کالاباغ ڈیم

کالاباغ ڈیم
منسوب بنام	کالا باغ
نقشہ	32.95638889°N 71.61361111°E / 32.95638889; 71.61361111
انتظامی تقسیم
ملک	پاکستان
حصہ	بند
وقوع تھاں	ضلع میانوالی
بجلی پیداوار	3600 megawatt
تقسیم اعلیٰ	ضلع میانوالی
متناسقات	32°57′23″N 71°36′49″E
[مکمل اسکرین پر]

کالا باغ ڈیم، پاکستان دا پاݨی نوں ذخیرہ کرن، بجلی دی پیداوار، زرعی زمیناں نوں سیراب کرن تے سیلاب دیاں تباہ کاریاں توں بچاؤ لئی اک وڈا آبی منصوبہ اے۔ انڈس دریا اُتے بنن والے اس منصوبے لئی منتخب کیتا گیا مقام کالا باغ اے جو ضلع میان٘والی وچ واقع اے۔ ایہ ڈیم 3600 میگاواٹ بجلی پیدا کر سکدا اے تے مُلک وچ سیلاب دے دائمی مسئلے تے پاݨی دے بحران نوں وی ختم کرسکدا اے۔

تاریخ

تربیلا ڈیم تے منگلا ڈیم دی تعمیر توں بعد کالاباغ سبھ توں زیادہ ترجیحی ڈیم دا منصوبہ بݨ گیا۔ 1979 وچ حکومت نے ایہدی تیاری، تفصیلی ڈیزائن تے فزیبلٹی لئی UNDP توں 25 ملیئن ڈالر دی گرانٹ حاصل کیتی۔ حکومت نے ورلڈ بینک نال رابطہ کیتا، جیہنے اس منصوبے دی مالی معاونت اُتے رضامندی ظاہر کیتی۔ گزشتہ ڈیم منصوبےآں، منگلا ڈیم (ایوب خان دے دور وچ) تے تربیلا ڈیم (ذوالفقار علی بھٹو دے دور وچ) نوں کدی کسے مخالفت دا سامݨا نئیں کرنا پیا۔ حتّا کہ کالاباغ نوں سینٹرل ڈیولپمنٹ ورکنگ پارٹی نے بغیر کسے اختلاف دے منظور کیتا۔

کالاباغ ڈیم دا مسئلہ سابق وزیر اعظم ذوالفقار علی بھٹو دی پھانسی توں بعد سیاست دی شکل اختیار کرگیا، جو سندھ دا اک مقبول رہنما سی۔ اس تنازعے وچ وادھا ضیاء الحق تے اوہدے اپݨے صوبہ سرحد دے گورنر فضل حق دے درمیان جھگڑا سی، جیہنے عوامی نیشنل پارٹی نوں مخالفت لئی تیار کیتا تے سندھی قوم پرستاں نال رابطہ کرکے اوہناں نوں وی ہمنوا بݨایا۔

دسمبر 2005 وچ صدر پرویز مشرف نے اعلان کیتا کہ اوہ پاکستان دے وسیع تر مفاد وچ کالاباغ منصوبے نوں دوبارہ شروع کرن گے۔ 26 مئی 2008 نوں پیپلز پارٹی دے پاݨی و بجلی دے وفاقی وزیر، راجا پرویز اشرف نے کہیا کہ "کالاباغ ڈیم نئیں بݨے گا تے ایہ منصوبہ سندھ تے سرحد دی مخالفت دی وجہ توں منسوخ کر دتا گیا اے"۔

