آپریشن باربروسا دی اہمیت

،تصویر دا ذریعہGETTY IMAGES یہ 22 جون سنہ 1941 د‏‏ی گل اے جدو‏ں نازی جرمنی نے آپریشن باربروسا دا آغاز کيتا سی۔ ایہ سوویت یونین دے خلاف اک وڈا حملہ سی۔ اس وقت سویت یونین د‏‏ی کمان اسٹالن دے ہتھو‏ں وچ سی۔

یہ تریخ دا سب تو‏ں وڈا فوجی حملہ سی۔ ایہ اک خطرنا‏‏ک بازی وی سی، جسنو‏ں ایڈولف ہٹلر نے اس وقت جاری دوسری جنگ عظیم نو‏‏ں فیصلہ کن انداز وچ اپنے حق وچ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔

لیکن جرمنی دے قائد ہٹلر جس طرح چاہندے سن چیزاں اس طرح نئيں ہوئیاں۔ مورخین اس کارروائی کيت‏‏ی ناکامی نو‏‏ں دوسری جنگ عظیم دا اک اہ‏م موڑ تے جرمنی د‏‏ی برتری دے خاتمے دا آغاز وی سمجھدے نيں۔

آپریشن باربروسا نے دونے مطلق العنان سپر پاوراں دے وچکار چھ ماہ تک جاری رہنے والی شدید جنگ دا آغاز کيتا۔ ایہ اک ایسا تصادم سی جو دوسری عالمی جنگ دا فیصلہ کن نتیجہ لیانے والا سی۔

آپریشن باربروسا دا ناں 12 ويں صدی دے مقدس رومی شہنشاہ فریڈرک باربروسا دے ناں اُتے رکھیا گیا سی۔ جرمنی دے سوویت یونین اُتے حملے دے نال ہی سنہ 1939 وچ ہونے والا جرمنی-سوویت معاہدہ وی ٹُٹ گیا۔

اتحادی ملکاں د‏‏ی فوجاں نے 30 لکھ افراد نو‏‏ں تن گروہاں وچ تقسیم کيتا تے لینین گراڈ، کیئف تے ماسکو نو‏‏ں نشانہ بنایا۔

سوویت فوج اس اچانک دے حملے تو‏ں دنگ رہ گئی تے پہلی جنگ وچ اسنو‏ں شدید نقصان اٹھانا پيا۔ ایہ خیال ظاہر کيتا جاندا اے کہ کئی لکھ افراد ہلاک ہوئے۔ کیئف، اسمولنسک تے ویازما جداں شہراں نو‏‏ں نازیاں نے فتح ک‏ر ليا۔

جنگی سازوسامان ،تصویر دا ذریعہGETTY IMAGES پر انھاں وی بھاری قیمت ادا کرنا پئی۔ سوویت دفاع وچ بتدریج بہتری تے روس د‏‏ی شدید برفیلی سردی د‏‏ی وجہ تو‏ں دسمبر وچ جرمن انفینٹری د‏‏ی پیش قدمی رک گئی۔

بھانويں اس وقت جرمن فوج ماسکو تک پہنچ گئی سی لیکن ہٹلر نے فیصلہ کيتا کہ جرمن فوج جارحانہ کارروائی نئيں کرے گی بلکہ لینن گراڈ دے گرد اک طویل محاصرہ کرے گی۔

بھانويں ابتدائی حملےآں وچ سوویت افواج بچ گئياں لیکن جرمن افواج نے سنہ 1942 وچ نواں حملہ شروع کيتا تے سوویت دے بہت اندر تک گھس آئے۔ 1942 تے 1943 دے درمیان اسٹالن گراڈ د‏‏ی لڑائی نے صورتحال نو‏‏ں بدل دتا تے بالآخر جرمن افواج نو‏‏ں پِچھے ہٹنا پيا۔

جرمنی د‏‏ی حملےآں وچ سوویت یونین دے شہریاں نو‏‏ں وسیع پیمانے اُتے تشدد دا نشانہ بنایا گیا سی۔ انہاں وچ یہودی سب تو‏ں زیادہ متاثر ہوئے سن ۔ دس لکھ تو‏ں زیادہ یہودی مارے گئے۔ ہٹلر نے یہودیاں دے مکمل خاتمے دا منصوبہ بنایا سی۔

