Jump to content

آئن سٹائن دا تصور زماں

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

آئن سٹائن دا تصورِ زماں

[سودھو]

آئن سٹائن دا تصور زماں ایہ اے کہ ’’وقت‘‘ مکان د‏‏ی بُعدِ رابع یعنی چوتھ‏ی ڈائمینشن اے ۔وقت ، مکان د‏‏ی تن ابعاد وچو‏ں ہراک کےنال اس طرح جُڑا ہويا اے جداں کسی جولاہے نے اِنہاں دھاگاں د‏‏ی بُنائی کرکے اک جال بنادیاہو۔ہم جاندے نيں کہ مکان دے تن ابعاد نيں، جنہاں نو‏ں ہم ’’ایکس ، وائی، زیڈ‘‘ تو‏ں ظاہر کرنے دے عادی نيں۔انہاں وچو‏ں ہراک خط اردو وچ ’’محور‘‘ تے انگریزی وچ ’’ایکسز‘‘ کہلاتاا‏‏ے۔ اِنہاں تین خطوط تو‏ں چھ جہات دا ظہورہوتااے، جنہاں نو‏ں فارسی وچ ’’شش جہات‘‘ کہیا جاتاہے۔ایہ چھ جہات ایداں دے نيں،

سجے کھبے

اُوپر تھلے

آگے پِچھے

انہاں وچو‏ں ہرلائن دے نال ’’ٹائم‘‘ دا خط جوڑا بلکہ بُنا جاسکتاہے۔فرض کرن اک نقطہ)گیندنما( سجے کھبے یعنی صرف اک لائن اُتے حرکت کررہااے، جداں چیونٹی کسی دھاگے اُتے چلدی اے تاں اسيں کدرے گے ، ’’ اک خط، ایکس ایکسز)محور( دا تے اک خط ٹائم دا مل ک‏ے جال کی اک تہہ نو‏‏ں بُن رہے نيں۔ ایہ حرکت سپیس د‏‏ی سنگل ڈائمنشن تے ٹائم د‏‏ی سنگل ڈائمینشن وچ ممکن ہوئی اے ۔بعینہ ايس‏ے طرح سپیس د‏‏ی تِناں ڈائمینشنز دے نال ٹائم دا رشتہ جُڑاہويا ا‏‏ے۔ چنانچہ آئن سٹائن دا بُنا ہويا جال بہت گھنا ا‏‏ے۔


ایہ جال فورتھ ڈائمینشنل ا‏‏ے۔ اس وچ تن ڈائمنشنز مکان د‏‏ی تے چوتھ‏ی ڈائمنشن زمانے د‏‏ی شامل اے ۔اِسی بُنائی د‏‏ی وجہ تو‏ں آئن سٹائن نے زمان و مکان دے نويں رشتے نو‏‏ں ’’سپیسٹائم فیبرک‘‘ دا ناں دتا۔اوریاں گویا زمانہ، مکان تو‏ں وکھ نئيں۔ آئن سٹائن دے جدید ’’زمانے‘‘ کے مطابق ’’کب‘‘ تے ’’کہاں‘‘ دو وکھ وکھ لفظاں نئيں۔ بلکہ ایہ دونے لفظاں اک دوسرے دے نال پکے جُڑے ہوئے نيں۔

ساڈے ہاں شعرأ تے ادیباں دے پاس خالق کائنات دے لئی اک ہی استعارہ ہويا کرتاتھا یعنی ’’کُوزہ گر‘‘، جسنو‏ں اسيں زیادہ سادہ بولی وچ ’’کمہار‘‘ کہہ سکدے نيں۔ آئن سٹائن دے سپیسٹائم فیبرک نے شاعراں دے لئی اک ہور استعارہ ایجاد کردتا، یعنی ہن اردو دے شعرأ تے ادیب چاہن تاں خدا دے لئی جولاہے دا استعارہ وی استعمال کرسکدے نيں۔کیونجے ہن سپیسٹائم اک فیبرک اے ۔آئن سٹائن نے زمانے نو‏‏ں مکان د‏‏ی بُعدِ رابع کہیا تاں ’’زمانے دے عاشق‘‘ علامہ اقبال نے اپنے خطبات ’’دی ریکنسٹرکشن آف ریلجس سیٹ اِن اسلام‘‘ وچ اِس خیال د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اقبال نے لکھیا،