منصوبے اُتے اعتراضات

کالاباغ ڈیم دی تعمیر دے منصوبے دے پیش ہُندے ای پاکستان دے صوبہ سرحد تے صوبہ سندھ دے قوم پرستانہ سیاست کرن والے گروہاں ولوں مخالفت ہوئی۔ پنجاب اس منصوبے دی تعمیر دے حق وچ اے۔ مرکزی حکومت دی تشکیل وی عام طور اُتے صوبہ پنجاب دی سیاست دے گرد گھمدی اے۔ پنجاب توں علاوہ دوسرے صوبےآں نے اس منصوبے دی تعمیر دے خلاف صوبائی اسمبلیاں وچ متفقہ قرارداداں منظور کیتیاں تے تحفظات دا اظہار کیتا۔ اودوں توں ایہ منصوبہ کھٹائی وچ پیا رہیا تے اس اُتے کوئی وی تعمیری کم نئیں کیتا گیا۔
سیاسی تے علاقائی مخالفتاں توں علاوہ اک وڈی رکاوٹ جو اس منصوبے دے راہ وچ حائل اے اوہ عالمی قانون برائے تقسیم پاݨی دی اے، جس دے مطابق کسے وی دریا دے آخری حصہ اُتے موجود فریق دا ایہ نہ صرف قانونی بلکہ قدرتی حق اے کہ پاݨی دی ترسیل اس تک ممکن رہے۔ اسی وجہ توں انڈس دریا دے آخری حصے اُتے موجود فریق صوبہ سندھ دے خدشات دور کیتے بغیر اس منصوبے دی تعمیر قابل اعتراض اے۔ البتہ اس قانون وچ ایہ وی شامل اے کہ جے دریا دے آخری حصے اُتے موجود فریق دریا دے پاݨی نوں استعمال وچ نئی‏‏ں لیاؤندا تاں ڈیم دی تعمیر ممکن بݨائی جا سکدی اے۔
گو اس منصوبے توں حاصل ہوݨ والے فوائد وچ بجلی دی پیداوار تے پاݨی دا ذخیرہ کرنا، جس توں زرعی زمین سیراب ہو سکدی اے شامل اے پر ایہدے ماحول اُتے وی کچھ اثرات نیں، جو کسے وی اس طرحاں دے وڈے منصوبے دی وجہ توں ماحول نوں لاحق ہو سکدے نیں۔ اس توں علاوہ ایہ منصوبہ اک وڈی آبادی دی ہجرت دا وی سبب بݨے گا۔ اس منصوبے دے مخالفین نے حاصل ہوݨ والے فوائد دی نسبت ایہدے نقصانات نوں واضح طور تے اجاگر کیتا اے جیہدی وجہ توں مخالف صوبےآں وچ عوامی رائے عامہ اس منصوبے دی تعمیر دے حوالے نال ہموار نئی‏‏ں۔ عالمی قانون برائے تقسیم پاݨی، عوامی رائے عامہ تے فریقین دا نقطہ نظر اوہ چند عوامل نیں جیہناں دے سبب 1984ء توں تک اس منصوبے اُتے پیش رفت نئیں ہوسکی۔