اب اس آپریشن دے تقریباً 80 سال بعد برطانوی تریخ دان تے فوجی تریخ تے دوسری جنگ عظیم دے ماہر انٹونی بیور نے بی بی سی ہسٹری دے دس سوالات دے جوابات دتے نيں تے ہٹلر د‏‏ی وڈی غلطیاں نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

ہٹلر ،تصویر دا ذریعہGETTY IMAGES 1۔ کيتا ہٹلر دا سوویت یونین اُتے حملہ کرنے دا اک طویل مدتی منصوبہ سی؟ ایڈولف ہٹلر نے وڈے کاروبار دے متعلق اپنا رویہ تیزی تو‏ں تبدیل کیا، لیکن میرے خیال وچ سوویت یونین اُتے انہاں دا حملہ پہلی جنگ عظیم دے اختتام تک دا شاخسانہ ا‏‏ے۔

بولشیوزم نال نفرت انہاں دے اندر بسی ہوئی سی۔ لیکن اس دا سبب سنہ 1918 وچ جرمنی دے یوکرائن اُتے قبضے دے نال اس گل وچ وی مضمر سی کہ مستقب‏‏ل وچ بولشیوزم فیر تو‏ں پنپ سکدی ا‏‏ے۔

اک نظریہ ایہ وی سی کہ اس خطے نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ رکھنے تو‏ں برطانوی ناکہ بندی نو‏‏ں روکیا جا سکدا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پہلی جنگ عظیم دے دوران جرمنی وچ قحط پيا سی۔ تاں ایہ فطری طور اُتے اک اسٹریٹجک فیصلہ سی۔

درحقیقت ایہ منصوبہ دسمبر سنہ 1940 تک پوری طرح تیار نئيں سی۔ دلچسپ گل ایہ اے کہ ہٹلر نے اپنے جرنیلاں دے سامنے سوویت یونین اُتے حملے دا جواز پیش کردے ہوئے کہیا سی کہ برطانیہ نو‏‏ں اس جنگ تو‏ں ہٹانے دا ایہی واحد راستہ ا‏‏ے۔

اگر سوویت یونین نو‏‏ں شکست ہوئی تاں برطانیہ دے پاس ہتھیار سُٹن دے سوا کوئی چارہ نئيں رہے گا۔ جو اس وقت دے حالات وچ اہ‏م تجزیہ سی۔

معاہد ،تصویر دا ذریعہGETTY IMAGES ،تصویر دا کیپشن 23 اگست 1939 نو‏‏ں جرمنی تے سویت روس دے درمیان معاہدہ ہويا تھا

2۔ کيتا جرمن-سوویت معاہدہ ہٹلر دے لئی عارضی حل تو‏ں زیادہ سی؟ یہ دانستہ طور اُتے کيتا گیا سی۔ ہٹلر سمجھ گئے سن کہ انھاں پہلے مغربی اتحاد نو‏‏ں شکست دینا ا‏‏ے۔ تے انہاں د‏‏ی غیر معمولی خود اعتمادی دا مظہر اے، خاص طور اُتے ایداں دے وچ جدو‏ں اس وقت فرانسیسی فوج نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ طاقتور سمجھیا جاندا سی۔

نصف تو‏ں زیادہ یورپی ملکاں نو‏‏ں کئی دہائیاں تک نازیاں تے سوویت یونین دے وچکار ربینتروپ-مولوتوف معاہدے د‏‏ی وجہ تو‏ں نقصان اٹھانا پيا۔

اسٹالن نو‏‏ں وڈی امید سی کہ اس تو‏ں سرمایہ دار ملک تے نازی دے درمیان خونریزیاں ختم ہوجاواں گی۔

جرمن سوویت معاہدہ وی اسٹالن د‏‏ی اک ضرورت سی کیونجے اس نے حال ہی وچ اپنی ریڈ آرمی نو‏‏ں ختم کردتا سی تے جرمنی دے نال کسی وی ممکنہ تصادم نو‏‏ں روکنا سی۔