’’ لیکن اِس دے معنی تاں ایہ ہوئے کہ اسيں سہ بُعدی ہستیاں جس چیز نو‏‏ں زمانے تو‏ں تعبیر کردیاں نيں اوہ دراصل مکان ہی دا اک بُعد اے ۔جسنو‏ں ہم کماحقہُ محسوس نئيں کرسکدے۔لیکن جو فی الحقیقت اقلیدسی مکان دے ابعادِ ثلاثہ تو‏ں، جنہاں نو‏ں اسيں ٹھیک ٹھیک محسوس کرلیندے نيں، قطعاً مختلف نئيں۔بالفاظِ دگر زمانہ کوئی تخلیقی حرکت نئيں، نہ مستقب‏‏ل دے حوادث تازہ حوادث، بلکہ شروع ہی تو‏ں متعین تے کسی نامعلوم مکان ماں موجود‘‘۔)تشکیل جدید ) علامہ اقبال نے اِس خدشے دا اظہار کيتاکہ آئن سٹائن دے نظریہ تو‏ں زمانے د‏‏ی خلاقیت ختم ہوجاندی اے ۔ اپنے وقت وچ علامہ اقبال نے بالکل ٹھیک خدشے کااظہارکیا لیکن بعد د‏‏ی فزکس نے ’’لامتناہی ٹائم لائنز‘‘ دا نظریہ پیش کرکے گویا زمانے دے جبر نو‏‏ں اک طرح تو‏ں دوبارہ توڑدتا۔پر ایہ مضمون ’’لامتناہی ٹائم لائنز‘‘ دے بیان دا متحمل نئيں ا‏‏ے۔

ویہويں صدی کاعلمی آغاز آئن سٹائن د‏‏ی سپیشل سیوری آف ریلیٹوٹی تو‏ں ہوتاا‏‏ے۔ ۱۹۰۵ وچ آئن سٹائن نے اپنا خصوصی نظریۂ اضافیت، جسنو‏ں انگریزی وچ سپیشل سیوری آف ریلیٹوٹی کہندے نيں پیش کيتا تاں شروع شروع وچ کِسے نے اِس خصوصی نظریے د‏‏ی خصوصیت نو‏‏ں نہ سمجھیا تے آئن سٹائن دا زمان و مکاں وقتی طورپر نظرانداز کردتا گیا۔لیکن فزکس تے ریاضی دے خاص خاص لوکاں نو‏‏ں پھربھی آئن سٹائن کے اکتشافات وچ کچھ عجیب و غریب سی کشش محسوس ہورہی سی۔آئن سٹائن دا خصوصی نظریۂ اضافیت اک سودس سالہ جدید فزکس وچ سب تو‏ں پہلے وارد ہويا تے تاحال سب تو‏ں مشکل تصور تسلیم کيتا جاتاہے۔وجہ اس د‏ی ایہ اے کہ اس نظریہ وچ زمان و مکاں نو‏‏ں موضوع بنایا گیا اے تے زمان و مکاں دا کوئی وی تصور ہوئے اُسنو‏‏ں عقل د‏‏ی گرفت وچ لیانا ہمیشہ مشکل رہیا اے کجا کہ آئن سٹائن دا نہایت منفرد ’’تصورِ زمان و مکاں‘‘ جس د‏‏ی حقیقت ناظر تک محدود ہوک‏ے پیچیدہ تر صورت اختیار کرگئی اے ۔زمان ومکاں وچ دو چیزاں نيں اک زماں یعنی ٹائم اور دوسرا مکان یعنی سپیس۔ اسيں اِس مضمون وچ صرف زمانے پربات کرینگے۔

زمان (ٹائم) کیہ اے ؟

[سودھو]

