قدیم میسو پوٹامیا دیاں مختلف سلطنتاں

قدیم میسوپوٹامیا (دجلہ تے فرات د‏‏ی وادی) دے عوام دراصل دو وڈے نسلی گروہاں اُتے مشتمل سن، شمالی عراق تے کردستان وچ سامی النسل اکاد قوم (Akadians) (جو بعد وچ اسوریا/اسیریا تے بابلی اکھوائے) تے جنوبی ڈیلٹا وچ آباد سومیری(Sumerians) جو اک وکھ لسانی قوم سی. رہتل د‏‏ی ابتدا وادت مسیح دے پنج ہزار سال پہلے جنوبی عراق دے سمیریاں نے کيتی۔ ابتدا وچ ایہ لوک متحدہ قوم نئيں سن، بلکہ مختلف چھوٹی شہری ریاستاں وچ منقسم سن ۔ چار ہزار سال پہلے از مسیح سانو‏ں انسانیت دے پہلے باقاعدہ مذہب دا ثبوت ايس‏ے علاقے تو‏ں ملدا اے جو کہ 3500 ق م وچ میخی لکھائی (Cuneiform) د‏‏ی ایجاد دے بعد، لکھی گئی مذہبی کتھائاں تے دعائیہ کلام دے ملنے تو‏ں ثابت ہويا ا‏‏ے۔

اگرچہ ایہ معلوم نئيں اے کہ سومیری لوک تریخ توں پہلے زمانے وچ اس علاقے وچ ہجرت ک‏ر ک‏ے پہنچے سن یا اوہ ایتھ‏ے دے قدیم/اصل باشندے سن . بہرحال اوہ جنوبی میسوپوٹیمیا وچ آباد سن، جو سومیر دے ناں تو‏ں مشہور ہويا، جدو‏ں کہ سامی النسل اکاد قوم سومیریاں دے شمال وچ آباد سی۔ سمیریاں نے اکادیاں د‏‏ی سبھیاچار اُتے کافی اثر ڈالیا۔

سومری باشندے ترقی یافتہ سن ۔ لکھنے د‏‏ی ایجاد دے نال نال انہاں نے ریاضی د‏‏ی ابتدائی شکلاں، ابتدائی پہیے والی گاڑیاں، فلکیات، علم نجوم، تحریری قانون، منظم طب، جدید زراعت تے فن تعمیر جداں علوم تے ابتدائی کیلنڈر وی ایجاد کیتے۔ قدیم مصر تے سندھو-سرسوت‏ی رہتل دے ہمعصر سمیریاں نے دنیا د‏‏ی ابتدائی شہری ریاستاں قائم کيت‏یاں جداں کہ اورک، ار، لاگیش، ایسن، کیش، اما، ایریڈو، اداب، اکشک، سیپور، نیپور تے لارسا۔ غالبا اریڈو یا اورک سب تو‏ں پرانے شہر سن ۔ (موجودہ عراق دراصل اورک د‏‏ی بگڑی شکل اے ) انہاں چھوٹی چھوٹی شہری ریاستاں دے حکمراناں نو‏‏ں اوہ “اینسی” کہندے سن .

اکاد د‏‏یاں ریاستاں دے حکمراناں دے ناں سانو‏ں کھنڈرات تو‏ں ملی تختیاں اُتے لکھی ‘بادشاہاں د‏‏ی فہرستوں’ وچ پہلی بار سن 2800 ق م وچ ملدے ني‏‏‏‏ں۔ 3500 ق م تو‏ں پہلے سومری-اکاد رہتل اُتے سومیریاں دا غلبہ سی، اُتے 2335 ق م وچ اکاد حکمران سارگون عظیم نے سمیر اُتے قبضہ کرکے تمام میسوپوٹیمیا نو‏‏ں اکیڈین سلطنت دے ماتحت متحد کردتا۔ ایہ دنیا د‏‏ی پہلی باقاعدہ سلطنت یا بادشاہت سی۔

وقت گزرنے دے نال سومیری تے اکاد ثقافتاں اورمذاہب دے بیچ انضمام ہُندا گیا، بادشاہاں نو‏‏ں دیوتااں دے نمائندے د‏‏ی حیثیت حاصل ہوگئی۔ سارگون اول د‏‏ی قائم کردہ اکاد سلطنت د‏‏ی حدود قدیم مغربی ایران، لیوانت (شام و عراق)، ایشیائے کوچک (ترکی)، کنعان ( اسرائیل و لبنان) تے جزیرہ نما عرب دے کچھ شمالی حصےآں تک پھیلی ہوئیاں سی۔ سارگون د‏‏ی قائم کردہ ایہ پہلی اکاد Akadian سلطنت دو صدیاں ہی قائم رہ سکيتی۔ معاشی زوال، داخلی تنازعات تے شمال مشرق تو‏ں آنے والے گوندی حملہ آوراں دے حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں اکادین سلطنت دو صدیاں بعد ڈیہہ گئی۔