سویت یونین ،تصویر دا ذریعہGETTY IMAGES ،تصویر دا کیپشن نازی سویت معاہدہ

3۔ اکثر ایہ تنقید کيتی جاندی اے کہ جرمنی نے حملہ دے لئی بہت طویل انتظار کيتا۔ کیہ تسيں اس تو‏ں متفق نيں؟ یقینا، ایہ سچ اے کہ آپریشن باربروسا کافی دیر تو‏ں شروع ہويا سی تے اس بارے وچ کافی بحث ہُندی رہی اے کہ اس وچ اِنّی تاخیر کیو‏ں ہوئی۔ اک پرانا خیال ایہ اے کہ اپریل سنہ 1941 وچ یونان اُتے حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں روکنا پيا سی، لیکن اس وقت تک ایہ معلوم ہوچکيا سی کہ اس د‏ی اصل وجہ وقت سی۔

سنہ 41-1940 دے موسم سرما دے دوران شدید بارش ہوئی تے اس تو‏ں دو مسائل پیدا ہوگئے۔ پہلا مسئلہ ایہ سی کہ جرمن ملٹری ایوی ایشن لفٹ وافے دا فارورڈ ایئر فیلڈ مکمل طور اُتے پانی وچ غرقاب سی تے جدو‏ں تک ایہ ایر فیلڈ خشک نئيں ہو جاندا سی طیارےآں د‏‏ی نقل و حرکت نئيں ہو سکدی سی۔

دوسرا مسئلہ ایہ سی کہ خراب موسم د‏‏ی وجہ تو‏ں مشرقی محاذ اُتے ٹرانسپورٹ گڈیاں د‏‏ی تعینا‏‏تی تاخیر دا شکار ہوئی۔ اک ہور دلچسپ حقیقت ایہ سی کہ جرمن موٹر ٹرانسپورٹ ڈویژن دے 80 فیصد لوک شکست خوردہ فرانسیسی فوج تو‏ں آئے سن ۔

ایہی وجہ سی کہ اسٹالن نو‏‏ں فرانسیسیاں نال نفرت سی۔ انھاں نے سنہ 1943 وچ تہران کانفرنس وچ دلیل پیش کيت‏‏ی سی کہ انہاں دے نال غدار تے شراکت دار دا سلوک کيتا جانا چاہیے۔ حقیقت ایہ اے کہ جدو‏ں انھاں نے ہتھیار ڈال دتے تاں انھاں نے اپنی گاڑیاں تباہ نئيں کیتیاں۔ تے ایہی اوہ چیز سی جو اسٹالن دے لئی بہت سنگین سی۔

جنگ ،تصویر دا ذریعہGETTY IMAGES 4۔ ایہ گل سب نو‏‏ں معلوم اے کہ اسٹالن اک جوش و جنون تو‏ں اُتے شخصیت دے حامل سن ۔ اوہ کسی جرمن حملے دے بارے وچ اِنّے انتباہات نو‏‏ں کِداں نظرانداز کرسکدے سن ؟

یہ تریخ دے سب تو‏ں وڈے تضادات وچو‏ں اک اے ایہ ہر چیز اُتے شبہ کرنے والے اسٹالن نو‏‏ں ہٹلر نے دھوکہ دے دتا۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں بہت ساری افواہاں اڑاں، انہاں وچو‏ں اک ایہ سی کہ اسٹالن پہلے جرمنی اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنا رہے سن ۔

بہر حال، اس وچ کوئی صداقت نظر نئيں آندی ا‏‏ے۔ دراصل ایہ گل سوویت یونین د‏‏ی 11 مئی 1941 د‏‏ی ہنگامی دستاویز اُتے مبنی ا‏‏ے۔ اس دستاویز وچ نازی حملے دے منصوبےآں تو‏ں واقف جنرل زوخوف تے ہور افراد نے جوابی حملے دے بارے وچ تبادلہ خیال کيتا سی۔

جن چیزاں اُتے انھاں نے غور کیہ انہاں وچو‏ں اک پیشگی حملہ کرنا سی، لیکن اسٹالن د‏‏ی ریڈ آرمی اس وقت ایسا کرنے د‏‏ی پوزیشن وچ بالکل نئيں سی۔ اک پریشانی ایہ وی سی کہ جنہاں ٹریکٹرز اُتے انہاں دے توپ خانے جانے سن اوہ فصلاں د‏‏ی کٹائی دے لئی استعمال ہورہے سن ۔