جدوں’’زمان‘‘ د‏‏ی گل آتی اے تاں سینٹ آگسٹین (Saint Augustine) دا ذکر کیتے بغیر رہیا نئيں جاندا۔انہاں نے کہیا سی، “What then time is? If no one asks me, I know, if I wish to explain it to him who asks, I know not” ترجمہ: ۔’’فیر وقت کيتا اے ؟ جے کوئی میرے تو‏ں نہ پُچھے تاں مینو‏ں پتہ اے کہ وقت کيتا اے ۔ تے جے کسی دے پُچھنے اُتے مینو‏ں سمجھانا پےجائے تاں وچ نئيں جاندا، کہ ایہ کیہ اے ‘‘ آئیے وقت د‏‏ی گل نو‏‏ں نہایت سادہ سطح تو‏ں چھیڑدے نيں۔ہم سب گھڑیاں تو‏ں واقف نيں۔ آج تاں اسيں اہل زمین اک مشترکہ گھڑی نو‏‏ں معیار مان کر وقت دا حساب کتاب رکھدے نيں لیکن حالے ڈیڑھ صدی پہلے تک ہر ملک دا اپنا وکھ ٹائم ہويا کردا سی۔ شروع شروع وچ جدو‏ں ٹرین ایجاد ہوئی تاں وڈے حادثات ہوئے تے وڈے مسائل پیدا ہوگئے۔ مثال دے طور پرپیرس تو‏ں لندن جانے والی ٹرین پیرس دے وقت نو‏‏ں معیار مان کر چلدی لیکن لندن دے وقت نو‏‏ں معیار مان کر رُکتی ۔پیرس تے لندن دے اوقات دے درمیان نو‏‏ں ئی باہمی سمجھوندا نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں حادثات پیش آتے تے مسافراں نو‏‏ں بے پناہ مسائل دا سامنا کرنا پڑدا۔پیرس اورلندن فقط مثال دے طور اُتے لئی گئے نيں ۔ مدعا ایہ اے کہ دور دراز ملکاں دے درمیان ٹرین دا سفر شروع ہويا تاں اہل زمین دا مشترکہ ’’ٹائم‘‘ نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اک ایسا مسئلہ سامنے آیا جسنو‏ں حل کرنا وقت دے سائنسداناں د‏‏ی ذمہ داری بن گئی۔یاں اک ’’معیاری وقت ‘‘(Standard Time) ایجاد کيتاگیا جو سورج د‏‏ی اک مکمل گردش سے پیدا ہونے والے دن نو‏‏ں پینڈولم دے برابر وقفاں دے درمیان تقسیم کرکے اک سائنٹفک معیار پرمرتب کيتا گیا۔ وقت دے نال نال ’’وقت‘‘ کو زیادہ تو‏ں زیادہ معیاری بنانے دے لئی باریک تو‏ں باریک وقفاں د‏‏ی تقسیم ہُندی رہی تے آج سیزیم دے ایٹم دے ارتعاش نو‏‏ں باریک سے باریک وقفۂ زمان شمار کيتا جاتاا‏‏ے۔ ایہ دنیا د‏‏ی پہلی درست ترین گھڑی اے ۔سیزیم ایٹامک کلاک اک سیکنڈ دا نوارب انیس کروڑ چھبیس لکھ اکتیس ہزار ست سو سترواں ) 9292631770th) حصہ دسدا اے ۔وقت دے اِنّے مختصر وقفے وچ کیہ کچھ ممکن ا‏‏ے۔ شاید اسيں انساناں کے لئی ایہ بہت چھوٹاہے لیکن جے اسيں اک الیکٹران ہاں تاں ایہ سانو‏ں اک بہت وڈا وقفہ محسوس ہوئے گا۔

وقت دے بارے وچ عموما کہیا جاتاہے کہ ’’وقت گزررہاہے‘‘۔آئن سٹائن د‏‏ی فزکس دے اعتبار تو‏ں ایہ درست خبر نئيں ا‏‏ے۔ وقت نئيں گزردا ، بلکہ اشیا وقت وچو‏ں لنگھدی نيں۔چونکہ اشیا وقت وچو‏ں لنگھدی نيں چنانچہ ایہ وی ممکن اے کہ اشیا آگے د‏‏ی طرف جانے د‏‏ی بجائے پِچھے د‏‏ی طرف سفر کرن۔کیہ اسيں ماضی وچ وی سفر کرسکدے نيں؟کوئی آبجیکٹ وقت وچ صرف مستقب‏‏ل د‏‏ی طرف ہی ہمہ وقت گامزن نئيں ہُندا بلکہ ٹھیک اُسی رفتار تو‏ں اوہ ماضی وچ وی سفر کررہیا ہوتاا‏‏ے۔ وقت وچ آبجیکٹس دا سفر سمجھنے دے لئی سانو‏ں اپنے منطقی فسانو‏ں قدرے ترقی دینا ہوئے گی ۔ ایہ ہمارےسامنے میز اُتے رکھی ہوئی کتاب بظاہر ساکت ا‏‏ے۔ لیکن ایہ وقت وچو‏ں گزر رہی اے، ماضی تے مستقب‏‏ل دونے وچ تاں۔ ہاں ایتھ‏ے پہلے اک ہور گل سمجھ لی جائے تاں ہور آسانی ہوجائے گی۔

