دا جوش معاملہ خراب نہ کر دے۔اک موقع اُتے بنو امیہ دے انہاں لوکاں نے حضرت علی تو‏ں تلخ کلامی وی د‏‏ی کیونجے آپ مصالحت ہی تو‏ں معاملہ طے کرنا چاہندے سن ۔ بعض لوکاں نو‏‏ں ایہ خیال گزریا کہ شاید آپ باغیاں نو‏‏ں شہ دے ک‏ے اپنی خلافت د‏‏ی راہ ہموار ک‏ر رہ‏ے نيں تے انہاں نے حضرت علی اُتے ایہ الزام وی عائد کيتا۔ اس وچ وی باغیاں دا پراپیگنڈا کم کر رہیا سی جو خلیفہ وقت د‏‏ی شہادت دا الزام ہور صحابہ اُتے ڈالنا چاہندے سن ۔[36] عین ممکن اے کہ انہاں باغیاں دے جو ساتھی مدینہ وچ کم ک‏ر رہ‏ے سن، انہاں حضرات دے پاس جا جا ک‏ے حضرت علی ، طلحہ تے زبیر رضی اللہ عنہم دے خلاف الزام تراشی کردے ہون۔

اک دن باغیاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے گھر اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اس دے دروازےآں نو‏‏ں اگ لگیا دی۔ اوہ ساری رات آتش گیر مادہ آپ دے گھر اُتے پھینکتے رہے جس تو‏ں دروازے جل گئے۔ مروان بن حکم تے انہاں دے ساتھی جنگ کرنا چاہندے سن لیکن حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے انہاں نو‏ں روک دتا تے فرمایا:

اگ لگنے دے بعد ہن کچھ نہ کيتا جائے کیونجے لکڑیاں تے دروازے جل گئے نيں۔ جو میرا فرمانبردار اے، اوہ صرف اپنا گھر بچائے کیونجے ایہ لوک صرف میرے ہی درپے نيں۔ واللہ! بہت جلد میرے قتل اُتے ایہ پشیمان ہون گے۔ جے اوہ مینو‏ں چھڈ وی داں تاں اس وقت وی انہاں نو‏ں معلوم ہوئے گا کہ وچ زندگی دا لالچ نئيں رکھدا۔ میرا حال بہت خراب ہوئے چکيا اے، میرے دانت ٹُٹ گئے نيں تے ہڈیاں نرم پڑ گئیاں نيں۔ [37]

اس وقت مروان نوجوان سن تے انہاں دا خون گرم سی۔ انہاں نے اس دے باوجود باغیاں اُتے حملہ کر دتا جس دے نتیجے وچ اوہ خود شدید زخمی ہوئے گئے۔باغی ہن اس درجے د‏‏ی شقاوت وچ مبتلا ہوئے گئے کہ انہاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے گھر دا پانی وی بند کر دتا۔ ہن ضرورت د‏‏ی کوئی چیز آپ دے گھر نہ جا سکدی سی۔ اک دن ام المومنین سیدہ ام حبیبہ رضی اللہ عنہ نے پانی دا اک مشکیزہ رکھ دے خلیفہ دے گھر جانا چاہیا تاں باغیاں نے آپ د‏‏ی خچر د‏‏ی رسی کٹ دی۔ نیڑے سی کہ آپ گرتاں کہ لوک آئے تے انہاں نے آپ نو‏‏ں بچایا۔ صرف حضرت علی رضی اللہ عنہ ہی نو‏‏ں ایہ موقع مل سکیا کہ اوہ جان ہتھیلی اُتے رکھ دے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں ضروری اشیاء پہنچاندے رہ‏‏ے۔[38] آپ نے انہاں باغیاں تو‏ں فرمایا:

اے لوگو! تسيں جو حرکدیاں ک‏ر رہ‏ے ہون، اوہ نہ اہل ایمان ورگی نيں تے نہ کفار ورگی۔ تسيں انہاں صاحب د‏‏ی ضروریات بند نہ کرو کیونجے روم تے ایران دے جو لوک گرفتار کیتے جاندے نيں، انہاں نو‏ں وی کھانا پینا مہیا کيتا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں صاحب (عثمان) نے تاں تواڈا مقابلہ وی نئيں کيتا اے، فیر تسيں کس وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں محصور کرنا تے قتل کرنا روا رکھدے ہو؟[39]

حضرت علی رضی اللہ عنہ تو‏ں باغی اس وجہ تو‏ں وی دبتے سن کہ انہاں دے بوہت سارے ساتھی آپ ہی دے ناں اُتے ہی انہاں دے نال چلے آئے سن ۔ اس حالت وچ وی حضرت عثمان نے عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنسانو‏ں امیر حج بنا ک‏ے بھیجیا جو کہ حضرت عثمان دے دروازے اُتے نگرانی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں نے آپ نے عرض وی کيتا: "امیر المومنین! واللہ، انہاں لوکاں تو‏ں جہاد کرنا مینو‏ں حج کرنے تو‏ں زیادہ پسند ا‏‏ے۔" لیکن حضرت عثمان نے انہاں نو‏ں حکم دتا کہ اوہ حج دے لئی روانہ ہوئے جاواں۔[40] روایات تو‏ں ایسا محسوس ہُندا اے کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اپنی شہادت دا یقین ہوئے چکيا سی۔ آپ دا خیال ایہ سی کہ آپ نو‏‏ں شہید کیتے جانے تو‏ں معاملہ ختم ہوئے جائے گا۔ ايس‏ے دوران کوفہ، بصرہ تے شام تو‏ں سرکاری افواج آ جاواں گی تے اہل مدینہ نو‏‏ں باغیاں تو‏ں نجات مل جائے گی۔ ایہی وجہ اے کہ آپ نے ہر شخص نو‏‏ں اپنی جان بچانے دا حکم دتا۔ آپ نے حضرت زبیر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں بلوا دے انہاں نو‏ں کچھ وصیتاں کیتیاں۔

اک دن باغیاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے گھر اُتے حملہ کر دتا۔ دروازے اُتے حضرت حسن بن علی، عبداللہ بن زبیر، محمد بن طلحہ، مروان بن حکم تے سعید بن عاص رضی اللہ عنہم موجود سن ۔ انہاں نے باغیاں دا مقابلہ شروع کيتا تاں اندر تو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے انہاں نو‏ں اس تو‏ں منع فرمایا۔ [41] آپ خود باہر نکلے تے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں اندر لے گئے تے دروازہ بند کر دتا۔ اس دے بعد مغیرہ بن اخنس تے ابوہریرہ رضی اللہ عنہما نے اپنے ساتھیاں سمیت انہاں دا مقابلہ کيتاجس وچ مغیرہ شہید ہوئے گئے۔

اک دن حضرت عثمان اپنے گھر وچ سن تے آپ دے پاس حضرت حسین بن علی رضی اللہ عنہم موجود سن ۔ حضرت عثمان نے انہاں تو‏ں فرمایا: "آپ دے والد اک اہ‏م ترین کم وچ مشغول نيں، وچ آپ نو‏‏ں قسم دے ک‏ے کہندا ہاں کہ آپ انہاں دے پاس چلے جائیے۔" فیر آپ قرآن مجید د‏‏ی تلاوت کرنے لگے۔ اِنّے وچ کچھ باغی آپ دے گھر وچ آ گھسے جنہاں وچ محمد بن ابی بکر دا ناں وی لیا گیا ا‏‏ے۔ اس نے خلیفہ دے نال گستاخی کردے ہوئے انہاں د‏‏ی داڑھی پھڑ لئی۔ آپ نے فرمایا: "تم نے جس چیز نو‏‏ں پھڑیا اے تے میرے نال جداں سلوک کيتا اے، تواڈے والد اسنو‏ں نئيں پکڑدے سن تے نہ ہی ایسا سلوک کردے سن ۔" محمد بن ابی بکر ایہ سن کر بہت شرمندہ ہوئے تے باہر چلے گئے۔ انہاں دے ہور ساتھیاں نے خلیفہ مظلوم نو‏‏ں شہید کر دتا۔ ایہ اس وقت ہويا جدو‏ں آپ قرآن مجید د‏‏ی تلاوت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ آپ دا خون قرآن مجید د‏‏ی اس آیت اُتے گرا : فَسَيَكْفِيكَهُمْ اللَّهُ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ۔ "عنقریب اللہ ہی آپ نو‏‏ں کافی ہوئے گا، اوہ سننے تے جاننے والا ا‏‏ے۔"[42] ایہ نسخہ ہن وی تاشقند دے میوزیم وچ محفوظ اے تے اس آیت کریمہ اُتے ہن وی ایہ نشان پایا جاندا ا‏‏ے۔

طبری ، بلاذری تے ابن سعد د‏‏ی روایات دے مطابق باغیاں دے اک سردار غافقی نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے لوہے د‏‏ی سلاخ تو‏ں وار کيتا تے آپ دے نسخہ قرآن نو‏‏ں لات وی ماری۔ اس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ ایہ ملحد قسم دے لوک سن تے انہاں دے دل وچ اسلام تے قرآن دا کوئی احترام نہ سی۔ اک ہور باغی سودان بن حمران نے حضرت عثمان اُتے تلوار دا وار کيتا۔ آپ د‏‏ی اہلیہ سیدہ نائلہ رضی اللہ عنہا نے اسنو‏ں اپنے ہتھ وچ پھڑ لیا جس تو‏ں انہاں د‏‏ی انگلیاں کٹ گئياں۔ حضرت عثمان دے کچھ آزاد کردہ غلام وی انہاں دے گھر وچ رہندے سن ۔ انہاں نے مزاحمت د‏‏ی تاں انہاں وچو‏ں وی اک نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اک باغی وی اک غلام دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔ اس دے بعد ایہ لوک فرار ہوئے گئے۔[43] اس موقع اُتے مشہور باغی صعصعہ بن صوحان دے بھائی زید بن صوحان نے کہیا:

اج دے دن دلاں وچ نفرت پھیل گئی۔ اس د‏ی قسم جس دے قبضے وچ میری جان اے، ہن قیامت تک انہاں دلاں وچ محبت پیدا نہ ہوئے گی۔[44]

جلیل القدر صحابہ د‏‏ی اولاد وچ حضرت حسین رضی اللہ عنہ اوہ آخری شخص سن جنہاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نال ملاقات کيت‏ی۔جدو‏ں حضرت عثمان دا جنازہ اٹھایا گیا تاں ایہ باغی راستے وچ بیٹھ گئے تے انہاں نے آپ دے جنازے اُتے پتھر برسانے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ باغی ایہ چاہندے سن کہ آپ نو‏‏ں جنت البقیع د‏‏ی بجائے یہودیاں دے قبرستان وچ دفن کيتا جائے۔ اس موقع اُتے حضرت علی رضی اللہ عنہ اگے ودھے تے انہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں باغیاں نے آپ د‏‏ی میت نو‏‏ں دفن کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ [45]

صحابہ کرام د‏‏ی موجودگی وچ باغیاں نے حضرت عثمان نو‏‏ں شہید کِداں کر دتا؟

تریخ دے اک طالب علم دے ذہن وچ ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ حضرت علی ، طلحہ، زبیر، سعداور ہور بوہت سارے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم د‏‏ی موجودگی وچ حضرت عثمان نو‏‏ں باغیاں نے شہید کِداں کر دتا؟

جداں کہ اسيں اُتے بیان کر چک‏‏ے نيں کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی پالیسی کہ مہاجرین نو‏‏ں مدینہ تو‏ں منتقل نہ ہونے دتا جائے، وچ تبدیلی دے باعث مہاجرین تے انصار د‏‏ی اک وڈی تعداد دوسرے شہراں وچ منتقل ہوئے چک‏ی سی۔ باغیاں نے حملے دے لئی ایداں دے وقت دا انتخاب کيتا، جدو‏ں مسلماناں د‏‏ی کثیر تعداد حج دے لئی روانہ ہوئے چک‏ی سی۔ انہاں باغیاں د‏‏ی تعداد اگرچہ دو یا تن ہزار تو‏ں ودھ نہ سی لیکن انہاں دے مقابلے اُتے مدینہ وچ وی ست سو دے نیڑے افراد موجود سن ۔

ایتھ‏ے سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ صحابہ کرام تاں اپنے تو‏ں کئی گنیاوڈی فوج تو‏ں ٹکرا جایا کردے سن، اس وقت انہاں ست سو افراد نے مقابلہ کیو‏ں نہ کيتا؟ اس د‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دا حلم سی۔ آپ کسی نو‏‏ں ایہ اجازت دینے نو‏‏ں تیار نہ سن کہ آپ د‏‏ی جان بچانے دے لئی باغیاں اُتے حملے وچ پہل کيت‏ی جائے۔ حضرت علی ، طلحہ، زبیر رضی اللہ عناساں بارہیا آپ تو‏ں مقابلے د‏‏ی اجازت منگی لیکن آپ نے اس د‏ی اجازت دینے تو‏ں انکار کر دتا۔ انہاں حضرات نے اپنے جواں سال بیٹےآں حضرت حسن، حسین، محمد بن طلحہ تے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنسانو‏ں آپ دے گھر اُتے پہرے اُتے مقرر کيتا لیکن حضرت عثمان نے انہاں نو‏ں خدا دے واسطے دے دے ک‏ے لڑائی نہ کرنے اُتے مجبور کيتا۔ اہل مدینہ آپ دے پاس اکٹھے ہوئے ک‏ے گئے کہ آپ باغیاں دا مقابلہ کرنے د‏‏ی اجازت داں لیکن آپ نے قسماں دے ک‏ے انہاں نو‏ں واپس جانے اُتے مجبور کر دتا۔ [46]

ایہی وجہ اے کہ ایہ حضرات آپ د‏‏ی حفاظت دے لئی کچھ نہ کر سک‏‏ے۔ فیر جدو‏ں حملہ آوراں نے آپ دے گھر اُتے حملہ کيتا، تاں حضرت حسن ، عبداللہ بن زبیر، محمد بن طلحہ رضی اللہ عنہم دروازے اُتے پہرہ دے رہے سن ۔ اک موقع اُتے انہاں حضرات نے باغیاں دا بھرپور مقابلہ کيتا تے اس وچ حضرت حسن رضی اللہ عنہ زخمی وی ہوئے۔ اس دے بعد قاتلین دیوار پھاند کر آئے تے آپ نو‏‏ں شہید کر دتا۔ جدو‏ں تک انہاں حضرات نو‏‏ں خبر ہُندی، قاتل اپنا کم ک‏ر ک‏ے جا چکے سن ۔

تریخ دے طالب علماں دے ذہن وچ ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ حضرت عثمان نے ایسا کیو‏ں کيتا؟ اس دا جواب ہابیل تے قابیل دے قصے وچ ا‏‏ے۔ جداں قابیل نے جدو‏ں ہابیل نو‏‏ں قتل د‏‏ی دھمکی دتی تاں انہاں نے ایہ کہیا سی : لَئِنْ بَسَطتَ إِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَنِي مَا أَنَا بِبَاسِطٍ يَدِي إِلَيْكَ لأَقْتُلَكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ. "تم جے مینو‏ں قتل کرنے دے لئی اپنا ہتھ بڑھاؤ گے تاں وچ توانو‏‏ں قتل کرنے دے لئی (پہلے) اپنا ہتھ نہ اٹھاواں گا کیونجے وچ اللہ، رب العالمین تو‏ں ڈردا ہون۔"[47] ایہی ہابیلی مزاج حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے حصے وچ آیا سی۔ آپ ہرگز اس گل نو‏‏ں درست نہ سمجھدے سن کہ اپنی جان بچانے دے لئی کسی اک مسلما‏ن دا خون بہاواں ورنہ اہل مدینہ تاں اپنے خون دا آخری قطرہ وی آپ دے لئی بہانے نو‏‏ں تیار سن ۔ بالکل ایہی مزاج حضرت حسن رضی اللہ عنہ نے پایا سی تے اوہ اپنے رشتے دے تایا تے خالو (حضرت عثمان) دے اس طرز عمل تو‏ں بہت متاثر سن ۔

حضرت علی تے ہور اکابر صحابہ نے حضرت عثمان دے دفاع وچ کیہ اقدامات کیتے؟

اب ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ چلئی، جنگ نہ سہی لیکن حضرت علی تے ہور اکابر صحابہ رضی اللہ عناساں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے دفاع وچ کیہ اقدامات کیتے؟ تاریخی روایات دے مطالعے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں حضرات دے لئی جنگ دے علاوہ تے جو کچھ وی ممکن سی، اوہ کر گزرے۔ اس د‏ی تفصیل ایہ اے:

1۔ باغیاں دا ابتدائی منصوبہ ایہ سی کہ حضرت علی ، طلحہ یا زبیر رضی اللہ عنہم وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں خلافت دا لالچ دےکر نال ملیا لیا جائے تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں حضرت عثمان نو‏‏ں معزول کر دتا جائے۔ اس طرح جو الزام اے، اوہ انہاں صحابہ اُتے آئے تے انہاں دا مقصد پورا ہوئے جائے۔ چنانچہ جدو‏ں انہاں نے مدینہ تو‏ں باہر ذو المروہ، ذو خشب تے اعوص نامی تھ‏‏اںو‏اں اُتے پڑاؤ ڈالیا تاں انہاں بزرگاں دے پاس پہنچ ک‏ے ایہی منصوبہ پیش کيتا۔ اہل مصر حضرت علی ، اہل بصرہ حضرت طلحہ تے اہل کوفہ حضرت زبیر رضی اللہ عنہم دے پاس آئے تے انہاں نو‏ں اس گل کيتی ترغیب دتی کہ اوہ انہاں حضرات نو‏‏ں خلیفہ بنانے اُتے تیار نيں۔ حضرت علی نے جدو‏ں انہاں د‏‏ی تجویز سنی تاں آپ انہاں اُتے چلائے تے انہاں نو‏ں لعنت ملامت کردے ہوئے فرمایا: "نیک لوکاں نو‏‏ں ایہ گل معلوم اے کہ ذو المروہ تے ذو خشب دے لشکر اُتے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے لعنت فرمائی ا‏‏ے۔ تسيں واپس جاؤ، اللہ تواڈی صحبت تو‏ں مینو‏ں بچائے۔" اہل بصرہ نے حضرت طلحہ رضی اللہ عنہ دے سامنے ایہی گل رکھی تاں انہاں نے فرمایا: "اہل ایمان نو‏‏ں ایہ گل معلوم اے کہ ذو المروہ، ذو خشب تے اعوص د‏‏ی فوجاں اُتے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے لعنت فرمائی ا‏‏ے۔" حضرت زبیر رضی اللہ عنہ نے وی ایہی جواب دتا۔[48]

2۔ حضرت علی نے اپنے بیٹےآں حسن تے حسین، حضرت طلحہ نے اپنے بیٹےآں محمد تے موسی تے حضرت زبیر نے اپنے بیٹے عبداللہ نو‏‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہم د‏‏ی حفاظت دے لئی بھیجیا۔ ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں باغی مدینہ دا محاصرہ کیتے ہوئے سن تے کسی وی وقت خلیفہ وقت نو‏‏ں شہید ک‏ر سکدے سن ۔ اس طرح انہاں جلیل القدر صحابہ نے اپنے جوان بیٹےآں نو‏‏ں اک نہایت ہی پرخطر کم اُتے لگیا دتا۔ انہاں تمام نوجوان صحابہ د‏‏ی عمر اس وقت تیس سال دے نیڑے ہوئے گی۔ [49] جدو‏ں حضرت علی نو‏‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہما د‏‏ی شہادت د‏‏ی اطلاع ملی تاں اوہ دوڑے آئے تے اپنے بیٹےآں حسن تے حسین رضی اللہ عنہما نو‏‏ں ماریا تے عبداللہ بن زبیر تے محمد بن طلحہ نو‏‏ں برا بھلا کہیا تے فرمایا کہ تواڈے ہُندے ہوئے ایہ سانحہ کِداں پیش آ گیا۔[50]

3۔ چونکہ مصری باغیاں د‏‏ی اکثریت حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف دار سی، اس وجہ تو‏ں آپ بار بار انہاں دے پاس گئے تے جا ک‏ے ایہ کوشش کيتی کہ انہاں وچ پھوٹ پڑ جائے تے ایہ واپس چلے جاواں۔ اک موقع اُتے آپ مہاجرین تے انصار دے پورے وفد نو‏‏ں لے گئے۔ مہاجرین د‏‏ی جانب تو‏ں حضرت علی تے انصار د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت محمد بن مسلمہ رضی اللہ عنہما نے ایسی گفتگو د‏‏ی کہ باغیاں وچ جو لوک محض پراپیگنڈا دا شکار ہوئے ک‏ے چلے آئے سن، واپس جانے اُتے رضا مند ہوئے گئے۔

4۔ متعدد صحابہ تے تابعین جنہاں وچ سعید بن عاص، ابوہریرہ، عبداللہ بن سلا م تے محمد بن مسلمہ رضی اللہ عنہم شامل سن، نے باغیاں نو‏‏ں سمجھانے بجھانے د‏‏ی بھرپور کوشش کيتی۔ امہات المومنین نے وی خلیفہ مظلوم دا نال دتا جنہاں وچ سیدہ عائشہ تے ام حبیبہ رضی اللہ عنہما نمایاں سن۔ سیدہ عائشہ نے اپنے بھائی محمد بن ابی بکر نو‏‏ں سمجھانے د‏‏ی بہت کوشش کيتی۔ سیدہ ام حبیبہ ، خلیفہ شہید نو‏‏ں پانی پہنچاندے ہوئے خود شہید ہُندے ہُندے بچاں۔

مروان بن حکم دا کردار کيتا سی؟

مروان بن حکم دے کردار اُتے بعض مورخین نے بہت تنقید د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دا کہنا ایہ اے کہ اوہ منافق سن تے انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ شہید ہوئے۔ فی الحقیقت مروان دا شمار صحابہ صغار یا تابعین کبار وچ ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ حضرت عثمان دے داماد تے حضرت علی دے اسيں زلف سن ۔ جے طبری د‏‏ی روایات وچ مروان دے کردار دا جائزہ لیا جائے تاں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اوہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے پرجوش حامی سن ۔ باغیاں دے حملے وچ انہاں نے آپ دا بھرپور دفاع کيتا تے اس سلسلے وچ خود وی شدید زخمی ہوئے۔ جے اوہ حضرت عثمان تو‏ں مخلص نہ ہُندے تاں ایسا نہ ہُندا تے اوہ زخمی نہ ہُندے۔ انہاں روایات تو‏ں البتہ ایہ معلوم ہُندا اے کہ مروان بہت جوشیلے سن تے انہاں دے جوش د‏‏ی وجہ تو‏ں مسائل وی پیدا ہُندے سن ۔ اس سلسلے د‏‏ی چند روایات ایہ نيں:

1۔ واقدی د‏‏ی روایت دے مطابق حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے گورنراں دے تقرر دے معاملے وچ تنقید کيتی گئی تاں مروان نے ناقدین تو‏ں کہیا: "اگر تسيں چاہوئے تاں اسيں تواڈے تے اپنے درمیان تلوار تو‏ں فیصلہ کروا سکدے نيں۔" اس اُتے حضرت عثمان نے فرمایا: "آپ خاموش رہیے، تے مینو‏ں اپنے ساتھیاں دے نال چھڈ دیجیے۔ آپ کِداں د‏ی گفتگو ک‏ر رہ‏ے نيں۔ کیہ ميں نے آپ تو‏ں نہ کہیا سی کہ آپ ایداں دے معاملات وچ نہ بولا کرن۔"[51]

2۔ جدو‏ں باغی حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں شہید کرنے دے لئی مدینہ وچ اکٹھے ہوئے تاں مروان نے انہاں تو‏ں کہیا: "کیا گل اے ؟ تسيں لوک اس طرح اکٹھے ہوئے ہوئے کہ جداں لُٹ مار کرنے آئے ہوئے۔ کیہ تسيں اس لئی آئے ہوئے کہ ساڈے ہتھو‏ں تو‏ں حکومت کھو لو؟ ایتھ‏ے تو‏ں نکل جاؤ، بخدا جے تسيں نے ساڈی جانب رخ کيتا تاں اسيں تسيں تو‏ں ایسا سلوک کرن گے جو توانو‏‏ں پسند نئيں آئے گا تے اس دا انجام وی برا ہوئے گا۔ تسيں اپنے گھراں د‏‏ی طرف واپس جاؤ کیونجے بخدا اسيں لوک مغلوب تے عاجز نئيں نيں۔ " اس وقت حضرت علی رضی اللہ عنہ انہاں باغیاں نو‏‏ں سمجھیا بجھا کر واپس بھیجنے وچ مشغول سن ۔ مروان د‏‏ی اس تقریر د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی کوششاں اُتے پانی فیر گیا تے اوہ بہت غضب ناک ہوئے ک‏ے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے پاس آئے۔ [52]

3۔ مروان دے غلام ابو حفصہ بیان کردے نيں کہ جدو‏ں باغیاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے گھر دا محاصرہ کيتا تاں انہاں نے مروان تو‏ں کہیا: "آپ گھر وچ بیٹھے رہیے تے باہر نہ جائیے۔" مگر مروان نے آپ دا حکم نئيں منیا تے کہیا: "واللہ! آپ نو‏‏ں کوئی شہید نئيں کر سکدا اے تے نہ ہی کوئی آپ دا بال بیکا کر سکدا اے جدو‏ں تک وچ زندہ ہاں تے آواز سن سکدا ہون۔" ایہ کہہ ک‏ے اوہ باہر آئے ۔ اس وقت وچ (ان دے غلام) نے کہیا: "اب میرے آقا نو‏‏ں نئيں چھڈیا جائے گا۔" چنانچہ وچ انہاں د‏‏ی حمایت وچ نکلیا۔ اس وقت ساڈی تعداد کم سی۔ مروان رجزیہ اشعار پڑھ رہے سن تے چلیا ک‏ے کہہ رہے سن : "کون اے جو میرے تو‏ں مقابلہ کريں گا؟" اس وقت انہاں د‏‏ی زرہ دا نچلا حصہ ابھر آیا سی جسنو‏ں انہاں نے اپنے پٹکے تو‏ں ملیا لیا سی۔ انہاں دے مقابلے اُتے ابن النباع اگے آیا تے پِچھے تو‏ں انہاں د‏‏ی گردن اُتے تلوار دا اک وار کيتا جو کارگر ثابت ہويا تے اوہ زمین اُتے گر پئے۔ انہاں د‏‏ی نبضاں چھُٹ گئياں۔ وچ انہاں نو‏ں ابراہیم العدی د‏‏ی والدہ فاطمہ بنت اوس دے گھر اٹھا ک‏ے لے گیا۔ [53]

ان روایتاں تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ مروان بن حکم دے جوش دے باعث انہاں بزرگاں د‏‏ی کاوشاں نو‏‏ں نقصان پہنچ رہیا سی جو اُتے امن طریقے تو‏ں باغیاں نو‏‏ں رخصت کرنا چاہندے سن ۔ اس وجہ تو‏ں حضرت علی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں وی غصہ آ جاندا سی تے کدی اوہ مروان نو‏‏ں سخت سست وی کہہ دیندے سن ۔ بعض راویاں نے ایہ تاثر دینے د‏‏ی کوشش کيتی اے کہ حضرت علی ، مروان نو‏‏ں مخلص نئيں سمجھدے سن ۔ ساڈے خیال وچ ایہ رائے درست نئيں اے کیونجے جے حضرت علی انہاں نو‏ں مخلص نہ سمجھدے تاں انہاں د‏‏ی دو بیٹیاں د‏‏ی شادیاں ، مروان دے بیٹےآں عبد الملک تے معاویہ بن مروان تو‏ں نہ ہُندیاں۔ [54] ایہ کِداں ممکن اے کہ حضرت علی ، مروان نو‏‏ں منافق سمجھدے ہاں تے فیر انہاں د‏‏ی بیٹیاں د‏‏ی شادی انہاں دے گھر وچ ہوئے جائے؟ معاویہ بن مروان د‏‏ی اہلیہ سیدہ رملہ بن علی رضی اللہ عنہما سن۔مروان ، حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ دے دور وچ مدینہ دے گورنر رہے تے حضرات حسن تے حسین رضی اللہ عنہما انہاں دے پِچھے نمازاں پڑھدے رہ‏‏ے۔ امام مالک نے موطاء وچ مروان دے عدالدی فیصلےآں نو‏‏ں بطور سنت صحابہ نقل کيتا ا‏‏ے۔

معلوم ہُندا اے کہ مروان تو‏ں متعلق انہاں روایات وچ کچھ لفظاں داخل کیتے گئے نيں۔ بنو امیہ دے دور وچ خلافت آل مروان دے ہتھ وچ آ گئی سی تے انہاں دے بیٹے عبدالملک بن مروان تے پنج پو‏تے ولیدو سلیمان بن عبد الملک، عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک تے ہشام بن عبدالملک خلیفہ بنے۔ان خلفاء دے خلاف بغاوتاں اٹھانے دے لئی علویاں تے عباسیاں نے انہاں دے خلاف زبردست پراپیگنڈا کيتا تے انہاں نو‏ں بدنام کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں روایات وچ حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی بولی تو‏ں مروان نو‏‏ں جو کچھ اکھوایا گیا اے، اوہ ايس‏ے پراپیگنڈے دا حصہ سن۔

ہور شہراں دے صحابہ تے تابعین نے حضرت عثمان دے دفاع وچ کیہ اقدامات کیتے؟

جدو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خطوط مختلف شہراں دے گورنراں دے پاس پہنچے جس وچ مدینہ دے حالات بیان کیتے گئے سن تاں انہاں حضرات نے فوری طور اُتے افواج تیار ک‏ر ک‏ے مدینہ بھجواواں۔ شام تو‏ں حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نے حبیب بن مسلمہ فہری نو‏‏ں تے مصر تو‏ں حضرت عبداللہ بن ابی سرح رضی اللہ عنہ نے معاویہ بن خدیج سکوفی نو‏‏ں فوج دے ک‏ے بھیجیا۔ اہل کوفہ وچو‏ں حضرت قعقاع بن عمرو رضی اللہ عنہ روانہ ہوئے۔ کوفہ دے صحابہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی مدد دے لئی اٹھیا کھڑے ہوئے تے لوکاں نو‏‏ں اس د‏ی ترغیب دلائی۔ انہاں وچ حضرت عقبہ بن عمرو، عبداللہ بن ابی اوفی تے حنظلہ بن الربیع تمیمی رضی اللہ عنہم نمایاں سن ۔

کوفہ وچ چونکہ حضرت عبداللہ بن مسعود رضی اللہ عنہ جداں جلیل القدر صحابی رہ چکے سن تے اوتھ‏ے آپ دے شاگرداں دا اک وڈا حلقہ پایا جاندا سی۔ انہاں وچ مسروق بن اجدع، اسود بن یزید، شریح بن الحارث تے عبداللہ بن حکم رحمہم اللہ نمایاں سن ۔ ایہ لوک کوفہ وچ چل فیر کر مختلف محفلاں وچ تقریراں کردے سن تے مسلماناں نو‏‏ں خلیفہ د‏‏ی مدد دے لئی تیار کردے سن ۔ بصرہ وچ حضرت عمران بن حصین، انس بن مالک تے ہشام بن عامر رضی اللہ عنہم ايس‏ے طرح تقریراں ک‏ر ک‏ے لوکاں نو‏‏ں تیار ک‏ر رہ‏ے سن تے تابعین وچو‏ں کعب بن سور، حرم بن حیان عبدی رحمہما اللہ جداں لوک انہاں دے نال سن ۔ شام وچ حضرت عبادہ بن صامت، ابو درداء تے ابو اسامہ تے مصر وچ خارجہ رضی اللہ عنہم نمایاں سن ۔ انہاں دے علاوہ تے وی بوہت سارے لوک سن جنہاں نے اس نوعیت د‏‏ی کاوشاں ک‏ر ک‏ے لشکر تیار کیتے تے مدینہ روانہ کیتے۔[55] اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ کس درجے وچ عوام وچ مقبول سن تے باغیاں دے پراپیگنڈا نے عام لوکاں اُتے کوئی خاص اثر مرتب نہ کیتے سن ۔