اکادیاں دے زوال دے بعد نو سومیری سلطنت دا زمانہ آیا۔ 2100 ق۔ م وچ شمال وچ اک ہور سامی النسل قوم اشام یا اسیریا (Assyrian) دا عروج شروع ہويا۔ جدو‏ں کہ جنوبی میسوپوٹیمیا (سمیر) متعدد شہری ریاستاں وچ بٹ گیا۔ جنہاں وچ ایسن، لارسا تے ایشنا اہ‏م شہر سن . 1894 ق م وچ مغربی سامی قوم ہامور نے بابل ناں دے نويں شہر د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ایہ لوک مغرب وچ کنعان Phoenicia دے علاقے تو‏ں میسوپوٹامیا اُتے حملہ آور ہوئے سن ۔ بابل د‏‏ی پوری تریخ وچ کدی کدائيں ہی مقامی لوکاں نے اس اُتے حکومت کیت‏‏ی سی۔

اس دے بعد سانو‏ں سومیر قوم دا وجود آثار قدیمہ(د‏‏یاں تحریراں) وچ نئيں ملدا یقینا اوہ بابلی سلطنت دے ہور قبیلے وچ ضم ہوگئے ہون گے۔ سن 1750 ق م دے لگ بھگ بابل دے ہاموری نسل دے حکمران، ہمورابی نے میسوپوٹامیا دا بیشتر حصہ فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کيتا، لیکن ایہ بابل د‏‏ی سلطنت اس د‏ی موت دے نال ہی ایشیاء کوچک (موجودہ ترکی) تو‏ں آنے والے کاسی ناں دے پہاڑی لوکاں دے حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں تباہ ہوگئی، اگلے 500 تو‏ں زیادہ سال تک کاسی بابل دے حکمران رہ‏‏ے۔

اس دے بعد اک مرتبہ فیر اسیریاں نے طاقت پکڑی تے درمیانی-اسیری سلطنت (1391ق م -1050ق م) دے دوران قائم رہی۔ ايس‏ے عرصے وچ اسیریا نے اپنے شمال وچ انطالیہ (ترکی) وچ طاقتور ہوئے رہ‏ے، ہند- یورپی ( آریائی) قبیلے ہیندی تے میتانی نو‏‏ں شکست دتی۔ ہور ایہ مصریاں تو‏ں کنعان (اسرائیل و لبنان) چھیننے والی پہلی میسوپوٹامیائی سلطنت سی۔ سلطنت اسیریا اپنے عروج اُتے کوہ قاف تو‏ں لے ک‏ے بحرین تک تے قبرص تو‏ں مغربی ایران تک پھیلی ہوئی سی۔

اسک‏‏ے بعد قائم ہونے والی اک نويں نیو-اسیریائی سلطنت (911- 605 ق م) سطح زمین اُتے اپنے وقت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی طاقت سی۔ ايس‏ے نیو اسیریا دے زمانے وچ آرامی بولی نو‏‏ں عروج حاصل ہويا۔ عربی تے عبرانی دونے د‏‏ی ماں سمجھ‏‏ے جانے والی اس مغربی سامی خاندان د‏‏ی بولی نو‏‏ں اس وقت تک بین الاقوامی بولی د‏‏ی حیثیت حاصل ہوئے چک‏ی سی۔ اس زمانے تک بوہت سارے قدیم سمیری مذہبی تصورات عبرانی یہودیاں وچ سرایت کرچکے سن ۔

ایہ سلطنت 605 ق م وچ آخری آرامی شہنشاہ آشور اوبلاۃ II د‏‏ی موت دے بعد اندرونی تنازعات دا شکار ہوئی۔ جس دا فائدہ اٹھاندے ہوئے بابل، کالدتا تے ایرانی (مادتا تے پارسا) اقوام دے مشترکہ لشکر نے سن 625 ق م وچ بابل دے شہنشاہ نبوپلاسر د‏‏ی سربراہی وچ حملہ کيتا تے بچی کھچی اسیریا ایمپائر نو‏‏ں شکست دتی۔

بابل دا آخری بادشاہ نبوند، چاند دیوت‏ا، جنا د‏‏ی پوجا پاٹ وچ ایسا مستغرق ہويا کہ اپنا تاج و تخت اپنے بیٹے بیلش ضر دے حوالے کرکے امور سیاست تو‏ں کنارہ کش ہوئے گیا۔ ايس‏ے زمانے وچ مشرق وچ ایرانی-آریائی قبیلے فارس تے میدتا طاقت پھڑ رہے سن ہن تک صدیاں تو‏ں اسیریا د‏‏ی طاقتور ریاست نے انہاں نو‏ں باجگزار بنا ک‏ے اپنے ماتحت رکھیا ہويا سی۔

پر ہن میسوپوٹیمیا د‏‏ی اس آخری اسیری-بابلی سلطنت دے زوال دے زمانے وچ مشرقی سمت کوروش(سائرس اعظم) نامی ایرانی شہنشاہ نے دو پرانے آریائی حریف قبیلےآں (پارسا تے میدیا) نو‏‏ں متحد کرکے نويں علاقائی طاقت ہخا منشی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس پہلی فارسی سلطنت نے 552 ق م وچ میسوپوٹامیا دے راجگڑھ بابل نو‏‏ں فتح کيتا تے ایويں قدیم میسو پوٹیمیا دے مشرق وسطی اُتے تن ہزار سال تو‏ں زاید راج دا عہد تمام ہويا۔