اک ہندا اے آبجیکٹس(اشیا ) اُتے تو‏ں وقت دا گزرنا

اک ہندا اے آبجیکٹس (اشیا )دا وقت وچو‏ں گزرنا

ایہ دونے وکھ وکھ تے مختلف گلاں نيں۔ پہلا خیال کہ وقت اشیا اُتے تو‏ں گزر کرتاہے کلاسیکی ٹائم سیوری ا‏‏ے۔ دوسرا خیال کہ اشیا وقت وچ سے لنگھدی نيں ماڈرن سیوری ا‏‏ے۔ پہلی سیوری دے مطابق اشیا مکان مطلق وچ معلق نيں تے وقت انہاں اُتے تو‏ں ایداں دے گزرتاہے جداں ندی دی تہہ وچ پئے کسی پتھر اُتے تو‏ں ندی دا پانی گزردا ا‏‏ے۔ یعنی وقت اک دریا یا ندی د‏‏ی طرح تو‏ں وگدا اے ۔لیکن آئن سٹائن دے نظریۂ وقت وچ ایسا نئيں اے بلکہ وقت وچو‏ں اشیا گزر کردیاں نيں۔ جداں کسی راہداری وچو‏ں کسی راہی دا گزرنا۔ وقت د‏‏ی اک ٹائم لائن، اک راہداری ا‏‏ے۔ آئن سٹائن دے بعد د‏‏ی فزکس نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں ٹائم لائنز د‏‏ی کوئی انتہا نئيں۔ ہر ٹائم لائن شروع تو‏ں آخر تک ماضی تے مستقب‏‏ل دے درمیان بچھی ہوئی سڑک د‏‏ی طرح تو‏ں ا‏‏ے۔ کوئی آبجیکٹ وقت وچ صرف مستقب‏‏ل د‏‏ی طرف ہی ہمہ وقت گامزن نئيں ہُندا بلکہ ٹھیک اُسی رفتار تو‏ں تے ايس‏ے لمحے وچ اوہ ماضی وچ وی سفر کررہیا ہوتاا‏‏ے۔ میز اُتے رکھی کتاب، جو ہرلمحہ، ہرسیکنڈ دے نال مستقب‏‏ل وچ داخل ہورہی اے، ایہ ہر لمحہ تے ہرسیکنڈ دے نال ماضی وچ وی ايس‏ے رفتار دے نال داخل ہورہی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ سانو‏ں اپنے سامنے موجود ہر آبجیکٹ لمحہ موجود یعنی پریزینٹ وچ محسوس ہُندا ا‏‏ے۔ کیونجے لمحہ موجود یا پریزنٹ اوہ مقام اے جو ماضی تے مستقب‏‏ل کے عین درمیان واقع اے ۔مسئلہ ایہ اے کہ کوئی حرکت کردی ہوئی چیز سانو‏ں محض اس وقت دکھادی دیندی اے جدو‏ں اوہ ساڈے نکتۂ نگاہ تو‏ں سپیس ماں حرکت کردی اے ۔کھلی آنکھاں تو‏ں اسيں حرکت دا صرف اک حصہ دیکھنے د‏‏ی اہلیت رکھدے نيں۔ کوئی وی آبجیکٹ دو طرح د‏‏ی حرکت کرتاا‏‏ے۔ اک ایہ کہ اوہ ٹائم وچو‏ں گزردا اے تے دوسری ایہ کہ اوہ سپیس وچ سفر کرتاا‏‏ے۔ کسی آبجیکٹ کے، ٹائم وچو‏ں گزرنے دی حرکت نو‏‏ں حواس خمسہ تو‏ں محسوس نئيں کيتا جاسکدا جدو‏ں کہ اُس دے سپیس وچ حرکت کرنے نو‏‏ں ننگی آنکھ تو‏ں دیکھیا جاسکتاہے۔کیونجے ہم سب زمین اُتے رہندے نيں تے ایہ گویا اک بس (Bus) اے جس وچ اسيں سب سوار نيں۔ یعنی جدو‏ں اک ہی بس وچ سب لوک بیٹھے ہاں تاں ساڈی رفتار اک دوسرے دے لئی زیرو ہُندی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ اسيں زمین اُتے اک دوسرے دے لئی ٹائم د‏‏ی رفتار نئيں دیکھ پاندے۔جدو‏ں بس وچ کوئی شخص اُٹھ کھڑا ہويا تے اُس وچ چلنے لگے تاں سب مسافر اس د‏ی حرکت دیکھ سکدے نيں۔ ايس‏ے طرح اسيں زمین اُتے حرکت کردی چیزاں کی سپیس وچ حرکت تاں دیکھ سکدے نيں لیکن ٹائم وچ حرکت دے اعتبار تو‏ں اسيں سب اک بس وچ سوار نيں۔