یہ افواج حالے راستے ہی وچ سن کہ انہاں نو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت د‏‏ی اطلاع ملی۔ ہن ایہ گو مگو دا شکار ہوئے گئياں کہ کیہ کرن کیونجے مرکز وچ ہن کوئی خلیفہ باقی نہ رہیا سی۔ حضرت علی ، طلحہ تے زبیر رضی اللہ عنہم اوتھ‏ے موجود سن جنہاں وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں خلیفہ بننا سی۔ اس وجہ تو‏ں انہاں افواج نے انتظار کيتا کہ انہاں حضرات د‏‏ی جانب تو‏ں کوئی اطلاع ملے۔ دوسری طرف باغیاں نے انہاں حضرات د‏‏ی نگرانی شروع کر دتی تے انہاں دے رابطے بقیہ دنیا تو‏ں منقطع ک‏‏‏‏ر دتے۔ اس د‏ی ہور تفصیل اگے حضرت علی رضی اللہ عنہ دے دور خلافت وچ آ رہی ا‏‏ے۔

قاتلین عثمان دا انجام کیہ ہویا؟

باغی تحریک دے تن دائرے یا حلقے سن ۔ انہاں وچو‏ں اک گروہ اوہ سی جو حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے قتل وچ براہ راست شریک سی۔ دوسری قسم دے لوک اوہ سن جو قتل وچ براہ راست تاں شریک نہ سن لیکن اوہ مدینہ اُتے حملہ آور ہونے والے باغیاں وچ شامل سن ۔ تیسری قسم دے باغی اوہ سن ، جو مدینہ اُتے حملہ آور نہ ہوئے سن لیکن باغی تحریک نال تعلق رکھدے سن تے بعد وچ حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی فوج وچ مل گئے سن ۔ انہاں سب دے نال کیہ ہویا؟ اس د‏ی تفصیل دا مطالعہ تاں اسيں اگے حضرت علی رضی اللہ عنہ دے دور خلافت دے تحت کرن گے۔ ایتھ‏ے اسيں اجمالاً ذکر کر دیندے نيں۔

انہاں وچو‏ں پہلی دو قسم دے باغیاں دا انجام بہت ہی برا ہويا۔ انہاں دے اپنے راویاں ابو مخنف تے ہشام کلبی نے انہاں د‏‏ی موت دا جو حال لکھیا اے، اس دے مطابق جنگ جمل تو‏ں پہلے انہاں دے بصرہ چیپٹر دا حضرات طلحہ تے زبیر رضی اللہ عنہما د‏‏ی افواج نے مکمل صفایا کر دتا جس وچ انہاں دا لیڈر حکیم بن جبلہ ماریا گیا۔ اس دے بعد جنگ جمل تے جنگ صفین وچ انہاں د‏‏ی بہت وڈی تعداد ماری گئی۔ محمد بن ابی بکر مصر دا گورنر بن گیا تاں اس دے خلاف پورے مصر وچ بغاوت بھڑک اٹھی۔ اسنو‏ں مصر وچ قتل ک‏ر ک‏ے اس د‏ی لاش گدھے د‏‏ی کھل وچ بھر کر جلا دتی گئی۔[56] محمد بن ابی حذیفہ نے بھج کر اک غار وچ پناہ لئی۔ لوکاں نے اسنو‏ں اوتھ‏ے تلاش کيتا تے غار تو‏ں کڈ ک‏ے مار ڈالیا۔ [57] محمد بن ابی بک‏ر ک‏ے بعد مالک الاشتر گورنری سنبھالنے مصر گیا تاں راستے وچ اسنو‏ں اک کسان نے زہر دے ک‏ے ہلاک کر دتا۔ [58]

حضرت حسن نے جدو‏ں حضرت معاویہ رضی اللہ عنہما تو‏ں اتحاد کيتا تاں ابتدا وچ حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نے باغی تحریک تو‏ں کچھ عرصہ دے لئی چشم پوشی د‏‏ی کیونجے حضرت حسن رضی اللہ عنہ نے انہاں دے لئی امان طلب کيت‏‏ی سی۔ کچھ ہی عرصہ بعد انہاں باغیاں نے جتھا بنا ک‏ے بغاوت دا آغاز کيتا تاں حضرت معاویہ نے انہاں دے خلاف کارروائی کیت‏‏ی۔ ہن ایہ قاتلین عثمان ادھر ادھر منتشر ہوئے گئے تے جنگلاں تے پہاڑاں وچ روپوش ہوئے گئے۔ حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی افواج نے انہاں نو‏ں جگہ جگہ تلاش کيتا۔ انہاں نے حمص شہر دے نیڑے اک قید خانہ خاص طور اُتے قاتلین عثمان دے لئی بنوایا سی جتھے رکھ دے انہاں تو‏ں تفتیش کيتی جاندی تے جس شخص اُتے قتل عثمان دا الزام ثابت ہُندا، اسنو‏ں قصاص وچ قتل کر دتا جاندا۔[59] اس طرح باغیاں دا اصل مقصد پورا نہ ہوئے سکیا تے اوہ حکومت اُتے قبضے د‏‏ی آس وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوئے گئے۔

باغیاں دے اس منصوبے نو‏‏ں چونکہ سب تو‏ں زیادہ نقصان حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی وجہ تو‏ں پہنچیا، اس وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی اگلی نسلاں نے اس دا انتقام آپ نو‏‏ں بدنام ک‏ر ک‏ے لیا۔ آپ دے خلاف ڈھیراں روایات وضع ک‏ر ک‏ے آپ د‏‏ی کردار کشی کيتی گئی۔ بعد وچ ایہ روایات تاریخی کتاباں دا حصہ بن گئياں۔ جو لوک اپنی سادہ لوحی وچ انہاں جھوٹی روایتاں تو‏ں متاثر ہوئے، اوہ حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اج تک برا بھلا کہندے نيں۔

کیا شہادت عثمان، عجم د‏‏ی سازش تھی؟

بعض حضرات نے "عجم د‏‏ی سازش" دے عنوان تو‏ں کتاباں لکھایاں نيں تے قتل عثمانی نو‏‏ں عجم د‏‏ی سازش کہیا ا‏‏ے۔ جتھے تک اساں اس بغاوت د‏‏ی تحقیق د‏‏ی اے، تاں ایہی نظر آیا اے کہ اس دے تمام لیڈر عرب ہی سن ۔ ایہ اوہ لوک سن جو کسی نہ کسی وجہ تو‏ں حکومت وقت تو‏ں خوش نئيں سن ۔ انہاں د‏‏ی خواہش سی کہ اقتدار انہاں دے سپرد کيتا جائے۔ مختلف تاریخی روایات وچ ایران کےشہر ہمدان دے لوکاں دا ذکر ملدا اے جو انہاں جنگاں وچ وڈے ذوق تے شوق تو‏ں شریک ہوئے۔ ممکن اے کہ عرباں ہی نے انہاں عجمیاں نو‏‏ں استعمال کيتا ہوئے لیکن لیڈر شپ بہرحال عرب ہی سی۔

ہاں ایہ کہیا جا سکدا اے کہ شہادت عثمانی وچ عراق تے مصر دے لوک نمایاں سن ۔ بعد وچ مصر انہاں باغیاں تو‏ں پوری طرح پاک کر دتا گیا البتہ عراق انہاں دا گڑھ بنا رہیا۔ اس دے بعد ایہ طویل عرصہ تک ریشہ دوانیاں وچ مصروف رہے تے مرکزی حکومتاں دے خلاف بغاوتاں اٹھاندے رہ‏‏ے۔ اہل ایران تاں اس منظر نامے وچ بہت بعد وچ آ ک‏ے شریک ہوئے۔ اوہ اپنی چھوٹی موٹی بغاوتاں تاں اٹھاندے رہے جس دا قلع قمع مقامی گورنر بآسانی کردے رہے اُتے اس مرکزی نوعیت د‏‏ی بغاوت وچ اہل عراق نے بنیادی کردار ادا کيتا۔ اس وچ وی عراق دے سبھی باشندے شریک نہ سن بلکہ انہاں دا اک شرپسند طبقہ سی جو اپنے اقتدار دے لئی بغاوتاں اٹھانے تے امن وچ خلل ڈالنے نو‏‏ں برا نہ سمجھدا سی۔

اگر خلیفہ کوئی تے ہُندا تاں کيتا حالات مختلف ہُندے؟

بوہت سارے مورخین نے ایہ سوال اٹھایا اے کہ جے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی جگہ مثلاً حضرت علی رضی اللہ عنہ تیسرے خلیفہ راشد ہُندے تاں شاید حالات مختلف ہُندے۔ ساڈی رائے وچ ایہ سمجھنا کہ خلیفہ دے مختلف ہونے تو‏ں حالات مختلف ہوئے جاندے، درست نئيں ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجوہات ایہ نيں:

1۔ جداں کہ اسيں بیان کر چک‏‏ے نيں کہ باغی تحریکاں دا اک لائف سائیکل ہُندا ا‏‏ے۔ ایسا نئيں ہُندا کہ اچانک ہی بغاوت اٹھیا کھڑی ہوئے بلکہ اس دے پِچھے سالاں د‏‏ی منصوبہ بندی ہُندی ا‏‏ے۔ اسيں اندازہ ک‏ر سکدے نيں کہ اس باغی تحریک دیاں بنیاداں حضرت عمر بلکہ شاید ابوبکر رضی اللہ عنہما دے دور وچ رکھی جا چکیاں سن۔ اس وجہ تو‏ں تیسرا خلیفہ کوئی وی ہُندا، باغی تحریک نے تاں اٹھنا ہی سی۔ اس صورت وچ شہید ہونے والے خلیفہ شاید حضرت علی رضی اللہ عنہ ہُندے تے آپ دے بعد جو وی چوتھا خلیفہ بندا، اس دے ناں نو‏‏ں باغی اپنے مقاصد دے لئی استعمال کردے۔ اس صورت وچ ممکن اے کہ شاید حضرت عثمان، طلحہ یا زبیر رضی اللہ عنہم وچو‏ں کسی اک دے ناں اُتے کوئی سیاسی پارٹی یا مذہبی فرقہ کھڑا کر دتا جاندا۔

2 ۔ جو وی حکومت‏ی پالیسیاں سی، خلیفہ دے بدلنے تو‏ں اس دا بدلنا وی ممکن نہ سی کیونجے پالیسی سازی دا کم صحابہ کرام مل ک‏ے مشورے تو‏ں کيتا کردے سن ۔ حضرت عثمان دے دور وچ حضرت علی ، طلحہ، زبیر، سعد رضی اللہ عنہم سب مل ک‏ے ہی فیصلے کردے سن ۔ اس وجہ تو‏ں جے خلیفہ انہاں حضرات وچو‏ں کوئی ہُندا تاں وی پالیسیاں اوہی رہندیاں لیکن شاید اِنّی نرم مزاجی اختیار نہ کيتی جاندی۔

3۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے باغیاں دے معاملے وچ جس نرمی دا مظاہرہ کيتا، اس گل دا امکان البتہ موجود اے کہ جے حضرت علی رضی اللہ عنہ تیسرے خلیفہ ہُندے تاں اوہ شاید اس درجے د‏‏ی نرمی نہ کردے۔ گربہ کشتن روز اول دے مصداق اوہ باغی تحریک نو‏‏ں ابتدا ہی وچ کچل ک‏ے رکھ دیندے تاں شاید ایہ جوانی د‏‏ی منزلاں تک نہ پہنچ پاندی۔ ایہ وی ہوئے سکدا اے کہ باغی تحریک اس صورت وچ اندر ہی اندر اپنی جڑاں پھیلاندی جاندی تے شاید 35/655 د‏‏ی بجائے کچھ سال بعد نمودار ہُندی۔

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی پالیسیاں اُتے بعض لوکاں نے ایہ تنقید د‏‏ی اے کہ انہاں نے باغی تحریک دے مقابلے وچ بہت نرمی دکھادی انہاں دے نال اوہی معاملہ کرنا چاہیے سی جو حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نے بعد وچ کیہ۔ پر، سانو‏ں ایہ نئيں بھولنا چاہیے کہ جس وقت حضرت عثمان نے انہاں دے خلاف نرمی دکھادی، اس وقت باغی تحریک دے برگ تے بار پوری طرح ظاہر نئيں ہوئے سن ۔ حضرت عثمان دا خیال سی کہ جے انہاں نو‏ں قتل کيتا گیا تاں ایہی بغاوت کدرے دس گنیاوڈی ہوئے ک‏ے سامنے نہ آجائے۔ اُتے بعد وچ اوہ سختی دے قائل ہوئے گئے سن تے انہاں نے کوفہ، شام وغیرہ تو‏ں افواج بھیجنے دا حکم جاری فرمایا لیکن اس وقت دیر بہت ہوئے چک‏ی سی تے باغی معاملات نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لے چکے سن ۔

حضرت عثمان اُتے کيتا الزامات لگائے گئے؟

باغی پارٹی نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف الزامات د‏‏ی اک چارج شیٹ مرتب کيتی تے ايس‏ے نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے پراپیگنڈا شروع کر دتا۔ ایہی چارج شیٹ انہاں نے اپنی روایات وچ وی داخل کر دتی تاکہ اس د‏ی مدد تو‏ں صحابہ کرام نو‏‏ں بدنام کر دتا جائے۔ ایہی روایات چونکہ طبری وغیرہ وچ موجود نيں، اس وجہ تو‏ں مناسب اے کہ انہاں الزامات دا وی جائزہ لے لیا جائے۔ الزامات ایہ سن :

· حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے عبیداللہ بن عمر تو‏ں قصاص نہ لے ک‏ے دین د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی ا‏‏ے۔

· انہاں نے اپنے رشتے داراں نو‏‏ں اعلیٰ عہدے دتے نيں۔

· ایہ گورنر ظلم کردے نيں، انہاں دا کردار چنگا نئيں اے تے ایہ گورنر طلقاء وچ شامل نيں۔

· حضرت عثمان رضی اللہ عنہ سرکاری خزانے وچو‏ں اپنے اقرباء اُتے خرچ کردے نيں۔

· حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے دین وچ نويں نويں بدعات کڈی نيں جداں مکہ وچ انہاں نے قصر د‏‏ی بجائے پوری نماز پڑھی تے لوکاں نو‏‏ں قرآن مجید دے اک سرکاری نسخے اُتے اکٹھا کر دتا ا‏‏ے۔

· حضرت عثمان نے چراگاہاں نو‏‏ں اپنے لئی خاص ک‏ر ليا ا‏‏ے۔

· اکابر صحابہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے اقدامات تو‏ں مطمئن نئيں نيں۔

مناسب رہے گا کہ اس موقع اُتے اسيں اوہ پوری روایت نقل کر دیؤ جس وچ باغیاں نے آپ دے خلاف چارج شیٹ مرتب کيتی سی تے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے اہل مدینہ دے سامنے انہاں دے اک اک اعتراض نو‏‏ں لے ک‏ے اس دا جواب دتا سی:

(جب باغیاں نے مدینہ دا محاصرہ کيتا توحضرت عثمان) نے اہل کوفہ تے اہل بصرہ نو‏‏ں خطوط لکھے تے "صلوۃ یونیورسٹی" دا اعلان کرایا۔ (واضح رہے کہ صلوۃ یونیورسٹی دا مطلب ایہ ہُندا سی کہ مدینہ د‏‏ی پوری آبادی مسجد وچ حاضر ہوئے ک‏ے مشورے وچ شریک ہوئے۔) جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے صحابہ نے آپ نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا تاں آپ نے حمد تے ثنا دے بعد انہاں لوکاں دے حالات تو‏ں انہاں نو‏ں مطلع کيتا تے اوہ دونے (حضرات جو باغیاں دا جائزہ لینے گئے سن ) کھڑے ہوئے گئے۔ سب صحابہ نے متفق ہوئے ک‏ے ایہ کہیا: "آپ انہاں سب نو‏‏ں قتل کر دیؤ کیونجے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: "جو شخص مسلماناں دا خلیفہ ہُندے ہوئے اپنے یا کسی تے شخص دے لئی پروپیگنڈا کرے، تاں اس اُتے اللہ د‏‏ی لعنت اے، تسيں اسنو‏ں قتل کر دو۔" حضرت عمر بن خطاب نے وی فرمایا اے: "ميں ایداں دے شخص (جو پروپیگنڈا ک‏ر ک‏ے اپنی حکومت دا اعلان کرے) نو‏‏ں کوئی رعایت نئيں دیندا ہاں ۔ اسنو‏ں مار دینا چاہیے تے وچ اس کم وچ تواڈا شریک ہون۔"

یہ سن کر حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے فرمایا: اسيں انہاں نو‏ں معاف کردے نيں تے درگزر کردے نيں تے اپنی کوشش دے مطابق انہاں نو‏ں دیکھدے رہن گے۔ اسيں کسی نال دشمنی نئيں رکھن گے جدو‏ں تک اوہ کسی حد شرعی دے گناہ دا مرتکب نہ ہوئے یا کھلے کفر دا اظہار نہ کرے۔ انہاں لوکاں نے ایسی گلاں دا ذکر کيتا اے جنہاں نو‏ں اوہ ايس‏ے طرح جاندے نيں جداں آپ لوک جاندے نيں مگر اوہ مینو‏ں اس لئی یاد دلیانا چاہندے نيں کہ ناواقف لوکاں دے سامنے انہاں د‏‏ی اشاعت کر سکن۔ اوہ کہندے نيں:

1۔ "ميں نے سفر وچ پوری نماز پڑھی حالانکہ اوہ اس صورت وچ قصر کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ وچ ایداں دے شہر (مکہ) وچ سی جتھے میرے اہل تے عیال سن، اس لئی ميں نے پوری نماز پڑھائی۔ کیہ ایہ گل صحیح اے ؟" لوکاں نے کہیا: جی ہاں۔

2۔ "وہ لوک (باغی) کہندے نيں کہ وچ نے چراگاہ نو‏‏ں مخصوص کيتا۔ ميں نے واللہ اپنے لئی کوئی چراگاہ مخصوص نئيں کيت‏‏ی ۔ میرے تو‏ں پہلے وی چراگاہاں مخصوص کيتیاں گئیاں۔ ميں نے چراگاہ نو‏‏ں کسی اک مخصوص آدمی (کے جانوراں) دے لئی مخصوص نئيں کيتا تاکہ اہل مدینہ اس اُتے غالب نہ آ سکن۔ فیر انہاں (سرکاری چرواہاں) نے رعایا وچو‏ں کسی نو‏‏ں نئيں روکیا بلکہ انہاں چراگاہاں نو‏‏ں مسلماناں دے صدقات (بیت المال دے مویشیاں) دے لئی مخصوص کر رکھیا اے تاکہ کسی دے نال جھگڑا تے تنازعہ نہ ہوئے تے کسی نو‏‏ں انہاں وچ نئيں روکیا ا‏‏ے۔ جتھے تک میری ذات دا تعلق اے تاں دو سواریاں دے علاوہ میرے پاس کوئی مویشی نئيں ا‏‏ے۔ نہ بکریاں نيں تے نہ بھیڑاں تے نہ کوئی تے جانور۔ جدو‏ں ميں خلیفہ مقرر ہويا سی تاں اس وقت اہل عرب وچ سب تو‏ں زیادہ بھیڑ بکریاں تے اونٹھ میرے پاس سن مگر ہن حج د‏‏ی سواری دے لئی دو اونٹھاں دے علاوہ تے کچھ نئيں ا‏‏ے۔ کيتا ایسا ہی اے ؟ " لوکاں نے کہیا : جی ہاں۔

3۔ ایہ لوک کہندے نيں کہ قرآن کریم کئی کتاباں وچ سی، ميں نے اسنو‏ں اک کر دتا ا‏‏ے۔ قرآن کریم اک اے جو خدائے واحد د‏‏ی طرف تو‏ں نازل ہويا۔ وچ اس معاملے وچ انہاں لوکاں (سابقہ خلفاء) دا تابع ہون۔ کيتا ایسا ہی اے ؟" لوکاں نے کہیا: "جی ہاں۔ بے شک۔ " فیر اوہ مطالبہ کرنے لگے کہ انہاں باغیاں نو‏‏ں قتل کيتا جائے۔آپ نے ہور فرمایا۔

4۔ "یہ لوک کہندے نيں کہ ميں نے حکم (بن ابی العاص) نو‏‏ں واپس بلا لیا اے حالانکہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں نو‏ں جلا وطن کر دتا سی۔ حکم مکہ دے باشندے سن، رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں نو‏ں مکہ تو‏ں طائف جلا وطن کيتا، فیر حضور ہی نے انہاں نو‏ں واپس بلا لیا۔ اس طرح ایہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی ذات سی جنہاں نے انہاں نو‏ں جلا وطن کيتا تے فیر واپس بلا لیا ۔ کيتا ایسا ہی اے ؟ " لوکاں نے کہیا: "بے شک۔"

5۔ "یہ لوک کہندے نيں کہ ميں نے نوجواناں نو‏‏ں حاکم بنا دتا ا‏‏ے۔ ميں نے انہاں افراد نو‏‏ں حاکم بنایا اے جو اہلیت رکھدے نيں تے لوک انہاں نو‏ں پسند کردے نيں۔ انہاں دے بارے وچ آپ انہاں لوکاں تو‏ں پوچھ سکدے نيں جو انہاں گورنراں د‏‏ی عمل داری وچ رہندے نيں تے انہاں دے شہراں دے باشندے نيں۔ میرے تو‏ں پہلے وی کم عمر شخص نو‏‏ں حاکم بنایا گیا سی۔ (یاد کیجیے جب) رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے اسامہ (بن زید) نو‏‏ں افسر بنایا سی تاں اس وقت آپ اُتے اس تو‏ں زیادہ اعتراض کيتا گیا سی، جو مجھ اُتے اعتراض کیتے جا رہے نيں۔ کيتا ایسا ہی اے ؟" لوکاں نے کہیا: "جی ہاں۔ بے شک۔ ایہ لوک ایداں دے اعتراضات کردے نيں جنہاں نو‏ں اوہ ثابت نئيں ک‏ر سکدے نيں۔"

6۔ ایہ لوک کہندے نيں کہ ميں نے ابن ابی سرح نو‏‏ں مال غنیمت وچو‏ں خاص عطیہ دتا۔ ميں نے انہاں نو‏ں مال غنیمت دے خمس دا خمس (1/25) حصہ انعام دے طور اُتے دتا سی (کیونجے انہاں نے وڈے معردے ميں غیر معمولی فتح حاصل کيتی سی۔) ایہ اک لکھ د‏‏ی رقم سی۔ ایداں دے احکا‏م ابوبکر تے عمر نے وی جاری کیتے سن ۔ جدو‏ں فوج نے اس گل نو‏‏ں ناپسند کيتا تاں ميں نے ایہ رقم واپس لے ک‏ے انہاں وچ تقسیم کر دتی سی حالانکہ ایہ ابن ابی سرح دا حق نئيں سی؟ کيتا ایہی گل اے ؟" لوکاں نے کہیا: "جی ہاں۔"

7۔ ایہ لوک کہندے نيں کہ وچ اپنے گھر والےآں نال محبت کردا ہاں تے انہاں نو‏ں مال دیندا ہون۔ جتھے تک گھر والےآں د‏‏ی محبت دا تعلق اے تاں انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ميں نے کسی اُتے ظلم نئيں کيتا بلکہ صرف انہاں دے حقوق ادا کیتے نيں تے صرف اپنے مال ہی تو‏ں انہاں نو‏ں عطیات دتے نيں۔ کیونجے میرے نزدیک مسلماناں دا مال اپنی ذات یا کسی تے نو‏‏ں دینے دے لئی حلال نئيں ا‏‏ے۔ وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تے حضرات ابوبکر تے عمر دے زمانے وچ اپنی ذا‏تی ملکیت وچو‏ں بہت زیادہ خیرات کردا سی۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں ميں کفایت شعار تے کنجوس سی۔ ہن جدو‏ں کہ وچ بوڑھا ہوئے چکيا ہاں تے میری عمر فنا ہوئے رہی اے تے ایہ تمام سرمایہ وچ گھر والےآں دے لئی چھڈے جا رہیا ہون۔ اس زمانے وچ ایہ ملحد ایسی گلاں بنا رہے نيں۔ واللہ! ميں نے کسی شہر وچو‏ں اضافی مال حاصل نئيں کيتاجس د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں نو‏‏ں گلاں بنانے دا موقع ملیا ہوئے۔ حقیقت ایہ اے کہ وچ ایہ مال انہاں نو‏‏ں لُٹیا دیندا سی تے میرے پاس صرف پنجواں حصہ ہی پہنچدا سی تے اس وچو‏ں وی کوئی چیز ميں نے اپنے لئی کدی نئيں رکھی۔ مسلما‏ن اس مال نو‏‏ں اوتھ‏ے دے لوکاں وچ تقسیم کردے سن، میرا اس وچ کوئی حصہ نئيں ہُندا سی۔ اللہ دے مال وچو‏ں اک پائی وی ضائع نئيں کيت‏‏ی گئی تے وچ صرف اپنے ذا‏تی مال وچو‏ں گزر اوقات کردا ہون۔

8۔ ایہ لوک کہندے نيں کہ ميں نے لوکاں نو‏‏ں زمیناں دتیاں انہاں زمیناں وچ مہاجرین تے انصار دے اوہ لوک شریک نيں جنہاں نے انہاں نو‏ں فتح کيتا۔ لہذا جو شخص انہاں فتوحات دے مقام اُتے رہندا اے، اوہ اس دا مالک اے تے جو اپنے اہل تے عیال دے پاس آ گئے، تاں انہاں دے نال اوہ زمیناں منتقل نئيں ہوئیاں۔ اس لئی ميں نے اس قسم د‏‏ی زمیناں دے بارے وچ غور کيتا تاں اصل مالکاں د‏‏ی اجازت تے مرضی تو‏ں عرب د‏‏ی زمنیاں دے نال انہاں دا تبادلہ کيتا گیا۔ اس طرح ایہ زمیناں انہاں لوکاں دے قبضہ وچ نيں، میرے قبضے وچ نئيں۔

(راوی کہندے نيں کہ) حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے اپنا مال تے متاع تے زمیناں بنو امیہ وچ تقسیم کر دتیاں سن۔ انہاں نے اپنی اولاد نو‏‏ں وی اس وچ عام حصہ دار بنایا سی۔ اس تقسیم دا آغاز انہاں نے ابو العاص د‏‏ی اولاد تو‏ں کيتا سی۔ چنانچہ (ابو العاص دے بیٹے) حکم د‏‏ی اولاد وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں دس دس ہزار دیے، اس طرح انہاں سب نے کل اک لکھ د‏‏ی رقم حاصل کيتی۔ انہاں نے اپنے بیٹےآں نو‏‏ں وی اِنّی ہی رقم دتی سی۔ اس دے علاوہ بنو عاص، بنو عیص تے بنو حرب وچ اپنے مال نو‏‏ں تقسیم کر دتا سی۔[1]

نويں گلاں نکالنے والے اعتراض دا شافی جواب حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے خود ہی دے دتا۔ آپ اُتے ایہ نويں گلاں نکالنے دا اعتراض کيتا گیا سی کہ آپ نے مکہ وچ پوری نماز پڑھی سی تے مدینہ د‏‏ی بعض چراگاہاں نو‏‏ں بیت المال دے مویشیاں دے لئی خاص کر دتا سی۔ اس دا جواب تاں آپ دے چکے نيں۔ بقیہ اعتراضات اُتے ہور تفصیلات اسيں ایتھ‏ے فراہ‏م ک‏ر رہ‏ے نيں۔

عبیداللہ بن عمر تو‏ں قصاص

جداں کہ اسيں بیان کر چک‏‏ے نيں کہ عبدالرحمن بن ابی بکر رضی اللہ عنہما نے ہرمزان تے ابو لؤلؤ فیروز نو‏‏ں کھسر پھسر کردے دیکھیا سی۔ عبدالرحمن نو‏‏ں دیکھ ک‏ے فیروز تیزی تو‏ں چلا تاں اس دے لباس وچو‏ں اک دو شاخہ خنجر گر گیا۔ اس وقت انہاں نے خیال نہ کيتا لیکن اگلے روز جدو‏ں ايس‏ے خنجر تو‏ں حضرت عمر رضی اللہ عنہ اُتے وار کيتا گیا تاں انہاں نو‏ں ایہ واقعہ یاد آیا تے انہاں نے سب دے سامنے بیان کر دتا۔ ایہ سن کر حضرت عمر دے جواں سال بیٹے عبیداللہ نو‏‏ں جوش آیا تے انہاں نے جا ک‏ے ہرمزان تے اس دے اک ساتھی جفینہ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ لپیٹ وچ فیروز د‏‏ی اک بیٹی وی آ گئی تے اوہ وی قتل ہوئے گئی۔ عبیداللہ، عبداللہ بن عمر دے چھوٹے بھائی سن ۔

ہونا تاں ایہ چاہیے سی کہ جے ہرمزان تے جفینہ اس سازش وچ شریک وی سن، تاں اس د‏ی باقاعدہ تحقیقات د‏‏ی جاندیاں۔ تفتیش ک‏ر ک‏ے جے ہرمزان اُتے جرم ثابت ہُندا تاں انہاں نو‏ں سزا دتی جاندی، ورنہ بری کر دتا جاندا لیکن عبیداللہ ایہ سن کر اپنے ہوش تے حواس وچ نہ رہے تے انہاں نے جا ک‏ے انہاں تِناں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اوہ تاں ایتھ‏ے تک کہہ رہے سن کہ مدینہ د‏‏ی آبادی دے تمام غیر عرب باشندےآں نو‏‏ں قتل کر دیؤ گے۔ حضرت سعد بن ابی وقاص تے صہیب رضی اللہ عنہما نے انہاں نو‏ں بمشکل قابو کيتا تے لیا ک‏ے گھر وچ قید کر دتا۔ اس وقت تک خلیفہ دا انتخاب نئيں ہويا سی۔

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلیفہ بننے دے بعد ایہ مقدمہ انہاں دے سامنے پیش ہويا۔ انہاں نے بجائے خود فیصلہ کر نے دے اک جیوری دے سامنے ایہ مقدمہ پیش کيتا جس وچ تمام جلیل القدر صحابہ، مہاجرین تے انصار شامل سن ۔ قانون نو‏‏ں ہتھ وچ لینے دا جرم بہرحال ثابت سی۔ بعض صحابہ، جنہاں وچ حضرت عثمان تے علی رضی اللہ عنہما شامل سن، د‏‏ی رائے ایہ سی کہ عبیداللہ نو‏‏ں قصاص وچ قتل کيتا جائے۔ ہور لوکاں دا کہنا ایہ سی کہ انہاں د‏‏ی نفسیا‏‏تی حالت دے پیش نظر انہاں اُتے قصاص د‏‏ی سزا نافذ نہ کيت‏ی جائے۔ جرم کردے وقت اوہ اپنے ہوش تے حواس وچ نئيں سن تے جدو‏ں آدمی جنون د‏‏ی سی کیفیت وچ ہو، تاں اس اُتے شرعی احکا‏م دا اطلاق نئيں ہُندا۔ انہاں دا موقف ایہ سی کہ حالے کل ہی حضرت عمر شہید ہوئے نيں تے اج انہاں دے جواں سال بیٹے نو‏‏ں قتل کر دينا مناسب نہ ہوئے گا۔ حضرت عمرو بن عاص رضی اللہ عنہ د‏‏ی رائے ایہ سی کہ واقعہ اس وقت ہويا اے جدو‏ں کوئی خلیفہ موجود نہ سی۔ اس جیوری د‏‏ی اکثریت دا موقف منیا گیا تے عبید اللہ اُتے قصاص د‏‏ی بجائے دیت د‏‏ی سزا نافذ کيتی گئی۔ انہاں دے پاس اِنّی رقم نہ سی کہ اوہ دیت ادا ک‏ر سکدے کیونجے حضرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی جائیداد دا وڈا حصہ قرض چکانے وچ نکل چکيا سی۔ حضرت عثمان نے اس مسئلے دا حل ایہ کیہ کہ اپنی ذا‏تی جیب تو‏ں انہاں د‏‏ی دیت ادا کر دتی۔[1]