صوبہ پنجاب دا نقطہ نظر

پاکستان دی ودھدی آبادی، صنعت و زراعت دی ضروریات نوں پورا کرن لئی پاݨی درکار اے، کالاباغ ڈیم دا منصوبہ بلاشبہ پاکستان دی ایہناں ضروریات نوں نہ صرف پورا کر سکدا اے بلکہ ایہ پورے ملک لئی سستی بجلی دا اک مستقل ذریعہ وی ثابت ہو سکدا اے۔
پنجاب وچ اک عام رائے ایہ اے کہ بحیرہ عرب وچ دریائے انڈس دا گرنا اصل وچ پاݨی دے ذخیرے دا ضیاع اے۔ ایہ پاݨی ملک وچ اوہناں زمیناں نوں سیراب کر سکدا اے جو پاݨی دی عدم دستیابی دی وجہ توں بنجر نیں۔
پنجاب دے نقطہ نظر وچ کالاباغ ڈیم توں علاوہ وی دو وڈے منصوبے دیامیر بھاشا ڈیم تے سکردو ڈیم وی تعمیر کیتے جاݨے چاہیدے نیں۔ کالاباغ ڈیم چونکہ ایہناں تناں منصوبےآں وچ بہتر وسائل دی دستیابی دی وجہ توں قابل عمل اے تے ایہنوں سبھ توں پہلاں تعمیر ہونا چاہیدا۔ بہاولپور ڈویژن تے ملتان ڈویژن دے علاقے کالاباغ ڈیم دے ذخیرے توں سبھ توں زیادہ مستفید ہوݨ گے۔
پنجاب وچ کالاباغ ڈیم دی تعمیر دے حق وچ کئی مظاہرے وی کیتے گئے نیں، بلکہ وقتن فوقتن عوامی سطح اُتے ایسے مظاہرے نقص امن دی وجہ وی بݨے نیں۔ 1960ء دے اوائل وچ بھارت دے نال پاݨی دی تقسیم دے معاہدےآں اُتے پاکستان نے دستخط کیتے۔ اس معاہدے دے تحت ستلج تے بیاس دے حقوق بھارت نوں دے دتے گئے۔ اودوں توں بھارت دریائے راوی، ستلج تے بیاس نوں صرف سیلابی پاݨی دے اخراج لئی استعمال کردا آیا اے۔ پاکستان تے بھارت دے وچکار ہوݨ والے معاہدے دی رو نال ایہناں دریاواں اُتے ڈیم دی تعمیر دا حق رکھدا اے۔ پاکستان دی وفاقی حکومت ایہناں وچوں کسے وی منصوبے اُتے واضح کامیابی حاصل نئی‏‏ں کر سکی، جیہدے نتیجے وچ پنجاب نوں فراہم کیتا جاݨ والا پاݨی صرف تن دریاواں تک محدود ہو گیا۔ پنجاب دے نقطہ نظر وچ کالا باغ ڈیم دو دریاواں یعݨی دریائے ستلج تے بیاس دی بھارت نوں حوالگی دے نتیجے وچ ہوݨ والے صوبائی نقصانات دا بہتر نعم البدل ثابت ہو سکدا اے، ایہ صوبائی نقصان بلاشبہ وفاقی سطح اُتے ہوݨ والی ناانصافی تے حق تلفی اے، جیہدے ذمہ دار صوبہ سندھ تے صوبہ خیبر وی نیں۔
پنجاب دی اس منصوبے دی حمایت اصل وچ اس حقیقت نال وی جڑی ہوئی اے کہ کالا باغ ڈیم توں تقریبن 3600 میگا واٹ بجلی حاصل ہو سکدی اے جو پاکستان دی توانائی دے مسائل ہمیشا لئی ختم کرن لئی کافی اے۔ ایہ نہ صرف پنجاب بلکہ پورے پاکستان وچ ترقی دے نویں دور دا پیش خیمہ ثابت ہوئے گا کیونکہ پاݨی توں پیدا ہوݨ والی بجلی دوسرے ذرائع توں حاصل ہوݨ والی توانائی دی نسبت انتہائی سستی اے۔
پنجاب نے اس منصوبے اُتے اپݨے موقف وچ لچکداری دا مظاہرہ کیتا اے تے کالا باغ منصوبہ توں حاصل ہوݨ والی وفاقی سطح اُتے آمدݨی توں حصہ وصول نہ کرن دا اعلان کیتا لیکن فیر وی دوسرے صوبےآں نوں راضی کرن وچ ناکامی ہوئی۔ بدقسمتی نال پورے پاکستان وچ اک تکنیکی مسئلے نوں سیاسی رنگ دتا گیا۔

