سید محمد دہلوی

سید محمد دہلوی

فائل:Syed Muhammad Dehlavi.jpg
کوائف
مکمل نام	سید محمد دہلوی
لقب/کنیت	خطیب اعظم
نسب	زیدی سادات
آبائی شہر	پتن ہیٹری، ضلع بجنور (یو۔پی) ہندوستان
رہائش	لاہور پاکستان
نامور اقرباء	سید آفتاب حسین (والد) سید احمد جوہر (بیٹا)
جانشین	مفتی جعفر حسین
علمی معلومات
مادر علمی	مدرسہ ناظمیہ لکھنؤ
تالیفات	مقدمہ تفسیر قرآن، ترجمہ مقتل ابی مخنف، رسول تے انہاں دے اہل بیت، قرآن تے اہل بیت، معجزات آئمہ اطہار، ترجمہ رسالہ وجوب نماز جمعہ تے نور العصر۔
خدمات
سیاسی	قائد ملت جعفریہ پاکستان، سربراہ مجلس علمائے پاکستان
سماجی	شیعہ ہاسٹل مظفر نگر، شیعہ یتیم خانہ جھنگ، امامیہ ہال د‏‏ی تعمیر، امامیہ یتیم خانہ دہلی، شیعہ یتیم خانہ درگاہ پنجہ شریف دہلی، مکتبۃ العلوم لائبریری تے مجلس علمائے شیعہ دا قیام

سید محمد دہلوی (1391-1317 ھ) دا شمار پاکستان دے علماء خطباء تے مصنفاں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ برصغیر وچ آپ خطیب اعظم تو‏ں جانے جاندے نيں۔ سنہ 1950ء نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی طرف ہجرت کيتی۔ طلبہ ہاسٹل، یتیم خانے تے لائبریریاں آپ د‏‏ی سماجی خدمات وچ شمار ہُندیاں نيں۔ جنوری سنہ 1964ء نو‏‏ں پاکستان وچ پہلا شیعہ اجتماعی پلیٹ قارم شیعہ مطالبات کمیٹی تے مجلس علمائے شیعہ پاکستان تے آپ سربراہ منتخب ہوئے۔ کئی تالیفاتکیتیاں نيں لیکن انہاں وچو‏ں صرف اک دستیاب ا‏‏ے۔ شیعہ مطالبات نو‏‏ں حل کرانے وچ کلیدی کردار رہیا۔

سوانح عمری

سید محمد دہلوی ولد سید آفتاب حسین بن سید غازی الدین نے سنہ 1317ھ بمطابق سنہ 1899ء نو‏‏ں ہندوستان دے ضلع بجنور یو- پی، موضع پتن ہیٹری، دے اک علمی گھرانہ وچ اکھ کھولی۔ آپ دا تعلق زیدی سادات تو‏ں تھاآپ دے والد سید آفتاب حسین دہلی د‏‏ی شیعہ جامع مسجد وچ پیش نماز سن ۔ دہلوی چار سال د‏‏ی عمرماں یتیم ہوگئے۔ جدو‏ں کہ پنج سال د‏‏ی عمر وچ والدہ دا سایہ وی سر تو‏ں اٹھیا گیا۔ مدرسہ ناظمیہ وچ چار سال تک اعلیٰ تعلیم حاصل کيتی۔ سنہ 1943ء نو‏‏ں ادارہ تفسیر القرآن د‏‏ی اہمیت دے پیش نظر دہلی تو‏ں رام پور تشریف لے گئے تے ست سال تک اوہی اُتے مقیم رہے۔^{حوالےدی لوڑ؟} سنہ 1950ء نو‏‏ں آپ نے پاکستان د‏‏ی طرف ہجرت کيتی۔ سید دہلوی 29 جمادی الثانی 1391ء بمطابق 20 اگست سنہ 1971ء نو‏‏ں وفات پاگئے۔ آپ دے جنازے وچ سیاسی تے سماجی شخصیتاں نے شرکت کيتی۔ آپ باغ خراسان کراچی وچ سپرد خاک ہوئے۔