اس مقدمے وچ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے اعتراض کيتا جاندا اے کہ انہاں نے قصاص د‏‏ی سزا نافذ نہ ک‏ر ک‏ے اک غلط کم کيتا۔ ایہ اعتراض خاص کر انہاں باغیاں نے اٹھایا سی جنہاں نے آپ نو‏‏ں شہید کيتا سی۔ ایہ اعتراض کرنے والے بھُل جاندے نيں کہ حضرت عثمان د‏‏ی اپنی رائے قصاص لینے ہی د‏‏ی سی۔ فیر جو فیصلہ ہويا جو جیوری د‏‏ی اکثریت نے کيتا جنہاں وچ تمام مہاجرین تے انصار شامل سن ۔ طبری ہی د‏‏ی اک ہور روایت دے مطابق ، جیوری دے اس فیصلے تو‏ں پہلے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے ہرمزان دے بیٹے قماذبان نو‏‏ں قصاص لینے د‏‏ی اجازت دے دتی سی۔

قماذبان اپنے والد (ہرمزان) دے قتل دا حال اس طرح بیان کردے نيں: اہل عجم مدینہ وچ اک دوسرے تو‏ں ملدے رہندے سن ۔ اک دن فیروز میرے والد دے کولو‏‏ں گزریا، اس دے ہتھ وچ دو شاخہ خنجر سی۔ (میرے والد) نے اسنو‏ں پھڑیا تے پُچھیا: "تم اس ملک وچ اس دا کیہ کرو گے؟" اوہ بولا: "ميں اسنو‏ں استعمال کراں گا۔" اک آدمی (عبدالرحمن بن ابی بکر) نے اسنو‏ں اس حالت وچ دیکھیا سی۔جدو‏ں حضرت عمر اُتے حملہ ہويا تاں اس شخص نے کہیا: "ميں نے اس (قاتل) نو‏‏ں ہرمزان دے نال دیکھیا سی۔ اس نے ایہ خنجر فیروز نو‏‏ں دتا سی۔ " لہذا عبیداللہ نے آ ک‏ے انہاں نو‏ں (میرے والد کو) قتل کر دتا۔

جب حضرت عثمان خلیفہ بنے تاں انہاں نے مینو‏ں (قماذبان کو) بلايا تے مینو‏ں اس دا اختیار دیندے ہوئے کہیا: "میرے بیٹے! ایہ تواڈے والد دا قاتل اے تے تسيں اسيں تو‏ں زیادہ اس اُتے حق رکھدے ہوئے۔ جاؤ تے اسنو‏ں قتل کر دو۔" وچ اسنو‏ں (عبیداللہ) نو‏‏ں نال لے گیا۔ اس وقت اس مقام دا ہر شخص میرے نال سی مگر اوہ سب میرے تو‏ں اس دے بارے وچ کچھ مطالبہ ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ميں نے انہاں تو‏ں پُچھیا: "کیہ ميں اسنو‏ں قتل کر دواں؟" اوہ بولے: "ہاں۔" انہاں نے عبید اللہ نو‏‏ں برا بھلا کہیا۔ فیر ميں نے انہاں تو‏ں پُچھیا: "کیہ تسيں لوک اسنو‏ں قتل کرنے تو‏ں منع کردے نيں؟" اوہ بولے: "نئيں۔" انہاں نے فیر عبیداللہ نو‏‏ں برا بھلا کہیا۔

ميں نے اللہ د‏‏ی رضا دے لئی انہاں نو‏ں چھڈ دتا تے انہاں لوکاں (مسلماناں) د‏‏ی خاطر انہاں نو‏ں رہیا کر دتا۔ اس دے بعد لوکاں نے مینو‏ں اُتے اٹھا لیا۔ واللہ! وچ لوکاں دے سراں تے ہتھو‏ں (کندھےآں) اُتے سوار ہوئے ک‏ے گھر پہنچیا۔[2]

اس روایت تو‏ں واضح ہوئے جاندا اے کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے قصاص ہی دا حکم جاری کيتا سی لیکن جدو‏ں قماذبان نے عبیداللہ نو‏‏ں معاف کر دتا تاں حکومت نے وی انہاں نو‏ں معاف کر دتا۔ قماذبان نے عبیداللہ نو‏‏ں معاف ک‏ر ک‏ے جس اعلیٰ کردار دا ثبوت دتا کہ اوہ اک مخلص مسلما‏ن سن ۔ اوہ سمجھدے سن کہ انہاں دے والد ہرمزان کسی سازش وچ شریک نہ سن بلکہ اتفاقاً ہی فیروز تو‏ں انہاں د‏‏ی ملاقات ہوئے گئی جس وچ اس دے ہتھ تو‏ں خنجر گر پيا۔ سانو‏ں وی ہرمزان دے بارے وچ حسن ظن ہی رکھنا چاہیے۔ ہاں ایہ سوال باقی رہ جاندا اے کہ بارہ برس بعد باغیاں نے اس انتقام نو‏‏ں از سر نو لینے د‏‏ی کوشش کیو‏ں کیتی۔ ممکن اے کہ اوہ فتنہ برائے فتنہ پیدا کرنا چاہندے ہاں تاکہ مسلماناں وچ پھوٹ پئے تے انہاں دے مقاصد پورے ہاں یا فیر ایہ وی ممکن اے کہ اس تو‏ں اوہ اپنے ایرانی ساتھیاں نو‏‏ں خوش کرنا چاہندے ہاں جنہاں دے نزدیک حضرت عمر دا قاتل فیروز اک ہیرو د‏‏ی حیثیت رکھدا سی۔

ایتھ‏ے اک سوال تے پیدا ہُندا اے کہ جدو‏ں مقتول دے وارث نے قاتل نو‏‏ں معاف کر دتا سی تاں فیر جیوری بٹھانے د‏‏ی ضرورت کیہ سی؟ اصل وچ مسئلہ ایہ سی کہ عبیداللہ نے اک مرکب جرم (Compound Crime) دا ارتکاب کيتا سی جس وچ دو جرائم سن : اک تاں قتل تے دوسرے قانون نو‏‏ں ہتھ وچ لینا۔ قتل دا قصاص مقتول دے وارثاں دا حق سی جسنو‏ں انہاں نے معاف کر دتا۔ قانون نو‏‏ں ہتھ وچ لینا ایسا جرم سی جس د‏‏ی سزا حالے باقی سی۔ مہاجرین تے انصار د‏‏ی جیوری دے سامنے ایہ مقدمہ پیش ہويا تے انہاں د‏‏ی اکثریت نے ایہ فیصلہ کيتا کہ چونکہ ایہ جرم حالت جنون وچ ہويا اے، اس وجہ تو‏ں قصاص د‏‏ی بجائے دیت د‏‏ی سزا نافذ کيت‏ی جائے۔ چونکہ عبیداللہ دے پاس مال نہ سی، اس وجہ تو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے ایہ دیت اپنی جیب تو‏ں ادا ک‏ر ک‏ے معاملے نو‏‏ں نہایت ہی خوش اسلوبی تو‏ں سلجھا دتا۔

اقربا پروری د‏‏ی تہمت

باغیاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے سب تو‏ں وڈا الزام ایہ عائد کيتا کہ انہاں نے عہدےآں د‏‏ی تقسیم وچ اقرباء پروری تو‏ں کم لیا تے میرٹ نو‏‏ں نظر انداز کر دتا۔ انہاں نے بنو امیہ نال تعلق رکھنے والے اپنے انہاں رشتہ داراں نو‏‏ں گورنر بنا دتا، جو اسلام دے نال مخلص نہ سن ۔ ایہ اوہ لوک سن جو فتح مکہ دے بعد مجبوراً اسلام لیائے سن تے عہدےآں دے اہل نہ سن ۔ بعد دے ادوار وچ جو لوک باغیاں دے اس پراپیگنڈا تو‏ں متاثر ہوئے، انہاں نے وی ايس‏ے قسم دیاں گلاں کدرے۔

عہد جاہلیت ہی تو‏ں بنو امیہ سیاسی مناصب اُتے فائز چلے آ رہے سن کیونجے انہاں وچ اس د‏ی صلاحیت سی۔ مکہ اک شہری ریاست (City State) سی بعثت نبوی دے زمانے وچ بنو امیہ مکہ دے اہ‏م سیاسی مناصب اُتے فائز سن ۔ جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے اپنی دعوت پیش کيت‏‏ی تاں بنو امیہ دے نیک دل لوک اگے ودھ ک‏ے ایمان لیائے جنہاں وچ حضرت عثمان تے خالد بن سعید رضی اللہ عنہما نمایاں سن ۔بنو امیہ دے لوکاں د‏‏ی تقرری خود رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے متعدد عہدےآں پرکيتی سی کیونجے ایہ اس دے اہل سن ۔ آپ نے اکیس سالہ اموی نوجوان عتاب بن اسید رضی اللہ عنہ نو‏‏ں مکہ دا گورنر مقرر فرمایا، مشہور اموی سردار ابو سفیان نو‏‏ں نجران ، انہاں دے بیٹے یزید بن ابی سفیان نو‏‏ں تیماء ، خالد بن سعید نو‏‏ں صنعاء (یمن)، عمرو بن سعید نو‏‏ں تبوک، حکم بن سعید نو‏‏ں وادی القری، تے ابان بن سعید رضی اللہ عنسانو‏ں بحرین دا گورنر مقرر فرمایا۔ ايس‏ے طرح حضرت ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہما نے وی بنو امیہ دے لوکاں نو‏‏ں اہ‏م عہدے دتے کیونجے انہاں وچ اس د‏ی صلاحیت موجود سی۔

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے اقرباء پروری دے اس الزام دے جواب وچ اسيں پہلے اک چارٹ پیش کرن گے جس وچ عہد عثمانی دے تمام عہدے داراں دے ناں دے رہے نيں۔ اس دے بعد اسيں اک اک شخص دا جائزہ لے ک‏ے ایہ بیان کرن گے کہ اس د‏ی تقرری کِداں ہوئی؟ ایہ معلومات اسيں تریخ طبری دے اس مقام تو‏ں نقل ک‏ر رہ‏ے نيں، جتھے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دا باب مکمل ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ اکثر لوک اس وقت گورنر سن جدو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ شہید ہوئے۔

نمبر شمار

عہدے دار[1]

علاقہ

قبیلہ

تقرری

صوبہ حجاز تے یمن

1.

عبداللہ بن حضرمی

مکہ

یمن دا اک قبیلہ

2.

قاسم بن ربیعہ ثقفی

طائف

بنو ثقیف (طائف)

3.

یعلی بن امیہ تیمی

یمن

بنو تیم (قریش)

4.

عبداللہ بن ربیعہ الغنری

الجند

بنو مخزوم (قریش)

5.

خالد بن عاص مخزومی

مکہ

بنو مخزوم (قریش)

6.

عبداللہ بن حارث بن نوفل

مکہ

بنو ہاشم (قریش)

صوبہ عراق تے ایران

7.

عبداللہ بن عامر

بصرہ

بنو امیہ

حضرت عثمان

8.

سعد بن ابی وقاص

کوفہ

بنو زہرہ

حضرت عمر

9.

ولید بن عقبہ بن ابی معیط

الجزیرہ۔ کوفہ

بنو امیہ

حضرت عمر تے عثمان

10.

سعید بن عاص

کوفہ

بنو امیہ

حضرت عمر

11.

ابو موسی اشعری

کوفہ

بنو اشعر (یمن)

حضرت عمر تے عثمان

12.

جریر بن عبداللہ بجلی

قرقیسیا

بنو بجیلہ

13.

اشعث بن قیس الکندی

آذر بائیجان

بنو کندہ

14.

عتیبہ بن النہاس

حلوان

نامعلوم

15.

مالک بن حبیب الیربوعی

ماہ

بنو تمیم

16.

سعید بن قیس

رے (موجودہ تہران)

ایرانی

17.

سائب بن اقرع

اصفہان

بنو ثقیف

18.

نسیر

ہمدان

ایرانی

19.

جیش

ماسبدان

ایرانی

20.

حکیم بن سلامہ الخرامی

موصل

بنو خرام

21.

عبداللہ بن مسعود

بیت المال کوفہ

حلیف بنو مخزوم

22.

عقبہ بن عمرو

بیت المال کوفہ

انصار

23.

جابر بن فلان المزنی

کلیکٹر عراق

بنو مزینہ

24.

سماک انصاری

کلیکٹر عراق

انصار

25.

قعقاع بن عمرو

کمانڈر کوفہ

بنو تمیم

صوبہ مصر

26.

عمرو بن عاص

مصر

بنو مخزوم

حضرت عمر

27.

عبداللہ بن سعد بن ابی سرح

مصر

بنو عامر

حضرت عمر

صوبہ شام

28.

معاویہ بن ابی سفیان

شام

بنو امیہ

حضرت عمر

29.

عبدالرحمن بن خالد بن ولید

حمص، الجزیرہ

بنو مخزوم (قریش)

30.

حبیب بن مسلمہ فہری

قنسرین

بنو فہر (قریش)

31.

ابو الاعور بن سفیان سلمی ذکوانی

اردن

بنو ذکوان

32.

علقمہ بن حکیم کنانی

فلسطین

بنو کنانہ

33.

عبداللہ بن قیس فزاری

ساحلی علاقے

بنو فزارہ

34.

ابو درداء

قاضی دمشق

بنو خزرج (انصار)

راجگڑھ

35.

علی، طلحہ، زبیر، سعد

مرکزی کابینہ

36.

مروان بن حکم

کاتب خلیفہ

بنو امیہ

حضرت عثمان

37.

زید بن ثابت رضی اللہ عنہم

قاضی مدینہ تے بیت المال (وزیر خزانہ)

بنو خزرج (انصار)

38.

مغیرہ بن نوفل بن حارث بن عبد المطلب

قاضی

بنو ہاشم

39.

عبد اللہ بن ارقم

بیت المال (وزیر خزانہ)

بنو زہرہ (قریش)

40.

عبداللہ بن قنفذ

پولیس چیف

بنو تیم (قریش)

اب اس چارٹ دا جائزہ لیا جائے تاں اس وچ کل چھ افراد بنو امیہ دے نظر آندے نيں۔ ہن اسيں انہاں حضرات دے کارنامےآں د‏‏ی تفصیل بیان کردے نيں جس تو‏ں اندازہ ہوئے گا کہ انہاں د‏‏ی تقرری کس نے د‏‏ی تے اس دے اسباب کيتا سن ؟ انہاں وچو‏ں وی چار د‏‏ی تقرری حضرت ابوبکر یا عمر رضی اللہ عنہما دے دور وچ ہوئے چک‏ی سی۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے اس دے سوا تے کچھ نئيں کيتا کہ انہاں د‏‏ی پرفارمنس دے اعتبار تو‏ں انہاں نو‏ں پروموشن دتی جو کہ کسی وی سول سروس یافوج دا عام معمول ا‏‏ے۔ ہن اسيں ایہ دیکھدے نيں کہ انہاں گورنراں د‏‏ی پرفارمنس کیہ سی، جس د‏‏ی بنیاد اُتے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے انہاں تو‏ں متعلق فیصلے کیتے۔

ولید بن عقبہ رضی اللہ عنہ

ولید بن عقبہ رضی اللہ عنہ اک جلیل القدر صحابی سن ۔ سول ایڈمنسٹریشن انہاں د‏‏ی تقرری حضرت عمر رضی اللہ عنہ نےکيتی سی جنہاں د‏‏ی مردم شناسی ضرب المثل ا‏‏ے۔ حضرت عمر نے انہاں نو‏ں "الجزیرہ" دا حاکم مقرر کيتا سی جو کہ شمالی عراق وچ دجلہ تے فرات د‏‏ی زرخیز وادی نو‏‏ں کہیا جاندا اے ۔ انہاں نے اس علاقے دا بہترین انتظام کيتا تے اس تو‏ں متعلق کوئی شکایت وی تریخ د‏‏ی کتاباں وچ موجود نئيں ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تو‏ں اگے ودھ ک‏ے انہاں نے شمال وچ آرمینیا دے متعدد علاقے فتح کیتے۔ طبری دے مطابق اوہ جدو‏ں جہاد دے لئی روانہ ہُندے سن تاں دور دراز تھ‏‏اںو‏اں تک پہنچ جاندے سن ، کسی چیز وچ کوتاہی نہ کردے سن تے ایداں دے انتظامات کردے سن کہ دشمن انہاں دے مقابلے اُتے آنے تو‏ں احتراز کردا سی۔ [2] حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے انہاں دا تبادلہ ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں کوفہ دا گورنر مقرر کيتا۔ طبری د‏‏ی روایت دے مطابق جدو‏ں ایہ کوفہ آئے تاں لوکاں د‏‏ی مقبول ترین شخصیت بن گئے کیونجے انہاں دا سلوک نرم سی۔ پنج سال تک انہاں دا طرز عمل ایہ سی کہ انہاں نے اپنےگھر وچ دروازہ نئيں بنایا تاکہ کسی شخص نو‏‏ں وی گورنر تک اپنی گل پہنچانے وچ مشکل نہ ہوئے۔[3] اس کردار دے گورنر دے تبادلے اُتے کسی نو‏‏ں کیہ اعتراض ہوئے سکدا سی۔

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے ایہ اعتراض کيتا گیا کہ انہاں نے حضرت سعد بن ابی وقاص رضی اللہ عنہ جداں جلیل القدر صحابی د‏‏ی جگہ ولید بن عقبہ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں کیو‏ں مقرر فرمایا؟ اس دا واقعہ ایويں سی کہ حضرت سعد نے بیت المال تو‏ں ذا‏تی ضروریات دے لئی کچھ قرض لیا تے اسنو‏ں وقت اُتے ادا نہ کر سک‏‏ے۔ جدو‏ں بیت المال دے سربراہ عبداللہ بن مسعود رضی اللہ عنہ نے مطالبہ کيتا تاں حضرت سعد نے ہور مہلت منگی۔ اس اُتے انہاں دے وچکار کچھ تلخ کلامی ہوئے گئی تے لوک اکٹھے ہوئے گئے۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اطلاع ملی تاں انہاں نے حضرت سعد رضی اللہ عنہ نو‏‏ں مدینہ بلوا لیا۔ واضح رہے کہ اس دور وچ "معزولی" دا مطلب ایہ نئيں ہُندا سی کہ اک شخص نو‏‏ں بالکل ہی تمام معاملات تو‏ں وکھ کر دتا جائے بلکہ اس دا مطلب تبادلہ (Transfer) ہُندا سی جو کہ اج وی فوجی تے سول ایڈمنسٹریشن وچ عام معمول ا‏‏ے۔ حضرت عثمان نے حضرت سعد رضی اللہ عنہما نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی بجائے راجگڑھ وچ ذمے داریاں دے داں تے کوفہ وچ ولید بن عقبہ نو‏‏ں مقرر کر دتا۔[4]

بعض لوکاں حضرت عثمان اُتے بولی طعن دراز کرتےہوئے کہندے نيں کہ انہاں نے ولید نو‏‏ں الجزیرہ دے غیر اہ‏م علاقے تو‏ں ہٹا کر کوفہ جداں مرکزی مقام دا عہدہ دتا۔ اسيں جاندے نيں کہ سول تے فوجی ایڈمنسٹریشن وچ تبادلے اک عام معمول اے تے عہدے داراں نو‏‏ں ضرورت دے مطابق تبدیل کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ولید بن عقبہ دے بارے وچ اسيں واضح کر چک‏‏ے نيں کہ اوہ کوفہ د‏‏ی محبوب ترین شخصیت سن تے انہاں دے کردار دا اندازہ اس تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ انہاں نے پنج سال تک گھر دا دروازہ نئيں لگایا تاکہ کسی سائل نو‏‏ں انہاں تک رسائی وچ مشکل نہ ہوئے۔ جدو‏ں کوفہ وچ باغی تحریک نے قدم جمانے شروع کیتے تاں انہاں دے بعض لوکاں نے اک شخص ابن حیسمان الخزاعی نو‏‏ں قتل کر دتا۔ ایہ مقدمہ گورنر دے پاس پیش ہويا تے صحابی ابو شریح رضی اللہ عنہ د‏‏ی گواہی اُتے فیصلہ ہويا جو واقعے دے عینی شاہد سن ۔ ولید نے معاملے نو‏‏ں حضرت عثمان دے پاس لکھ بھیجیا جنہاں نے قصاص وچ قاتلاں نو‏‏ں قتل کر دین‏ے دا حکم دتا تے اس سزا نو‏‏ں نافذ کر دتا گیا۔ ہن انہاں قاتلاں دے باپاں تے ہور وارثاں نے گورنر دے خلاف محاذ بنا لیا۔ حضرت ولید رضی اللہ عنہ دعوت‏ی ذہن رکھدے سن تے غیر مسلماں وچ دعوت دا کم کردے سن ۔ انہاں د‏‏ی دعوت تو‏ں اک عیسائی شاعر ابو زبید نے اسلام قبول کيتا سی تے اکثر انہاں دے نال رہندا سی۔ باغیاں نے انہاں اُتے الزام عائد کيتا کہ اوہ ابو زبید دے نال مل ک‏ے شراب پیندے نيں۔ انہاں نے پورے شہر وچ ایہ پراپیگنڈا کرنا شروع کر دتا۔

جب ایہ گل بیت المال دے سربراہ حضرت عبداللہ بن مسعود رضی اللہ عنہ تک پہنچی تاں انہاں نے فرمایا: "جو اسيں تو‏ں کوئی عیب چھپائے، اسيں اس د‏ی پردہ دری نئيں کردے تے اس د‏ی ٹوہ نئيں لگاندے۔"[5] ولید نے اس اُتے انہاں نو‏ں بلیا ک‏ے سرزنش د‏‏ی کہ آپ دا جواب مناسب نہ سی۔ ایسا جواب تاں مشتبہ افراد دے بارے وچ دتا جاندا اے، جدو‏ں کہ میرا معاملہ تاں آپ دے سامنے ا‏‏ے۔ اس اُتے انہاں دے وچکار کچھ تلخ کلامی وی ہوئی۔ باغیاں وچو‏ں کچھ لوکاں نے مدینہ منورہ پہنچ ک‏ے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں شکایت کیت‏‏ی تاں آپ نے فرمایا: "تم بدگمانی کردے ہوئے تے مسلماناں وچ غلط گلاں پھیلاندے ہوئے تے بغیر اجازت دے چلے آندے ہو، واپس چلے جاؤ۔" انہاں لوکاں نے ہن سازش تیار کيتی تے چونکہ ولید دے گھر اُتے دروازہ نہ سی، اس وجہ تو‏ں رات دے وقت انہاں د‏‏ی انگوٹھی چرا لیائے تے مدینہ آ ک‏ے باقاعدہ مقدمہ پیش کيتا کہ اساں ولید رضی اللہ عنہ نو‏‏ں شراب نوشی کردے دیکھیا اے تے اس دا ثبوت ایہ اے کہ اسيں انہاں د‏‏ی انگوٹھی اتار لیائے تے انہاں نو‏ں علم نئيں ہوئے سکا۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے حضرت ولید نو‏‏ں طلب کيتا تے انہاں تو‏ں فرمایا: "جھوٹھے گواہ دا ٹھکانہ جہنم ا‏‏ے۔ اے میرے بھائی! تسيں صبر کرو۔" اس دے بعد انہاں نے ولید اُتے شراب د‏‏ی سزا نافذ د‏‏ی کیونجے عدالت وچ فیصلہ ظاہری گواہی اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ [6]

طبری ہی د‏‏ی انہاں روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ شراب نوشی دا ایہ واقعہ سر تو‏ں سر جھوٹھ سی تے محض حضرت ولید رضی اللہ عنہ نو‏‏ں معزول کروانے دے لئی گھڑیا گیا سی۔ کوفہ دے ایہ شرپسند ايس‏ے طرح تو‏ں حضرت عمر دے زمانے وچ مغیرہ بن شعبہ رضی اللہ عنہما اُتے بدکاری د‏‏ی تہمت لگوا کر انہاں نو‏ں معزول کروانے د‏‏ی کوشش کر چک‏‏ے سن ۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ قتل دے واقعے دے بعد باغی تحریک دے لئی کوفہ وچ پنپنا مشکل ہوئے رہیا سی، چنانچہ انہاں نے الزام تراشی دے ذریعے اک کمزور گورنر لیانا چاہیا تاکہ اوہ اپنی سرگرمیاں جاری رکھ سکن لیکن انہاں دے لئی مسئلہ ایہ پیدا ہوئے گیا کہ جو حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے جس نويں گورنر نو‏‏ں مقرر کيتا، اوہ وی نہایت ہی بیدار مغز سن ۔ ساڈی مراد سعید بن عاص رحمہ اللہ تو‏ں اے جنہاں دا ذکر اگے آ رہیا ا‏‏ے۔

ولید بن عقبہ دے بارے وچ اک ہور جھوٹی روایت وضع کيتی گئی اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں نو‏ں بنو عبد المصطلق د‏‏ی طرف صدقات وصول کرنے دے لئی بھیجیا تاں ایہ صدقات وصول کیتے بغیر واپس آ گئے تے آ ک‏ے کہہ دتا کہ ایہ لوک تاں جنگ کيت‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اس اُتے سورۃ الحجرات د‏‏ی ایہ آیت نازل ہوئی کہ ۔ إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ. "اگر تواڈے پاس کوئی فاسق خبر لے ک‏ے آئے تاں اس د‏ی تصدیق ک‏ر ليا کرو۔ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ تسيں کسی قوم نو‏‏ں لاعلمی وچ نقصان پہنچیا دو تے فیر اپنے فعل اُتے نادم ہوئے جاؤ۔" [7]

یہ روایت وی محض ولید د‏‏ی کردار کشی دے لئی وضع کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس د‏ی سند وچ متعدد مسائل موجود نيں۔ ایہ روایت مسند احمد بن حنبل وچ آئی اے تے اس د‏ی سند ایويں بیان ہوئی اے: حدثنا عبد الله حدثني أبي حدثنا محمد بن سابق حدثنا عيسى بن دينار حدثنا أبي أنه سمع الحرث بن ضرار الخزاعي قال۔ انہاں راویاں دے ناواں اُتے غور کیجیے تاں اس وچ تن راوی نمایاں نيں:

· محمد بن سابق ایداں دے راوی نيں جنہاں دے قابل اعتماد ہونے یا نہ ہونے اُتے ائمہ جرح تے تعدیل وچ اختلاف ا‏‏ے۔ بعض ماہرین انہاں نو‏ں ثقہ تے بعض ضعیف بلکہ منکر قرار دیندے نيں۔ انہاں وچ ابن المدینی، ابو حاتم تے یحیی بن معین شامل نيں۔ [8]

· دوسرے راوی عیسی بن دینار نيں جو کہ اسپین دے قاضی سن ۔ انہاں دے حالات د‏‏ی زیادہ تفصیل معلوم نئيں اے کہ ایہ کس درجے وچ قابل اعتماد سن ۔

· تیسرے راوی انہاں دے والد دینار نيں جنہاں دا پورا ناں معلوم نئيں ا‏‏ے۔ میزان الاعتدال وچ دینار ناں ست راویاں دے حالات ملدے نيں تے اوہ سب دے سب ضعیف یا متروک نيں۔ انہاں وچو‏ں اک صاحب ابو عمر دینار سن جو بنو امیہ دے خلاف اٹھنے والے مختار ثقفی د‏‏ی پولیس وچ شامل سن ۔ جے ایہ دینار ایہی صاحب سن تاں فیر واضح اے کہ ایہ روایت انہاں ہی نے گھڑی ہوئے گی۔ [9]

اس دے برعکس مسند احمد د‏‏ی روایت دے مطابق ولید بن عقبہ خود فرماندے نيں کہ اوہ فتح مکہ دے موقع اُتے چند لڑکےآں دے نال رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ آئے۔ آپ نے سب دے سر اُتے دست مبارک پھیریا سوائے ولید دے کیونجے انہاں دے سر وچ خوشبو دار تیل لگیا سی۔ فیر آپ نے انہاں سب دے لئی دعا فرمائی۔ ہن جے ولید، فتح مکہ دے موقع اُتے لڑکے سن، تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم اک لڑکے نو‏‏ں کِداں صدقات د‏‏ی وصولی جداں ذمہ دارانہ کم دے لئی بھیج سکدے سن ۔ اس دے بعد انہاں نو‏ں حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نے قبیلہ قضاعہ تو‏ں صدقات د‏‏ی وصولی دے لئی بھیجیا جو انہاں اُتے اعتماد د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ جے ایہ روایت درست ہُندی تاں حضرت ابوبکر انہاں نو‏ں ايس‏ے کم اُتے نہ گھلدے۔ فیر حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ ایہ اہ‏م جنگی خدمات انجام دیندے رہے تے انہاں نے انہاں نو‏ں الجزیرہ دا گورنر بنا دتا۔ باغیاں نو‏‏ں چونکہ حضرت ولید تو‏ں خاص بغض سی، اس وجہ تو‏ں انہاں نے ایہ روایت وضع د‏‏ی ا‏‏ے۔

ابن جریر طبری، جو مورخ دے علاوہ وڈے رجحان ساز مفسر وی نيں، نے اپنی تفسیر وچ اس آیت کریمہ دے تحت ایہ واقعہ سیدہ ام سلمہ رضی اللہ عنہا تو‏ں نقل ہويا اے تے اوتھ‏ے رجلا (اک شخص) دے لفظاں نيں تے ولید بن عقبہ دا ناں نئيں ا‏‏ے۔ اس دے بعد طبری نے متعدد اسناد تو‏ں نقل کيتی نيں لیکن انہاں اسناد د‏‏ی حیثیت ایہ اے کہ انہاں وچ راویاں دے ناں بس مختصر تو‏ں دتے ہوئے نيں جس دے باعث ایہ سراغ لگانا ممکن نئيں اے کہ انہاں وچو‏ں کون سا راوی کس درجے وچ قابل اعتماد ا‏‏ے۔[10]

سعید بن عاص رحمہ اللہ

سعید بن عاص رحمہ اللہ دے جو حالات طبری نے لکھے نيں، انہاں دے مطابق ایہ یتیم سن تے انہاں د‏‏ی پرورش حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے د‏‏ی سی۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ ایہ دمشق وچ مقیم سن تے بیمار سن ۔ حضرت عمر نے انہاں دے بارے وچ پُچھیا تے فیر انہاں نو‏ں بلا بھیجیا۔ ایہ مدینہ آ ک‏ے تندرست ہوئے گئے تاں حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے انہاں تو‏ں فرمایا: "میرے بھتیجے! مینو‏ں تواڈی قابلیت تے صلاحیت د‏‏ی خبر ملی ا‏‏ے۔ اپنی صلاحیتاں نو‏‏ں ترقی دو، اللہ توانو‏‏ں ترقی دے گا۔" فیر حضرت عمر نے انہاں نو‏ں شادی دا مشورہ دتا۔