صوبہ سندھ دا نقطہ نظر

صوبہ سندھ جیہنے کالا باغ منصوبے دی سبھ توں پہلاں مخالفت کیتی، اس منصوبے توں خدشات رکھݨ والا اہم فریق اے۔ صوبہ سندھ اس منصوبے دی مخالفت کردا اے لیکن اوہدا نقطہ نظر پنجاب وچوں پاݨی چوری دے نظریے اُتے قائم اے۔ اس پراپیگنڈے دی حمایت سندھ وچ دیکھݨ وچ آؤندی اے پر کِسے وی طرحاں ایہنوں ثابت نئی‏‏ں کیتا جا سکیا۔ صوبہ سندھ اصل وچ تاریخی لحاظ توں انڈس دریا اُتے اپنا حق تسلیم کردا اے تے عوامی رائے وچ انڈس دریا اُتے صرف صوبہ سندھ دا حق اے۔ ہزارا وچ تربیلا ڈیم دی تعمیر نال صوبہ سندھ دریائی پاݨی دی چوری دا نقطہ سمجھدے ہوئے کالا باغ ڈیم دی تعمیر دی مخالفت کردا آیا۔ اس نقطہ نظر توں علاوہ صوبہ سندھ اس منصوبے دی مخالفت وچ مندرجہ ذیل نکات پیش کردا اے۔

1. صوبہ سندھ دے مطابق کالا باغ ڈیم وچ ذخیرہ ہوݨ والا پاݨی پنجاب تے صوبہ سرحد دیاں زرعی زمیناں نوں سیراب کرے گا جد کہ ایہی پاݨی سندھ دیاں زرعی زمیناں نوں سیراب کر رہیا اے۔ ہور ایہ کہ عالمی قانون برائے تقسیم پاݨی دی رو نال انڈس دریا اُتے صوبہ سندھ دا حق تسلیم کیتا جاوے۔
2. صوبہ سندھ دے ساحلی علاقے وچ انڈس دریا دا وگݨا ضروری اے تاکہ ایہ دریا سمندری پاݨی نوں ساحل ول ودھنے توں روک سکے۔ جے انڈس دریا وچ پاݨی دے بہاؤ وچ کمی واقع ہوئی تاں ایہ سندھ دے ساحل تے اس اُتے موجود جنگلات تے زرعی زمیناں نوں صحراء وچ تبدیل کرسکدا اے۔ ایہ نہ صرف ماحول لئی خطرناک اے بلکہ ایہ ماحولیات دی رو نال انتہائی نامناسب وی اے۔
3. تربیلا ڈیم دی تعمیر توں بعد صوبہ سندھ وچ پاݨی دی کمی واقع ہوئی اے جیہدا ثبوت کوٹری بیراج تے حیدر آباد وچ انڈس دریا دی موجودہ حالت دا ماضی نال موازنہ کرکے لایا جاسکدا اے۔ صوبہ سندھ نوں خدشہ اے کہ انڈس دریا اُتے اک ہور ڈیم دی تعمیر دے نتیجے وچ سندھ وچ انتہائی خطرہ ہو سکدا اے۔
4. کالا باغ ڈیم زلزلےآں دے لحاظ نال انتہائی خطرناک جگہ اُتے واقع ہوئے گا جیہدے قریب انتہائی خطرناک فالٹ لائناں موجود نیں تے ایتھے ای زیر زمین تیڑاں ذخیرہ کیتے گئے پاݨی نوں سمو لیݨ گیاں تے وگدے ہوئے انڈس دریا وچ پاݨی دا بہاؤ گھٹ جائے گا جو کسے صورت وچ وی کسے فریق لئی سود مند نئی‏یں۔
5. انڈس دریا اُتے تعمیر کیتے جاݨ والے ڈیم پہلے توں ای کئی ماحولیاتی مسائل دا سبب بݨ رہے نیں، جیہناں نوں حلے تک وفاقی تے صوبائی سطح اُتے زیر بحث نئی‏‏ں لیایا گیا۔ کالاباغ ڈیم وچ جمع ہوݨ والے ریتے دا مسئلہ ماحولیاتی مسائل وچ نہ صرف اضافہ کرے گا بلکہ ایہ منچھر جھیل تے ہالیجی جھیل وچ پاݨی دی عدم دستیابی دا وی سبب بݨے گا، جیہدے نال آبی حیات نوں انتہائی خطرات درپیش ہوݨ گے۔
6. سابق صدر پرویز مشرف، سابق وزیر اعظم شوکت عزیز تے دوسرے قومی و صوبائی رہنماواں نے اس گل دا یقین دلایا کہ صوبہ سندھ نوں پاݨی وچ پورا حصہ ملے گا پر ایہ یقین دہانیاں صوبہ سندھ لئی کافی نئی‏‏ں۔ سندھ ایہ سمجھدا اے کہ 1991ء وچ ہوݨ والے انڈس دریا دے پاݨی دی تقسیم دے معاہدے اُتے وی عمل درآمد نئی‏‏ں کیتا گیا۔
7. کالا باغ ڈیم بارے سندھ وچ عوامی رائے انتہائی ناہموار اے۔ اندرون سندھ دیاں سندھی قوم پرست سیاسی جماعتاں تے پارلیمانی سیاسی جماعتاں اس منصوبے دی مخالفت کردیاں نیں، پر کراچی وچ رائے عامہ ڈیم دے حق وچ اے تے مہاجر قیادت ایہدی حمایت کردی اے۔