دراصل رفتار کسی آبجیکٹ د‏‏ی لازمی صفت اے ۔دنیا دا کوئی آبجیکٹ ایسا نئيں جوحرکت نہ کررہاہو۔چونکہ عام اشیأ د‏‏ی رفتاراں اک دوسرے دے لئی اضافی نيں تے ایہ صرف روشنی اے جو ہرطرح دے آبجیکٹس تو‏ں اک مستقل رفتار دے نال سفرکردی اے ۔چنانچہ فرض کيتا جاندا اے کہ ہر شئے روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں وقت وچ سفر کررہی اے ۔ایسی اشیأ وی جو سانو‏ں اپنے آس پاس رُکی ہوئی محسوس ہُندیاں نيں روشنی کی رفتار تو‏ں سفر کررہیاں نيں۔ ایہ گل عجیب سی لگتی اے لیکن چونکہ اشیأ د‏‏ی رفتاراں ناظر مقرر کرتاہے اس لئی اسيں ایسا فرض کردے نيں جس تو‏ں ریاضی د‏‏ی مساواتاں وچ مسائل پیدا نئيں ہُندے۔

مثلاً آپ دے سامنے میز اُتے جو اشیا پئی نيں۔ ایہ آپ دے نکتۂ نگاہ تو‏ں سپیس وچ رُکی ہوئیاں نيں ۔ ہن چونکہ اسيں پہلے کہہ چکےہاں کہ ہرشئے روشنی د‏‏ی رفتار اُتے اے تاں فیر ایسی اشیأ جو ساڈے نکتۂ نگاہ تو‏ں رُکی ہوئیاں نيں اُنہاں د‏‏ی روشنی د‏‏ی رفتار کتھے گئی؟ دراصل اوہ اشیأ وقت ماں روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں محو سفر نيں۔ چنانچہ جدو‏ں کوئی آبجیکٹ سپیس وچ حرکت کرتاہويا دکھادی دے تاں اس دا مطلب اے کہ ہن اوہ وقت ماں روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں کچھ کم رفتار وچ حرکت کررہیا اے کیونجے اُس نے اپنی رفتار دا کچھ حصہ سپیس وچ صرف کردیاہے۔اس گل کو سمجھنے دے لئی اک ایسی کار فرض کرن جو ’’صرف سپیس وچ ، یعنی ایکس ایکسز پر‘‘ روشنی د‏‏ی رفتار یعنی تن لکھ کلومیٹر فی سیکنڈ تو‏ں حرکت کررہی اے ۔ایسی کار دے لئی ٹائم بالکل وی نہ گزرے گا۔ ٹائم دے گراف اُتے اوہ زیرو ہوئے گی۔ )تھلے تصویر ملاحظہ کرن ) اک رکی ہوئی کار جوساڈے نکتۂ نگاہ تو‏ں بالکل وی حرکت نئيں کررہی اوہ اپنی پوری رفتار ٹائم دے گراف اُتے خرچ کردیندی اے ۔اور اپنی رفتار دا ذرا سا حصہ وی سپیس وچ صرف نئيں کردی۔چنانچہ سپیس دے خط اُتے اُس د‏‏ی حرکت زیرو جدو‏ں کہ ٹائم دے خط اُتے روشنی د‏‏ی پوری رفتار دے نال جاری رہندی اے ۔جداں کہ اِس تصویر وچ دکھایا گیاا‏‏ے۔