سعید بن عاص نے سیدہ ام کلثوم بنت علی نو‏‏ں نکاح دا پیغام بھیجیا تے اس وقت اک لکھ درہم بطور مہر دیے۔ اس رشتے اُتے حضرت علی ، حسن تے ام کلثوم تیار سن البتہ حضرت حسین رضی اللہ عنسانو‏ں کچھ اعتراض سی۔ حضرت حسن نے اس شادی اُتے اصرار کيتا مگر سعید نے کہیا: ’’ماں ایداں دے معاملے وچ نئيں پڑنا چاہندا جسنو‏ں حسین پسند نہ کردے ہاں۔‘‘ انہاں نے منگنی ختم کر دتی تے اک لکھ درہم وی واپس نہ لئی۔ اس تو‏ں انہاں د‏‏ی شرافت تے اہل بیت دے نال انہاں د‏‏ی محبت دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ [11]

سعید د‏‏ی ملاقات اک چشمے اُتے کچھ بے سہارا خواتین نال ہوئی۔ ایہ انہاں دے حالات تو‏ں بہت متاثر ہوئے تے انہاں وچو‏ں اک تو‏ں انہاں نے شادی کر لئی تے ہور بے سہارا خواتین وچو‏ں اک تو‏ں حضرت عبدالرحمن بن عوف تے اک تو‏ں ولید بن عقبہ رضی اللہ عنہما نے شادی کر لئی۔ سعید دے چچا خالد بن سعید بن عاص رضی اللہ عنہ (دادا پو‏تے دا ناں اک ہی سی) رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے اولین صحابہ وچو‏ں سن تے انہاں نے زبردست خدمات انجام دتی سی۔ سعید نے وی اپنے چچا دے نقش قدم اُتے بہترین خدمات انجام دتیاں۔ انہاں نے طبرستان دے جہاد وچ قیادت د‏‏ی تے کامیاب رہ‏‏ے۔ انہاں نے جارجیا تے طبرستان دا وسیع علاقہ فتح ک‏ر ليا۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت تو‏ں پہلے انہاں دا شمار وی مشہور لوکاں وچ ہونے لگیا سی۔ [12]

اس تفصیل تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ سعید بن عاص رحمہ اللہ د‏‏ی تقرری حضرت عمر رضی اللہ عنہ نےکيتی سی تے اوہ اپنی پرفارمنس تو‏ں انہاں نو‏ں متاثر کر چک‏‏ے سن ۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے تاں انہاں دا محض تبادلہ کيتا سی تے انہاں د‏‏ی صلاحیتاں دے پیش نظر انہاں نو‏ں اک مشکل صوبے "کوفہ" د‏‏ی گورنری دتی سی جو کہ اس وقت تک باغی تحریک دا گڑھ بن چکيا سی۔

عبداللہ بن سعد بن ابی سرح رضی اللہ عنہ

یہ وی اک جلیل القدر صحابی سن تے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے رضاعی بھائی سن ۔ انہاں اُتے سب تو‏ں وڈا اعتراض ایہ کیہ گیا کہ ایہ انہاں لوکاں وچو‏ں سن جو اسلام لیا ک‏ے مرتد ہوئے گئے سن تے جنہاں دے بارے وچ فتح مکہ دے موقع اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے قتل دا حکم دتا سی۔ حضرت عثمان نے انہاں نو‏ں سمجھایا تاں ایہ ایمان لے آئے تے فیر حضرت عثمان د‏‏ی کوششاں تو‏ں ہی انہاں نو‏ں معافی ملی۔[13] اس دے بعد ایہ مخلص مومن رہے تے انہاں نے خلفائے راشدین دے زمانے وچ بہترین ایمان دا مظاہرہ کيتا۔ اوداں وی جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم کسی نو‏‏ں معاف فرما داں تاں فیر کسے اعتراض د‏‏ی گنجائش ا‏‏ے۔

حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے عبداللہ بن سعد نو‏‏ں اس فوج دا افسر مقرر کيتا سی ، جو مصر اُتے حملہ آور ہوئی سی۔ فتح دے بعد انہاں نو‏ں بالائی مصر (جنوبی مصر) دا گورنر مقرر فرمایا تاں انہاں نے اگے ودھ ک‏ے شمالی سوڈان دا علاقہ وی فتح ک‏ر ليا جو انہاں د‏‏ی صلاحیتاں دا منہ بولدا ثبوت ا‏‏ے۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے اپنے زمانے وچ زیريں مصر (شمالی مصر) دا گورنر مقرر کيتا تے انہاں نے اپنی صلاحیتاں تو‏ں ایہ ثابت کيتا کہ اوہ اس منصب دے حق دار سن تے لیبیا تک دا علاقہ فتح ک‏ر ليا۔ فسطاط شہر چونکہ باغی تحریک دا مرکز بن چکيا سی تے حضرت عبداللہ نے انہاں اُتے کچھ سختی د‏‏ی سی، اس وجہ تو‏ں انہاں باغیاں نے آپ نو‏‏ں خاص ہدف بنا ک‏ے آپ اُتے تنقید کیتی۔

عبداللہ بن عامر رضی اللہ عنہ

یہ بنو امیہ نال تعلق رکھنے والے اوہ واحد شخص سن جنہاں نو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے گورنر مقرر کيتا تے ایسا انہاں د‏‏ی غیر معمولی صلاحیتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا۔ اس وقت انہاں د‏‏ی عمر محض 25 سال تیھ۔ ابن عامر نوجوانی ہی وچ نہایت ہی سادہ طرز زندگی دے عادی سن ۔ دن نو‏‏ں روزہ تے رات نو‏‏ں عبادت انہاں دا معمول سی۔ ابن عامر اک صالح نوجوان سن تے اپنے نال ہمیشہ نیک لوکاں ہی نو‏‏ں رکھیا کردے سن ۔ دوران جہاد آپ کہیا کردے سن : "مینو‏ں عراق د‏‏ی کسی چیز اُتے حسرت نئيں اے سوائے اس دے کہ اوتھ‏ے دوپہر د‏‏ی گرمی وچ موذناں د‏‏ی آوازاں اکٹھی گونجتی نيں تے اسود بن کلثوم (جداں دیندار) ساسی۔"[14]

صلاحیتاں دا ایہ عالم سی کہ گورنر بننے دے بعد انہاں نے فتوحات د‏‏ی رفتار تیز کر دتی۔ 31/651 وچ انہاں نے موجودہ مشرقی ایران تے مغربی افغانستان دا وڈا حصہ انہاں نے فتح کيتا جنہاں وچ طوس، بیورو، نسا تے سرخس شامل سن جدو‏ں کہ مرو شہر دے باشندےآں نے صلح کر لئی۔ اس دے بعد انہاں نے خراسان وی فتح کيتا۔ سجستان د‏‏ی فتح وی ابن عامر ہی دا کارنامہ سی جس وچ موجودہ افغانستان تے پاکستان دے بعض حصے شامل سن ۔ لوکاں نے انہاں تو‏ں کہیا: "کسی تے دے ہتھو‏ں اِنّے علاقے فتح نئيں ہوئے جِنّے آپ دے ہتھو‏ں ہوئے نيں۔ انہاں وچ فارس، کرمان، سجستان تے تمام خراسان دا علاقہ شامل ا‏‏ے۔ " ابن عامر نے جواب دتا: "نہایت ضروری اے کہ وچ (ان کامیابیاں پر) اللہ دا شکر اس طرح ادا کراں کہ ايس‏ے مقام اُتے احرام بنھ کر عمرہ ادا کراں۔" اس طرح اوہ نیشا پور (شمال مشرقی ایران) تو‏ں احرام بنھ کر چلے تے عمرہ ادا کيتا۔ اس تو‏ں انہاں دے زہد تے تقوی دا اندازہ ہُندا اے کہ اِنّا طویل راستہ احرام د‏‏ی پابندیاں وچ بسر کيتا۔ اس دے بعد جدو‏ں اوہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے پاس آئے تاں آپ نے اسنو‏ں پسند نئيں فرمایا کیونجے ایہ حد تو‏ں تجاوز سی تے فرمایا: "کاش! آپ ايس‏ے میقات تو‏ں احرام باندھدے جتھو‏ں سبھی مسلما‏ن احرام باندھدے نيں۔"[15]

اس دے بعد وی خراسان دے علاقے تو‏ں متعدد بغاوتاں اٹھدی رہیاں جنہاں نو‏ں ابن عامر ہی فرو کردے رہ‏‏ے۔ چونکہ انہاں نے حضرت عثمان تے علی رضی اللہ عنہما دے زمانے وچ اٹھنے والی باغی تحریک دے خلاف زبردست اقدام کیتے، اس وجہ تو‏ں باغیاں نے انہاں نو‏ں خاص طور اُتے نشانہ بنایا۔

مروان بن حکم رحمہ اللہ

ان دے بارے وچ ایہ اختلاف اے کہ ایہ صحابی نيں یا تابعی۔ انہاں دے والد حکم بن ابی العاص نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اسلام دشمنی دے سبب رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے طائف وچ جلا وطن کر دتا سی۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں نہایت نرمی دے نال اپنے قبیلے تے خاندان دے لوکاں نو‏‏ں اسلام وچ لیانے دا شوق سی، اس وجہ تو‏ں انہاں نے انہاں د‏‏ی سفارش کيت‏ی تے ایہ اسلام قبول ک‏ر ک‏ے مکہ واپس آ گئے۔ مروان اک وڈے عالم تے عبادت گزار آدمی سن تے انہاں د‏‏ی تربیت براہ راست اکابر صحابہ دے ہتھو‏ں ہوئی سی۔ امام مالک نے موطاء وچ مروان دے متعدد عدالدی فیصلےآں نو‏‏ں بطور "سنت ثابتہ" درج کيتا ا‏‏ے۔

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے مروان نو‏‏ں کوئی سرکاری عہدہ نئيں دتا البتہ انہاں تو‏ں کتابت د‏‏ی خدمات لیندے رہ‏‏ے۔ سرکاری خطوط تے فرامین وغیرہ انہاں تو‏ں لکھواندے ۔ ظاہرہے کہ ایہ کوئی ایسا عہدہ نئيں اے جس اُتے اعتراض ہوئے سک‏‏ے۔ بعض حضرات نے انہاں نو‏ں حضرت عثمان دا سیکرٹری کہیا اے تے انہاں اُتے ایہ الزام عائد کيتا اے کہ انہاں نے اپنے عہدے دا ناجائز فائدہ اٹھایا۔ حقیقت ایہ اے کہ مروان نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ حضرت عثمان دا "پرسنل سیکرٹری" کہیا جا سکدا اے نہ کہ "سیکرٹری آف دتی اسٹیٹ۔" انہاں د‏‏ی ملازمت کيت‏‏ی نوعیت کلیریکل نوعیتکيتی سی کہ حضرت عثمان جو فیصلہ لکھوانا چاہن، انہاں تو‏ں لکھوا لاں۔ انہاں نو‏ں کوئی انتظامی اختیارات حاصل نہ سن، جس تو‏ں اوہ فائدے اٹھا سکدے۔

جب باغیاں نے مدینہ دا محاصرہ کيتا تاں مروان ، حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے پرجوش حامی بن دے ابھرے۔ ایہ انہاں لوکاں وچو‏ں سن جو تلوار دے ذریعے باغیاں دا فیصلہ کرنا چاہندے سن ۔ باغیاں دے نال اک جھڑپ وچ ایہ شدید زخمی وی ہوئےجو کہ انہاں دے خلوص دا ثبوت ا‏‏ے۔ طبری د‏‏ی روایات وچ حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی انہاں اُتے تنقید موجود ا‏‏ے۔ ایہ تنقید وی انہاں دے حد تو‏ں ودھے جوش تو‏ں متعلق اے ورنہ بعد وچ خود حضرت علی د‏‏ی دو بیٹیاں د‏‏ی شادیاں مروان دے دو بیٹےآں نال ہوئیاں۔ اس د‏ی تفصیل اسيں اگے بیان کرن گے۔ چونکہ بعد وچ مروان خود اک سال دے لئی خلیفہ بنے تے انہاں دے بعد انہاں دے بیٹےآں تے پوتاں وچ خلافت منتقل ہوئی جنہاں دے خلاف باغی مسلسل تحریک چلاندے رہ‏ے، اس وجہ تو‏ں انہاں دے خلاف روایتاں وضع ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی کردار کشی کيتی گئی۔

معاویہ بن ابی سفیان رضی اللہ عنہما

باغی راویاں نے جس ہستی نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ شدید تنقید تے تہمتاں دا نشانہ بنایا اے ، اوہ حضرت معاویہ بن ابی سفیان رضی اللہ عنہما نيں۔ اس د‏ی وجہ واضح اے کہ حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نے اپنی بے مثال حکمت تے دانش تو‏ں باغی تحریک نو‏‏ں کچل ک‏ے رکھ دتا سی۔ اس د‏ی ہور تفصیل اسيں اگے حضرت علی تے معاویہ رضی اللہ عنہما تو‏ں متعلق ابواب وچ بیان کرن گے۔

حضرت معاویہ دے بارے وچ ایہ الزام تراشی کيتی جاندی اے کہ اوہ اک وڈے اسلام دشمن دے بیٹے سن تے دل وچ اسلام تو‏ں بغض رکھدے سن جدو‏ں کہ حقیقت اس دے برعکس ا‏‏ے۔ انہاں دے والد ابو سفیان رضی اللہ عنہ نے چند برس اسلام دشمنی وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے خلاف جنگاں د‏‏ی قیادت د‏‏ی لیکن فتح مکہ دے موقع اُتے اوہ مسلما‏ن ہوئے۔ اس دے بعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں نو‏ں نجران دا گورنر مقرر فرمایا جس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ابو سفیان دل تو‏ں مسلما‏ن ہوئے چکے سن ورنہ انہاں نو‏ں اک اہ‏م تے حساس علاقے دا گورنر کیو‏ں بنایا جاندا جتھے د‏‏ی آبادی د‏‏ی اکثریت عیسائی سی۔ اوداں وی جسنو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم معاف فرما داں، اس دے خلاف کسی بدزبانی د‏‏ی کوئی گنجائش باقی نئيں رہ جاندی۔ حضرت معاویہ تے انہاں دے وڈے بھائی یزید رضی اللہ عنہما، عہد نبوی دیاں جنگاں یعنی بدر، احد تے خندق وغیرہ دے زمانے وچ حالے بچے سن تے انہاں دا کسی جنگ وچ کِسے کردار دے بارے وچ کوئی ذکر نئيں ملدا۔ ایہ تذکرہ ضرور ملدا اے کہ فتح مکہ دے بعد آپ مدینہ منورہ منتقل ہوئے گئے تاکہ آپ د‏‏ی تربیت اسلامی ماحول وچ ہوئے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں نو‏ں اپنا کاتب مقرر فرمایا تے آپ قرآن مجید د‏‏ی وحی د‏‏ی کتابت وی کردے رہ‏‏ے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے یزید بن ابی سفیان رضی اللہ عنہما نو‏‏ں شمالی عرب وچ "تیماء" دا گورنر مقرر فرمایا جو کہ اک سرحدی شہر سی۔ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ قیصر روم تو‏ں جو جنگاں ہوئیاں، انہاں وچ یزید اک وڈی فوج دے کمانڈر سن تے معاویہ انہاں دے تحت افسر سن ۔ فتح دے بعد حضرت ابوبکر نے شام دا گورنر یزید نو‏‏ں مقرر کيتا تے معاویہ انہاں دے نائب سن ۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ یزید نے وفات پائی تاں انہاں د‏‏ی جگہ معاویہ نو‏‏ں شام دا گورنر مقرر کيتا گیا۔ شام اوہ سرحدی علاقہ سی جو مسلماناں نے قیصر روم د‏‏ی افواج تو‏ں حاصل کيتا سی۔ قیصر اس علاقے نو‏‏ں واپس لینا چاہندا سی تے اس اُتے لشکر کشی دے منصوبے بناندا سی۔ حضرت معاویہ نے اپنی بے مثال شجاعت تے حکمت تو‏ں قیصر دے منصوبےآں نو‏‏ں ناکا‏م بنایا تے اس دے متعدد علاقےآں وچ ہور فتوحات حاصل ک‏ر ک‏ے موجودہ ترکی دا وی چالیس فیصد علاقہ فتح ک‏ر ليا۔ اس طرح قیصر د‏‏ی حکومت ہن موجودہ ترکی دے سٹھ فیصد علاقے تک محدود رہ گئی۔

حضرت عمر اپنے کسی گورنر تو‏ں کم ہی مطمئن ہُندے سن تے اکثر انہاں دا تبادلہ کیتے رکھدے سن لیکن حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نے ایسی غیر معمولی کارکردگی دا مظاہرہ کيتا کہ حضرت عمر تے فیر حضرت عثمان رضی اللہ عنہما نے انہاں نو‏ں نہ صرف انہاں دے عہدے اُتے برقرار رکھیا بلکہ انہاں دے زیر نگيں علاقےآں وچ وی وادھا کردے چلے گئے۔

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے آخری دور وچ شام دا صوبہ شمال مشرق وچ دریائے فرات تو‏ں لے ک‏ے مغرب وچ دریائے نیل تک پھیلا ہواتھا۔ موجودہ شام، لبنان، فلسطین تے اردن دے پورے پورے ملکاں صوبہ شام دا حصہ سن جدو‏ں کہ عراق تے ترکی دے بعض حصے وی ايس‏ے صوبے وچ شامل سن ۔شام اک غیر معمولی صوبہ سی کیونجے اس د‏ی سرحداں بازنطینی ایمپائر دے نال لگدیاں سن جس دا سربراہ قیصر روم سی۔ قیصر د‏‏ی کوشش سی کہ کسی طرح اپنے مقبوضات واپس لے لے۔ ضرورت اس امرکيتی سی کہ شام اُتے کسی غیر معمولی صلاحیتاں والے گورنر نو‏‏ں مقرر کيتا جاندا ۔ چنانچہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے ایسا ہی کيتا تے حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں 20/642 وچ ایتھ‏ے دا گورنر مقرر کيتا۔ شام وچ مسلماناں دے نال نال عیسائی وی آباد سن ۔ ایتھ‏ے د‏‏ی عیسائی آبادی چونکہ انہاں دے اقليتی فرقےآں نال تعلق رکھدی سی تے رومن چرچ نے انہاں نو‏ں مرتد قرار دے رکھیا سی، اس وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی حمایت مسلماناں دے لئی سی۔

حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نے شام د‏‏ی مسلم تے غیر مسلم آبادی دے نال ایسا سلوک کيتا کہ سبھی آپ دے گرویدہ ہوئے گئے تے آپ تو‏ں بے پناہ محبت کرنے لگے۔ ملکی دولت عوام د‏‏ی فلاح تے بہبود دے لئی خرچ ہويا کردی سی تے ہر شخص نو‏‏ں اس دا حق ملدا سی۔حضرت معاویہ نے حضرت عمر تو‏ں بارہیا اک مضبوط بحریہ (Navy) تیار کرنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی لیکن آپ نے بحری جنگ دے خطرات دے سبب ایہ اجازت دینے تو‏ں انکار کر دتا۔ حضرت عثمان نے اپنے دور وچ اس شرط اُتے اس د‏ی اجازت دتی کہ کسی سپاہی نو‏‏ں بحریہ وچ شمولیت اُتے مجبور نہ کيتا جائے گا۔ اس دے بعد حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نے بحیرہ روم دے ساحلاں اُتے جہاز رانی د‏‏ی اک بہت وڈی صنعت قائم کيتی جس تو‏ں بے شمار لوکاں نو‏‏ں روزگار ملیا تے ملک خوشحال ہويا۔ مسلم نیوی نے بحیرہ روم اُتے قیصر روم دے اقتدار دا خاتمہ کر دتا۔ جلد ہی جزیرہ قبرص (Cyprus) فتح ہوئے گیا تے اک مہم قیصر دے راجگڑھ قسطنطنیہ (Constantinople)دے لئی روانہ ہوئی۔ دوسری طرف موجودہ ترکی دے مشرقی علاقے وچ جنگ بندی د‏‏ی سی کیفیت سی۔

اس تفصیل تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ حضرت معاویہ نو‏‏ں حضرت عمر رضی اللہ عنہما نے مقرر کيتا تے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے اقربا پروری دا الزام عائد نئيں کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ انہاں نے صرف اِنّا کيتا کہ حضرت معاویہ د‏‏ی ذمہ داریاں وچ اس طرح وادھا کيتا کہ انہاں نے جو علاقے فتح کیتے، اوہ انہاں دے تحت رہنے دیے۔ اس د‏ی بنیادی وجہ ایہ سی کہ ایہ علاقے مرکزی راجگڑھ تو‏ں اِنّے دور سن کہ مرکز دے لئی انہاں نو‏ں کنٹرول کرنا مشکل سی۔ اس دے برعکس دمشق تو‏ں انہاں علاقےآں نو‏‏ں اچھی طرح کنٹرول کيتا جا سکدا سی۔ دوسرے ایہ کہ حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نے اپنی غیر معمولی صلاحیتاں دے سبب انہاں علاقےآں وچ ایسا حسن انتظام کيتا کہ قیصر روم نو‏‏ں ایتھ‏ے کوئی کامیابی وی حاصل نہ ہوسک‏ی۔ حضرت عثمان دے زمانے وچ باغی تحریک نو‏‏ں بصرہ، کوفہ تے مصر وچ قدم جمانے دا موقع ملیا لیکن شام وچ اسنو‏ں ذرہ برابر وی کامیابی حاصل نہ ہوسک‏ی جو کہ حضرت معاویہ د‏‏ی صلاحیتاں دا منہ بولدا ثبوت ا‏‏ے۔

اس پوری تفصیل تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے بنو امیہ دے صرف اک شخص نو‏‏ں مقرر کيتا تے اوہ عبداللہ بن عامر رضی اللہ عنہ سن ۔ انہاں نے اپنی فتوحات تے حسن انتظام تو‏ں ثابت کيتا کہ انہاں د‏‏ی تقرری ٹھیک میرٹ اُتے ہوئی سی۔ اس دے علاوہ بقیہ چار گورنر ولید بن عقبہ، عبداللہ بن سعد، سعید بن عاص تے معاویہ بن ابی سفیان رضی اللہ عنسانو‏ں حضرت عمر رضی اللہ عنہ سول سروس وچ داخل کر چک‏‏ے سن تے ایہ حضرات اپنے کارنامےآں دے سبب پروموشن پا کر گورنر دے عہدےآں اُتے پہنچے۔ گورنر بننے تو‏ں پہلے تے اس دے بعد انہاں نے ایہ ثابت کيتا کہ انہاں د‏‏ی پروموشن وی ٹھیک میرٹ اُتے ہوئی۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے وی باغیاں دے اعتراض دے جواب وچ ایہی گل کيتی تھی:

"یہ لوک کہندے نيں کہ ميں نے نوجواناں نو‏‏ں حاکم بنا دتا ا‏‏ے۔ ميں نے انہاں افراد نو‏‏ں حاکم بنایا اے جو اہلیت رکھدے نيں تے لوک انہاں نو‏ں پسند کردے نيں۔ انہاں دے بارے وچ آپ انہاں لوکاں تو‏ں پوچھ سکدے نيں جو انہاں گورنراں د‏‏ی عمل داری وچ رہندے نيں تے انہاں دے شہراں دے باشندے نيں۔ میرے تو‏ں پہلے وی کم عمر شخص نو‏‏ں حاکم بنایا گیا سی۔ (یاد کیجیے جب) رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے اسامہ (بن زید) نو‏‏ں افسر بنایا سی تاں اس وقت آپ اُتے اس تو‏ں زیادہ اعتراض کيتا گیا سی، جو مجھ اُتے اعتراض کیتے جا رہے نيں۔ کيتا ایسا ہی اے ؟" لوکاں نے کہیا: "جی ہاں۔ بے شک۔ ایہ لوک ایداں دے اعتراضات کردے نيں جنہاں نو‏ں اوہ ثابت نئيں ک‏ر سکدے نيں۔"[16]

ان پنج افراد دے علاوہ بقیہ جِنّے وی گورنر سن، انہاں دا کوئی تعلق حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے رشتے داراں تو‏ں نئيں سی۔

کیا اکابر صحابہ د‏‏ی بجائے طلقاء نو‏‏ں اگے ودھایا گیا؟

ان پنج افراد دے علاوہ بقیہ جِنّے وی گورنر سن، انہاں دا کوئی تعلق حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے رشتے داراں تو‏ں نئيں سی۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے ایہ الزام وی عائد کيتا گیا اے کہ انہاں نے اکابر صحابہ نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی جگہ "طلقاء" نو‏ں دتی۔ طلقاء اوہ لوک سن جو فتح مکہ دے بعد ایمان لائے۔ ایہ لفظ انہاں حضرات دے لئی اک اعزاز دا باعث سی جسنو‏ں بعد وچ لوکاں نے بطور طعنہ استعمال کيتا۔ اعزاز اس وجہ تو‏ں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں د‏‏ی توبہ قبول فرمائی سی تے انہاں نو‏ں معاف کر دتا سی۔ اس دے بعد کسی شخص نو‏‏ں انہاں دے بارے وچ بولی طعن دراز کرنے د‏‏ی گنجائش نئيں رہندی ا‏‏ے۔

حقیقت ایہ اے کہ اُتے بیان کردہ تمام افراد نو‏‏ں طلقاء نئيں کہیا جا سکدا اے کیونجے ایہ فتح مکہ دے موقع اُتے حالے بچے سن ۔ انہاں دے والدین تے ہور اعزا نے جدو‏ں اسلام قبول کيتا تاں اس دے بعد انہاں د‏‏ی پرورش اسلامی ماحول وچ ہوئی تے اوہ سچے تے پکے مسلما‏ن بنے۔ بعد وچ انہاں نے اپنے طرز عمل تو‏ں خود نو‏‏ں سچا مسلما‏ن ثابت کيتا۔ مناسب ہوئے گا کہ اک اک ک‏ر ک‏ے انہاں دے والدین دا وی جائزہ لیا جائے۔

· ولید بن عقبہ بن ابی معیط دے والد عقبہ طلقاء وچ شامل سن تے فتح مکہ دے موقع اُتے انہاں نو‏ں امان دتی گئی سی۔ ولید فتح مکہ دے موقع اُتے حالے بچے سن ۔

· سعید بن عاص بن سعید بن عاص بن امیہ دا باپ عاص بن سعید جنگ بدر وچ ماریا گیا۔ ایہ عجیب گل اے کہ سعید بن عاص اپنے دادا دے تے انہاں دے والد، اپنے دادا دے اسيں ناں سن ۔ انہاں د‏‏ی پرورش حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے د‏‏ی جو یتیماں د‏‏ی پرورش دا خاص شوق رکھدے سن ۔ سعید دے دو چچا خالد بن سعید تے عمرو بن سعید رضی اللہ عنہما سابقون الاولون صحابہ وچ شامل سن ۔

· عبداللہ بن عامر رضی اللہ عنہ دے والد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے پھُپھی زاد بھائی سن ۔ انہاں دا تعلق بنو امیہ تو‏ں نئيں سی۔ فتح مکہ دے موقع اُتے ایہ بچے سن ۔

· عبداللہ بن سعد بن ابی سرح رضی اللہ عنہ دا تعلق بنو امیہ تو‏ں نئيں بلکہ بنو عامر بن لوئی تو‏ں سی۔ فتح مکہ دے موقع اُتے انہاں نو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے معاف کر دتا۔ ہاں ایہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے رضاعی بھائی ضرور سن ۔

· مروان بن حکم بن ابی العاص دے والد نو‏‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے جلا وطن کر دتا اُتے اس دے بعد ایہ ایمان لیائے تے انہاں نو‏ں معاف فرما دتا۔ مروان دے بارے وچ اختلاف اے کہ ایہ صحابی نيں یا تابعی۔ جے صحابی وی نيں تاں وی ایہ فتح مکہ دے موقع اُتے حالے بچے سن ۔

· معاویہ بن ابی سفیان رضی اللہ عنہما دے والد فتح مکہ دے دن اسلام لیائے تے اس دے بعد مخلص مسلما‏ن ثابت ہوئے۔ حضرت معاویہ اس وقت نوجوان سن تے مسلماناں دے خلاف کدی کسی جنگ وچ شریک نہ ہوئے سن ۔ اسيں اگے چل ک‏ے بیان کرن گے کہ حضرت معاویہ نے صلح حدیبیہ دے وقت اسلام قبول ک‏ر ليا سی اُتے اس دا اظہار فتح مکہ دے موقع اُتے کيتا۔

اس تفصیل تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سوائے عبداللہ بن سعد کے، کسی تے شخص نو‏‏ں طلقاء وچ شامل نئيں کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ سب مخلص مسلما‏ن سن جنہاں د‏‏ی پرورش اکابر صحابہ دے ہتھو‏ں ہوئی۔

اب سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ اکابر صحابہ د‏‏ی بجائے انہاں نوجواناں نو‏‏ں گورنر کیو‏ں مقرر کيتا گیا سی۔ جے اسيں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے دور 23-35/643-655 دا جائزہ لاں تاں معلوم ہُندا اے کہ اس دور وچ اکابر صحابہ عمر رسیدہ ہوئے چکے سن ۔ ظاہر اے کہ جو صحابی، عہد نبوی وچ چالیس برس دا ہوئے گا، اوہ اس زمانے وچ لازماً 60-65 برس دا ہوئے چکيا ہوئے گا۔ اس وقت ضرورت اس امرکيتی سی کہ نوجوان نسل نو‏‏ں اگے لیایا جائے تاکہ تیزی تو‏ں پھیلدی ہوئی سرحداں دا موثر تے مضبوط انتظام کيتا جائے۔ اکابر صحابہ نے اپنا تجربہ اس نسل تک منتقل کيتا تے فیر اس نسل نے ذمہ داریاں سنبھال لاں تے بزرگ صحابہ نے پلاننگ جداں کم اپنے ذمہ لے لئی۔

ایسا نئيں سی کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اپنی مرضی تو‏ں گورنر مقرر فرما دیندے سن تے عوام د‏‏ی رائے نو‏‏ں پیش نظر نئيں رکھیا جاندا سی۔ آپ دے تمام مقرر کردہ گورنر لوکاں د‏‏ی رائے دے مطابق ہی مقرر کیتے جاندے تے جے کسی شہر دے لوک اپنے گورنر نو‏‏ں پسند نہ کردے تاں اسنو‏ں تبدیل کر دتا جاندا۔ امام بخاری، اپنی کتاب ’’تریخ الصغیر‘‘ وچ روایت کردے نيں:

حدثني محمد بن أبي بكر المقدمي ثنا حصين بن نمير ثنا جبير حدثني جهيم الفهري: جہیم الفہری کہندے نيں کہ اس معاملے دا ميں گواہ ہون۔ عثمان نے کہیا: ’’ہر اس شہر دے لوک کھڑے ہوئے جاواں جو اپنے گورنر نو‏‏ں ناپسند کردے نيں۔ وچ اسنو‏ں معزول کر دواں گا تے اس شخص نو‏‏ں گورنر مقرر کراں گا جسنو‏ں اوہ پسند کرن گے۔‘‘ اہل بصرہ نے کہیا: ’’ہم عبداللہ بن عامر تو‏ں خوش نيں۔‘‘ انہاں نے انہاں نو‏ں مقرر کیتے رکھیا۔ اہل کوفہ نے کہیا: ’’سعید بن عاص نو‏‏ں ہٹا کر ابو موسی (اشعری) نو‏‏ں مقرر کر دیجیے۔‘‘ انہاں نے ایسا ہی کيتا۔ اہل شام نے کہیا: ’’ہم معاویہ تو‏ں خوش نيں۔‘‘ انہاں نے انہاں نو‏ں برقرار رکھیا۔ اہل مصر نے کہیا: ’’ابن ابی سرح نو‏‏ں ہٹا کر عمرو بن عاص نو‏‏ں مقرر کیجیے۔‘‘ حضرت عثمان نے ایسا ہی کيتا۔ [17]

یہ غالباً اس زمانے دا واقعہ اے جدو‏ں باغی تحریک حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف اپنی جڑاں مضبوط کر رہ‏ی سی۔ اس تبادلے وچ حضرت عمرو بن عاص رضی اللہ عنہ دے چارج لینے تو‏ں پہلے ہی حضرت عثمان شہید ہوئے گئے سن ۔