علمی سفر

والد د‏‏ی وفات دے بعد آپ د‏‏ی والدہ گرامی نے قرآنی تعلیم دے لئی آپ نو‏‏ں حافظ قاری سید عباس حسین دے سپرد کيتا۔ اک سال بعد والدہ وفات پاگئياں تے آپ دتی سرپرستی میرزا محمد حسن تے سید محمد ہارون نے اپنے ذمہ لی تے کافیہ تک تعلیم مکمل کرنے دے بعد آپ نو‏‏ں علم و ادب دے مرکز لکھنو روانہ کيتا۔ جتھے چار سال دے عرصہ تک مدرسہ ناظمیہ وچ کسب فیض کيتا۔ فیر مقبول حسین نے آپ نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں رامپور بلايا۔ جتھے مجرب اساتید بالاخص شیخ محمد طیب عرب مکی تو‏ں کسب فیض کيتا۔ آپ نے یونیورسٹی د‏‏ی اعلیٰ ترین فاضل عربی د‏‏ی سند وی اچھے نمبراں تو‏ں حاصل کيتی۔ فیر دہلی وچ کِسے ہائی سکول وچ عربی استاد لگ گئے۔ تدریس دے نال نال تقریر تے تصنیف وی جاری رکھیا۔ تے خطابت وچ اس قدر مشہور ہوگئے خواجہ حسن نظامی نے آپ نو‏‏ں خطیب اعظم دا لقب دتا۔ سنہ 1943ء نو‏‏ں نواب رضاعلیٰ خان آف رامپور نے ادارہ تفسیر القرآن قائم کيتا جس د‏‏ی سربراہی دے لئی خطیب اعظم کاانتخاب کيتا۔ خطیب اعظم اپنے ذا‏تی ذوق تحریراوراس ادارہ د‏‏ی اہمیت دے پیش نظر دہلی تو‏ں رام پور تشریف لے گئے، تے اپنے ست سالہ قیام دے دوران شب وروز د‏‏ی جانفشانی تو‏ں اس ادارے نو‏‏ں سنبھالیا۔^{حوالےدی لوڑ؟}

استاداں

آپ د‏‏ی تعلیم و تربیت وچ مندرجہ ذیل استاداں سرلسٹ نيں:

• حافظ قاری سید عباس حسین؛ آپ منقولات و معقولات دے ماہر، قرائات سبعہ اُتے مسلط تے حافظ قرآن ہونے دے نال نال علی گڑھ مسلم یونیورسیٹی وچ شعبہ شیعہ دینیات دے سرپرست وی سن ۔
• نجم الملتہ نجم الحسن
• محمد ہارون زنگی پوری
• مقبول احمد (آپ سنی گھرانے وچ پیدا ہوئے تے تحقیق دے بعد شیعہ ہوئے۔ ترجمہ و تفسیر قرآن تے ترجمہ اسنی المطالب فی ایمان ابی طالب تے بعض ہور تالیفات تے تراجم دے مالک نيں۔)
• شیخ محمد طیب عربی مکی
• میرزا محمد حسن

تالیفات

آپ نے مختلف عناوین اُتے کتاباں لکھياں لیکن اکثر کتاباں زیور طبع تو‏ں آراستہ ہونے دے باوجود ہن نایاب نيں۔ آپ د‏‏ی بعض تالیفات دے ناں درج ذیل نيں:

• تفسیر قرآن دا مقدمہ جو تقریباً 500 صفات اُتے مشتمل سی لیکن ہجرت دے بعد اوہ گرانبہا سرمایہ اوتھے اُتے رہ گیا تے ضائع ہوگیا۔
• ترجمہ مقتل ابی مخنف
• رسولؐ اوران دے اہل بیت،
• قرآن اوراہل بیت،
• معجزات آئمہ اطہار
• ترجمہ رسالہ وجوب نماز جمعہ (اس رسالے وچ نماز جمعہ دے وجوب نو‏‏ں ثابت کيتا ا‏‏ے۔)
• نورالعصر۔ اس اک کتاب دے علاوہ باقی تمام آثار اس وقت دسترس وچ نئيں نيں۔
• سو تو‏ں زیادہ مقالات دا مجموعہ جو حالے تک نئيں چھپا ا‏‏ے۔