پیپلز پارٹی دے بیانات

26 مئی 2008ء نوں پیپلز پارٹی دے وفاقی وزیر برائے پاݨی و بجلی راجا پرویز اشرف نے کہیا کہ کالا باغ ڈیم عوامی رائے دے ہموار ہوئے بغیر ہرگز تعمیر نئیں کیتا جائے گا، مزید کہیا کہ صوبہ سندھ تے سرحد دی مخالفت دی وجہ توں ایہ منصوبہ قابل عمل نئی‏‏ں رہیا۔
سابق وزیر اعظم یوسف رضا گیلانی نے اعلان کیتا کہ اس منصوبے دی قسمت اصل وچ عوامی رائے اُتے منحصر اے۔ اوہنے ہور کہیا کہ فی الحال اس منصوبے نوں پس پشت پا کے سانوں دوسرے مسائل ول توجہ دیݨی چاہیدی اے تے بجلی دی کمی نوں پورا کرن لئی متبادل منصوبےآں اُتے غور کرنا ہوئے گا۔ ہور کہیا کہ منصوبہ متنازع شکل اختیار کر چکیا اے، حکومت اس ڈیم دی تعمیر لئی کسے دوسری موزوں جگہ دی تلاش وچ اے۔

صوبہ سرحد دا نقطہ نظر

صوبہ سرحد دے کالا باغ ڈیم اُتے دو تحفظات نیں۔

1. کالا باغ ڈیم دا ذخیرہ صوبہ سرحد دے نال واقع ہوئے گا، لیکن بجلی پیدا کرن والے ٹربائن تے تعمیرات پنجاب وچ واقع ہوݨ گیاں۔ پنجاب وفاق توں پیدا ہوݨ والی بجلی اُتے رائلٹی دا حقدار تصور ہوئے گا جو صوبہ سرحد دے قوم پرست گروہ نوں منظور نئیں۔ اس اعتراض نوں دور کرن لئی پنجاب نے رائلٹی توں دستبردار ہوݨ دی پیشکش کیتی سی۔ صوبہ سرحد نے بہرحال اس امر دا اظہار کیتا کہ صوبہ سرحد نوں وفاقی رائلٹی وچ حصہ نہ ملݨا اصل وچ زیادتی ہوئے گی کیونکہ پاݨی دا ذخیرہ صوبہ سرحد دے نال واقع اے تے ایہ ایہدے لئی کئی مسائل دا سبب وی بݨے گا۔
2. ضلع نوشہرہ دا وڈا حصہ تے ایہدا مضافاتی علاقہ پہلے کالا باغ ڈیم دی تعمیر دے دوران زیر آب آئے گا تے بعد وچ ریت دے جمع ہوݨ نال اک وڈا علاقہ بنجر ہو جائے گا۔ اس توں علاوہ جد کالا باغ ڈیم دی تعمیر مکمل ہو جائے گی تے ایہدے وچ پاݨی ذخیرہ کرن توں بعد شہراں توں پاݨی دی سطح تقریبن 200 میٹر بلند ہو جائے گی۔ ایہدے نال ہمہ وقت سیلاباں تے شہری علاقیاں دے زیر آب آؤݨ دا خطرہ اے جو صوبہ سرحد وچ انتظامی تے معاشی مسائل کھڑے کر سکدا اے۔ ایہ مسائل البتہ وڈے پیمانے اُتے پاݨی دیاں نہراں تے ٹیوب ویل کھود کے حل کیتے جا سکدے نیں جیہناں دا کالا باغ ڈیم دے تعمیری منصوبے وچ کدھرے ذکر نئی‏‏ں۔