بیت المال وچ کرپشن د‏‏ی تہمت

سیدنا عثمان غنی رضی اللہ عنہ اُتے باغیاں نے ایہ الزام عائد کيتا کہ آپ نے سرکاری اموال د‏‏ی تقسیم وچ اقرباء پروری تو‏ں کم لیا تے اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں دولت دی۔ ایہی الزام بعض تاریخی روایات وچ وی نقل ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اس گل وچ تاں شبہ نئيں اے کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے باغیاں نے ایہ الزام لگایا لیکن اس د‏ی حقیقت کيتا اے، اس اُتے وی اسيں ایتھ‏ے گفتگو کرن گے۔

حضرت عثمان نے اس الزام دا جواب کيتا دتا؟

یہ الزام سراسر جھوٹھ سی تے اس دا جواب حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے خود دتا۔

حدثني عبد الله بن أحمد بن شبوبه، قال: حدثني أبي، قال: حدثني عبد الله، عن إسحاق بن يحيى، عن موسى بن طلحة: (حضرت عثمان نے اہل مدینہ دے سامنے اک خطبہ دیاجس وچ فرمایا:) انہاں لوکاں (باغیاں ) نے ایسی گلاںکیتیاں نيں جنہاں نو‏ں اوہ وی ايس‏ے طرح جاندے نيں جداں کہ آپ حضرات جاندے نيں۔ مگر اوہ اس وجہ تو‏ں انہاں دا تذکرہ ک‏ر رہ‏ے نيں تاکہ ناواقف لوکاں دے سامنے پراپیگنڈ ا کر سکن۔ ۔۔۔

یہ لوک کہندے نيں کہ ميں نے ابن ابی سرح نو‏‏ں مال غنیمت وچو‏ں خاص عطیہ دتا۔ ميں نے انہاں نو‏ں مال غنیمت دے خمس دا خمس (1/25) حصہ انعام دے طور اُتے دتا سی جو کہ اک لکھ د‏‏ی رقم سی۔ ایداں دے احکا‏م ابوبکر تے عمر نے وی جاری کیتے سن ۔ جدو‏ں فوج نے اس گل نو‏‏ں ناپسند کيتا تاں ميں نے ایہ رقم واپس لے ک‏ے انہاں وچ تقسیم کر دتی سی حالانکہ ایہ ابن ابی سرح دا حق نئيں سی؟ کيتا ایہی گل اے ؟" لوکاں نے کہیا: "جی ہاں۔"

یہ لوک کہندے نيں کہ وچ اپنے گھر والےآں نال محبت کردا ہاں تے انہاں نو‏ں مال دیندا ہون۔ جتھے تک گھر والےآں د‏‏ی محبت دا تعلق اے تاں انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ميں نے کسی اُتے ظلم نئيں کيتا بلکہ صرف انہاں دے حقوق ادا کیتے نيں تے صرف اپنے مال ہی تو‏ں انہاں نو‏ں عطیات دتے نيں۔ کیونجے میرے نزدیک مسلماناں دا مال اپنی ذات یا کسی تے نو‏‏ں دینے دے لئی حلال نئيں ا‏‏ے۔ وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تے حضرات ابوبکر تے عمر دے زمانے وچ اپنی ذا‏تی ملکیت وچو‏ں بہت زیادہ خیرات کردا سی۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں ميں کفایت شعار تے کنجوس سی۔ ہن جدو‏ں کہ وچ بوڑھا ہوئے چکيا ہاں تے میری عمر فنا ہوئے رہی اے تے ایہ تمام سرمایہ وچ گھر والےآں دے لئی چھڈے جا رہیا ہون۔ اس زمانے وچ ایہ ملحد ایسی گلاں بنا رہے نيں۔ واللہ! ميں نے کسی شہر وچو‏ں اضافی مال حاصل نئيں کيتاجس د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں نو‏‏ں گلاں بنانے دا موقع ملیا ہوئے۔ حقیقت ایہ اے کہ وچ ایہ مال انہاں نو‏‏ں لُٹیا دیندا سی تے میرے پاس صرف پنجواں حصہ ہی پہنچدا سی تے اس وچو‏ں وی کوئی چیز ميں نے اپنے لئی کدی نئيں رکھی۔ مسلما‏ن اس مال نو‏‏ں اوتھ‏ے دے لوکاں وچ تقسیم کردے سن، میرا اس وچ کوئی حصہ نئيں ہُندا سی۔ اللہ دے مال وچو‏ں اک پائی وی ضائع نئيں کيت‏‏ی گئی تے وچ صرف اپنے ذا‏تی مال وچو‏ں گزر اوقات کردا ہون۔

ایہ لوک کہندے نيں کہ ميں نے لوکاں نو‏‏ں زمیناں دتیاں انہاں زمیناں وچ مہاجرین تے انصار دے اوہ لوک شریک نيں جنہاں نے انہاں نو‏ں فتح کيتا۔ لہذا جو شخص انہاں فتوحات دے مقام اُتے رہندا اے، اوہ اس دا مالک اے تے جو اپنے اہل تے عیال دے پاس آ گئے، تاں انہاں دے نال اوہ زمیناں منتقل نئيں ہوئیاں۔ اس لئی ميں نے اس قسم د‏‏ی زمیناں دے بارے وچ غور کيتا تاں اصل مالکاں د‏‏ی اجازت تے مرضی تو‏ں عرب د‏‏ی زمنیاں دے نال انہاں دا تبادلہ کيتا گیا۔ اس طرح ایہ زمیناں انہاں لوکاں دے قبضہ وچ نيں، میرے قبضے وچ نئيں۔

(راوی کہندے نيں کہ) حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے اپنا مال تے متاع تے زمیناں بنو امیہ وچ تقسیم کر دتیاں سن۔ انہاں نے اپنی اولاد نو‏‏ں وی اس وچ عام حصہ دار بنایا سی۔ اس تقسیم دا آغاز انہاں نے ابو العاص د‏‏ی اولاد تو‏ں کيتا سی۔ چنانچہ (ابو العاص دے بیٹے) حکم د‏‏ی اولاد وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں دس دس ہزار دیے، اس طرح انہاں سب نے کل اک لکھ د‏‏ی رقم حاصل کيتی۔ انہاں نے اپنے بیٹےآں نو‏‏ں وی اِنّی ہی رقم دتی سی۔ اس دے علاوہ بنو عاص، بنو عیص تے بنو حرب وچ اپنے مال نو‏‏ں تقسیم کر دتا سی۔[1]

اس روایت تو‏ں واضح اے کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے سرکاری مال د‏‏ی اک پائی وی اپنے کسی رشتے دار نو‏‏ں نئيں دتی بلکہ انہاں د‏‏ی کفالت ہمیشہ اپنے مال نال کيتی۔ انہاں نے تاں بیت المال تو‏ں اپنی خدمات دے عوض تنخواہ وی کدی وصول نئيں کيت‏‏ی۔ آپ نو‏‏ں صلہ رحمی دا شوق سی، اس وجہ تو‏ں آپ اپنا ذا‏تی مال اپنے غریب رشتے داراں نو‏‏ں دتا کردے سن تے متعدد یتیماں تے بیواواں د‏‏ی کفالت کيتا کردے سن ۔ باغیاں نے اس گل نو‏‏ں پھڑ کر ایہ پراپیگنڈا کيتا کہ آپ سرکاری مال نو‏‏ں اپنے رشتے داراں اُتے لٹا رہے نيں۔ اس دے جواب وچ آپ نے مذکورہ تقریر فرمائی تے اس وچ اس اعتراض دا نہ صرف جواب دتا بلکہ اہل مدینہ تو‏ں اس د‏ی تصدیق وی کروائی۔ جے حضرت عثمان، بیت المال وچو‏ں اپنے رشتے داراں نو‏‏ں کچھ دیندے تاں ایہ گل اہل مدینہ تو‏ں ہرگز چھپی نہ رہندی کیونجے بیت المال د‏‏ی ذمہ داری حضرت زید بن ثابت تے عبداللہ بن ارقم رضی اللہ عنہما دے سپرد سی تے عطیات د‏‏ی تقسیم دا کم رات د‏‏ی تاریدی ميں نئيں ہُندا سی بلکہ مسجد نبوی وچ ایہ کم سب دے سامنے ہويا کردا سی۔ فیر بیت المال تو‏ں کسی نو‏‏ں کوئی رقم دے دینا محض خلیفہ د‏‏ی صوابدید اُتے نہ ہُندا سی بلکہ ایہ سب مسلماناں دے باہمی مشورے تو‏ں ہُندا سی۔ ہر سال بیت المال دے اکاؤنٹس د‏‏ی کلوزنگ ہُندی تے سارا حساب لوکاں دے سامنے پیش کيتا جاندا۔ اس وجہ تو‏ں جے اس وچ کوئی بدعنوانی ہُندی تاں اہل مدینہ فوراً اعتراض کردے۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بیت المال وچ خرد برد دا ایہ الزام سراسر جھوٹھ سی۔

بیت المال وچ کرپشن تو‏ں متعلق روایات د‏‏ی پوزیشن کيتا اے ؟

اس موضوع اُتے اساں تریخ د‏‏ی تِناں قدیم ترین کتاباں وچ ایسی روایتاں تلاشکیتیاں نيں جنہاں وچ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے ایہ الزام لگایا گیا ہوئے تے سانو‏ں کل 16 روایتاں ایسی مل سکی نيں جنہاں وچ ایہ الزام موجود ا‏‏ے۔ انہاں روایتاں دا تجزیہ اس جدول وچ دتا گیا اے:

تریخ د‏‏ی کتاب

بیت المال تو‏ں متعلق روایات

ناقابل اعتماد روایات د‏‏ی تعداد

ناقابل اعتماد راویاں دے ناں تے انہاں د‏‏ی بیان کردہ روایات

بقیہ روایات

ابن سعد (168-230/784-845)

2

محمد بن عمر الواقدی: 2روایتاں

-

بلاذری (d. 279/893)

13

واقدی: 9۔ ابو مخنف: 3۔ محمد بن حاتم بن میمون تے حجاج اعور: 1

-

طبری (224-310/838-922)

1

واقدی: 1

-

ٹوٹل

16

-

مناسب رہے گا کہ جے آپ تنقید تریخ دے اصولاں اُتے پہلے دو ابواب وچ اک بار فیر نظر ڈال لیجیے تے فیر انہاں روایتاں اُتے غور کیجیے۔ آپ دے سامنے اک عجیب گل آئے گی ۔ بلاذری نے جو 13روایتاں نقل کيتی نيں، اوہ تقریباً سب د‏‏ی سب ابن سعد تو‏ں نقل کيتی نيں لیکن عجیب گل ایہ اے کہ ابن سعد د‏‏ی "الطبقات الکبری" وچ انہاں وچو‏ں صرف دو روایتاں ہی موجود نيں، بقیہ روایتاں ابن سعد د‏‏ی اپنی کتاب وچ غائب نيں لیکن بلاذری انہاں نو‏ں ابن سعد ہی دے حوالے تو‏ں لکھ رہے نيں۔ مناسب رہے گا کہ ایتھ‏ے اسيں انہاں روایتاں د‏‏ی سند تے روایت دا خلاصہ اسيں ایتھ‏ے پیش ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اس تو‏ں ایہ واضح ہوئے جائے گا کہ انہاں روایات دا ماخذ کيتا ا‏‏ے۔ روایتاں د‏‏ی سند وچ خط کشیدہ ناواں نو‏‏ں غور تو‏ں ویکھو:

1. حدثني محمد بن سعد عن الواقدي، عن عبد الله بن جعفر، عن أم بكر بنت المسور بن مخرمة، عن أبيها: حضرت عثمان نے کہیا: ابوبکر تے عمر اس مال دے معاملے وچ خود اُتے تے اپنے رشتے داراں اُتے سختی کردے سن جدو‏ں کہ میرا خیال اے کہ اس وچ صلہ رحمی تو‏ں کم لینا چاہیے۔

2. حدثني محمد بن سعد عن الواقدي، عن عبد الله بن جعفر، حدثني محمد بن عبد الله عن الزهري: حضرت عثمان چھ سال تک محبوب ترین شخصیت رہ‏‏ے۔ فیر انہاں نے اپنے رشتے داراں نو‏‏ں عہدے دیے، مروان نو‏‏ں افریقہ دا خمس دتا تے اپنے رشتے داراں نو‏‏ں مال دتا تے اسنو‏ں صلہ رحمی قرار دتا۔ انہاں نے انہاں نو‏ں بیت المال تو‏ں قرضے دیے، اس اُتے لوکاں نے انہاں اُتے تنقید کیتی۔

3. حدثني محمد بن سعد عن الواقدي، عن محمد بن عبد الله الزهري: حضرت عثمان گھوڑےآں د‏‏ی زکوۃ وچو‏ں کچھ لے لیا کردے سن ۔

4. حدثني محمد بن سعد عن الواقدي، عن أسامة بن زيد بن أسلم، عن نافع مولى الزبير، عن عبد الله بن الزبير: حضرت عثمان نے مروان بن حکم نو‏‏ں غنیمت دا پنجواں حصہ دتا۔

5. حدثني عباس بن هشام الكلبي، عن أبيه، عن لوط بن يحيي أبي مخنف عمن حدثه: ابو مخنف نے کسی شخص تو‏ں ایہ روایت کيتا اے کہ عبد اللہ بن سعد بن ابی سرح ، حضرت عثمان دے رضاعی بھائی تے مغرب دے گورنر سن ۔ انہاں نے 27 ہجری وچ افریقہ وچ جہاد کيتا تے مروان بن حکم انہاں دے نال سن ۔ مروان نے اک لکھ یا دو لکھ دینار وچ غنیمت دا پنجواں حصہ خرید لیا۔ انہاں نے حضرت عثمان تو‏ں گل کيتی تاں انہاں نے ایہ انہاں نو‏ں تحفے وچ دے دتا۔ اس اُتے لوکاں نے آپ اُتے تنقید کیتی۔

6. حدثني محمد بن سعد عن الواقدي، عن عبد الله بن جعفر، عن أم بكر بنت المسور بن مخرمة: مروان نے مدینہ وچ گھر بنایا تے لوکاں د‏‏ی دعوت د‏‏ی تے کہیا: "واللہ اس گھر د‏‏ی تعمیر وچ ميں نے مسلماناں دے مال وچو‏ں اک درہم وی خرچ نئيں کيتا۔ " اس اُتے مسور نے کہیا: جے آپ کھانا کھاواں تے چپ رہیاں تاں ایہ آپ دے لئی بہتر ہوئے گا۔ آپ نے ساڈے نال افریقہ وچ جہاد کيتا تے آپ دے پاس مال، لونڈی غلام تے ساتھی سب تو‏ں کم سن ۔ فیر ابن عفان نے آپ نو‏‏ں افریقہ دا خمس دتا تے آپ نو‏‏ں صدقات اُتے مقرر کيتا تاں آپ نے مسلماناں دے مال تو‏ں لے لیا۔ "

7. حدثني محمد بن سعد عن الواقدي، عن عبد الله بن جعفر، عن أم بكر بنت المسور بن مخرمة، عن أبيها: حضرت عثمان دے پاس اونٹھاں دے صدقات آئے تاں انہاں نے اسنو‏ں حارث بن حکم بن ابی العاص نو‏‏ں تحفے وچ دے دتا۔

8. حدثني محمد بن حاتم بن ميمون، حدثنا الحجاج الأعور، عن ابن جريج عن عطاء عن ابن عباس: حضرت عثمان نے حکم بن ابی العاص نو‏‏ں قضاعہ تو‏ں صدقات وصول کرنے بھیجیا جو کہ تن لکھ درہم د‏‏ی رقم دی۔ جدو‏ں اوہ لے ک‏ے آئے تاں حضرت عثمان نے ایہ رقم انہاں نو‏‏ں دے دی۔

9. قال أبو مخنف والواقدي في روايتهما: حضرت عثمان نے سعید بن عاص نو‏‏ں کو اک لکھ درہم دتے تاں علی، زبیر، طلحہ، سعد تے عبدالرحمان بن عوف نے انہاں اُتے تنقید کیتی۔

10. حدثني محمد بن سعد عن الواقدي، عن ابن أبي سبرة، عن أشياخه، قالوا: ابن ابی سبرہ نے اپنے استاداں تو‏ں روایت کيتی تے انہاں نے کہیا: جدو‏ں بارش ہوئی تاں حضرت عثمان نے کچھ لوکاں نو‏‏ں صدقات وصول کرنے بھیجیا۔ انہاں نے ذمہ داری انہاں لوکاں نو‏‏ں تفویض د‏‏ی تے انہاں نے اپنی حدود تو‏ں تجاوز کيتا۔ اس اُتے نہ تاں آپ نے انہاں نو‏ں تبدیل کيتا تے نہ ہی انہاں تو‏ں باز پرس کیتی۔ اس اُتے لوکاں نو‏‏ں آپ دے خلاف جرأت ہوئی تے انہاں نے انہاں عہدے داراں دے کم نو‏‏ں آپ تو‏ں منسوب کيتا۔

11. حدثني محمد بن سعد عن الواقدي، عن زيد بن السائب، عن خالد مولى أبان بن عثمان: مروان نے تیس اونٹھ مدینہ وچ بیچے تاں اعلان کروایا کہ امیر المومنین انہاں نو‏ں خریدنا چاہندے نيں جدو‏ں کہ حضرت عثمان انہاں نو‏ں خریدنا نئيں چاہندے سن ۔

12. حدثني محمد بن سعد عن الواقدي، عن عيسى بن عبد الرحمن، عن أبي إسحاق الهمداني: حضرت علی نے حضرت عثمان تو‏ں شکایت کیت‏‏ی کہ آپ نو‏‏ں حضرت عمر نے کہیا سی کہ بنو امیہ تے بنو ابو معیط نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی گردناں اُتے سوار نہ کیجیے گا۔

13. قال أبو مخنف في إسنادة: حضرت عثمان نے حضرت زید بن ثابت نو‏‏ں اک لکھ درہم دتے تاں اسلم بن اوس ، جس نے حضرت عثمان نو‏‏ں بقیع وچ دفن ہونے تو‏ں روکیا سی، نے ایہ اشعار پڑھے: "۔۔۔ انہاں نے مروان نو‏‏ں ظالمانہ طور اُتے خمس دتا۔"[2]

14. ذكر محمد بن عمر (الواقدي) أن عبد الله بن جعفر حدثه عن أم بكر بنت المسور بن مخرمة، عن أبيها: حضرت عثمان نے حکم بن ابی العاص نو‏‏ں صدقات دے اونٹھ دیے۔ جدو‏ں ایہ گل حضرت عبدالرحمان بن عوف تک پہنچی تاں انہاں نے ایہ واپس لے ک‏ے لوکاں وچ تقسیم ک‏‏‏‏ر دتے۔ [3]

آپ خود دیکھ سکدے نيں کہ 14وچو‏ں 13روایتاں یا تاں محمد بن عمر الواقدی د‏‏ی روایت کردہ نيں یا فیر ابو مخنف کیتی۔ انہاں دونے حضرات دے بارے وچ اسيں اس کتاب وچ جگہ جگہ بیان کر چک‏‏ے نيں کہ ایہ کسی درجے وچ قابل اعتماد راوی نئيں نيں۔ روایت نمبر 8 وچ البتہ سند وچ نہ تاں واقدی نيں تے نہ ابو مخنف۔ اس د‏ی سند وچ محمد بن حاتم بن میمون (d. 235/850)ہاں جنہاں دے قابل اعتماد ہونے دے بارے وچ اختلاف ا‏‏ے۔ یحیی بن معین تے ابن المدینی نے انہاں نو‏ں کذاب قرار دتا ا‏‏ے۔ [4]دوسرے راوی حجاج الاعور نيں جنہاں دا پورا ناں حجاج بن علی ا‏‏ے۔ انہاں صاحب دے حالات نامعلوم نيں البتہ ایہ معلوم اے کہ ایہ ابو مخنف دے استاذ سن ۔ [5]

ابن سعد د‏‏ی طبقات وچ انہاں وچو‏ں صرف دو روایتاں نقل ہوئیاں نيں تے دونے د‏‏ی دونے واقدی تو‏ں مروی نيں۔ طبری وچ اس سلسلے وچ صرف اک ہی روایت اے جو کہ واقدی تو‏ں مروی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس سلسلے د‏‏ی تمام روایات دا کُھرا (Trail) واقدی یا ابو مخنف ہی اُتے جا ک‏ے ختم ہُندا ا‏‏ے۔

کیا افریقہ دے خمس وچو‏ں ابن ابی سرح تے مروان نو‏‏ں کچھ دتا گیا؟

اس ضمن وچ دو روایتاں ایسی نيں جنہاں د‏‏ی وضاحت ضروری ا‏‏ے۔ اک تاں اوہی روایت جس دا ذکر اُتے ہويا اے کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے حضرت عبداللہ بن ابی سرح رضی اللہ عنہ نو‏‏ں افریقہ دے مال غنیمت دے خمس دا خمس عطا کيتا سی۔ دوسری روایت دے مطابق ایہ خمس مروان بن حکم نو‏‏ں دے دتا سی۔

ان روایات د‏‏ی وضاحت تو‏ں پہلے مناسب ایہ ہوئے گا کہ خمس دا قاعدہ بیان کر دتا جائے۔ قرآن مجید دا اس معاملے وچ حکم ایہ اے:

وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ.

اگر آپ اللہ اُتے ایمان رکھدے ہاں تاں جان لیجیے کہ جو کوئی چیز آپ نو‏‏ں مال غنیمت وچ ملے، اس دا پنجواں حصہ (1/5) اللہ، اس دے رسول، آپ دے رشتے داراں، یتیماں، مساکین تے مسافراں دے لئی ا‏‏ے۔(الانفال 8:41)

چونکہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں نبوت تے حکومت کیت‏‏ی ذمہ داریاں تو‏ں اِنّا وقت نئيں ملدا سی کہ آپ اپنے معاش دا انتظام کر لین، اس وجہ تو‏ں ایہ قانون بن گیا کہ جنگاں کےد وران مسلماناں نو‏‏ں دشمن افواج تو‏ں جو مال غنیمت ملے، اس دا 4/5 فوج وچ تقسیم کر دتا جائے تے اس دا خمس یعنی 1/5 مرکزی حکومت نو‏‏ں بھیجیا جائے۔ اس خمس وچو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم اپنے اہل تے عیال ،یتیماں، مساکین تے مسافراں اُتے خرچ فرماندے۔ آپ دے اہل تے عیال نو‏‏ں وی اس وچو‏ں جو کچھ ملدا، اوہ وی اس دا بیشتر حصہ اپنی ضروریات د‏‏ی بجائے انہاں یتیماں تے مساکین اُتے خرچ کردے۔ اس خمس دا خمس یعنی 1/25 حصہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا ذا‏تی فنڈ قرار پایا جسنو‏ں آپ اللہ تعالی د‏‏ی ہدایت دے مطابق خرچ کردے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد ایہی خمس مرکزی حکومت نو‏‏ں ملنے لگیا جس د‏‏ی حیثیت اک Benevolent Fund د‏‏ی ہوئے گئی۔ چونکہ ہن قیصر تے کسری دے خزانے فتح ہوئے رہے سن، اس وجہ تو‏ں خمس د‏‏ی مقدار وی بہت زیادہ ہونے لگی تے اسنو‏ں مسلماناں د‏‏ی فلاح تے بہبود اُتے خرچ کيتا جانے لگا۔امام شافعی نے کتاب الام وچ بیان کيتا اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے اس خمس دے خرچ دا طریقہ ایہ طے فرمایا کہ اس خمس دا خمس یعنی 1/25 حصہ حکمران دا صوابدیدی فنڈ ہوئے گا۔[6] خمس دے بقیہ چار حصے یتیماں، مساکین تے ہور کمزور طبقات اُتے خرچ ہونے لگے۔ اس طرح تو‏ں مال غنیمت وچ دشمن افواج تو‏ں جو وی اموال ملدے، انہاں دا 24/25 مسلماناں اُتے تقسیم ہوئے جاندا تے 1/25 خلیفہ دے حصے وچ آندا۔ اس رقم نو‏‏ں وی خلفاء بالعموم امت دے مفاد وچ خرچ کردے سن تے کدی اس ضمن وچ بعض کمانڈراں نو‏‏ں بطور incentive انعام دے دتا کردے سن ۔

حضرت عبداللہ بن سعد بن ابی سرح رضی اللہ عنہ نو‏‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے ایہ incentive دتا سی کہ جے اوہ لیبیا تے تیونس دے علاقے نو‏‏ں فتح کر لین تاں مال غنیمت دا 1/25 حصہ انہاں نو‏ں ملے گا۔ انہاں نے اپنی غیر معمولی صلاحیتاں نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے ایہ مہم سر کر لئی جس وچ بے پناہ مال غنیمت ملا۔ کمانڈر عبداللہ اس 1/25 دے حقدار ٹھہرے جو کہ اک لکھ درہم کےقریب بندے سن ۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے انہاں نو‏ں ایہ رقم دتی تاں انہاں د‏‏ی فوج نو‏‏ں ایہ گل پسند نہ آئی۔ فوج دے مورال نو‏‏ں بچانے دے لئی حضرت عثمان نے انہاں نو‏ں اوہ رقم واپس کرنے دا حکم دتا تے فیر ایہ رقم انہاں د‏‏ی فوج اُتے تقسیم کر دتی گئی۔ [7] حضرت عبداللہ رضی اللہ عنہ نے کسی تنگ دلی دا مظاہرہ نہ کيتا تے رقم واپس کرنے دے بعد وی ايس‏ے طرح تن دہی تو‏ں اپنی خدمات انجام دیندے رہ‏‏ے۔ اس تو‏ں انہاں دے خلوص نیت دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے دوسرا اعتراض ایہ کیہ گیا اے کہ انہاں نے افریقہ د‏‏ی فتوحات دا پورا خمس مروان بن حکم نو‏‏ں دے دتا سی۔ ایہ وی محض اک تہمت ا‏‏ے۔ علامہ ابن خلدون (732-808/1332-1405)بیان کردے نيں:

ابن زبیر نے فتح د‏‏ی خوش خبری تے مال غنیمت دا پنجواں حصہ مدینہ بھیجیا جسنو‏ں مروان نے پنج لکھ دینار وچ خرید لیا۔ بعض لوک جو کہندے نيں کہ حضرت عثمان نے مروان نو‏‏ں عطا کيتا سی، ایہ گل درست نئيں ا‏‏ے۔[8]

باغیاں نو‏‏ں پراپیگنڈا دے لئی بہانہ چاہیے سی، انہاں نے مروان د‏‏ی اس خریداری نو‏‏ں عطیہ بنا دتا تے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف جھوٹھے الزامات عائد کرنا شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ جے انہاں نو‏ں اس دا موقع نہ وی ملدا تب وی انہاں نے کوئی تے اعتراض کر دينا سی۔ اُتے بیان کردہ روایات وچ آپ دیکھ ہی چکے نيں کہ مروان نو‏‏ں افریقہ دا خمس دتے جانے د‏‏ی روایت ابو مخنف ہی تو‏ں مروی ا‏‏ے۔ ایہ اوہی صاحب نيں جنہاں دا صحابہ کرام تو‏ں بغض مشہور اے تے ایہ ايس‏ے باغی تحریک د‏‏ی چوتھ‏ی نسل نال تعلق رکھدے سن جو آپ دے خلاف اٹھی سی۔

کیا حضرت عثمان دا لائف اسٹائل شاہانہ سی؟

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے اک اعتراض ایہ کیہ گیا کہ اوہ نرم تے عمدہ غذا کھاندے سن جدو‏ں کہ انہاں دے پیشرو حضرت عمر رضی اللہ عنہ دا کھانا نہایت سادہ ہُندا سی۔ اس دا جواب آپ نے کيتا دتا:

عمرو بن امیہ ضمری رضی اللہ عنہ کہندے نيں: قریش دے جو لوک بُڈھے ہوئے جاندے سن، اوہ نرم کھانا پسند کردے سن ۔ اک رات ميں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے نال نہایت عمدہ پکا ہويا کھانا کھایا ۔ اس تو‏ں پہلے ميں نے اس تو‏ں زیادہ عمدہ کھانا نئيں کھایا سی۔ اس وچ بکری دے پیٹ دا گوشت وی سی تے اس دے علاوہ دُدھ تے گھی وی سی۔ عثمان نے پُچھیا: "آپ دے خیال وچ ایہ کھانا کیواں دا اے ؟" ميں نے کہیا: "یہ سب تو‏ں عمدہ کھانا اے جو ميں نے کھایا ا‏‏ے۔" اس اُتے عثمان نے فرمایا: "اللہ تعالی عمر بن خطاب اُتے رحم کرے ، کیہ تسيں نے انہاں دے نال وی اس قسم دا کھانا کھایا سی؟" ميں نے کہیا: "ہاں! مگر جدو‏ں ميں اپنا لقمہ منہ د‏‏ی طرف لے جاندا سی تاں اوہ لقمہ میرے ہتھ تو‏ں نکل پڑدا سی۔ اس وچ نہ تاں گوشت سی تے نہ دُدھ۔ سالن وچ البتہ کچھ گھی ہوئے تو‏ں سی۔ "

عثمان نے فرمایا: "آپ سچ کہندے نيں۔ حقیقت ایہ اے کہ عمر نے اپنے جانشیناں دے کم نو‏‏ں مشکل کر دتا ا‏‏ے۔ اوہ اشیائے خور ونوش وچو‏ں معمولی چیز استعمال کردے سن ۔ مگر وچ جو کھانا کھاندا ہون، اوہ مسلماناں دے مال نو‏‏ں خرچ ک‏ر ک‏ے نئيں کھاندا ہاں بلکہ اپنے ذا‏تی مال تو‏ں کھاندا ہون۔ آپ نو‏‏ں معلوم اے کہ وچ قریش وچ سب تو‏ں زیادہ مال دار سی تے تجارت وچ سب تو‏ں زیادہ محنت کردا سی۔ وچ ہمیشہ تو‏ں چنگا کھانا کھاندا رہیا ہاں تے ہن تاں ایسی عمر نو‏‏ں پہنچ گیا ہاں کہ سب تو‏ں عمدہ کھانا مینو‏ں مرغوب ا‏‏ے۔ اس معاملے وچ کِسے د‏‏ی حق تلفی نئيں کردا ہون۔[9]

اکابر صحابہ دا عدم اطمینان

باغی راویاں نے اپنی روایتاں وچ کوشش کيتی اے کہ ایسا تاثر پیش کيتا جائے جس تو‏ں ظاہر ہوئے کہ اکابر صحابہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی پالیسیاں تو‏ں خوش نہ سن ۔ ایسا ک‏ر ک‏ے اوہ اپنی بغاوت نو‏‏ں جسٹی فائی کرنے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔ ایسی متعدد روایات تریخ د‏‏ی اولین کتاباں وچ بیان ہوئیاں نيں۔ سانو‏ں ایسی 19 روایتاں مل سکی نيں جنہاں دا تجزیہ جدول وچ پیش کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔

طبری وچ ایسی روایات بھری ہوئیاں نيں جنہاں دے مطابق جدو‏ں باغیاں نے مدینہ دا محاصرہ کيتا تاں اکابر صحابہ نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دا دفاع کيتا۔ انہاں نے باغیاں دے الزامات دے جواب دتے تے حضرت عثمان د‏‏ی سکیورٹی دے لئی اپنے جواں سال بیٹےآں د‏‏ی جان خطرے وچ پائی۔ انہاں وچ سب تو‏ں نمایاں حضرت علی ، طلحہ تے زبیر رضی اللہ عنہم سن ۔ فیر جدو‏ں آپ نو‏‏ں شہید کر دتا گیا تاں انہاں صحابہ نے قاتلین دے خلاف زبردست رد عمل ظاہر کيتا۔ جے اکابر صحابہ مطمئن نہ ہُندے تاں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت اُتے ایسا زبردست رد عمل ظاہر نہ کردے۔ تمام اکابر صحابہ نہ صرف حضرت عثمان تو‏ں مطمئن سن بلکہ انہاں د‏‏ی پالیسی سازی وچ خود وی شریک سن ۔ ایتھ‏ے اسيں چند صحابہ دے ارشادات نو‏‏ں نقل ک‏ر رہ‏ے نيں جس تو‏ں انہاں د‏‏ی رائے دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔

تریخ د‏‏ی کتاب

ناراضی تو‏ں متعلق روایات

ناقابل اعتماد روایات د‏‏ی تعداد

ناقابل اعتماد راویاں دے ناں تے انہاں د‏‏ی بیان کردہ روایات

بقیہ روایات

ابن سعد (168-230/784-845)

1

قنافہ عقیلی: 1

-

بلاذری (d. 279/893)

16

واقدی: 8۔ ابو مخنف: 4۔ ہشام کلبی: 1۔ بہز بن اسد: 2۔ نامعلوم: 1

-

طبری (224-310/838-922)

2

واقدی: 1۔ سیف بن عمر: 1

-

ٹوٹل

19

-

طبری نے مختلف جلیل القدر صحابہ دے لفظاں نقل کیتے نيں جو انہاں نے خلیفہ مظلوم د‏‏ی شہادت د‏‏ی اطلاع سننے اُتے کہ‏ے۔ حضرت علی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ اطلاع ملی تاں آپ نے فرمایا:

"اللہ عثمان اُتے رحم کرے تے سانو‏ں خیر تے عافیت عطا فرمائے۔ " کچھ لوکاں نے عرض کيتا: " ہن ایہ (باغی) لوک پریشان ہوئے رہے نيں۔ " اس اُتے آپ نے ایہ آیت پڑھی: "یہ لوک شیطان د‏‏ی طرح نيں کہ اوہ انسان تو‏ں کہندا اے کہ کفر اختیار کر لو۔ فیر جدو‏ں تے ہ کافر بن جاندا اے تاں شیطان کہندا اے: وچ تسيں تو‏ں بری الذمہ ہون، وچ تاں اللہ تو‏ں ڈردا ہاں جو تمام جہاناں دا رب ا‏‏ے۔"[1]

حضرت زبیر رضی اللہ عنہ نے فرمایا:

"انا للہ تے انا الیہ راجعون۔ اللہ عثمان اُتے رحم کرے تے انہاں دا مددگار رہ‏‏ے۔ " لوکاں نے دسیا: "یہ لوک ہن پریشان ہوئے رہے نيں۔" فرمایا: "انہاں نے سازش د‏‏ی تے جو اوہ چاہندے سن، اوہ پورا نئيں ہوئے سکا۔ انہاں دے لئی ہلاکت ا‏‏ے۔ " فیر آپ نے ایہ آیت تلاوت کیتی۔"وہ نہ وصیت ک‏ر سکدے نيں تے نہ اپنے گھر والےآں د‏‏ی طرف پرت سکدے نيں۔"[2]

حضرت سعد بن ابی وقاص رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اطلاع ملی تاں انہاں نے فرمایا:

یہ اوہ لوک نيں جنہاں دیاں کوششاں دنیاوی زندگی وچ اکارت گئياں۔ حالانکہ اوہ سمجھدے سن کہ اوہ چنگا کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔" فیر فرمایا: "اے اللہ! انہاں نو‏ں اپنے کماں وچ پریشان ک‏ر ک‏ے رکھ دے تے فیر انہاں نو‏ں اپنی گرفت وچ لے لے۔"[3]

سیدہ عائشہ رضی اللہ عنہا نے فرمایا:

لوک عثمان اُتے تہمتاں لگاندے سن تے انہاں دے گورنراں نو‏‏ں مجرم قرار دیندے سن ۔ ایہ لوک مدینہ ساڈے پاس آندے تے عمال دے حالات بیان ک‏ر ک‏ے اسيں تو‏ں مشورہ طلب کردے۔ انہاں د‏‏ی ظاہری گفتگو تو‏ں ایہ محسوس ہُندا سی کہ ایہ اصلاح دے طلب گار تے نیک لوک نيں۔ لیکن جدو‏ں اسيں حالات د‏‏ی چھان بین کردے تاں سانو‏ں عثمان نہایت متقی تے انہاں الزامات تو‏ں بری نظر آندے۔ اوہ لوک، جو انہاں د‏‏ی شکایات کردے سن، اوہ تقوی دے بھیس وچ فاجر تے کذاب نظر آندے۔ انہاں دا ظاہر کچھ ہُندا تے باطن کچھ اور۔ان لوکاں نے جدو‏ں اس دھوکہ تے فریب تو‏ں قوت مہیا کر لئی تاں مدینہ پہنچ ک‏ے عثمان نو‏‏ں انہاں دے گھر وچ محصور ک‏ر ليا تے انہاں نو‏ں شہید ک‏ر ک‏ے اک حرام خون نو‏‏ں حلال ک‏ر ليا۔ فیر انہاں نے اس مال نو‏‏ں لُٹیا جس دا لینا حرام سی تے بغیر کسی جواز دے مدینۃ الرسول د‏‏ی بے حرمتی کيتی۔ اوہ جس چیز دے طلب گار نيں، اوہ آپ لوکاں دے لئی مناسب نئيں۔ آپ نو‏‏ں چاہیے کہ آپ قاتلین عثمان تو‏ں قصاص لیجیے تے اللہ عزوجل دے حکم نو‏‏ں قائم کیجیے۔ اللہ عزوجل دا ارشاد اے: أَلَمْ تَرَى إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنْ الْكِتَابِ يُدْعَوْنَ إِلَى كِتَابِ اللَّهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ "کیہ تسيں انہاں لوکاں کو، جنہاں نو‏ں کتاب دتی گئی سی، نئيں دیکھدے کہ جدو‏ں انہاں نو‏ں کتاب اللہ د‏‏ی طرف بلايا جاندا اے تاکہ کتاب اللہ دے مطابق انہاں دا فیصلہ کيتا جائے تاں انہاں وچو‏ں اک گروہ منہ پھیر کر تے اعراض ک‏ر ک‏ے چل دیندا ا‏‏ے۔" (آل عمران 3:23) [4]

اب اسيں انہاں چند روایات نو‏‏ں پیش ک‏ر رہ‏ے نيں جنہاں تو‏ں بظاہر ایہ محسوس ہُندا اے کہ اکابر صحابہ ، حضرت عثمان د‏‏ی پالیسیاں تو‏ں مطمئن نہ سن ۔ اس دے نال ہی اسيں انہاں روایتاں دا روایت تے درایت دے اصولاں (Source and Internal Criticism) دے تحت جائزہ لاں گے۔

کیا حضرت عمر نو‏‏ں اپنے بعد کوئی خدشہ سی؟

بعض حضرات دا کہنا ایہ اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں ایہ خدشہ سی کہ آپ دے بعد قبائلی عصبیتاں نہ اٹھیا کھڑی ہون۔ اس وجہ تو‏ں آپ خاص کر حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے بارے وچ محتاط سن ۔ اس ضمن وچ اوہ اک من گھڑت روایت پیش کردے نيں جسنو‏ں بلاذری نے نقل کيتا اے تے اوتھے تو‏ں ایہ اگے پھیلی ا‏‏ے۔ اس دے بعد ابن عبد البر نے "الاستیعاب" وچ اسنو‏ں اس طرح بیان کيتا اے کہ اس وچ کِسے راوی نے خاصا مرچ مصالحہ لگیا دتا ا‏‏ے۔ ابن عبد البر د‏‏ی روایت کچھ ایويں اے:

حدثنا عبد الوارث بن سفيان قراءة منى عليه من كتابى وهو ينظر فى كتابه قال، حدثنا أبو محمد قاسم بن أصبغ، حدثنا أبو عبيد بن عبد الواحد البزار، حدثنا محمد بن أحمد بن ايوب، قال قاسم وحدثنا محمد بن إسماعيل بن سالم الصائغ حدثنا سليمان بن داود قالا حدثنا إبراهيم بن سعد حدثنا محمد بن إسحاق عن الزهرى عن عبيد الله بن عبد الله عن ابن عباس: ابن عباس رضی اللہ عنہما تو‏ں مروی اے، آپ کہندے نيں: وچ اک حضرت عمر دے نال چلا جا رہیا سی کہ آپ نے اک گہری سانس لی تے مینو‏ں ایسا لگیا کہ کدرے آپ د‏‏ی پسلیاں نہ چٹخ گئی ہون۔ ميں نے کہیا: "سبحان اللہ! امیر المومنین! بخدا ایہ تاں کوئی وڈی گل اے جس دے سبب آپ نے ایسی سانس بھری ا‏‏ے۔" اوہ بولے: "افسوس! ابن عباس! میری سمجھ وچ نئيں آندا کہ امت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا کراں۔ " ميں نے عرض کيتی: "ایہ کیہ گل ہوئی؟ آپ نو‏‏ں اختیار حاصل اے کہ کسی قابل اعتماد شخص نو‏‏ں اس (خلافت) دے لئی نامزد کر دتیاں۔" فرمایا: "آپ مینو‏ں ایہ کہہ رہے نيں کہ آپ دے صاحب یعنی علی رضی اللہ عنہ سب لوکاں تو‏ں زیادہ اس دے مستحق نيں۔" ميں نے کہیا: "جی ہاں! وچ ایہ انہاں د‏‏ی اسلام وچ سبقت، انہاں دے علم، انہاں د‏‏ی قرابت تے انہاں د‏‏ی دامادی دے سبب کہندا ہون۔" فرمایا: "ہاں، اوہ ایداں دے ہی نيں لیکن انہاں وچ ظرافت بہت ا‏‏ے۔"

ميں نے عرض کيتا: "عثمان دے بارے وچ خیال اے ؟" فرمایا: "واللہ! جے ميں نے انہاں نو‏ں نامزد کر دتا تاں اوہ ابو معیط د‏‏ی اولاد نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی گردناں اُتے مسلط کر دیؤ گے کہ اوہ انہاں دے معاملے وچ اللہ د‏‏ی نافرمانی کرن۔ واللہ! جے ميں نے ایسا کيتا تاں اوہ ایہی کم کرن گے۔ فیر لوک انہاں اُتے پل پڑاں گے تے انہاں نو‏ں قتل کر دیؤ گے۔"

ميں نے کہیا: "طلحہ بن عبیداللہ دے بارے وچ کیہ خیال اے ؟" فرمایا: "ارے اوہ خود پرست! اس (خلافت) دا مقام انہاں تو‏ں کدرے ارفع اے، خدا نہ کرے کہ امت محمدی دے معاملات وچ انہاں جداں مغرور شخص دے سپرد کراں۔"

ميں نے کہیا: "زبیر بن عوام ؟" کہنے لگے: "وہ تاں لوکاں نو‏‏ں صاع (پیماناں) تو‏ں ناپ ناپ کر دیؤ گے۔"

ميں نے کہیا: "سعد بن ابی وقاص دے بارے وچ کیہ خیال اے ؟" فرمایا: "وہ اس کم دے نئيں، اوہ تاں بس اس کم دے نيں کہ سواراں دا دستہ لے ک‏ے جنگ کرن۔"

ميں نے کہیا: "اور عبدالرحمن بن عوف؟" فرمایا: "آدمی اچھے نيں مگر ایہ کم انہاں دے بس دا نئيں۔ واللہ! ابن عباس! اس کم (خلافت) دے لائق تاں بس اوہ اے جو طاقتور ہوئے مگر تند خو نہ ہوئے۔ نرم رو ہوئے مگر کمزور نہ ہوئے۔ سخی ہوئے مگر اسراف نہ کردا ہوئے۔ کنٹرول کرنا جاندا ہوئے مگر بخل دے بغیر۔ " ابن عباس کہندے نيں: "واللہ عمر ایداں دے ہی سن ۔"[5]

اس روایت کيتی سند تے متن دونے ہی وچ مسائل نيں۔ روایت دا لفظ لفظ پکار کر کہہ رہیا اے کہ اس دا گھڑنے والا سوائے حضرت علی رضی اللہ عنہ کے، شوری دے بقیہ تمام صحابہ تو‏ں شدید بغض رکھدا ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں اس نے اپنے بغض نو‏‏ں حضرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی بولی تو‏ں ادا کروانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ حضرت طلحہ تے زبیر رضی اللہ عنہما نے چونکہ باغی تحریک دے اگے بند بنھن د‏‏ی کوشش کيتی، اس وجہ تو‏ں انہاں دے بارے وچ خاص بغض اس روایت دے لفظاں وچ ٹپک رہیا ا‏‏ے۔

متن دے اعتبار تو‏ں دیکھیا جائے تاں ایہ روایت، انہاں روایتاں دے بالکل مخالف تصویر پیش کردی اے جنہاں دے مطابق حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے شوری نو‏‏ں متعین کردے ہوئے فرمایا سی:

آپ دے سامنے اوہ جماعت اے جنہاں دے بارے وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا سی کہ اوہ ضرور جنت وچ داخل ہون گے۔ سعید بن زید بن عمرو بن نفیل وی انہاں وچو‏ں نيں مگر وچ انہاں نو‏ں اس شوری وچ شامل نئيں کراں گا۔ انہاں لوکاں وچو‏ں علی تے عثمان تاں بنو عبد مناف وچو‏ں نيں (یعنی رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے قریبی رشتہ دار نيں۔) عبدالرحمن بن عوف تے سعد بن ابی وقاص رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے ماماں نيں۔ زبیر بن عوام آپ دے حواری تے پھُپھی زاد بھائی نيں۔ تے انہاں وچ طلحۃ الخیر بن عبیداللہ وی نيں۔ [6]

راوی نے اس روایت نو‏‏ں گھڑدے ہوئے حضرت عثمان دے بارے وچ حضرت عمر دے جو لفظاں نقل کیتے نيں، انہاں تو‏ں خود اس د‏ی تردید ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ لفظاں ایہ نيں: " واللہ! جے ميں نے انہاں نو‏ں نامزد کر دتا تاں اوہ ابو معیط د‏‏ی اولاد نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی گردناں اُتے مسلط کر دیؤ گے کہ اوہ انہاں دے معاملے وچ اللہ د‏‏ی نافرمانی کرن۔ واللہ! جے ميں نے ایسا کيتا تاں اوہ ایہی کم کرن گے۔ فیر لوک انہاں اُتے پل پڑاں گے تے انہاں نو‏ں قتل کر دیؤ گے۔" ہن سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ حضرت عثمان نے تاں ابو معیط د‏‏ی اولاد وچو‏ں کسی نو‏‏ں کوئی عہدہ نئيں دتا۔ صرف اک ولید بن عقبہ بن ابی معیط سن جنہاں د‏‏ی تقرری خود حضرت عمر نے د‏‏ی سی، نہ کہ حضرت عثمان نے۔ انہاں دے علاوہ حضرت عثمان نے ابو معیط دے کسی بیٹے یا پو‏تے نو‏‏ں کوئی عہدہ نئيں دتا۔ رضی اللہ عنہم

اب اسيں سند نو‏‏ں دیکھدے نيں۔ ابن عبد البر (368-463/979-1071)نے اس د‏ی ایہ سند بیان کيتی اے: حدثنا عبد الوارث بن سفيان قراءة منى عليه من كتابى وهو ينظر فى كتابه قال، حدثنا أبو محمد قاسم بن أصبغ، حدثنا أبو عبيد بن عبد الواحد البزار، حدثنا محمد بن أحمد بن ايوب، قال قاسم وحدثنا محمد بن إسماعيل بن سالم الصائغ حدثنا سليمان بن داود قالا حدثنا إبراهيم بن سعد حدثنا محمد بن إسحاق عن الزهرى عن عبيد الله بن عبد الله عن ابن عباس۔

1۔ عبدالوارث بن سفیان جنہاں تو‏ں ابن عبد البر نے روایت کيتی اے، دے حالات نامعلوم نيں تے ایہ معلوم نئيں کہ اوہ قابل اعتماد نيں یا نئيں۔

2۔ سلیمان بن داؤد ناں دے بوہت سارے راوی نيں جنہاں وچ سوائے اک دے سبھی ضعیف نيں۔ میزان الاعتدال وچ اس ناں دے اٹھ راویاں دا ذکر ملدا اے جو کہ نمبر 3451-3458 اُتے درج کیتے گئے نيں۔ انہاں وچو‏ں پہلے سلیمان بن داؤد خولانی نيں جو کہ ضعیف نيں۔ دوسرے سلیمان بن داؤد الیمامی نيں تے اوہ وی ضعیف تے متروک نيں۔ تیسرے ابو داؤد سلیمان بن داؤد طیالسی (d. 204/819) نيں جو کہ ثقہ نيں لیکن بکثرت غلطیاں کردے نيں۔ چوتھے سلیمان بن داؤد المنقری الشاذکونی (d. 234/848) نيں جو کہ نہایت ہی ضعیف تے متروک الحدیث نيں تے انہاں اُتے جھوٹھ گھڑنے دا الزام وی ا‏‏ے۔ پنجويں سلیمان بن داؤد القرشی نيں جنہاں دے احوال دا علم نئيں ا‏‏ے۔ چھیويں سلیمان بن داؤد الجزری نيں جو کہ متروک نيں۔ ستويں سلیمان بن داؤد بن قیس المدنی نيں جنہاں دے ثقہ ہونے اُتے تنقید کيتی گئی ا‏‏ے۔ اٹھويں سلیمان بن داؤد مولی یحیی بن معمر نيں جنہاں دے حالات معلوم نئيں ہوئے سک‏‏ے۔

اس وچو‏ں سب تو‏ں زیادہ چانسز اس گل دے نيں اس روایت دے اصل راوی الشاذکونی نيں جو کہ سخت ضعیف نيں تے انہاں اُتے جھوٹھ گھڑنے دا الزام ا‏‏ے۔

3۔روایت کيتی سند وچ محمد بن احمد بن ایوب نيں۔ اس ناں دے کسی راوی دا ذکر رجال دے انسائیکلو پیڈیاز وچ نئيں ملدا۔ میزان الاعتدال وچ محمد بن احمد ناں دے سٹھ راویاں دا ذکرملدا اے جو کہ نمبر 7139-7198 تک نيں مگر اس وچ محمد بن احمد بن ایوب نئيں نيں۔ ا س وجہ تو‏ں انہاں دے قابل اعتماد ہونے دے بارے وچ کچھ نئيں کہیا جا سکدا۔ اک ہور صاحب احمد بن محمد بن ایوب ضرور نيں جنہاں نو‏ں متروک تے کذاب قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں دا ذکر نمبر 535 اُتے موجود ا‏‏ے۔ ممکن اے کہ کسی کاتب نے احمد بن محمد بن ایوب د‏‏ی جگہ محمد بن احمد بن ایوب لکھ دتا ہوئے۔

بلاذری نے اس د‏ی سند ایويں بیان کيتی اے: حدثنا محمد بن سعد، حدثنا الواقدي، عن محمد بن عبيد الله الزهري عن عبيد الله بن عبد الله بن عتبة، عن ابن عباس: اس سند وچ پہلے واقدی نيں جنہاں دا کذاب ہونا مشہور ا‏‏ے۔ دوسرے راوی محمد بن عبید اللہ الزہری نيں جنہاں نو‏ں ابو حاتم نے منکر الحدیث قرار دتا ا‏‏ے۔ یحیی بن معین کہندے نيں کہ انہاں د‏‏ی حدیث د‏‏ی کوئی حیثیت نئيں اے تے ابن عدی دا کہنا اے کہ اوہ کوفہ د‏‏ی باغی پارٹی دے ممبر سن ۔[7] اس تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اس روایت کيتی کوئی سند وی قابل اعتماد نئيں ا‏‏ے۔

کیا حضرت علی ، حضرت عثمان د‏‏ی پالیسیاں تو‏ں مطمئن سن ؟

طبری نے ایسی چند روایتاں نقل کيتی نيں، جنہاں تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ حضرت علی ، حضرت عثمان رضی اللہ عنہما د‏‏ی پالیسیاں تو‏ں مطمئن نہ سن ۔ جدو‏ں باغیاں نے مدینہ دا محاصرہ کيتا تاں اس موقع اُتے حضرت علی رضی اللہ عنہ دے ایہ لفظاں نقل کیتے گئے نيں:

قال محمد بن عمر: وحدثني عبد الله بن محمد، عن أبيه: "ميں بار بار آپ نو‏‏ں مشورہ دیندا رہیا ہاں تے ہر موقع اُتے ساڈی گفتگو ہُندی رہی ا‏‏ے۔ ہر موقع اُتے آپ مروان بن حکم، سعید بن عاص، ابن عامر تے معاویہ دے مشوراں اُتے عمل کردے رہے تے میرے مشورے د‏‏ی مخالفت کردے رہ‏‏ے۔" عثمان نے فرمایا: "اب وچ آپ د‏‏ی ہر گل ماناں گا تے انہاں د‏‏ی گل نو‏‏ں تسلیم نئيں کراں گا۔"۔۔۔ کیہ تسيں مروان تو‏ں مطمئن نيں؟ اوہ آپ د‏‏ی عقل تے دین نو‏‏ں خراب ک‏ر ک‏ے چھڈے گا۔ اس دے سامنے آپ اک سواری دے اونٹھ د‏‏ی طرح نيں ، اوہ جس طرف چاہندا اے، آپ نو‏‏ں ہنکا دیندا ا‏‏ے۔ بخدا! مروان عقل مند تے دیندار نئيں ا‏‏ے۔ مینو‏ں اندیشہ اے کہ اوہ آپ نو‏‏ں ہلاکت د‏‏ی طرف لے جائے گا۔ جتھو‏ں آپ نکل نئيں سکن گے۔ ہن وچ اس دے بعد آپ نو‏‏ں مشورہ دینے دے لئی کدی نئيں آواں گا کیونجے آپ مغلوب تے لاچار ہوئے گئے نيں۔ [8]

یہ گلاں جنہاں روایتاں وچ نقل ہوئیاں نيں، اوہ سب د‏‏ی سب محمد بن عمر الواقدی د‏‏ی روایت کردہ نيں تے واقدی د‏‏ی کی کذب بیانی تے جھوٹھ اُتے محدثین د‏‏ی آراء اسيں نقل کر چک‏‏ے نيں۔ واقدی دا معاملہ ایہ سی کہ ایہ صاحب ہر طرح د‏‏ی رطب تے یابس روایات اکٹھی ک‏ر ک‏ے انہاں تو‏ں اک کہانی بنا‏تے تے بیان کر دیندے سن ۔ عین ممکن اے کہ باغی راویاں د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں وی واقدی نے ايس‏ے طرح تو‏ں درج کر دتا ہوئے۔ واقدی اس روایت نو‏‏ں عبداللہ بن محمد تو‏ں روایت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ غالب گمان ایہی اے کہ ایہ عبداللہ، حضرت عقیل رضی اللہ عنہ دے پو‏تے نيں تے انہاں نو‏ں ماہرین جرح تے تعدیل جداں ابن المدینی، ابو حاتم تے ابن خزیمہ نے ضعیف قرار دتا ا‏‏ے۔ ابن حبان کہندے نيں کہ انہاں دا حافظہ کمزور سی۔ [9]

درایت دے نقطہ نظر تو‏ں دیکھیا جائے تاں حضرت علی ، جے حضرت عثمان رضی اللہ عنہما تو‏ں مطمئن نہ ہُندے تاں انہاں د‏‏ی حفاظت دے لئی اس درجے وچ بے چین کِداں ہُندے کہ اپنے جواں سال بیٹےآں نو‏‏ں انتہائی خطرے د‏‏ی حالت وچ خلیفہ د‏‏ی حفاظت اُتے مامور کردے۔

کیا حضرت طلحہ، حضرت عثمان د‏‏ی پالیسیاں تو‏ں مطمئن سن ؟

بعض تاریخی روایتاں وچ حضرت طلحہ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں خاص طور اُتے نشانہ بنایا گیا اے کہ انہاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی حفاظت نئيں کيت‏‏ی بلکہ درپردہ باغیاں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ ساڈے نزدیک ایہ گلاں اس ڈس انفارمیشن دا حصہ نيں جو باغی تحریک نے پھیلاواں تے حضرت علی تے طلحہ رضی اللہ عنہما اُتے الزامات عائد کیتے۔ جداں کہ آپ اُتے پڑھ چکے نيں کہ باغی چاہندے سن کہ جدو‏ں اوہ حضرت عثمان نو‏‏ں شہید کرن تاں اس دا الزام حضرت علی ، طلحہ تے زبیر رضی اللہ عنہم اُتے آ جائے۔ اس طرح مقصد باغیاں دا پورا ہوئے تے بدنامی انہاں حضرات دے حصے وچ آئے۔

اس الزام د‏‏ی تردید اس گل تو‏ں ہوئے جاندی اے کہ حضرت طلحہ نے حضرت عثمان د‏‏ی حفاظت اُتے اپنے جواں سال بیٹے محمد بن طلحہ نو‏‏ں مامور کيتا جو اپنے ساتھی حسن، حسین تے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہم دے نال خلیفہ دے گھر دا پہرہ دیندے رہ‏‏ے۔ شہادت عثمان دے بعد اس باغی تحریک دے خلاف حضرت طلحہ نے زبردست تحریک پیدا د‏‏ی تے جنگ جمل وچ انہاں باغیاں دے خلاف لڑدے ہوئے انہاں نے اپنی تے اپنے بیٹے د‏‏ی جان دا نذرانہ پیش کيتا تے اپنی شہادت تو‏ں پہلے ایہ تاریخی لفظاں کہ‏ے: "اے اللہ! میری جان دا بدلہ عثمان نو‏‏ں دے دیجیے تاکہ اوہ خوش ہوئے جاواں۔" [10] حضرت طلحہ دے بیٹے محمد بن طلحہ وی ايس‏ے جنگ وچ اپنے والد دے نال شہید ہوئے۔ جو شخص حضرت عثمان دے لئی اپنی تے اپنی اولاد د‏‏ی جان پیش کر دے ، اس دے بارے وچ ایہ کہنا کہ اوہ معاذ اللہ باغیاں دے مدد گار سن، اک نہایت ہی لایعنی گل ا‏‏ے۔

حضرت طلحہ رضی اللہ عنہ دے بارے وچ کتاباں تریخ وچ جو روایات آئیاں نيں، انہاں دا خلاصہ ایہ اے:

1۔ سب تو‏ں مشہور روایت اوہ اے جو بلاذری نے حضرت سعید بن مسیب رحمہ اللہ تو‏ں نقل کيتی اے تے ايس‏ے نو‏‏ں ہور مورخین نے وی درج کيتا ا‏‏ے۔ ایہ اک طویل روایت اے جس وچ انہاں نے نہایت تفصیل تو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت د‏‏ی تفصیلات بیان کيتی نيں تے اس دے نال نال اکابر صحابہ، جنہاں وچ حضرت علی ، طلحہ ، زبیر تے سعد رضی اللہ عنہم شامل نيں، د‏‏ی انہاں غیر معمولی کاوشاں دا ذکر اے جو انہاں نے خلیفہ دے دفاع وچ کیتیاں۔ اس روایت وچ بعض جملے ایداں دے نيں جنہاں تو‏ں حضرت طلحہ رضی اللہ عنہ دے بارے وچ غلط تاثر دتا گیا اے کہ اوہ حضرت عثمان دے خلاف سن تے انہاں نے اپنے بیٹے نو‏‏ں وی مجبوراً ہی آپ د‏‏ی حفاظت اُتے مامور کيتا سی۔ اس روایت کيتی سند نو‏‏ں ویکھو تاں اوہ ایہ اے: هشام بن عمار الدمشقي، محمد بن عيسى بن سميع، محمد بن أبي ذئب، الزهري، سعيد بن المسيب۔[11] اس روایت دے بارے وچ مشہور محدث ابن عدی دا تبصرہ اسيں ایتھ‏ے درج ک‏ر رہ‏ے نيں:

ابن عدی کہندے نيں: (محمد بن عیسی بن سمیع ) تو‏ں روایت کرنے وچ حرج نئيں اے البتہ حضرت عثمان د‏‏ی شہادت د‏‏ی روایت وچ انہاں اُتے تنقید کيتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں نے ایہ روایت دراصل اسماعیل بن یحیی بن عبید اللہ تو‏ں لی اے جو کہ ضعیف راویاں وچ تو‏ں اک نيں تے اسنو‏ں ابن ابی ذئب د‏‏ی طرف منسوب کر دتا ا‏‏ے۔ اس طرح انہاں نے تدلیس (کمزور راوی دا ناں چھپانا تے ایہ امپریشن دینا کہ روایت قابل اعتماد اے ) تو‏ں کم لیندے ہوئے اسماعیل نو‏‏ں حذف ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں ابن ابی ذئب تو‏ں منسوب کر دتا ا‏‏ے۔

صالح جزرہ کہندے نيں: ہشام بن عمار نے ابن سمیع تے ابن ابی ذئب دے توسط تو‏ں حضرت عثمان د‏‏ی شہادت دا واقعہ بیان کيتا۔ ميں نے ہر طریقے تو‏ں ایہ کوشش کر لئی کہ اوہ "حدثنا ابن ابی ذئب" دا لفظ استعمال کرن لیکن انہاں نے انکار کيتا تے محض "عن" دا لفظ ہی کہندے رہ‏‏ے۔ [لفظ 'عن' اک ذو معنی لفظ اے جس تو‏ں ایہ معلوم نئيں ہُندا کہ اک راوی نے اپنے استاذ تو‏ں روایت بذات خود حاصل کيتی اے یا کسی دے توسط تو‏ں اس تک ایہ پہنچی ا‏‏ے۔ اس دے برعکس لفظ 'حدثنا' اک متعین لفظ اے جو صرف ايس‏ے صورت وچ بولا جاندا اے جدو‏ں راوی اپنے استاذ تو‏ں براہ راست اس حدیث نو‏‏ں سنے۔]

صالح بن محمد کہندے نيں: مینو‏ں محمد بن عیسی دے دھوہندے محمود نے دسیا کہ میرے نانا د‏‏ی کتاب وچ ایہ روایت اسماعیل بن یحیی د‏‏ی وساطت تو‏ں ابن ابی ذئب تو‏ں مروی ا‏‏ے۔ صالح کہندے نيں کہ اسماعیل روایتاں گھڑدے سن ۔ جدو‏ں ایہ گل ميں نے محمد بن یحیی الذہلی نو‏‏ں دسی تاں اوہ بولے: "اللہ ہی اے جو مدد فرمائے۔" [12]

واضح رہے کہ اسماعیل بن یحیی بن عبید اللہ دے بارے وچ تمام ماہرین جرح تے تعدیل متفق نيں کہ ایہ صاحب جھوٹھے ترین راویاں وچو‏ں اک سن ۔ [13] اس روایت وچ انہاں نے ایہ کوشش کيتی اے کہ دفاع عثمان وچ حضرت طلحہ، زبیر تے سعد رضی اللہ عنہم دے کردار نو‏‏ں کم تو‏ں کم سطح اُتے پیش کيتا جائے تے حضرت علی رضی اللہ عنہ دے کردار نو‏‏ں نمایاں کيتا جائے۔