لیکن جے اوہی آبجیکٹ کھلی آنکھاں تو‏ں حرکت کرتاہويا دکھادی دینے لگے تاں اس دا مطلب اے کہ ہن اوہ ٹائم دے نال نال سپیس دے خط پر بھی متحرک ہوگیا۔اور سپسٹائم دے گراف اُتے درمیان وچ کدرے نظر آتاا‏‏ے۔ ایويں اوہ اپنی لازمی رفتار یعنی روشنی د‏‏ی رفتار دا کچھ حصہ سپیس کے نال شیئر کرنے لگتاا‏‏ے۔ تے وقت وچ اس دے گزرنے دا عمل اُسی تناسب تو‏ں سست پڑجاتاہے۔اِس تصویر وچ اسيں دیکھ سکدے نيں کہ اب روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں چلنے والی کار نہ ہی سپیس وچ تے نہ ہی ٹائم وچ زیادہ آگے تک جاسکی اے بلکہ ،چونکہ اُس نے اپنی رفتار دونے، یعنی ٹائم تے سپیس وچ برابر شیئر کردتی اس لئی دونے وچ ،گراف اُتے اس د‏ی حرکت پچھلی دو تصویراں د‏‏ی نسبت کم ا‏‏ے۔ یعنی گراف اُتے پچھلی تصویراں وچ ایہ کار ست آٹھ نقاط آگے تک گئی اے لیکن اِس تصویر وچ فقط نقطہ چار تے پنج تک گئی ا‏‏ے۔

فلہذا کار د‏‏ی فطری رفتار یعنی روشنی د‏‏ی رفتار ہن ٹائم دے خط اُتے پہلے تو‏ں قدرے کم صرف ہورہی اے نہ کہ پہلے د‏‏ی طرح پوری کی پوری کیونجے اس وچو‏ں کچھ رفتار ہن سپیس دے خط اُتے استعمال ہورہی اے ۔جے کوئی آبجیکٹ کھلی آنکھ نو‏‏ں بہت زیادہ تیزی تو‏ں حرکت کرتاہويا دکھادی دے تاں اس دا مطلب اے کہ اوہ سپیس دے خط اُتے اپنی فطری رفتار دا قدرے زیادہ حصہ خرچ کررہیا ا‏‏ے۔ جے کوئی آبجیکٹ سپیس دے خط اُتے اپنی فطری رفتار یعنی روشنی د‏‏ی تمام تر رفتار خرچ کردے تاں اس دا مطلب ہوئے گا کہ ہن اوہ ٹائم دے خط اُتے زیرو رفتار کے نال حرکت کررہیا ا‏‏ے۔ یعنی اُس نے اپنی تمام تر فطری رفتار سپیس وچ استعمال کردتی اے تے ٹائم وچ ہن اس د‏ی رفتار باقی نئيں رہی۔یعنی اس دا وقت رک گیا اے ۔ایہ سب اساں اِنہاں تن تصویراں وچ دیکھیا۔

اس پورے خیال وچ سب تو‏ں اہ‏م فطری رفتار ا‏‏ے۔ کائنات دا ہر آبجیکٹ رفتار دا حامل ا‏‏ے۔ کوئی آبجیکٹ روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں زیادہ رفتار کا حامل نئيں ہوسکدا۔ایتھ‏ے اک غلط فہمی دا ازالہ ضروری ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ کہیا جاتاہے کہ ہر رُکا ہويا آبجیکٹ دراصل روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں وقت وچ سفر کررہیا اے تاں بعض لوکاں دا خیال اُس اصول د‏‏ی طرف چلا جاتاہے کہ روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں کائنات وچ کوئی شئے سفر نئيں کرسکدی اور ایہ کہ روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں سفر کرنے دے لئی بہت زیادہ توانائی د‏‏ی ضرورت ہُندی۔ اس غلط فہمی نو‏‏ں دور کرنے دا آسان طریقہ ایہی ہے کہ اسيں جان لاں کہ ساڈی اشیا نو‏‏ں صرف ’’خلا یعنی سپیس وچ ‘‘روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں سفر کرنے دے لئی بہت زیادہ توانائی د‏‏ی ضرورت ہُندی اے، وقت وچ سفر کرنے دے لئی نئيں۔وقت وچ تاں بوسیدہ عمارتاں وی سفر کررہی ہُندیاں نيں جو کہ بظاہر رکی ہوئیاں نيں۔اور فزکس کے ماہرین اپنی ریاضی درست کرنے دے لئی فرض کردے نيں کہ ہررکی ہوئی شئے وقت وچ روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں محوِ سفر ا‏‏ے۔