تجزیہ

سیاسی تجزیہ کار کالا باغ ڈیم دی تعمیر دے حوالے نال اہمیت اس گل نوں دیندے نیں کہ ایہ منصوبہ اصل وچ پنجاب تے باقی تن صوبےآں دے درمیان عدم اعتماد دے دا سبب بنے گا۔
سارے پاکستانی اس گل اُتے متفق نیں کہ پاکستان نوں پاݨی دی کمی دا سامݨا اے تے اس بارے جلد ای کوئی مستقل حل کڈھݨ دی ضرورت اے۔ اس گل دا اظہار کیتا جاندا اے کہ جے کالا باغ منصوبے اُتے ہُݨ توں ای کم شروع کر وی دتا جاوے تاں وی ایہنوں مکمل تے فعال ہوݨ وچ گھٹ توں گھٹ اَٹھ سال دا عرصہ درکار اے، اودوں تک پاݨی دی دستیابی بارے حالات تے ہور وی خراب ہو چکے ہوݨ گے۔ تجزیہ کار تے تکنیکی ماہرین اس گل اُتے متفق نیں کہ اینے وڈے منصوبے اُتے عمل درآمد دی بجائے کئی چھوٹے ڈیم، بیراج تے نہراں تعمیر کیتیاں جاݨیاں چاہیدیاں۔ ایہدے نال نہ صرف سندھ، سرحد دے تحفظات وی دور ہوݨ گے بلکہ ایہ آبی، ماحولیاتی تے زرعی وسائل نوں محفوظ بݨاؤݨ لئی بہترین طریقہ وی اے، جیہدی واضح مثال پنجاب تے سندھ وچ نہری نظام دی شکل وچ موجود اے۔
واپڈا جو پاکستان وچ بجلی تے توانائی دا وفاقی ادارہ اے کئی سالاں توں کالا باغ ڈیم بارے شماریاتی اعداد و شمار وچ تبدیلیاں کردا آیا اے تے ایہدے ولوں پیش کیتے جاݨ والے اعداد و شمار اُتے کوئی اعتبار کرن نوں تیار نئی‏‏ں۔ حکومت پاکستان نے اس ضمن وچ اک تکنیکی کمیٹی اے ۔ این ۔ جی عباسی دی سربراہی وچ تشکیل دتی سی۔ اس کمیٹی دا مقصد کالا باغ ڈیم دے منصوبے دے تکنیکی فائدے تے نقصانات دا جائزہ لیݨا سی۔ اس کمیٹی نے چار جلداں اُتے مشتمل اپݨی رپورٹ وچ واضح طور اُتے رائے دتی کہ دیامر بھاشا ڈیم تے کٹزرا ڈیم (سکردو) تعمیر کیتے جاݨے چاہیدے نیں تے کالا باغ منصوبہ مصلحتن فی الحال ملتوی کردیݨا چاہیدا اے۔ اس رپورٹ دی روشنی وچ کالا باغ ڈیم تے دیامر بھاشا ڈیم اصل وچ انتہائی موزوں منصوبے نیں تے ایہناں دی تعمیر مکمل کیتی جاݨی چاہیدی اے۔
سابق صدر پرویز مشرف نے جس آمرانہ تے غیر پارلیمانی انداز وچ اس معاملے نوں اچھالیا سی، ایہ کسے وی طور اُتے وفاق لئی مثبت نئی‏‏ں سی۔ ایہ اصل وچ ڈیم مخالف دوناں صوبےآں نوں مشتعل کرن دے مترادف اے۔ وفاقی رہنماواں نوں اس طرحاں دے طرز عمل توں گریز کرنا چاہیدا اے کیونکہ ایہ معاملہ انتہائی نازک نہج اختیار کر چکیا اے۔ سابق صدر دے اس بیان کہ کالا باغ ڈیم دی تعمیر ہر حال وچ کیتی جائے گی اصل وچ ڈیم مخالف حلقیاں وچ بے چینی دا سبب بݨی۔