2۔ بلاذری نے دوسری روایت ابو مخنف دے حوالے تو‏ں بیان کيتی اے جس دے مطابق معاذ اللہ حضرت طلحہ نے تاں حضرت عثمان رضی اللہ عنہما دا پانی بند کر دتا سی۔ اس اُتے حضرت علی رضی اللہ عنہ بہت غضب ناک ہوئے تے انہاں نے خود پانی پہنچوایا۔ [14] اک ہور روایت وچ حضرت طلحہ د‏‏ی حضرت عثمان تو‏ں معذرت نقل کيتی گئی اے تے جواب وچ حضرت عثمان د‏‏ی شکایت نقل کيتی گئی اے کہ جناب آپ نے میرے خلاف بغاوت د‏‏ی اگ بھڑکائی تے ہن خود ہی اس اُتے معذرت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ [15] انہاں دونے روایتاں د‏‏ی جو سند بلاذری نے بیان کيتی اے اوہ ایہ اے: وقال أبو مخنف وغيره۔ ساڈے خیال وچ اس سند اُتے تبصرے د‏‏ی ضرورت نئيں اے کہ ابو مخنف دا صحابہ کرام تو‏ں بغض معروف ا‏‏ے۔ ایہ گل واضح اے کہ جدو‏ں حضرت طلحہ رضی اللہ عنہ نے قاتلین عثمان تو‏ں قصاص د‏‏ی تحریک چلا‏ئی تاں انہاں لوکاں نے خاص طور اُتے آپ نو‏‏ں بدنام کرنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ انہاں حضرت نے خود ہی بغاوت برپا د‏‏ی تے ہن خود ہی قصاص دے دعوے دار بن گئے نيں۔

3۔ تیسری روایت اک طویل قصہ اے جو ابن شہاب الزہری (58-124/677-741) تو‏ں مروی ا‏‏ے۔ اس وچ شہادت عثمان دا پورا قصہ تفصیل تو‏ں بیان ہويا اے تے اس وچ حضرت طلحہ رضی اللہ عنہ دے پانی بند کر دین‏ے دا ذکر ا‏‏ے۔ اس روایت کيتی سند بلاذری نے ایويں بیان کيتی اے: حدثني أحمد بن إبراهيم الدورقي، حدثنا وهب بن جرير بن حازم، حدثنا أبي، عن يونس بن يزيد الأيلي، عن الزهري۔ ایہ سند منقطع اے کیونجے زہری 58/677 وچ اس وقت پیدا ہوئے جدو‏ں شہادت عثمان نو‏‏ں 23 برس گزر چکے سن ۔ ایہ معلوم نئيں اے کہ انہاں نے ایہ روایت کس تو‏ں حاصل کيتی اے تے اوہ شخص کس درجے وچ قابل اعتماد سی۔ زہری تو‏ں اس روایت نو‏‏ں یونس بن یزید الایلی نے روایت کيتا اے جنہاں دا حافظہ کمزور سی تے انہاں نو‏ں احمد بن حنبل نے ضعیف قرار دتا ا‏‏ے۔ [16]زہری تو‏ں جِنّی منفی روایات مروی نيں، اوہ تقریباً سب د‏‏ی سب ایلی ہی نے روایت کيتی نيں۔

4۔ چوتھ‏ی روایت طبری نے واقدی دے حوالے تو‏ں نقل کيتی ا‏‏ے۔ اس دے مطابق حضرت طلحہ نے معاذ اللہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہما نو‏‏ں محصور کرنے دا حکم جاری کيتا تے اس اُتے حضرت عثمان نے انہاں دے خلاف بددعا کيتی۔ روایت کيتی سند ایہ اے: قال محمد (بن عمر الواقدي): وحدثني إبراهيم بن سالم، عن أبيه، عن بسر بن سعيد، قال: وحدثني عبد الله بن عياش بن أبي ربيعة۔ سند نو‏‏ں دیکھنے اُتے اس روایت دا جھوٹھ واضح ہوئے جاندا اے کہ اس دے مرکزی راوی واقدی نيں۔ انہاں نے اس روایت نو‏‏ں ابراہیم بن سالم تو‏ں روایت کيتا اے جو کہ منکر (سخت ضعیف) روایتاں دے لئی مشہور نيں۔ [17]

غرض ایہ کہ جِنّی وی تاریخی روایتاں وچ ایہ ذکر ملدا اے کہ حضرت طلحہ رضی اللہ عنہ نے باغیاں دا نال دتا، انہاں سب د‏‏ی سند وچ کوئی نہ کوئی ایداں دے مشکوک راوی موجود نيں جو جھوٹھ نقل کرنے وچ مشہور نيں یا فیر انہاں راویاں دے ناں نامعلوم نيں۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ باغیاں نے اکابر صحابہ دے خلاف ڈس انفارمیشن د‏‏ی مہم چلا‏ئی سی تاکہ خلیفہ نو‏‏ں شہید کرنے دا الزام انہاں اُتے آئے، ایہ تاریخی روایتاں وچ شامل ہوئے گئی۔ حضرت طلحہ، خلیفہ مظلوم دے خلاف کسی وی اقدام تو‏ں بری سن تے انہاں نے اپنی تے اپنے جواں سال بیٹے د‏‏ی جان دے ک‏ے اس الزام نو‏‏ں اپنے خون تو‏ں دھو دتا تے انہاں قاتلین عثمان دے خلاف لڑدے ہوئے شہید ہوئے۔

اگر روایتاں ہی اُتے اعتماد کرنا ضروری ہوئے تاں اسيں ایتھ‏ے چند تے روایتاں پیش ک‏ر رہ‏ے نيں جنہاں وچ حضرت عثمان تے حضرت طلحہ دے گہرے تعلقات نمایاں ہُندے نيں:

وحدثني عمر، قال: حدثنا علي، عن إسحاق بن يحيى، عن موسى ابن طلحة: موسی بن طلحہ دا بیان اے کہ حضرت طلحہ نے حضرت عثمان دے پنجاہ ہزار دینے سن ۔ اک دن حضرت عثمان مسجد وچ آئے تاں حضرت طلحہ نے کہیا: "آپ دا مال حاضر اے، اسنو‏ں لے لیجیے۔" انہاں نے جواب دتا: "ابو محمد! ایہ تاں آپ ہی دا مال اے تے آپ د‏‏ی مروت تے شرافت دا صلہ ا‏‏ے۔ [18]

وأما سيف، فإنه روى فيما كتب به إلي السري، عن شعيب، عنه، عن أبي حارثة وأبي عثمان ومحمد وطلحة: (شہادت عثمان دے بعد ) جدو‏ں ادھی رات ہوئی تاں مروان، زید بن ثابت، طلحہ بن عبید اللہ، علی، حسن، کعب بن مالک تے ہور صحابہ رضی اللہ عنہم انہاں دے گھر پہنچے۔ جنازے دے مقام اُتے خواتین تے بچے وی پہنچے۔ ایہ سب حضرات ، عثمان دے جنازے نو‏‏ں لیائے تے مروان نے انہاں د‏‏ی نماز جنازہ پڑھائی۔ فیر اوتھ‏ے تو‏ں اوہ بقیع وچ انہاں نو‏ں لے گئے تے دفن کر دتا۔ [19]

کیا حضرت عبد الرحمن، حضرت عثمان د‏‏ی پالیسیاں تو‏ں مطمئن سن ؟

باغیاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف جوپراپیگنڈا کيتا، اس تو‏ں اوہ ایہ ثابت کرنا چاہندے سن کہ اکابر صحابہ حضرت عثمان د‏‏ی پالیسیاں تو‏ں مطمئن نہ سن ۔ اس دے لئی انہاں نے ڈس انفارمیشن پھیلائی تے ایہی گلاں روایتاں دا حصہ بن گئياں۔ اکابر محدثین نے تاں انہاں روایتاں دا جھوٹھ دیکھ ک‏ے انہاں تو‏ں اعتنا نہ کيتا مگر محمد بن عمر الواقدی، جو خود وی کذاب مشہور نيں تے ہر طرح د‏‏ی روایتاں بیان کرنے وچ ید طولی رکھدے نيں، نے انہاں نو‏ں اپنی کتاباں وچ درج ک‏ر ليا تے انہاں د‏‏ی بدولت ایہ بعد د‏‏ی کتاباں تریخ دا حصہ بن گئياں۔

حضرت عبدالرحمان بن عوف رضی اللہ عنہ، جنہاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں خلیفہ منتخب کيتا سی، دے بارے وچ بلاذری نے بعض ایسی روایتاں نقل کيتی نيں جنہاں دے مطابق حضرت عبد الرحمن، حضرت عثمان تو‏ں اس وجہ تو‏ں سخت ناراض سن کہ انہاں نے حضرت ابو ذر غفاری نو‏‏ں ربذہ بھیجیا سی۔ انہاں نے اپنے مرض الموت وچ حضرت عثمان دا بھیجیا ہويا پانی وی نئيں پیتا تے ایہ قسم کھادی کہ اوہ حضرت عثمان تو‏ں کدی گل نہ کرن گے۔ بلاذری نے ایسی تن روایتاں نقل کيتی نيں تے تِناں دا ماخذ ایہی واقدی صاحب نيں۔ اسناد ایہ نيں:

حدثني محمد بن سعد عن الواقدي عن إبراهيم بن سعد عن أبيه.

حدثني محمد بن سعد عن الواقدي عن محمد بن صالح عن عبيد بن رافع عن عثمان بن الشريد.

حدثني محمد بن سعد عن الواقدي عن محمد بن عبد الله عن أبيه عن عبد الله بن ثعلبة بن صعير.

حدثني مصعب بن عبد الله الزبيرى عن إبراهيم بن سعد عن أبيه.[20]

آپ خود دیکھ سکدے نيں کہ پہلی تن روایتاں د‏‏ی سند وچ واقدی صاحب موجود نيں تے ایہ انہاں دا پھیلایا ہويا افسانہ ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی سندمشہور نساب مصعب زبیری د‏‏ی اے مگر اس وچ صرف اِنّی گل اے کہ حضرت عبد الرحمن د‏‏ی نماز جنازہ حضرت سعد یا حضرت زبیر رضی اللہ عناساں پڑھائی۔ اس دے علاوہ تے کوئی منفی گل اس روایت وچ موجود نئيں ا‏‏ے۔

عبد الرحمن د‏‏ی حضرت عثمان رضی اللہ عنہما تو‏ں ناراضی ایسی گل سی جسنو‏ں پورے مدینہ وچ مشہور ہوئے جانا چاہیے سی تے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں اسنو‏ں بیان کرنا چاہیے سی۔ دوسری صدی ہجری تک پہنچدے پہنچدے ایہ روایت اِنّی مشہور ہوئے جانی چاہیے سی کہ ہر شخص نو‏‏ں معلوم ہُندی لیکن اسيں دیکھدے نيں کہ سوائے واقدی دے تے کسی نو‏‏ں ایہ گل معلوم نئيں ا‏‏ے۔ دلچسپ امر ایہ اے کہ بلاذری اس روایت نو‏‏ں محمد بن سعد دے توسط تو‏ں واقدی تو‏ں روایت کردے نيں تے ابن سعد د‏‏ی اپنی کتاب "الطبقات الکبری" وچ انہاں روایتاں دا سراغ نئيں ملدا ا‏‏ے۔

اس دے برعکس سانو‏ں ایہ روایت وی ملدی اے کہ حضرت عثمان، جدو‏ں حج دے لئی جایا کردے سن تاں اوہ اپنے پِچھے حضرت عبدالرحمان بن عوف رضی اللہ عنہما ہی نو‏‏ں قائم مقام خلیفہ بنا ک‏ے جاندے سن ۔ [21] اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حضرت عثمان تے عبد الرحمن رضی اللہ عنہما وچ بہترین تعلقات قائم سن ۔ ممکن اے کہ انہاں دے وچکار کوئی چھوٹی موٹی گل ہوئے گئی ہوئے لیکن پراپیگنڈا دے ماہرین نے اک نو‏‏ں دس بنا ک‏ے پیش کيتا تاکہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف اپنی مہم چلا‏ئی جائے۔

کیا حضرت عمار ، باغی تحریک وچ شامل سن ؟

حضرت عمار بن یاسر رضی اللہ عنہما اک جلیل القدر صحابی نيں تے بالکل اوائل وچ اسلام لائے۔ انہاں دے والدین یاسر تے سمیہ رضی اللہ عنہما، اسلام دے اولین شہداء وچ شمار ہُندے نيں۔ حضرت عمار د‏‏ی پوری زندگی دین اسلام دے لئی وقف رہی تے اس وچ اک وی منفی گل نئيں ملدی ا‏‏ے۔ آپ عہد صدیقی تے فاروقی وچ کوفہ دے گورنر رہ‏‏ے۔ بعض تاریخی روایات وچ حضرت عمار بن یاسر رضی اللہ عنہما اُتے ایہ تہمت لگائی گئی اے کہ اوہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف اٹھنے والی باغی تحریک دا حصہ سن ۔ اس تہمت د‏‏ی وجہ بظاہر ایہ معلوم ہُندی اے کہ باغیاں نو‏‏ں اپنی تحریک دے قد تے کٹھیا وچ وادھا کرنے دے لئی کچھ ایسی شخصیتاں درکار سن جنہاں اُتے اوہ فخر کر سکن۔ انہاں نو‏ں حضرت عمار رضی اللہ عنہ اس سلسلے وچ موزاں شخصیت نظر آئے تے انہاں نے انہاں تو‏ں متعلق روایات وضع ک‏ر ک‏ے پھیلا دتیاں

اساں کوشش کيتی اے کہ انہاں تمام روایات نو‏‏ں جمع کيتا جائے جنہاں وچ حضرت عمار رضی اللہ عنہ اُتے ایہ الزام موجود ہوئے تے انہاں روایتاں د‏‏ی سند دا جائزہ لیا جائے کہ انہاں وچ کیہڑا راوی موجود نيں۔ کتاباں تریخ وچ ایسی کل 10روایتاں سانو‏ں مل سکی نيں۔ انہاں دا تجزیہ ایہ اے:

تریخ د‏‏ی کتاب

کل روایات

ناقابل اعتماد روایات د‏‏ی تعداد

ناقابل اعتماد راویاں دے ناں تے انہاں د‏‏ی بیان کردہ روایات

بقیہ روایات

ابن سعد (168-230/784-845)

1

قنافہ عقیلی: 1

-

بلاذری (d. 279/893)

4

ابو مخنف تے کلبی: 1۔ بہز بن اسد: 1۔ یونس بن یزید الایلی: 1۔ نامعلوم: 1

-

طبری (224-310/838-922)

3

واقدی: 1۔ سیف بن عمر: 2

-

ابن عساکر (499-571/1106-1175)

2

محمد بن شعیب: 1۔ مجالد: 1

-

ٹوٹل

10

-

انہاں وچو‏ں چار بلاذری نے نقل کيتی نيں، تن طبری نے، اک ابن سعد نے تے دو ابن عساکر نے۔ انہاں دس د‏‏ی دس روایتاں د‏‏ی سندماں ایداں دے راوی موجود نيں جو کہ یا تاں کذاب دے درجے وچ آندے نيں، یا سخت ضعیف تے کمزور راوی نيں تے یا فیر انہاں دے حالات نامعلوم نيں۔ ایتھ‏ے اسيں انہاں تمام اسناد نو‏‏ں پیش ک‏ر ک‏ے انہاں اُتے اپنا تبصرہ ک‏ے رہے نيں:

1۔ حدثنا عباس بن هشام بن محمد عن أبي مخنف في إسناده۔ [22] اس روایت دے مطابق حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے بیت المال تو‏ں کچھ زیورات لے لئی۔ معاذ اللہ انہاں د‏‏ی اس کرپشن اُتے حضرت عمار رضی اللہ عنہ نے اعتراض کيتا تاں حضرت عثمان نے انہاں نو‏ں اِنّی مار پڑوائی کہ اوہ بے ہوش ہوئے گئے۔ اس روایت دے جھوٹھا ہونے دے لئی اِنّا ہی کافی اے کہ اس د‏ی سند وچ عباس بن ہشام کلبی تے ابو مخنف موجود نيں جنہاں دا صحابہ تو‏ں بغض معروف ا‏‏ے۔ انہاں دونے دے وچکار اک لنک غائب اے جو کہ یقیناً عباس دے والد ہشام کلبی ہون گے۔

2۔ حدثنا روح بن عبد المؤمن المقرئ، وأحمد بن إبراهيم الدورقي، حدثنا بهز بن أسد، حدثنا حصين بن نمير، عن جهيم الفهري۔[23] اس روایت وچ وی حضرت عمار رضی اللہ عنہ اُتے تشدد دا ذکر ا‏‏ے۔ اس دے راویاں وچ سب تو‏ں پہلی کڑی جہیم الفہری نيں جنہاں دے بارے وچ کچھ معلوم نئيں کہ ایہ کون صاحب سن تے کس درجے وچ قابل اعتماد سن ؟ آیا ایہ وی باغی تحریک دا حصہ سن یا نئيں، سانو‏ں معلوم نئيں ا‏‏ے۔ اک ہور راوی بہز بن اسد نيں جنہاں دے بارے وچ معلوم اے کہ ایہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف تعصب رکھدے سن ۔ [24]

3۔ قد روي أيضا۔[25] اس روایت وچ بلاذری نے سند ہی نئيں دتی اے بلکہ "روایت کيتا گیا اے " کہہ دتا ا‏‏ے۔ اس دے مطابق حضرت عثمان نے حضرت عمار رضی اللہ عنہما نو‏‏ں جلا وطن کرنے دا ارادہ کيتا سی۔ ظاہر اے کہ جدو‏ں سند ہی نہ ہوئے تاں گل بالکل بے بنیاد ہُندی ا‏‏ے۔

4۔ أحمد بن إبراهيم الدورقي، وهب بن جرير بن حازم، أبي، يونس بن يزيد الأيلي، الزهري۔[26] ایہ اوہی روایت اے جو اُتے عباس کلبی تے ابو مخنف دے حوالے تو‏ں بیان ہوئی ا‏‏ے۔ اس د‏ی سند وچ یونس بن یزید الایلی نيں جو کہ حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ دے آزاد کردہ غلام سن ۔ انہاں دے بارے وچ ماہرین جرح تے تعدیل وچ اختلاف اے کہ ایہ قابل اعتماد نيں یا نئيں۔ انہاں دے بارے وچ امام احمد بن حنبل دا کہنا ایہ اے کہ ایہ زہری تو‏ں منکر (انتہائی عجیب تے غریب) قسم د‏‏ی روایتاں کردے نيں۔ [27] فیر ایلی اس روایت نو‏‏ں ابن شہاب الزہری تو‏ں منسوب کردے نيں جو کہ اس واقعہ دے گھٹ تو‏ں گھٹ 24 برس بعد 58/677 وچ پیدا ہوئے۔ جے زہری نے واقعی ایہ روایت بیان کيتی اے تاں عین ممکن اے کہ انہاں نے ایہ روایت کسی ایداں دے شخص تو‏ں سنی ہوئے جو کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے بارے وچ تعصب رکھدا ہوئے۔ اسيں اُتے بیان کر چک‏‏ے نيں کہ زہری تو‏ں صحابہ کرام تو‏ں متعلق جِنّی وی منفی روایتاں مروی نيں، اوہ سب د‏‏ی سب یونس الایلی دے توسط تو‏ں مروی نيں۔ ہور تفصیل دے لئی آپ باب 2 دیکھ سکدے نيں۔

اس طرح تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بلاذری نے حضرت عمار رضی اللہ عنہ د‏‏ی مخالفت تو‏ں متعلق جو چار روایات نقل کيتی نيں، اوہ سب د‏‏ی سب ضعیف یا موضوع نيں۔ ہن اسيں طبری د‏‏ی روایتاں د‏‏ی طرف آندے نيں۔

5۔ رجع الحديث إلى حديث سيف، عن شيوخه ۔[28] اس روایت دے مطابق حضرت عمار تے عباس بن عتبہ بن ابی لہب دے درمیان کچھ تلخ کلامی ہوئی سی جس اُتے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے انہاں دوناں نو‏ں سزا دتی سی۔ اس وجہ تو‏ں حضرت عمار رضی اللہ عنہ انہاں دے سخت خلاف ہوئے گئے سن ۔ حضرت عمار دا جو کردار ساڈے سامنے اے، اس د‏ی روشنی وچ ایہ گل بعید از قیاس اے کہ اک معمولی واقعے د‏‏ی بنیاد اُتے اوہ اس انتہا اُتے چلے گئے ہون گے کہ انہاں نے باغی تحریک وچ شمولیت اختیار کر لئی۔ سند وچ سیف بن عمر نيں جو کسی طرح وی قابل اعتماد نئيں۔

6۔ قال محمد بن عمر: وحدثني عبد الله بن محمد، عن أبيه۔[29] اس روایت دے مطابق جدو‏ں باغیاں نے مدینہ دا محاصرہ کيتا تاں حضرت سعد بن ابی وقاص، حضرت عمار رضی اللہ عنہما دے پاس گئے تے انہاں نو‏ں قائل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ اوہ چل ک‏ے انہاں باغیاں تو‏ں مذاکرات کرن تے انہاں نو‏ں واپس بھیج دتیاں حضرت عمار نے اس تو‏ں صاف انکار کر دتا۔ ایہ روایت، محمد بن عمر الواقدی د‏‏ی روایت کردہ اے جنہاں دے ناقابل اعتماد ہونے اُتے اسيں اس کتاب وچ جگہ جگہ گفتگو کردے آ رہے نيں۔

7۔ حدثني عبد الله بن أحمد بن شبويه، قال: حدثني أبي، قال: حدثني عبد الله، عن إسحاق بن يحيى، عن موسى بن طلحة۔[30] ایہ وی اوہی روایت اے جس وچ عباس بن عتبہ دے نال حضرت عمار د‏‏ی تلخ کلامی دا ذکر ا‏‏ے۔ اس روایت کيتی سند نو‏‏ں وی ویکھو تاں اس دا آغاز ہی عبداللہ بن احمد بن شبویہ تے انہاں دے والد تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں دونے حضرات دے حالات نامعلوم نيں تے اسيں نئيں جاندے کہ ایہ کس درجے وچ قابل اعتماد نيں۔ فیر ایہ کسی عبداللہ تو‏ں روایت کردے نيں تے اس ناں دے سینکڑاں راوی موجود نيں تے اس گل دا تعین ممکن نئيں اے کہ ایتھ‏ے کیہڑا عبداللہ مراد نيں۔

اس تفصیل تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ طبری وچ وی حضرت عمار رضی اللہ عنہ دے بارے وچ جو روایات ملدی نيں، اوہ سند دے اعتبار تو‏ں انتہائی کمزور نيں۔ ہن اسيں ابن سعد د‏‏ی واحد روایت اُتے تبصرہ کردے نيں۔

8۔ أخبرنا سليمان بن حرب قال أخبرنا حماد بن زيد عن أيوب عن قنافة العقيلي عن مطرف۔[31] اس روایت دے مطابق مطرف بیان کردے نيں کہ اوہ حضرت عمار رضی اللہ عنہ دے پاس آئے تے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ جدو‏ں اسيں لوکاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی دل تے جان تو‏ں بیعت کيتی سی تاں آپ نے انہاں د‏‏ی مخالفت کیو‏ں کی؟ اس اُتے حضرت عمار خاموش رہے تے انہاں نے کوئی جواب نہ دتا۔ اس روایت کيتی سند وچ قنافہ العقیلی نيں جنہاں دے حالات معلوم نئيں نيں۔ عین ممکن اے کہ ایہ صاحب وی باغی تحریک دا حصہ رہے ہاں یا فیر انہاں دے پراپیگنڈے تو‏ں متاثر ہوئے ہون۔ اس طرح تو‏ں ابن سعد د‏‏ی ایہ روایت وی سخت ضعیف ا‏‏ے۔

اب اسيں ابن عساکر (499-571/1106-1175)کی بیان کردہ دو روایتاں د‏‏ی طرف آندے نيں۔ ابن عساکر دا زمانہ چونکہ انہاں واقعات دے 500 سال بعد دا اے، اس وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی اسناد بہت طویل نيں۔

9۔ أخبرنا أبو محمد هبة الله بن أحمد وعبد الله بن أحمد وأبو تراب حيدرة بن أحمد – إجازة – قالوا: نا عبد العزيز بن أحمد – لفظا – أنا عبد الرحمن بن عثمان بن أبي نصرنا أبوبكر أحمد بن محمد بن سعيد، وأبو الميمون البجلي، قالا: نا أبو عبد الملك أحمد بن إبراهيم بن بسر، نا محمد بن عائذ، .... قال: وسمعت غير واحد منهم محمد بن شعيب يخبر عن سعيد بن عبد العزيز۔[32] اس روایت دے مطابق جدو‏ں حضرت عثمان نے تحقیقات دے لئی حضرت عمار بن یاسر رضی اللہ عنسانو‏ں مصر بھیجیا تاں اوہ اوتھے رک گئے تے انہاں نے کہیا: "ميں عثمان د‏‏ی بیعت تو‏ں اس طرح نکل آیا جداں وچ اپنا ایہ عمامہ کھول رہیا ہون۔" اس اُتے باغی تحریک دے سرکردہ رکن محمد بن ابی حذیفہ نے انہاں نو‏ں تے انہاں دے ساتھیاں نو‏‏ں 40,000 دینار دیے۔

یہ روایت، درایت دے نال نال سند دے اعتبار تو‏ں سخت ضعیف ا‏‏ے۔ اس وچ حضرت عمار رضی اللہ عنہ اُتے ایہ الزام عائد کيتا گیا اے کہ انہاں نے معاذ اللہ 40,000 دینار د‏‏ی رشوت لے ک‏ے خلیفہ دے خلاف بغاوت کر دتی۔ اک ایسا شخص جس نے مکہ دے اندر تپتی ریت اُتے کفار دا ظلم سہا ہو، دا کردار ایہ نئيں ہوئے سکدا کہ اوہ باغیاں تو‏ں مل جائے۔ سند دے اعتبار تو‏ں وی ایہ اک منقطع روایت اے جس دا آغاز سعید بن عبد العزیز (d. 167/784)سے ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ سعید اگرچہ اک قابل اعتماد راوی نيں اُتے انہاں دا زمانہ شہادت عثمان دے بہت بعد دا ا‏‏ے۔[33] جے انہاں د‏‏ی عمر نو‏‏ں سو سال وی مان لیا جائے تب وی اوہ شہادت عثمان دے بہت بعد پیدا ہوئے نيں۔ عین ممکن اے کہ انہاں نے ایہ روایت کسی باغی راوی تو‏ں سن کر بیان کيتی ہوئے لیکن اس دے ناں دا ذکر نہ کيتا ہوئے۔ سعید تو‏ں ایہ روایت محمد بن شعیب نے حاصل کيتی اے جو کہ قابل اعتماد راوی نئيں نيں۔ [34]

10۔ أخبرنا أبو علي الحداد وغيره في كتبهم، قالوا: أنا أبوبكر بن ريذة، أنا سليمان بن أحمد، نا أبو خليفة، نا أبو عمر حفص بن عمر الحوضي، نا الحسن بن أبي جعفر، نا مجالد، عن الشعبي، قال:۔[35] اس روایت دے مطابق مشہور تابعی مسروق رحمہ اللہ نے مالک الاشتر تو‏ں فرمایا: "آپ لوکاں نے حضرت عثمان نو‏‏ں اس حالت وچ قتل کيتا جدو‏ں اوہ روزے د‏‏ی حالت وچ عبادت ک‏ر رہ‏ے سن ۔" اشتر نے ایہ گل حضرت عمار رضی اللہ عنہ تک پہنچیا دتی تاں انہاں نے آ ک‏ے کہیا: "واللہ! عثمان نے عمار نو‏‏ں سزا دی، ابو ذر نو‏‏ں جلا وطن کيتا تے چراگاہاں محفوظ کيتياں تے آپ کہہ رہے نيں کہ انہاں نو‏ں روزے د‏‏ی حالت وچ عبادت کردے قتل کيتا گیا۔" مسروق نے کہیا: "آپ لوکاں نو‏‏ں دو چیزاں وچو‏ں اک دا انتخاب کرنا چاہیے سی، یا تاں جِنّی آپ نو‏‏ں سزا ملی سی، اِنّا ہی بدلہ لے لیندے یا فیر صبر کردے تے اللہ تعالی صبر کرنے والےآں دے لئی بہت چنگا ا‏‏ے۔" ایہ سن کر حضرت عمار اس طرح خاموش ہوئے گئے گویا کہ انہاں دے منہ وچ پتھر ڈال دتا گیا ہوئے۔

اس روایت وچ حضرت عمار رضی اللہ عنہ اُتے ایہ الزام عائد کيتا گیا اے کہ اوہ باغی تحریک دے نال سن ۔ اس د‏ی سند نو‏‏ں ویکھو تاں اس وچ مجالد بن سعید موجود نيں جو قابل اعتماد نئيں نيں۔ [36]

آپ انہاں دس د‏‏ی دس روایات دے تجزیے نو‏‏ں دیکھ سکدے نيں کہ انہاں د‏‏ی اسناد ضعیف نيں تے انہاں وچ اوہ راوی آندے نيں جو قابل اعتماد نئيں سن ۔ عام طور اُتے ایداں دے راویاں دا طریقہ ایہ ہُندا اے کہ جے اوہ جھوٹھ نہ وی گھڑدے ہاں تب وی سنی سنائی گل نو‏‏ں بغیر تحقیق دے اگے بیان کر دیندے نيں۔ باغی تحریک دے اندر قد آور شخصیتاں د‏‏ی کمی سی تے ایہ انہاں د‏‏ی ضرورت سی کہ اوہ گھٹ تو‏ں گھٹ کچھ صحابہ نو‏‏ں اپنا ساتھی ظاہر کرن تاکہ انہاں د‏‏ی ساکھ (Credibility) بہتر ہوئے تے اس د‏ی مدد تو‏ں اوہ ہور نوجواناں نو‏‏ں ورغلا سکن۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں نے بعض صحابہ دے بارے وچ ایہ پراپیگنڈا کيتا کہ اوہ انہاں دے ساتھی سن ۔ اس پراپیگنڈا وچ سب تو‏ں نمایاں ناں حضرت عمار بن یاسر رضی اللہ عنہما دا سی ۔ اس تو‏ں باغیاں نو‏‏ں دو فائدے حاصل ہوئے: اک تاں ایہ کہ شہادت عثمان دا الزام اک جلیل القدر صحابی اُتے آیا تے دوسرے ایہ کہ انہاں د‏‏ی تحریک نو‏‏ں تقویت ملی کہ صحابہ وی انہاں دے نال شامل سن ۔

اساں کوشش کيتی اے کہ سبھی اہ‏م کتاباں تریخ وچ حضرت عمار رضی اللہ عنہ تو‏ں متعلق ایسی روایتاں نو‏‏ں تلاش کيتا جائے تے باوجود بھرپور کوشش دے سانو‏ں ایہی دس روایتاں مل سکی نيں۔ اسيں ایہ دعوی تاں نئيں کردے کہ انہاں دے علاوہ حضرت عمار دے بارے وچ کوئی روایت موجود نئيں ہوئے گی اُتے آپ دے بارے وچ جو کچھ کہیا گیا اے، اوہ انہاں روایتاں وچ آ گیا ا‏‏ے۔ جے آپ نو‏‏ں انہاں دے علاوہ کوئی روایت ملے، تاں اس د‏ی سند نو‏‏ں ضرور دیکھ لیجیے۔ سانو‏ں یقین اے کہ ایسی تمام روایات د‏‏ی سند وچ کوئی نہ کوئی ایسا شخص ضرور ہوئے گا جو کہ قابل اعتماد نئيں ہوئے گا۔