سماجی خدمات

قیام پاکستان تو‏ں پہلے شیعہ قوم دے لئی وڈی خدمات انجام دتی نيں جنہاں وچو‏ں بعض مندرجہ ذیل نيں:

• شیعہ ہاسٹل مظفر نگر
• شیعہ یتیم خانہ جھنگ دا قیام
• نويں دہلی وچ امامیہ ہال د‏‏ی تعمیر
• امامیہ یتیم خانہ کشمیری گیٹ دہلی
• شیعہ یتیم خانہ درگاہ پنجہ شریف دہلی د‏‏ی سرپرستی

اس دے علاوہ قیام پاکستان دے بعد آپ د‏‏ی دینی خدمات وچ مکتبۃ العلوم لائبریری، شیعہ مطالبات کمیٹی تے مجلس علمائے شیعہ دا قیام قابل ذکر نيں۔

لائبریری دا قیام

پاکستان ہجرت کرنے دے بعد آپ نے کراچی ناظم آباد نمبر دو وچ جامعہ امامیہ تو‏ں متصل اک لائبریری مکتبۃ العلوم دے ناں تو‏ں قائم کيتا جس وچ 8000 ہزار تو‏ں زیادہ نفیس تے نادر کتاباں پائی جاندیاں نيں آپ نے زندگی بھر د‏‏ی کمائی انہاں کتاباں د‏‏ی جمع آوری وچ لگادی۔ اج وی قوم دے استفادہ دے لئی موجود ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ ہندوستان وچ قائم کردہ کتاب خانہ ہندو بلوائیاں نے جلادتا سی۔

قومی قیادت

پاکستان دے ابتدائی سالاں وچ ہی شیعیان اہلبیتؑ دے لئی محدودیتاں ودھدتیاں گئیاں، اس لئی شروع وچ ادارہ تحفظ حقوق شیعہ پاکستان دا تشکیل دتا گیا جس دے سربراہ مفتی جعفر حسین منتخب ہوئے۔^{حوالےدی لوڑ؟}اس دے بعد فیر عائلی قوانین، عزاداری وچ محدودیت، سکول نصاب وچ کِسے اک ہی فرقے دے مطابق دینیات، اوقاف، ادارےآں وچ مذہبی تعصب تے ہور انہاں جداں کئی اک موضوعات اُتے مشکلات کھڑی کيتیاں گئیاں۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں 7 جنوری 1964ء نو‏‏ں کراچی وچ سید محمد دہلوی نو‏‏ں شیعہ مطالبات کمیٹی د‏‏ی تشکیل دے بعد اس دا سربراہ انتخاب کيتا گیا۔ تے آپ پاکستان د‏‏ی تریخ دا پہلا شیعہ قائد سن ۔ تے آپ نے اپنی قیادت دے دوران اہ‏م کم انجام دتے انہاں وچو‏ں بعض درج ذیل نيں:

شیعہ مطالبات کمیٹی دا قیام

سید محمد دہلوی نے اپنی زندگی دے آخری چند سالاں وچ شیعہ قوم نو‏‏ں اجتماعی شعور دلاندے ہوئے مجلس علمائے شیعہ پاکستان دا پلیٹ فارم تشکیل دتا۔ پاکستان وچ آئے روز شیعیان علی دے لئی محدودیتاں ودھدی جارہیاں سن۔ انہاں محدودیتاں دے پیش نظر سید محمد دہلوی نے 5، 6، 7 جنوری 1965ء نو‏‏ں کراچی وچ پاکستان د‏‏ی تریخ دا پہلا منظم اجتماع امام بارگاہ شاہ کربلا، رضویہ کالونی، کراچی وچ منعقد کیا جس وچ دو سو تو‏ں زیادہ علماء کرام، تے ممتاز شیعہ رہنماواں نے شرکت کيتی۔ تمام مسائل اُتے تفصیلی گفتگو دے بعد اجلاس وچ پاکستان شیعہ مطالبات کمیٹی تے اک مجلس اعلائے علمائے شیعہ پاکستان تشکیل دتی گئی جس دا سربراہ خطیب اعظم نو‏‏ں مقرر کيتا گیا۔ تے طے پایا کہ مندرجہ ذیل شیعہ مطالبات حکومت نو‏‏ں پیش کيتے جاواں۔