تعمیر دے حق وچ تجزیات

2014 وچ نیشنل یونیورسٹی آف سائنس اینڈ ٹیکنالوجی دی طرفوں فنڈ کردہ اک مطالعے نے ایہ نتیجہ اخذ کیتا کہ کالاباغ ڈیم دی تعمیر نال درج ذیل فوائد حاصل ہوݨ گے:

1. توانائی دے اخراجات وچ سالانہ 4 بلیئن ڈالر دی بچت۔
2. آبپاشی دے فوائد توں 132 ارب روپے دی بچت۔
3. سیلاب توں ہوݨ والے نقصانات نوں روکݨا، جِداں کہ 2014 وچ 45 بلیئن ڈالر دا نقصان ہویا۔ مطالعے نے اندازہ لایا کہ کالاباغ ڈیم دے مجموعی فوائد نال ہر سال 87 ملیئن امریکی ڈالر فراہم ہوݨ گے، تے اس طرحاں تعمیر دی لاگت 8-9 سالاں وچ ادا کیتی جائے گی۔

تحقیق دے مطابق ڈیم دی تعمیر نہ کرن دے منفی نتائج درج ذیل نیں:

1. خوراک دی کمی دی وجہ توں معاشی عدم استحکام۔
2. زرعی پیداوار وچ سنگین کمی۔
3. پاݨی اُتے بین الصوبائی تنازعات وچ اضافہ۔
4. توانائی دی درآمد دی اضافی لاگت۔
5. اوسط صارف لئی بجلی دی ممنوعہ قیمت۔
6. بجلی دی ودھدی ہوئی قیمت دی وجہ توں صنعت تے زراعت اُتے منفی اثرات۔