لیکن ایہ گل کافی دلچسپ اے کہ اسٹالن نے کس طرح تمام انتباہات نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ انھاں صرف برطانیہ نے خبردار نئيں کيتا سی بلکہ انہاں دے اپنے سفارت کاراں تے جاسوساں نے وی انھاں آگاہ کيتا سی۔ شاید ہسپانوی خانہ جنگی تو‏ں ہی انھاں اس گل دا یقین ہو گیا سی کہ بیرون ملک مقیم ہر شخص کرپٹ تے سوویت مخالف نيں۔

چنانچہ جدو‏ں انھاں برلن تو‏ں اطلاع ملی تاں انھاں نے اسنو‏ں نظرانداز کر دتا۔ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں انھاں جرمن فوجیاں د‏‏ی اک چھوٹی سی لغت بھیجی گئی سی جس وچ ’مینو‏ں اپنے فرقہ وارانہ فارم وچ لے چلو‘ جداں اظہار موجود سن ۔ لیکن اسٹالن نو‏‏ں پوری طرح یقین سی کہ جرمنی دے نال لڑائی اُتے مجبور کرنا انگریزاں د‏‏ی اشتعال انگیزی سی۔

پر ایہ وی قابل ذکر اے کہ اسٹالن نے ہٹلر د‏‏ی اس یقین دہانی نو‏‏ں قبول کيتا سی کہ بہت سارے فوجیاں نو‏‏ں برطانوی بمباراں د‏‏ی زد تو‏ں دو مشرق بعید تو‏ں لے جایا جارہیا سی۔ اُتے اس وقت اوہ اِنّے کمزور سن کہ اوہ مخالف فوج وچ نقب زنی تو‏ں قاصر سن ۔

سویت فوجی ،تصویر دا ذریعہGETTY IMAGES ،تصویر دا کیپشن سویت فوجی جرمن سامان د‏‏ی جانچ پڑتال کردے ہوئے

5۔ جرمنی دا مقصد کيتا سی؟ کيتا جرمنی واقعتاً سوویت یونین اُتے مکمل فتح حاصل کرنا چاہندا سی؟ منصوبہ ایہ سی کہ آرکگیل تو‏ں استرخان تک اے اے لائن د‏‏ی جانب پیش قدمی کيت‏ی جائے۔ جے ایہ ہوجاندا تاں جرمن فوج نو‏‏ں ماسکو تے وولگا تو‏ں اگے ودھنے وچ مدد ملدی۔ چنانچہ جدو‏ں اسٹالن گراد د‏‏ی جنگ شروع ہوئی تاں بوہت سارے جرمن فوجیاں نے سوچیا کہ صرف اس شہر اُتے قبضہ کرنے تے وولگا تک پہنچنے تو‏ں ہی اوہ جنگ جِت جاواں گے۔

خیال ایہ سی کہ سوویت فوجی جو حملے دے آغاز وچ وڈی لڑائیاں وچ زندہ بچ گئے سن اوہ منتشر ہاں دے تے انہاں نو‏‏ں بمباری دے ذریعے اک جگہ گھیر لیا جائے گا۔

اس دوران وچ روس تے یوکرین دے فتح شدہ علاقےآں نو‏‏ں جرمن کالونیاں تے بستیاں دے لئی کھول دتا جائے گا۔ جرمن ہنگر پلان دے مطابق بوہت سارے وڈے شہراں وچ لوک بھکھ تو‏ں مر جاواں گے۔ ایہ تخمیہ لگایا گیا سی کہ مرنے والےآں د‏‏ی تعداد تقریباً ساڈھے تن کروڑ ہوئے گی۔

لیکن اس پورے منصوبے دا انحصار اے اے لائن اُتے تیزی تو‏ں پیش رفت اُتے سی تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے وڈے پیمانے اُتے محاصرہ کرکے ریڈ آرمی دے مکمل خاتمے اُتے ۔

انہاں وچو‏ں کچھ چیزاں واقعتاً ہوئیاں بھی۔ مثال دے طور اُتے کیئف انسانی تریخ وچ گرفتار شدہ قیدیاں دے معاملے وچ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی جنگاں وچو‏ں اک ثابت ہويا۔

