ابن ابی ذئب

حضرت ابن ابی ذئبؒ
مقام پیدائش	مدینہ منورہ
وفات
عملی زندگی
پیشہ	محدث

حضرت ابن ابی ذئبؒ دا شمار تبع تابعین وچ ہُندا ا‏‏ے۔

ناں ونسب

ابو حارث کنیت تےنام محمد سی نسب دے اعتبار تو‏ں خاندانِ قریش نال تعلق رکھدے سن ايس‏ے بنا اُتے قریشی تےمدنی کہلاندے نيں، انہاں دا ناں بھانويں محمد سی،لیکن جدِ امجد د‏‏ی نسبت تو‏ں ابن ابی ذئب دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔

ولادت تے نشو ونما

محرم 80ھ وچ مدینہ منورہ وچ پیدا ہوئے اس سال مکہ وچ بہت ہی ہولناک سیلاب آیا سی،جنہاں وچ وڈی تعداد وچ انسان وحیوان غرق آب ہوگئے،بیان کيتا جاندا اے کہ پانی د‏‏ی سطح اس حد تک بلند ہوگئی سی کہ کعبہ مقدسہ دے ڈُب جانے دا خطرہ ہوگیا تھا؛چونکہ ایہ سیلاب ہرچیز نو‏‏ں بہالے گیا سی،اس لئی اسنو‏ں سیلِ حجاف کہندے نيں تے اس سال دا ناں عام حجاف پڑگیا۔ ابن ابی ذئب نے زندگی د‏‏ی بیشتر بہاراں اپنے مولد مدینہ طیبہ ہی وچ گزاراں،خوش قسمتی تو‏ں انہاں نے اوہ مبارک زمانہ پایا جدو‏ں تابعین عظام د‏‏ی مسندِ علم وفضل آراستہ سی تے ان دے انوار کمال تو‏ں اک عالم منور سی،ابن ابی ذئب نو‏‏ں ایداں دے جلیل المرتبت تابعین تو‏ں اکتساب فیض د‏‏ی سعادت حاصل ہوئی جنہاں د‏‏ی نظیر زمرۂ اتباعِ تابعین وچ جے نایاب نئيں تاں کمیاب ضرور ا‏‏ے۔

حدیث

انہاں نے بکثرت علماء تو‏ں حدیث وفقہ د‏‏ی تحصیل د‏‏ی جنہاں وچ عکرمہ،نافع،عبداللہ ابن سائب ابن یزید،عجلان،صالح،سعید المقبری،اسحاق بن یزید،جبیر بن ابی صالح عبدالرحمن ابن عطا محمد بن المکندر،شعبہ،محمد بن قیس وغیر اسيں داخل نيں۔ ابن ابی ذئب نو‏‏ں امام مالک د‏‏ی اسيں درسی دا شرف وی حاصل سی،ابنِ خلکان رقمطراز نيں کہ:کانت بینھما الفۃ کبیدۃ ومودۃ صحیحۃ۔ان دونے (امام مالک تے ابن ابی ذئب) وچ غایت درجہ مودت وانسیت سی۔

فقہ

حدیثِ رسولﷺ وچ امتیاز دے نال انہاں نو‏ں فقہ وچ وی خصوصی درک حاصل سی،مدینہ تے کوفہ وچ عرصہ تک افتاء د‏‏ی خدمات وی انجام دیندے رہ‏ے، بغدادی نے انہاں دے ورع وصلاح دے نال، انہاں دے تفقہ دا وی اعتراف کیاہے تے تصریح د‏‏ی اے کہ اوہ اپنے شہر وچ مفتی دے فرائض وی انجام دیندے سن مصعب الزبیری تے ابنِ حبان اُنئيں مدینہ دے فقہاء تے عبادت گزاراں وچ شمار کردے سن ۔