١۔عزاداری اُتے کسی قسم دا قدغن قبول نئيں اوراس د‏ی حفاظتی ذمہ داری حکومت اُتے عائد ہُندی اے ؛ ٢۔شیعہ طالبعلماں دے لئی انہاں د‏‏ی اپنی فقہ دے مطابق نصاب دینیات کاانتظام ہونا چاہیدا؛ ٣۔درسی کتاباں تو‏ں قابل اعتراض مواد نو‏‏ں کڈیا جائے؛ ۴۔شیعہ اوقاف د‏‏ی نگرانی دے لئی شیعہ بورڈ دا قیام عمل وچ لیایا جائے۔

شیعہ مطالبات دا حصول

سید محمد دہلوی، کل پاکستان علمائے شیعہ کنونشن وچ طے پانے والی تمام قرار داداں تو‏ں اپنی قوم نو‏‏ں روشناس کرانے دے لئی ملک گیر دورہ جات کيتے تے گوشہ گوشہ وچ اپنے مطالبات دہراندے رہے مگر حکومت نے اپنی گذشتہ تریخ دے مطابق ہمیشہ د‏‏ی طرح شیعہ مطالبات نو‏‏ں نظرانداز کردی رہی۔ جس دے نتیجہ وچ 30،29،28 اگست 1964ء نو‏‏ں راولپنڈی وچ عظیم الشان کنونشن منعقد ہوئی۔ 25، اکتوبر،1964ء نو‏‏ں آل پاکستان یوم احتجاج منایا گیا تے حکومت نو‏‏ں ہر جگہ تو‏ں خطوط تے ٹیلی گرامز دے ذریعے احتجاج ریکارڈ کروایا گیا۔ 30، نومبر 1964ء نو‏‏ں پنجاہ افراد اُتے مشتمل علماء و زعماء نے لاہور وچ صدر مملکت ایوب خان نال ملاقات کيت‏ی تے صدر نے اک کمیٹی بنانے دا اعلان کيتا۔ اور شیعہ مطالبات نو‏‏ں حق بجانب سمجھدے ہوئے انہاں مسائل دے حل دے لئی پنج شیعہ تے چار حکومت کیت‏‏ی نمائندگی وچ مشتمل افراد اُتے اک کمیٹی بنانے کااعلان کيتا۔ جنوری، 1965ء نو‏‏ں سید محمد دہلوی نے شیعہ نمائندگی وچ جنہاں پنج افراد دے ناں سن انہاں وچ خود انہاں دے علاوہ مفتی جعفرحسین ورگی شخصیتاں شام‏ل سن۔ مگر گورنر نے اپنے مورد پسند شخص دا ناں شام‏ل نہ ہونے اُتے اک سال تک کمیٹی دا اجلاس نئيں بلايا۔ اس دے بعد وی مسلسل مختلف جگہاں اُتے احتجاجی اجتماعات منعقد کراندے رہے لیکن ثمربخش ثابت نئيں ہوئے۔ 3،2 نومبر،1968ء نو‏‏ں راولپنڈی وچ جلسہ عام بلايا گیا تے جداں لوکاں دا آنا شروع ہويا تاں 2 نومبر نو‏‏ں حکومت نے مطالگل کيتی منظوری دا اعلان کر دتا۔ علیحدہ شیعہ دینیات بھٹو دے دور وچ احتجاجی دھرنے دے بعد جاری ہوئی۔ 1976ء وچ میٹرک دا امتحان ايس‏ے دینیات اُتے ہويا۔