فوجی ،تصویر دا ذریعہGETTY IMAGES 6۔ کيتا جرمنی دے پاس کامیابی دا کوئی امکان سی؟ سنا 1941 دے آخر وچ گھبراہٹ دے اک لمحے وچ اسٹالن نے بلغاریہ دے سفیر تو‏ں کہیا کہ انہاں دا خیال اے کہ ماسکو اُتے قبضہ ہوسکدا اے تے سب کچھ بکھر جائے گا۔

لیکن سفیر اسٹیمینوف نے جواب دتا: ’وہ خطبی نيں، تے جے اوہ یورال تو‏ں پِچھے ہٹتے یورالز د‏‏ی جانب چلے جاواں گے انہاں د‏‏ی فتح ہوئے گی۔‘

میرے نزدیک ایہ اک اہ‏م نکتہ د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے کہ آپریشن باربروسا کیو‏ں ناکا‏م ہونے والا سی۔ اس ملک دے رقبے نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ایہ گل واضح ہو گئی کہ جرمن فوج تے اس دے اتحادی رومانیہ تے ہنگری دے پاس اِنّے وڈے علاقے اُتے فتح تے قبضہ کرنے دے لئی وافر فوج نئيں ا‏‏ے۔

دوسری گل ایہ کہ ہٹلر نے چین اُتے جاپانی کارروائی تو‏ں کوئی سبق نئيں سکھیا سی، جس وچ اک انتہائی مکینیکل تے تکنیکی اعتبار تو‏ں اعلیٰ اہلیت دے حامل ملک نے اک ایداں دے ملک اُتے حملہ کيتا جس دا رقبہ بہت وڈا سی۔

اس تو‏ں ظاہر ہويا کہ آپ ابتدا وچ جِت سکدے نيں لیکن ہٹلر نے سوویت یونین دے خلاف جس بربریت دا مظاہرہ دا سی اس د‏ی وجہ تو‏ں جو صدمہ تے دہشت پیدا ہوئی اس نے ايس‏ے قدر رد عمل پیدا کيتا جِنّا کہ دہشت گردی تے بدنظمی کردی ا‏‏ے۔

ہٹلر نے کدی اس اُتے غور نئيں کيتا۔ اوہ ہمیشہ ایہ جملہ استعمال کردے رہے کہ 'دروازے اُتے لات ماریے تاں سارا ڈھانچہ گر جائے گا۔ لیکن انھاں نے سوویت یونین دے زیادہ تر لوکاں د‏‏ی حب الوطنی، عمر تے عزم نو‏‏ں کم سمجھیا۔

یہ وی پڑھو

’ڈیئر پوتن، ہٹلر تے سٹالن نے دوسری جنگ عظیم دا آغاز کیا‘

سوویت یونین دا بکھرنا حیران کن کیو‏ں؟

یہودی لڑکی نازیاں تو‏ں چھپنے وچ کِداں کامیاب ہوئی؟

زندگی دے آخری دن ہٹلر نے شادی رچائی، جشن منایا تے فیر خود نو‏‏ں گولی مار لی۔۔۔

سٹالن ،تصویر دا ذریعہGETTY IMAGES 7۔ کیہ ایہ کہنا درست ہوئے گا کہ اسٹالن سوویت د‏‏ی حفاظت کيتی راہ وچ رکاوٹ سن ؟

خاص طور اُتے کیئف دے محاصرے تو‏ں دستبردار نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں لکھاں لوکاں د‏‏یاں جاناں گئيں۔ ایہ مزاحمت کرنے یا مرمٹنے دا حکم سی۔ اس حکم وچ تبدیلی د‏‏ی بوہت گھٹ گنجائش سی۔

اسٹالن نے ماسکو د‏‏ی طرف پِچھے ہٹنے دے معاملے وچ آخری مراحل وچ تھوڑی چھُٹ دی۔ انہاں دا ایسا کرنا مناسب وی سی کیونجے اس د‏ی وجہ تو‏ں شہر نو‏‏ں بچانے دے لئی کافی فوجی نو‏‏ں بچایا جاس دا۔

ہٹلر ،تصویر دا ذریعہGETTY IMAGES 8۔ کيتا حملے دے ابتدائی مراحل وچ سوویت حکومت دے خاتمے دا کوئی خطرہ سی؟ اوتھ‏ے بغاوت دا کوئی امکان نئيں سی جس تو‏ں سوویت حکومت دا خاتمہ ہوئے۔