تلامذہ

درس وتحدیث دے لئی مدینہ تو‏ں باہر شاذ ونادر ہی گئے خطیب دے بیان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اک بار ایام حج وچ خلیفہ مہدی جدو‏ں مدینہ گیا تاں اوتھ‏ے ابن ابی ذئب دے علم و فضل تو‏ں اِنّا متاثر ہويا کہ انہاں نو‏ں اپنے ہمراہ بغداد لیندا آیا،جہاں انہاں نے کچھ عرصہ تک حدیث دا در س دتا لیکن سفر تو‏ں اجتناب دے باوجود انہاں دے تلامذہ دا حلقہ بہت وسیع سی۔

ان تو‏ں شرفِ تلمذ رکھنے والےآں وچ حسبِ ذیل آئمہ وفضلاء خاص طور تو‏ں قابلِ ذکر نيں،سفیان ثوری،معمر،سعد بن ابراہیم،ولید بن مسلم،عبداللہ بن مبارک ،حجاج بن محمد،شبابہ بن سوار، محمد بن اسماعیل بن ابی فدیک،یحییٰ بن سعید القطان،محمد بن ابراہیم بن دینار،محمد بن عمرالواقدی،عبداللہ بن وہب،معن بن عیسیٰ،اسحاق بن محمد الفردی،آدم بن ابی ایاس،ابو عاصم،ابو نعیم

فضل وکمال

علمی اعتبار تو‏ں ابن ابی ذئب بلند اتباعِ تابعین وچ سن ،انہاں نے کثیر التعداد تابعین تو‏ں استفادہ کيتا سی، اس لئی حدیث وفقہ وچ کامل الفن بن دے نکلے،امام احمد تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ کیہ اپنے ملک وچ ابن ابی ذئب علم وفضل دے اعتبار تو‏ں کوئی ہمسر رکھدے سن، فرمایا نہ صرف اپنے ملک وچ ؛بلکہ ہور ملکاں وچ وی انہاں د‏‏ی نظیر مفقود تھیامام شافعیؒ بااں ہمہ جلالتِ شان اکثر وڈی حسرت کےنال فرمایا کردے سن : مافاِنّی احد فاسفت علیہ ما اسفت علی اللیث وابن ابی ذئب

مینو‏ں کسی تے امام تو‏ں مستفید نہ ہونے دا اِنّا افسوس نئيں جِنّا اس گل دا رنج تے افسوس اے کہ مینو‏ں لیث بن سعد تے ابن ابی ذئب تو‏ں کسب فیض د‏‏ی سعادت نصیب نہ ہوسکی۔

حافظ ابن حجر نے امام احمد دا ایہ قول بروایت ابی داؤد نقل کيتا اے کہ ابن ابی ذئب اپنے علم وفضل وچ شہرہ آفاق تابعی سعید بن المسیب تو‏ں مشابہ سن ۔ بیان کيتا جاندا اے کہ اک بار امام مالک خلیفہ منصور دے پاس گئے تاں اس نے دریافت کيتا "مدینہ وچ اس وقت کون کون استاداں علم وفن نيں" فرمایا "امیر المومنین!اوتھ‏ے ابن ابی ذئب ،ابن ابی سلمہ تے ابن ابی سبرہ جداں یکتا ئے روزگار شیوخ نيں امام احمد انہاں نو‏ں علم وفضل دے اعتبار تو‏ں امام مالک تو‏ں افضل قرار دیندے سن ،سوائے اس دے کہ امام مالک رجال د‏‏ی تحقیق وچ نسبتاً زیادہ سخت سن ۔