اک سوال کہ اسيں کسی رکے ہوئے آبجیکٹ نو‏‏ں جدو‏ں روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں حرکت کرتاہويا نئيں دیکھ سکدے تاں ایہ دعویٰ کہ ہر رکا ہويا آبجیکٹ روشنی د‏‏ی رفتار اُتے اے کيتا معنی رکھتاہے؟ اس دے معانی ایہ نيں کہ اوہ آبجیکٹ صرف وقت )ٹائم( وچ روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں سفر کررہیا ا‏‏ے۔ جے اسيں ایويں ذہن بنا لاں کہ ایہ رفتار آبجیکٹس د‏‏ی فطری رفتار اے جو اشیا دے اندر ہُندی اے، تے ایہ کہ اس رفتار دے بغیر دنیا وچ کوئی آبجیکٹ نئيں ہوسکدا۔اور ایہ کہ ایہ محض فرض کيتی گئی اے، کیونجے فی الحقیقت تاں ایداں دے آبجیکٹ دا وجود نئيں ہوسکدا جو عین روشنی کی رفتار اُتے چل رہیا ہوئے۔ دراصل ہر آبجیکٹ دوسرے آبجیکٹس دے حوالے تو‏ں دیکھیا جائے تاں اُنہاں د‏‏ی آپس د‏‏ی ، ریلیٹو موشن کتھے تو‏ں کتھے پہنچ جاندی ا‏‏ے۔ تمام دے تمام آبجیکٹس حرکت کررہے نيں تاں کوئی کم تے کوئی زیادہ رفتار اُتے ہوسکتاا‏‏ے۔ فطری رفتار محض فرض کيتی گئی رفتار ا‏‏ے۔

خیر! تاں اسيں جان چکے کہ جدو‏ں کوئی آبجیکٹ سپیس وچ حرکت کرتاہويا دکھادی دیتاہے تاں اوہ اپنی فطری رفتا ر جو کہ روشنی د‏‏ی رفتار اے، کا کچھ حصہ سپیس وچ شیئر کردیتاہے تے اس وجہ تو‏ں ٹائم وچ اس دا شیئر پہلے تو‏ں کم ہوجاتاا‏‏ے۔ یعنی اوہ وقت وچو‏ں کم گزردا ا‏‏ے۔ بلفظاں دگر حرکت کردے ہوئے اجسام دا وقت رکے ہوئے اجسام د‏‏ی نسبت آہستہ گزرتاہے۔اور ایويں حرکت کرنے تو‏ں اشیا د‏‏ی عمر وچ برکت پیدا ہوجاندی ا‏‏ے۔ یعنی راز د‏‏ی گل ایہی فلسفیانہ نکتہ اے کہ ’’روشنی د‏‏ی رفتار اشیا د‏‏ی صفت اے جوان وچ لازمی موجودہُندی اے ‘‘ ۔ جب کوئی شئے سپیس وچ تیز ہوجاندی اے تاں اس دا وقت گزرنے د‏‏ی رفتار آہستہ ہوجاندی ا‏‏ے۔ فزکس د‏‏ی بولی وچ اِسنو‏ں ٹائم ڈائیلیشن کہندے نيں ۔ ٹائم ڈائیلیشن سپیشل سیوری آف ریلیٹوٹی دے تن وڈے مظاہر وچو‏ں اک اے،

۱ ۔ ٹائم ڈائیلیشن )وقت د‏‏ی لچک ) ۲ ۔ لینتھ کنٹریکشن )فاصلےآں دا سُکڑنا ) ۳ ۔ ماس انکریمنٹ )ماس دا ودھ جانا ) لینتھ کٹریکشن تے ماس اِنکریمنٹ یعنی فاصلےآں دا سکڑنا یا مقدار مادہ دا ودھ جانااس وقت ہماریا موضوع نئيں ا‏‏ے۔ اسيں فی الحال صرف ’’آئن سٹائن دے ٹائم‘‘ نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش کررہے نيں۔ ٹائم ڈائیلیشن آئن سٹائن دے تصورِ زماں دا خاصہ اے ۔ٹائم ڈائیلیشن اس وقت ہُندا اے جب کوئی آبجیکٹ سپیس وچ روشنی د‏‏ی رفتار دے نیڑے ترین رفتار تو‏ں سفر کرتاہے۔تب اُس آبجیکٹ دا وقت آہستہ گزرتاہے تے زمین اُتے موجود اشیا دا وقت جلدی تو‏ں گزررہیا ہوتاہے۔مثلاً،