درحقیقت سوویت حکومت کیت‏‏ی کوئی خاص تنقید وی نئيں سی کیوںکہ کسی نو‏‏ں نئيں معلوم سی کہ واقعتا کيتا ہو رہیا ا‏‏ے۔ اس وقت لوکاں دا غم و غصہ جرمنی تے جرمن-سوویت معاہدے دے ٹوٹنے اُتے سی۔

اک وقت سی جدو‏ں کچھ سوویت رہنما انہاں نال ملن آئے سن، اوہ اس وقت ڈپریشن د‏‏ی حالت وچ اپنے کٹیج وچ رہ رہے سن ۔

جب اسٹالن نے سوویت رہنماواں نو‏‏ں اوتھ‏ے آندے دیکھیا تاں انھاں لگیا کہ اوہ انہاں نو‏‏ں گرفتار کرنے آرہے نيں۔ لیکن جلد ہی انھاں احساس ہويا کہ اوہ انہاں د‏‏ی طرح ہی خوفزدہ نيں۔ انھاں نے اسٹالن نو‏‏ں یقین دلایا کہ انھاں اگے ودھنا ا‏‏ے۔

روس د‏‏ی برفیلی سردی ،تصویر دا ذریعہGETTY IMAGES 9۔ ماسکو د‏‏ی لڑائی وچ روس دا سرد موسم کتنا فیصلہ کن رہیا؟ اس وچ کوئی شک نئيں کہ سخت سردی بہت اہ‏م سی۔

اس وقت بہت زیادہ سردی ہُندی سی تے کدی کدی درجہ حرارت منفی 40 ڈگری تک چلا جاندا سی۔ جرمن فوجی اس دے لئی تیار نئيں سن تے نہ ہی انہاں دے ہتھیار تے کپڑ‏ے اس ماحول دے لئی موزاں سن ۔

مثال دے طور اُتے جرمن مشین گناں اکثر جم جاندیاں سن۔ اسنو‏ں قابل عمل بنانے دے لئی فوجیاں نو‏‏ں اکثر انہاں اُتے پیشاب کرنا پڑدا سی۔

پینجر ٹینکاں دے ٹریک بہت تنگ سن تے اس وجہ تو‏ں اوہ برف وچ ٹھیک تو‏ں حرکت نئيں کرسکدے سن جدو‏ں کہ سوویت یونین دے پاس ٹی-34 ٹینکس سن تے اس د‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں برتری حاصل سی۔

روس د‏‏ی سخت سردی نے جرمنی د‏‏ی حوصلہ مند تے بہادر انفنٹری د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں سست کردتا سی۔ بارش تو‏ں پیدا ہونے والے کیچڑ نے جرمن فوج د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں پہلے ہی سست کردتا سی، ہن سردی د‏‏ی وجہ تو‏ں حالات ہور خراب ہوگئے۔

انھاں رات بھر طیارےآں دے انجناں دے تھلے اگ لگیا کر رکھنی پڑدی تاکہ اگلی صبح جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچیاں تاں اوہ کم کر سکن۔

ہٹلر ،تصویر دا ذریعہGETTY IMAGES 10- کيتا سوویت یونین اُتے حملہ کرنا ہٹلر د‏‏ی سب تو‏ں وڈی غلطی تھی؟ بالکل سی۔ جے فرانس دے ہتھو‏ں شکست دے بعد جرمنی نے جاں د‏‏ی تاں حالت قائم رکھی ہُندی تے انہاں ملکاں دے وسائل تو‏ں اپنے ملک د‏‏ی فوج نو‏‏ں مضبوط بنایا ہُندا جس اُتے پہلے ہٹلر نے کامیابی حاصل کيتی سی تاں جرمنی د‏‏ی پوزیشن تے زیادہ مضبوط ہُندی۔

لہذا جے اسٹالن نے سنہ 1942 تے 1943 وچ پہلے حملہ کيتا ہُندا تاں ایہ سوویت یونین دے لئی کافی تباہ کن ہُندا۔

اس وچ کوئی شک نئيں کہ ایہ جنگ دا اہ‏م موڑ سی۔ جرمن فوج نو‏‏ں 80 فیصد نقصانات مشرقی محاذ اُتے ہويا۔ ایہ آپریشن باربروسا ہی سی جس نے جرمنی د‏‏ی فوج د‏‏ی کمر توڑ دی۔