اقوام متحدہ تے ورلڈ بینک دے سابق چیف ٹیکنیکل ایڈوائزر بشیر اے ملک نے کہیا، "جے کالاباغ ڈیم نہ بݨایا گیا تاں سندھ تے خیبر آؤݨ والے سالاں وچ خشک سالی دے علاقے بݨ جاݨ گے۔" اسے وقت، سابق وزیر اعلیٰ صوبہ سرحد شمس الملک نے کہیا کہ "کالاباغ ڈیم صوبہ خیبر توں غربت مکاؤݨ وچ مددگار ثابت ہوئے گا، کیونکہ ایہ 800,000 ایکڑ قابل کاشت اراضی نوں سیراب کرے گا جو انڈس دریا دی سطح توں 100-150 فٹ بلندی اُتے واقع اے۔" کالاباغ ڈیم 3,600 میگا واٹ (4,800,000 hp) بجلی توں علاوہ 7 ملیئن ایکڑ فی الحال بنجر زمین نوں کاشت کرن لئی 6.5 ملیئن ایکڑ فٹ پاݨی فراہم کرے گا۔ دیامر بھاشا ڈیم منصوبے دے حق وچ کالاباغ نوں مکمل طور تے سائیڈ لائن کرن دے جواب وچ، انجینئر انور خورشید نے کہیا کہ "دیامر بھاشا ڈیم کالاباغ ڈیم دا متبادل نئیں کیونکہ ایہدی سطح بہت زیادہ اُچی اے، بلکہ پہاڑی علاقے دی وجہ توں ایتھوں آبپاشی لئی نہراں وی نئیں کڈھیاں جاسکدیاں۔" "پاݨی بچاؤ پاکستان بچاؤ" فورم 2012 وچ کالاباغ ڈیم دی تعمیر دی حمایت کرن والے ماہرین وچ: ڈاکٹر سلمان شاہ، پاکستان دے سابق وزیر خزانہ؛ عبدالمجید خان، TECH سوسائٹی دے صدر؛ شفقت مسعود، سابق چیئرمین ارسا؛ قیوم نظامی، سابق وزیر مملکت؛ پروفیسر عبدالقیوم قریشی، سابق وائس چانسلر اسلامیہ یونیورسٹی، بہاولپور؛ ڈاکٹر محمد صادق، زرعی سائنسدان؛ ایم سعید خان، کالاباغ ڈیم پروجیکٹ دے سابق جی ایم؛ انجینئر محمود الرحمان چغتائی، منصور احمد، پاکستان اٹامک انرجی کمیشن فاؤنڈیشن دے سابق ایم ڈی، ایم زبیر شیخ تے جمیل گشکوری سمیت دیگر شامل سن۔ "پاݨی بچاؤ پاکستان بچاؤ" دے شرکاء نے 2025ء تک پنج ڈیماں دی تعمیر دا مطالبہ کیتا، جیہناں وچ منڈا ڈیم، کرم تنگی ڈیم، اکھوڑی ڈیم تے کالاباغ ڈیم شامل نیں، جو پاݨی نوں ذخیرہ کرن تے بجلی پیدا کرن لئی فورن بݨائے جاݨ۔

ابتدائی طور تے جد اس منصوبے دا تصور کیتا جا رہیا سی، ماہرین دے اک آزاد پینل دے ذریعے انجینیئرنگ اسٹڈیز دا انعقاد وی ورلڈ بینک نے کیتا سی تاکہ کنسلٹنٹس دے کم دا بتدریج جائزہ لیا جا سکے تے اوہناں نوں مشورہ دتا جا سکے۔ اس پینل دے ممبران دنیا دے نامور ماہرین سی جو مختلف ممالک توں آئے سی۔ جِتھے ضرورت ہووے منتخب موضوعات اُتے اپݨی آراء دیݨ لئی اضافی ماہرین نوں مدعو کیتا گیا۔ پراجیکٹ پلاننگ رپورٹ دا جائزہ لیݨ لئی حکومت پاکستان دی طرفوں اک آزاد جائزہ پینل وی تشکیل دِتا گیا سی، جو نامور پاکستانی انجینئرز اُتے مشتمل سی۔ اس پینل نے وی رپورٹ دے نتائج نال اتفاق کیتا تے ایہدی سفارشات دی تائید کیتی۔

باہرلے جوڑ

• شیخوپورا چیمبر آف کامرس: قومی مسائل اُتے بیوروکریسی دا رویہ از مظفر حمید
• کالاباغ ڈیم - سندھی زبان وچ کالاباغ ڈیم اُتے اک کتاب
• کالاباغ ڈیم (میانوالی نیوز)
• کالا باغ ڈیم ضرورت و اہمیت
• کالا باغ ڈیم دی تعمیر اشد ضروری
• کالا باغ ڈیم: چیف جسٹس
• کالا باغ ڈیم دے خلاف بھارتی فنڈنگ
• کالا باغ ڈیم: وزیر آبی وسائل

حوالے