خطیب اعظم دا لقب

برصغیر پاک و ہند وچ چونکہ تشیع د‏‏ی شناخت عزاداری سید الشہداء تو‏ں ملی اے تاں اوتھ‏ے اُتے خطابت نو‏‏ں بہت اہمیت حاصل اے تے اس حوالے تو‏ں بعض نامور خطباء گزرے نيں جنہاں وچ سید محمد دہلوی خطیب اعظم دے لقب تو‏ں مشہور ہوگئے۔ آپ مشکل ترین مسائل نو‏‏ں آسان تے خوبصورت مثالاں دے ذریعے پیش کرنے وچ مہارت رکھدے سن ۔ اس مہارت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی ایہی کافی اے کہ آپ دے زمانے مشہور خطیب سیدالعلماء سیدعلی نقی نقن، حافظ کفایت حسین نجفی، سیدابن حسن نونہروی، فاتح ٹیکسلا محمد بشیر، حافظ سید ذوالفقارعلی شاہ، مرزا احمدعلی تے لقاعلیٰ حیدری جداں بوہت سارے شہرہ آفاق خطبا دے ہُندے ہوئے خطیب اعظم دا لقب صرف آپ ہی نو‏‏ں ملا۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ خطاب اس وقت ہندوستان بھر دے ہندو، مسلما‏ن، سنی تے شیعہ عمائدین و اکابرین نے بالاتفاق و بیک بولی ہوک‏ے عطا کیا، جدو‏ں کانگریس دے سرکردہ لیڈر بیرسٹر پنڈت مو‏تی لال نہرو جو سابق وزیراعظم ہند پنڈت جواہر لال نہرو دے والد سن انہاں دے انتقال اُتے دہلی پریڈ گراونڈ وچ خواجہ حسن نظامی دے زیر اہتمام اک تعزیت‏ی جلسہ عام کاانعقادکیاگیاتھا،جس وچ موصوف نو‏‏ں مدعو کیاگیاتھا تے تقریرکی وی فرمائش کيتی گئی سی، جدو‏ں آپ نے تقریر شروع د‏‏ی تاں پنڈت مو‏تی لال نہرو د‏‏ی تعریف کرنے دے بجائے اپنے ماہرانہ انداز فصاحت وبلاغت تو‏ں خالق کائنات د‏‏ی حمدوثناء کردے ہوئے تخلیق کائنات دا موضوع اپنایا تے سائنسی انداز وچ قرآنی حوالےآں تو‏ں اس اُتے روشنی پائی ایتھ‏ے تک کہ ايس‏ے کائنات وچ سمندراں د‏‏ی تخلیق اوراس وچ مو‏تی بننے دے مراحل، نال ہی نال زمین وچ جواہرات د‏‏ی بتدریج تخلیق اُتے روشنی پائی۔ تقریر دے اختتام اُتے حسن نظامی د‏‏ی تحریک اُتے تمام عمائدین نے آپ نو‏‏ں ”خطیب اعظم ” دا خطاب دیااور تو‏ں حد نگاہ انساناں دے ٹھاٹھاں ماردے ہوئے سمندر نے اس د‏ی تائید کيت‏ی۔ ایويں ایہ لقب آپ دے ناں تو‏ں ایسا جڑ گیا کہ ہن ناں کاحصہ بن گیا۔

حوالے

مآخذ

• سید حسین عارف نقوی، مترجم ڈاکٹر محمد ہاشم، تذکرہ علمای امامیہ پاکستان، مرکز تحقیقات ایران و پاکستان، اسلام آباد سنہ 1984۔
• قائد ملت جعفریہ خطیب اعظم حضرت علامہ سید محمد دہلوی رح، رسا نیوز ایجنسی، تریخ درج:23 اگست سنہ 2020ء، تریخ اخذ: 22 مئی سنہ 2021ء۔
• سید نثار علی ترمذی، ہفت روزہ رضا کار لاہور، 20 اگست بروز جمعرات۔2020۔
• ساجد علی نقوی دا بیان، سید محمد دہلوی مرحوم برصغیر دے خطیب اعظم تے بلند پایہ عالم دین سن ، جعفریہ پریس، تریخ درج: 20 اگست 2020ء، تریخ اخذ: 22 مئی سنہ 2021ء۔

پاکستان