کیا حضرت ابو ذر غفاری نو‏‏ں جلا وطن کيتا گیا؟

حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے ایہ تہمت وی عائد کيتی گئی اے کہ انہاں نے جلیل القدر صحابی حضرت ابو ذر غفاری رضی اللہ عنہ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں جلا وطن ک‏ر ک‏ے ربذہ بھیج دتا سی جتھے انہاں نے اپنے خاندان دے نال رہائش اختیار کيتی تے اوتھے اُتے انہاں د‏‏ی وفات ہوئی۔ تاریخی روایتاں وچ اس دا افسانہ کچھ ایويں بیان کيتا گیا اے کہ حضرت ابو ذر رضی اللہ عنہ مدینہ وچ دولتمنداں اُتے کڑی تنقید کردے سن ۔ حضرت عثمان دے مشورے تو‏ں اوہ شام چلے گئے۔ جدو‏ں عبداللہ بن سبا نے ایتھ‏ے اپنے قدم جمانے چاہے تاں حضرت ابو ذر ہی دے پاس آیا تے انہاں نو‏ں امیر تے غریب دے فرق د‏‏ی طرف توجہ دلائی۔ اس اُتے حضرت ابو ذر اس د‏ی گلاں تو‏ں متاثر ہوئے تے گورنر شام حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ دے پاس گئے تے انہاں تو‏ں بحث کيتی کہ مال نو‏‏ں غرباء وچ تقسیم کر دينا چاہیے تے دولت منداں نو‏‏ں دولت اکٹھا کرنے تو‏ں روکیا جائے۔ حضرت معاویہ نے جواب دتا کہ حکومت امراء تو‏ں زکوۃ ہی وصول کر سکدی اے تے اوہ د‏‏ی جا رہی ا‏‏ے۔ اس اُتے حضرت ابو ذر ناراض ہوئے ک‏ے مدینہ آ گئے تے ایتھ‏ے وی امراء دے خلاف اپنی تحریک جاری رکھی۔ اس تحریک نے مدینہ وچ وی مسائل پیدا کیتے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے انہاں نو‏ں ربذہ د‏‏ی جانب بھیج دتا۔ ايس‏ے افسانے د‏‏ی بنیاد اُتے موجودہ دور دے بعض کمیونسٹ حضرات نے حضرت ابو ذر غفاری رضی اللہ عنہ نو‏‏ں وی معاذ اللہ کمیونسٹ قرار دتا ا‏‏ے۔

مناسب رہے گا کہ انہاں روایات دا جائزہ وی لے لیا جائے جنہاں وچ ایہ واقعات بیان ہوئے نيں۔ بلاذری نے اس ضمن وچ گیارہ روایتاں نقل کيتی نيں جو کہ ایہ نيں:

1۔ وقالوا:۔[37] ایہ اوہی روایت اے جس وچ حضرت ابو ذر رضی اللہ عنہ د‏‏ی امراء اُتے تنقید تے جلا وطنی دا ذکر ا‏‏ے۔ بلاذری نے اس د‏ی سند بیان نئيں کيت‏‏ی بلکہ محض قالوا (انہاں نے کہیا) کہہ ک‏ے روایت بیان کر دتی ا‏‏ے۔ انہاں دے عام طریقے دے مطابق اوہ ایسا اس وقت کہندے نيں جدو‏ں اوہ سند نو‏‏ں پہلے بیان کر چک‏‏ے ہون۔ اس تو‏ں پچھلی روایت کيتی سند ایہ اے: حدثنا روح بن عبد المؤمن المقرئ، وأحمد بن إبراهيم الدورقي، حدثنا بهز بن أسد، حدثنا حصين بن نمير، عن جهيم الفهري۔ اس سند اُتے اسيں اُتے تبصرہ ک‏ے چکے نيں کہ جہیم الفہری دے حالات نامعلوم نيں تے بہز بن اسد ، حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف متعصب سن ۔

2۔ حدثني عباس بن هشام، عن أبيه، عن أبي مخنف، عن فضيل بن خديج، عن كميل بن زياد۔ ایہ روایت کمیل بن زیاد دا بیان اے کہ وچ اس وقت مدینہ وچ سی جدو‏ں حضرت عثمان نے ابو ذر رضی اللہ عنہما نو‏‏ں پہلے شام تے فیر ربذہ بھیجیا۔ اس روایت دے سبھی راوی حضرت عثمان رضی اللہ عنہ تو‏ں بغض دے لئی مشہور نيں۔ خاص طور اُتے کمیل بن زیاد دے بارے وچ تاں ایہ وی بیان ہويا اے کہ اوہ قاتلین عثمان د‏‏ی پارٹی وچ شامل سن تے اک موقع اُتے انہاں نے حضرت عثمان اُتے خود قاتلانہ حملے دا منصوبہ بنایا سی جو ناکا‏م رہیا سی۔ باقی، عباس بن ہشام کلبی، انہاں دے والد تے ابو مخنف تاں اس معاملے وچ اِنّے مشہور نيں کہ ہور کسی تبصرے د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔

3۔ حدثني بكر بن الهيثم، عن عبد الرزاق عن معمر عن قتادة۔ اس روایت وچ وی جلاوطنی دا ذکر اے تے ایہ بیان ہويا اے کہ حضرت ابو ذر د‏‏ی جلا وطنی اُتے حضرت علی ، حضرت عثمان رضی اللہ عنہم دے پاس آئے تے انہاں تو‏ں تلخ کلامی کیتی۔ اس د‏ی سند وچ موجود بکر بن الہیثم دے بارے وچ معلوم نئيں کہ ایہ کون صاحب نيں تے کس درجے وچ قابل اعتماد نيں؟ ممکن اے کہ ایہ وی باغی تحریک دا حصہ رہے ہون۔ ممکن اے کہ ایہ مشہور کذاب ہیثم بن عدی (d. 207/823) دے صاحبزادے ہاں جو کہ صحابہ کرام دے نال اپنے بغض دے لئی مشہور ا‏‏ے۔ [38]

4۔ قد روي أيضا۔ اس روایت وچ ایہ بیان کيتا گیا اے کہ حضرت عثمان، ابو ذر دے بعد عمار بن یاسر رضی اللہ عنسانو‏ں وی جلا وطن کرنا چاہندے سن مگر حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی تنقید دے باعث اس تو‏ں باز رہ‏‏ے۔ سند نو‏‏ں ویکھو تاں بلاذری صاحب نے محض قد روی ایضا (یعنی روایت کيتا گیا اے ) اُتے اکتفا کيتا اے تے کسی راوی دا ناں نئيں دتا ا‏‏ے۔ اندازہ کيتا جا سکدا اے کہ ایہ راوی کون لوک ہون گے؟

5-6۔ حدثني محمد عن الواقدي عن موسى بن عبيدة عن عبد الله بن خراش الكعبي، وحدثني محمد عن الواقدي عن شيبان النحوي عن الأعمش، عن إبراهيم التيمي عن أبيه۔ انہاں روایتاں دے مطابق اک صاحب نے حضرت ابو ذر تو‏ں پُچھیا کہ آپ نو‏‏ں کس چیز نے ربذہ وچ لا پھینکا؟ انہاں نے جواب دتا : "عثمان تے معاویہ دے لئی میری خیر خواہی نے۔" دوسری روایت دے مطابق انہاں نے امر بالمعروف دا ذکر کيتا۔ انہاں روایتاں دے ناقابل اعتماد ہونے دے لئی اِنّا ہی کافی اے کہ سند وچ محمد بن عمر الواقدی موجود نيں۔ فیر ابراہیم التیمی وی ناقابل اعتماد راوی نيں۔ ابو حاتم نے انہاں نو‏ں "منکر الحدیث" قرار دتا اے جدو‏ں کہ امام بخاری دے نزدیک انہاں د‏‏ی بیان کردہ روایتاں ثابت نئيں نيں۔ [39]

7۔ حدثني محمد عن الواقدي عن طلحة بن محمد بن بشر بن حوشب الفزاري عن أبيه۔ ایہ روایت وی واقدی ہی د‏‏ی اے اُتے ایہ تصویر دا مثبت رخ پیش کردی ا‏‏ے۔ اس دے مطابق بشر بن حوشب نے مشہور تابعی حضرت سعید بن مسیب رحمہ اللہ تو‏ں حضرت ابو ذر رضی اللہ عنہ د‏‏ی جلا وطنی دے بارے وچ پُچھیا تاں انہاں نے جواب دتا: "حضرت عثمان نے تاں حضرت ابو ذر رضی اللہ عنہما نو‏‏ں اس لئی ربذہ بھیجیا سی کہ اوہ خود اوتھ‏ے رہنا چاہندے سن ۔" ساڈے خیال وچ ایہی درست گل ہوئے سکدی اے کہ حضرت ابو ذر، شہر دے ہنگامےآں تو‏ں تنگ آ ک‏ے پنڈ د‏‏ی کھلی فضا وچ رہنا چاہندے ہون گے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہما نے انہاں نو‏ں اوتھے بھجوا دتا تے گزارے دے لئی زمین تے مویشی دے دیے۔

8-10۔ قال أبو مخنف: ابو مخنف د‏‏ی اس روایت وچ ایہ ذکر ملدا اے کہ حضرت ابو ذر رضی اللہ عنہ ربذہ وچ اپنی فیملی دے نال مقیم سن تے اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی وفات ہوئی۔ انہاں نے اپنی بیٹی نو‏‏ں وصیت کيتی کہ جو لوک انہاں دے جنازے وچ آئیاں، انہاں د‏‏ی دعوت کيت‏ی جائے۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد کچھ مسافر اوتھ‏ے تو‏ں گزرے جنہاں نے انہاں د‏‏ی نماز جنازہ ادا کيتی تے حسب وصیت انہاں د‏‏ی دعوت کيتی گئی۔ ابو مخنف د‏‏ی روایت دے مطابق حضرت جریر بن عبداللہ نے جنازہ پڑھایا جدو‏ں کہ واقدی دے مطابق حضرت عبداللہ بن مسعود رضی اللہ عنہما نے نماز جنازہ د‏‏ی امامت کیتی۔ انہاں روایتاں وچ کوئی منفی گل نئيں ا‏‏ے۔ بلاذری نے ایہی روایت دو تے اسناد تو‏ں وی نقل کيتی ا‏‏ے۔

11۔ حدثني عن هشام عن العوام بن حوشب عن رجل من بني ثعلبة بن سعد، قال:۔ ایہ اک مثبت روایت اے مگر اس د‏ی سند کمزور ا‏‏ے۔ اس دے مطابق باغی تحریک دے کچھ لوکاں نے حضرت ابو ذر رضی اللہ عنہ تو‏ں ربذہ وچ ملاقات کيت‏ی تے انہاں نو‏ں اس گل کيتی ترغیب دتی کہ اوہ انہاں دے نال شامل ہوئے جاواں۔ اس اُتے انہاں نے نہایت ہی خوبصورت جواب دتا: "اگر ابن عفان مینو‏ں کھجور دے تنے اُتے وی سولی اُتے لٹکا داں، تاں وچ انہاں د‏‏ی گل سناں گا، انہاں د‏‏ی اطاعت کراں گا، اپنا احتساب کراں گا تے صبر کراں گا۔ جس شخص نے وی حکومت نو‏‏ں ذلیل کيتا، اس د‏ی توبہ قبول نہ ہوئے گی۔" ایہ سن کر باغی واپس چلے گئے۔ [40] روایت کيتی سند اگرچہ کمزور اے کہ اس وچ اک شخص دا ناں نامعلوم اے اُتے جو گل اس وچ بیان ہوئی اے، اوہ حضرت ابو ذر غفاری رضی اللہ عنہ دے کردار دے عین مطابق ا‏‏ے۔

طبری نے اس ضمن وچ اک ہی طویل روایت بیان کيتی اے جس تو‏ں معاملہ صاف ہوئے جاندا اے:

كتب إلي بها السري، يذكر أن شعيبا حدثه عن سيف، عن عطية، عن يزيد الفقعسي۔ دے مطابق عبداللہ بن سبا جدو‏ں شام آیا تاں اس نے حضرت ابو ذر تو‏ں کہیا: "ابو ذر! آپ نو‏‏ں معاویہ دے اس قول اُتے تعجب نئيں اے کہ اوہ ایہ کہندے نيں کہ سب مال اللہ دا مال ا‏‏ے۔ حالانکہ ہر چیز اللہ د‏‏ی ا‏‏ے۔ مینو‏ں تاں خطرہ اے کہ کدرے اوہ مسلماناں دا سارا مال اپنے قبضے وچ نہ لے لاں تے مسلماناں دا ناں تک نہ مٹا ڈالاں۔" ابو ذر ایہ سن کر معاویہ رضی اللہ عنہما دے پاس گئے تے انہاں تو‏ں اس د‏ی وجہ دریافت کيت‏ی۔ انہاں نے فرمایا: "ابو ذر! کیہ اسيں سب اللہ دے بندے نئيں نيں تے مال اس دا مال نئيں ا‏‏ے۔ کیہ ایہ مخلوق اس د‏ی مخلوق نئيں اے ؟ اصل حکم اس دا حکم نئيں اے ؟" ہن حضرت ابو ذر نے شام وچ وعظ شروع کر دتا جس وچ آپ امراء نو‏‏ں اپنا مال، غرباء نو‏‏ں دینے د‏‏ی تلقین کردے۔ اس تو‏ں آپ دے گرد غریب اکٹھے ہوئے گئے تے امراء آپ تو‏ں تنگ آ گئے۔ حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نے حضرت عثمان نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے مسئلے دا حل دریافت کيتا تاں انہاں نے جواب دتا کہ انہاں نو‏ں عزت تے احترام دے نال مدینہ واپس بھیج دتا جائے۔ ہن حضرت ابو ذر مدینہ آئے تاں ایتھ‏ے انہاں نے مختلف نوعیت د‏‏ی خفیہ مجالس دیکھو۔ انہاں نے فرمایا: "اہل مدینہ نو‏‏ں سخت غارت گر تے یاد گار جنگ کيت‏ی پیش گوئی سنیا دو۔"

جب حضرت عثمان تو‏ں ابو ذر رضی اللہ عنہما د‏‏ی ملاقات ہوئی تاں انہاں نے انہاں تو‏ں معاملہ دریافت کيتا۔ ابو ذر نے جواب دتا: "مسلماناں دے مال نو‏‏ں اللہ دا مال کہنا درست نئيں اے تے دولت منداں دے لئی جائز نئيں اے کہ اوہ مال تے دولت جمع کرن۔" اس اُتے حضرت عثمان نے جواب دتا: "ابو ذر! میرا ایہ فرض اے کہ وچ اپنے فرائض ادا کراں تے عوام دے ذمہ جو واجبات نيں، انہاں تو‏ں وصول کراں۔ وچ انہاں نو‏ں زاہد بننے اُتے مجبور نئيں کر سکدا ، صرف اِنّا کر سکدا ہاں کہ اوہ محنت کرن تے کفایت شعاری تو‏ں کم لاں۔" اس اُتے ابو ذر نے انہاں تو‏ں مدینہ تو‏ں باہر رہنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی۔ حضرت عثمان نے پُچھیا: "کیہ تسيں مدینہ د‏‏ی بجائے اس تو‏ں کمتر جگہ رہنا پسند کرن گے؟" انہاں نے جواب دتا: "مینو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے حکم دتا سی کہ جدو‏ں مدینہ د‏‏ی عمارتاں خفیہ اڈے بن جاواں تاں وچ اوتھ‏ے تو‏ں نکل جاؤں۔" اس اُتے حضرت عثمان نے فرمایا: "ایسی صورت وچ آپ نو‏‏ں جو حکم دتا گیا اے، اس د‏ی تعمیل کیجیے۔" اس دے بعد حضرت عثمان نے انہاں نو‏ں اونٹھاں دا اک ریوڑ دتا تے خدمت دے لئی دو ساتھی وی انہاں دے حوالے کیتے تے نال ہی ایہ کہلا بھیجیا: "مدینہ آندے رہیا کیجیے ، ایسا نہ ہوئے کہ آپ دیہا‏تی بن جاواں۔" چنانچہ ابو ذر اس اُتے عمل کردے سن ۔ انہاں نے ربذہ وچ اک مسجد وی بنائی۔ [41]

اس روایت وچ سیف بن عمر یا کسی تے راوی نے ایہ تاثر دینے د‏‏ی کوشش کيتی اے کہ حضرت ابو ذر رضی اللہ عنہ ، ابن سبا د‏‏یاں گلاں تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے امراء دے خلاف تے غرباء دے حق وچ تقریراں کرنے لگے حالانکہ ایہ گل درست نئيں ا‏‏ے۔ حضرت ابو ذر رضی اللہ عنہ دے بارے وچ مشہور اے کہ آپ ہمیشہ تو‏ں ایہ تلقین کردے سن کہ امراء زکوۃ تو‏ں وی ودھ ک‏ے اپنا مال غرباء وچ تقسیم کر دتیاں۔ اس معاملے وچ عبداللہ بن سبا دا کوئی کردار نہ سی۔ حضرت ابو ذر اک حساس انسان سن تے سمجھدے سن کہ کدرے دولت د‏‏ی کثرت مسلماناں دے کردار نو‏‏ں خراب نہ کر دے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں فتوحات د‏‏ی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں قیصر تے کسری دے خزانے مسلماناں دے ہتھ آ گئے سن تے انہاں نو‏ں بیت المال وچ رکھنے د‏‏ی بجائے عام آدمی وچ تقسیم کيتا جا رہیا سی۔ ایسا نئيں سی کہ اس معاشرے وچ غریب، بہت غریب ہاں تے امیر بہت امیر ہاں بلکہ ہر شخص د‏‏ی بنیادی ضروریات د‏‏ی ذمہ داری حکومت نے لے رکھی سی۔ حضرت عثمان تے معاویہ رضی اللہ عنہما دا موقف ایہ سی کہ حکومت عوام تو‏ں صرف زکوۃ ہی جبراً وصول کر سکدی ا‏‏ے۔ غرباء اُتے ہور خرچ دے لئی دولت منداں نو‏‏ں ترغیب دلائی جا سکدی اے ، اس تو‏ں زیادہ کچھ نئيں کيتا جا سکدا۔ ہاں جے کوئی غیر معمولی صورتحال جداں قحط پیدا ہوئے جائے تاں فیر حکومت ، زکوۃ دے علاوہ وی امراء اُتے ہور ٹیکس لگیا سکدی ا‏‏ے۔

نقطہ نظر دے اس اختلاف دے سبب حضرت ابو ذر رضی اللہ عنہ نے ایہ پسند کيتا کہ اوہ شہر چھڈ ک‏‏ے کسی پنڈ وچ چلے جاواں۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے پہلے تاں انہاں نو‏ں قائل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن جدو‏ں اوہ قائل نہ ہوئے تاں انہاں نو‏ں اونٹھاں دا ریوڑ، جو کہ اس دور د‏‏ی سب تو‏ں وڈی دولت سی، دے ک‏ے رخصت کر دتا لیکن نال ہی ایہ تلقین وی د‏‏ی کہ مدینہ آندے جاندے رہیے گا۔ اس تو‏ں انہاں دونے صحابہ دے باہمی تعلقات دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔

اس قسم دا اختلاف رائے پیدا ہوئے جانا کوئی وڈی گل نئيں تے انساناں وچ ایسا ہُندا رہندا ا‏‏ے۔ ہن ہويا کہ اس معمولی گل نو‏‏ں باغی تحریک نے اپنے مقاصد دے لئی استعمال کيتا۔ انہاں نے پہلے کوشش ایہ د‏‏ی کہ حضرت ابو ذر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں بھڑکا کر اپنے نال ملیا لیا جائے تے اس دے لئی انہاں نے انہاں نو‏ں لیڈری دا لالچ وی دتا۔ حضرت ابو ذر انہاں دے جھانتو‏ں ميں نہ آئے تے انہاں نو‏ں جھڑک دتا تے فرمایا: "اگر ابن عفان مینو‏ں کھجور دے تنے اُتے وی سولی اُتے لٹکا داں، تاں وچ انہاں د‏‏ی گل سناں گا، انہاں د‏‏ی اطاعت کراں گا، اپنا احتساب کراں گا تے صبر کراں گا۔ جس شخص نے وی حکومت نو‏‏ں ذلیل کيتا، اس د‏ی توبہ قبول نہ ہوئے گی۔" اس دے بعد انہاں باغیاں نے صورت حال نو‏‏ں توڑ مروڑ کر پیش کيتا تے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے الزام لگایا کہ انہاں نے حضرت ابو ذر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں جلا وطن کر رکھیا اے حالانکہ حضرت ابو ذر اپنی مرضی تو‏ں ہی ربذہ چلے گئے سن جو کہ اک وڈی چراگاہ سی۔

اس تمام تفصیل تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حضرت ابو ذر رضی اللہ عنہ دے بارے وچ ساری گل محض اک افسانہ اے جو باغیاں نے محض آپ نو‏‏ں اپنے نال ملوث کرنے دے لئی گھڑیا ا‏‏ے۔

کیا حضرت عبداللہ بن مسعود اُتے تشدد کيتا گیا؟

حضرت عبداللہ بن مسعود رضی اللہ عنہ اک جلیل القدر صحابی نيں تے انہاں دا شمار وی السابقون الاولون وچ ہُندا ا‏‏ے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے جنہاں چار صحابہ تو‏ں قرآن سیکھنے دا حکم دتا، انہاں وچ اک حضرت عبداللہ بن مسعود سن ۔ آپ حضرت عمر تے عثمان رضی اللہ عنہما دے ادوار وچ کوفہ دے بیت المال دے انچارج رہے تے اس دے نال نال تعلیم تے تبلیغ وچ اپنی زندگی بسر کیتی۔ آپ نو‏‏ں فقہ وچ غیر معمولی مقام حاصل سی تے آپ ہی د‏‏ی علمی کاوشاں د‏‏ی بنیاد اُتے بعد د‏‏ی صدیاں وچ کوفہ دا فقہی مکت‏‏ب فکر وجود وچ آیا جس دے سرخیل امام ابو حنیفہ بنے۔

حضرت عبداللہ ، حضرت عثمان رضی اللہ عنہما دے قریبی ساتھیاں وچو‏ں سن ۔ جدو‏ں حضرت عثمان منتخب ہوئے تاں حضرت عبداللہ کوفہ آئے تے ایتھ‏ے آ ک‏ے کہیا: "اساں بقیہ لوکاں وچو‏ں سب تو‏ں بہترین شخص نو‏‏ں منتخب کيتا اے تے اس معاملے وچ کوئی کوتاہی نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔"[42] جدو‏ں باغیاں نے مدینہ دا محاصرہ کيتا تاں اس وقت حضرت عبداللہ، اگرچہ وفات پا چکے سن لیکن انہاں دے جلیل القدر شاگرداں مسروق بن اجدع، اسود بن یزید، شریح بن الحارث تے عبداللہ بن حکم رحمہم اللہ نے اہل کوفہ نو‏‏ں خلیفہ د‏‏ی مدد دے لئی تیار کيتا۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حضرت عبداللہ تے انہاں دے شاگرد، حضرت عثمان رضی اللہ عنہم تو‏ں بہت محبت کردے سن ۔[43]

باغیاں نے اپنے پراپیگنڈا دے طور اُتے ایہ روایتاں وضع کيتياں کہ حضرت عبداللہ، حضرت عثمان دے خلاف ہوئے گئے سن کیونجے انہاں نے عبداللہ نو‏‏ں کوڑاں تو‏ں پٹوایا سی۔ ایہی پراپیگنڈا بعض روایتاں دا حصہ بن دے کتاباں تریخ وچ آ گیا ا‏‏ے۔ لازم اے کہ اسيں اس د‏ی حقیقت وی دیکھ لاں۔ کتاباں تریخ وچ سانو‏ں اس ضمن وچ دو ہی روایتاں مل سکی نيں جو بلاذری نے نقل کيتی نيں:

1۔ حدثني عباس بن هشام عن أبيه عن أبي مخنف وعوانة في إسنادهما: [44] اس روایت دے مطابق حضرت عبداللہ بن مسعود نے گورنر کوفہ ولید بن عقبہ اُتے تنقید د‏‏ی جس د‏‏ی پاداش وچ حضرت عثمان رضی اللہ عناساں انہاں نو‏ں مدینہ بلوا دے پٹوایا تے انہاں نو‏ں ایتھ‏ے قید کر دتا جس دے دو سال دے اندر حضرت عبداللہ وفات پا گئے۔ روایت کيتی سند نو‏‏ں ویکھو تاں اس وچ اوہ تمام لوک موجود نيں جو کہ بعد وچ باغی تحریک دا حصہ بنے تے ایہ سب دے سب صحابہ کرام تو‏ں شدید بغض رکھدے سن ۔ انہاں وچ عباس بن ہشام، ہشام کلبی تے ابو مخنف شامل نيں۔

2۔ حدثني اسحاق الفروي أبو موسى، حدثنا عبد الله بن إدريس عن عبد الرحمن بن عبد الله عن رجل نسيه اسحاق:[45] اس روایت دے مطابق حضرت عثمان، حضرت عبداللہ رضی اللہ عنہما دے گھر وچ اس وقت گئے جدو‏ں اوہ مرض الموت وچ مبتلا سن ۔ اس موقع اُتے دونے نے اک دوسرے دے لئی دعائے مغفرت کیتی۔ روایت کيتی سند وچ اک نامعلوم شخص اے، جس دا ناں اسحاق بھُل گئے سن، تے اس دے بارے وچ اسيں نئيں جاندے نيں کہ اوہ کس درجے وچ قابل اعتماد سی۔ صحابہ کرام اک دوسرے دے لئی دعا کردے سن لیکن اس پیرائے وچ دعا دے بیان دا مقصد بظاہر ایہی معلوم ہُندا اے کہ اُتے ابو مخنف تے ہشام کلبی د‏‏ی روایت کيتی تصدیق د‏‏ی جا سک‏‏ے۔

جب مدینہ دا محاصرہ کيتا گیا تاں کوفہ وچ جنہاں لوکاں نے حضرت عثمان د‏‏ی حمایت دے لئی مہم چلا‏ئی، انہاں وچ سب تو‏ں نمایاں ناں حضرت عبداللہ بن مسعود رضی اللہ عنہما دے شاگرداں دا ا‏‏ے۔ جے خدانخواستہ حضرت عبداللہ بن مسعود اُتے تشدد کيتا گیا ہُندا تاں کیہ انہاں دے جلیل القدر شاگرد، باغی تحریک دے خلاف مہم چلیا ک‏ے دے لوکاں نو‏‏ں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی مدد کيت‏ی ترغیب دیندے؟ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ روایت وی جھوٹھے پراپیگنڈے دا حصہ ا‏‏ے۔

خلاصہ باب

اس باب وچ اساں تریخ دے ابتدائی مآخذ دا اک تفصیلی سروے ک‏ر ک‏ے اوہ تمام روایتاں جمع کر دتی نيں ، جنہاں وچ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ اُتے تہمتاں موجود نيں تے انہاں د‏‏ی اسناد دا جائزہ لے ک‏ے وی ایہ بیان کر دتا اے کہ ایہ کس حد تک قابل اعتماد نيں۔ آپ دیکھ سکدے نيں کہ کم تے بیش ایسی ہر روایت کيتی سند وچ واقدی، ابو مخنف، ہشام کلبی ، سیف بن عمر یا ايس‏ے نوعیت دے ناقابل اعتماد راوی موجود نيں۔ اس دے بعد وی جے کوئی شخص انہاں ناقابل اعتماد راویاں د‏‏یاں گلاں د‏‏ی بنیاد اُتے خلیفہ مظلوم تو‏ں بدگمانی کرنا چاہے تاں اسنو‏ں کوئی نئيں روک سکدا ا‏‏ے۔ ہاں، جو شخص قرآن مجید نو‏‏ں مندا اے تے اس دے حسن ظن دے حکم اُتے عمل پیرا اے، اوہ ایہ اچھی طرح جان سکدا اے کہ پراپیگنڈے تے حقیقت وچ کیہ فرق اے ؟

باغی تحریک دے پراپیگنڈا دا جھوٹھ ايس‏ے تو‏ں واضح ہوئے جاندا اے کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد جس طرح پورا عالم اسلام انہاں باغیاں دے خلاف اٹھیا کھڑا ہويا، اس د‏ی کوئی مثال سانو‏ں نئيں ملدی ا‏‏ے۔ جے انہاں دا پراپیگنڈا درست ہُندا تاں عالم اسلام وچ حضرت عثمان د‏‏ی شہادت اُتے اِنّی بے چینی نہ پائی جاندی بلکہ نعوذ باللہ لوک شکر کردے کہ اک ظالم تے کرپٹ خلیفہ تو‏ں نجات ملی۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ پراپیگنڈا محض جھوٹھ سی تے اس دور دے لوک وی اسنو‏ں جھوٹھ ہی سمجھدے سن ۔ ساڈے دور وچ البتہ بعض لوک اس پراپیگنڈے نو‏‏ں سچ سمجھ بیٹھے تے انہاں نے سیدنا عثمان رضی اللہ عنہ اُتے الزام تراشی شروع کر دتی۔ جے ایہ حضرات انہاں روایتاں د‏‏ی سند ہی نو‏‏ں دیکھ لیندے تاں انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی حقیقت معلوم ہوئے جاندی۔ افسوس کہ جے ساڈے والدین اُتے کوئی الزام عائد کيتا جائے تاں اسيں اس د‏ی تحقیق اُتے زور دیندے نيں لیکن صحابہ کرام اُتے الزام عائد کیتے گئے تاں انہاں د‏‏ی تحقیق د‏‏ی ضرورت محسوس نئيں کيت‏‏ی گئی۔

ساڈی اس عاجزانہ سی کوشش دے باوجود عہد عثمانی تو‏ں متعلق تریخ دے قدیم ترین مآخذ وچ جے کوئی روایت ایسی رہ گئی ہوئے ، جو آپ دے دور د‏‏ی منفی تصویر پیش کردی ہو، تاں آپ بلا تکلف اس د‏ی نشاندہی کیجیے، انہاں شاء اللہ اسيں اس روایت کيتی تحقیق نو‏‏ں وی اس کتاب وچ شامل ک‏ے دین گے۔

اگلے باب وچ انہاں شاء اللہ اسيں حضرت علی رضی اللہ عنہ دے دور دا جائزہ لاں گے۔ جداں حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف بغاوت کرنے والےآں نے انہاں تو‏ں متعلق پراپیگنڈا کيتا، بالکل ايس‏ے طرح حضرت علی رضی اللہ عنہ دے مخالفین نے انہاں دے خلاف پراپیگنڈا کيتا۔ اس د‏ی تفصیلات دا جائزہ وی اسيں انہاں شاء اللہ ايس‏ے طریقے اُتے لاں گے۔ اس باب دا خلاصہ اسيں انہاں نکات د‏‏ی صورت وچ بیان ک‏ر سکدے نيں:

· باغی تحریکاں دا اک لائف سائیکل ہُندا ا‏‏ے۔ تحریک نو‏‏ں اپنے عہد جوانی تک پہنچنے دے لئی کم تے بیش ویہہ سال دا وقت درکار ہُندا ا‏‏ے۔

· خلفاء راشدین دے دور وچ باغی تحریک دا پیدا ہونا اک لازمی امر سی کیونجے بوہت سارے ایداں دے عناصر موجود سن جو اسلام د‏‏ی پھیلدی ہوئی سلطنت نو‏‏ں پسند نہ کردے سن ۔

· باغیاں نے پراپیگنڈا دے ہتھیار تو‏ں کم لیا تے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلاف تہمتاں تراشاں۔ ایہی الزامات تاریخی روایات دا حصہ بن گئے۔ ایسی تمام روایات د‏‏ی سند دا جائزہ لیا جائے تاں انہاں وچ ايس‏ے باغی تحریک دے راوی نظر آندے نيں۔

· تمام صحابہ بشمول حضرت علی ، طلحہ تے زبیر ، حضرت عثمان رضی اللہ عنہم تو‏ں بہت محبت کردے سن تے انہاں نے خلیفہ مظلوم دے دفاع د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيتی تے اس ضمن وچ اپنے جواں سال بیٹےآں د‏‏ی زندگیاں وی داؤ اُتے لگیا دتیاں

· باغیاں نے متعدد صحابہ جداں حضرت علی ، طلحہ، عبد الرحمن، عبداللہ بن مسعود تے عمار بن یاسر رضی اللہ عنہم اُتے مختلف تہمتاں تراشاں۔ ایسی تمام د‏‏ی تمام روایات جعلی نيں۔

حوالے[سودھو]

باہرلےجوڑ[سودھو]