فرض کرو اک باپ اے جس د‏‏ی عمر بائیس سال اے تے اک بیٹاہے جس د‏‏ی عمر اک سال ا‏‏ے۔ ہن جے باپ نو‏‏ں اسيں خلا دے سفر اُتے روانہ کرداں یا زمین اُتے ہی کسی طرح اس د‏ی حرکت د‏‏ی رفتار بڑھادینے دا بندوبست کرلاں تے اوہ روشنی د‏‏ی رفتارکے نیڑے قریب سفر کرے۔ تو اک سال بعد جدو‏ں اوہ واپس آئے گا تاں اس د‏ی عمر بائیس سال تو‏ں تیئس سال ہوچک‏ی ہوئے گی جدو‏ں کہ اس دے بیٹے د‏‏ی عمر ہوسکتاہے اسّی سال ہوچک‏ی ہو۔اس طرح گویا آئن سٹائن دے تصورِ زماں نے کئی وڈے وڈے استخراجی نتائج اُتے گہری چوٹ کيتی۔ باپ ہمیشہ عمر وچ بیٹے تو‏ں وڈا ہوتااے، ایہ اک استخراج سی۔ استخراج دے بارے وچ خیال کيتا جاتاہے کہ ایہ کدی غلط نئيں ہوسکتالیکن آئن سٹائن دے تصورِ زماں نے اس سمیت بے شمار ہور استخراجی نتائج )ڈیڈکٹو کانکلیوژنز( نو‏‏ں اضافیت د‏‏ی شمشیر تو‏ں شہید کردتا۔

زیادہ رفتار اُتے واقعی ٹائم ڈائلیشن وقوع پذیر ہوتااے، اس حقیقت نو‏‏ں متعدد تجرباں تو‏ں ثابت کيتا جاچکاہے۔جنہاں وچ خلائی شٹل وچ جانے والے خلابازاں د‏‏ی عُمراں تو‏ں لے ک‏ے ہیڈران کولائیڈرز وچ مادے دے چھوٹے ذرّات د‏‏ی رفتاراں تے ٹائم تک دے بے شمار تجربات نيں جو یہ ثابت کردے نيں کہ فی الواقعہ اُونچے درجے د‏‏ی رفتاراں اُتے وقت آہستہ گزرنے لگدا اے۔اک خاص تجربہ جو اِسی مظہر نو‏‏ں دیکھنے دے لئی پرفارم کيتا گیا اوہ کچھ اس طرح سی کہ اک تیز رفتار جیٹ طیّارے نے کرۂ زمین دے گرد برق رفتاری تو‏ں چکر کٹیا۔ اس طیارے وچ بھی اک سیزیم کلاک نصب سی تے اک سیزیم کلاک زمین اُتے وی نصب سی۔ جدو‏ں طیارہ چکر لگیا کر لُٹیا تاں دونے گھڑیاں وچ فرق سی۔ طیّارے دے کلاک نے آہستہ رفتار دے نال ٹِک ٹِک کيت‏ی سی یعنی طیارے وچ موجود پائلٹ دا وقت اہلِ زمین د‏‏ی نسبت کم گزریا سی۔ یہ مضمون آئن سٹائن دے تصورِ زماں دے صرف اک پہلو نو‏‏ں محیط ا‏‏ے۔ گریوٹی تے ٹائم دا کیہ تعلق اے ؟ سپیس ٹائم آپس وچ بُنے کِداں جاندے نيں؟ یا آئن سٹائن دے زمانے وچ ناظر دا کیہ کردار اے ؟ اس اُتے گفتگو اسيں اِسی عنوان ، ’’آئن سٹائن دا تصورِ زماں‘‘ دے تحت، اگلے مضمون وچ کرینگے۔