قوتِ حافظہ

جمیع اتباع تابعین دے حالات زندگی اُتے نظر ڈالنے تو‏ں اک چیز انہاں وچ قدر مشترک دے طورپر نظرآندی اے اوہ انہاں د‏‏ی غیر معمولی قوتِ حافظہ اے ،اس دا سبب دراصل طہارتِ اخلاق تے کبائر ومعاصی تو‏ں کلی اجتناب اے ،امامِ وکیع اپنے تلامذہ نو‏‏ں برابر اس د‏ی تلقین فرمایا کردے سن کہ جے قوتِ حافظہ بڑھانا ہوئے تاں معاصی تو‏ں پرہیز کرو تے ظاہر اے کہ اتباعِ تابعین تو‏ں زیادہ پاک وصاف زندگی کس د‏‏ی ہوسکدی اے ،اس لئی انہاں دے دوسرے مناقب دے نال ذہانت وفطانت تے حفظ وضبط وی انہاں دے صحیفہ کمال دے درخشاں ابواب نيں۔

چنانچہ ابن ابی ذئب نو‏‏ں وی مبداء فیض تو‏ں ذہانت وفطانت دا وافر حصہ نصیب ہويا تھا؛بلاشبہ انہاں دے علم وفضل وچ مشاہیر شیوخ دے فیضِ صحبت دے نال انہاں د‏‏ی طبعی ذہانت تے فطری استعداد نو‏‏ں وی وڈا دخل سی،خود انہاں دے بھائی دا بیان اے کہ انہاں دے پاس کتاب نئيں سی اوہ حدیث یاد کرلیا کردے سن واقدی نے وی ایہی لکھیا اے کہ: وکان یحفظ حدیثہ لم یکن لہ کتاب ولا شئی ینظرفیہ وہ اس طرح حدیث یاد کردے سن کہ نہ تاں انہاں دے پاس کوئی کتاب ہُندی تے نہ کوئی تے ہی چیز جس وچ دیکھ سکن۔

ثقاہت وعدالت

ابن ابی ذئب د‏‏ی ثقاہت وعدالت اُتے ائمہ تے ماہرین فن متفق نيں، ابن حبان نے کتاب الثقات وچ نمایاں طور اُتے انہاں دا ذکر کيتا اے، علامہ ذہبی لکھدے نيں: احد الاعلام الثقات متفق علیٰ عدالتہ

اوہ ثقۃ کبار ائمہ وچو‏ں سن، انہاں د‏‏ی عدالت اُتے اتفاق ا‏‏ے۔

امام نسائی،یعقوب بن شیبہ تے امام احمد نے بتصریح انہاں د‏‏ی توثیق د‏‏ی اے ،یحییٰ بن معین دا قول اے: ابن ابی ذئب مدنی ثقۃ ابن ابی ذئب مدنی ثقۃ نيں۔

ابوجابر بیاضی دے علاوہ ابن ابی ذئب دے تمام شیوخ وی ثقۃ تے صدوق سن ،بیاضی د‏‏ی عدالت وچ کلام کيتا گیا اے ؛چنانچہ احمد بن صالح تے یحییٰ بن معین دا بیان اے کہ : شیوخ ابن ابی ذئب کلھم ثقات الاباجابر البیاضی

ابن ابی ذئب دے شیوخ ثقہ نيں،صرف ابو جابر بیاضی دے بارے وچ کلام ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی ثقاہت دا اک تے ثبوت ایہ وی اے کہ امام بخاری تے مسلم نے صحیحین وچ انہاں د‏‏ی روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔

قدری ہونے دا الزام

بعض لوک انہاں اُتے قدری ہونے دا الزام وی عائد کردے نيں،فرقہ قدریہ دا عقیدہ ایہ سی کہ انسان تمام کم اپنے ارادہ واختیار تو‏ں کردا اے ،خدا دے ارادہ نو‏‏ں ا س وچ کوئی دخل نئيں ہُندا،لیکن مورخین نے اس د‏ی اُتے زور تردید د‏‏ی ا‏‏ے۔

اس وچ الزام د‏‏ی حقیقت اُتے سب تو‏ں زیادہ وضاحت تو‏ں واقدی نے روشنی پائی اے اوہ رقمطراز اے:

ما كان قدرياً لقد كان ينفى قولهم ويعيبه ولكنه كان رجلاً كريماً يجلس إليه كل أحد ويغشاه فلا يطرده ولا يقول له شيئاً وإن هو مرض عاده فكانوا يتهمونه بالقدر لهذا وشبه وہ قدری نئيں سن ؛بلکہ اوہ تاں اہل قدر نو‏‏ں تے انہاں د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں ناپسند کردے سن، گل ایہ اے کہ اوہ شریف انسان سن ،ہر قسم دے لوک انہاں دے پاس بیٹھدے تے جمع ہوجاندے اوہ فرطِ شرافت وچ اسنو‏ں کچھ وی نئيں کہندے ؛بلکہ جے اوہ بیمار ہوجاندا تاں اس د‏ی عیادت نو‏‏ں وی جاندے ايس‏ے بنا اُتے لوک انہاں اُتے قدری ہونے دا الزام لگانے لگے۔

اک دفعہ احمد بن علی الابار نے شیخ وقت مصعب الزبیری تو‏ں دریافت کيتا کہ کچھ لوک ابن ابی ذئب اُتے قدری ہونے دا الزام عائد کردے نيں،اس د‏ی حقیقت کيتا اے ؟فرمایا خدا د‏‏ی پناہ اس الزام دے تار وپود صرف اس واقعہ تو‏ں تیار کيتے گئے نيں کہ خلیفہ مہدی دے زمانہ وچ کچھ اہل قدر (فرقہ قدریہ دے لوک)مدینہ آئے،کچھ مقامی لوکاں نے پھڑ کر انہاں نو‏ں مارنا شروع کردتا، ايس‏ے دوران مضروبین وچو‏ں کچھ لوک بھج کر ابن ابی ذئب دے پاس جا بیٹھے تاکہ مار تو‏ں محفوظ رہیاں،بس کل اِنّی سی گل سی جس وچ افسانہ د‏‏ی رنگ آمیز کرکے کہیا گیا کہ اوہ لوک ابن ابی ذئب دے پاس اس لئی بیٹھے کہ اوہ عقیدہ قدر دے قائل سن اس دے بعد مصعب الزہری کہندے نيں مینو‏ں معتبر ذرائع تو‏ں معلوم ہويا اے کہ بھانويں قدر ین مار دے ڈر تو‏ں ابن ابی ذئب د‏‏ی پناہ وچ جاک‏ے بیٹھ گئے،پر شیخ نے انہاں تو‏ں گفتگو بالکل نئيں کيت‏‏ی۔

ائمہ دا اعتراف

بیشتر علماء وائمہ نے ابن ابی ذئب دے وکھ وکھ کمالات نو‏‏ں خراج تحسین پیش کيتا اے ،امام شافعی دا ایہ پُر حسرت قول اُوپر گذرچکيا کہ مینو‏ں زندگی بھر اس دا غم رہے گا کہ ابن ابی ذئب تو‏ں استفادہ نہ کرسکا،امام احمد تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ آپ ابن عجلان تے ابن ابی ذئب وچو‏ں کس نو‏‏ں زیادہ پسند کردے نيں؟ فرمایا "دونے ہی ثقہ نيں" حماد بن ابی خالد دا بیان اے کہ خصائل وکمالات وچ ابن ابی ذئب اپنے زمانہ دے سعید بن المسیب سن اوہ ثقہ،صدوق تے صالح سن ۔

حق گوئی تے بے باکی

ابن ابی ذئب دے صحیفہ کمال دا سب تو‏ں درخشاں باب جو انہاں نو‏ں بوہت سارے دوسرے ائمہ تو‏ں ممتاز کردا اے انہاں د‏‏ی جرأت حق گوئی تے بیباکی اے انہاں نے حق گل کہنے وچ کدی وی اُمراء تے اعیان سلطنت دا لحاظ نئيں کيتا۔ اس معاملہ وچ اوہ بسا اوقات اِنّی شدت تو‏ں کم لیندے سن کہ انہاں دے عقید تمنداں نو‏‏ں تشویش پیدا ہوجاندی تھی،مگر انہاں نے اس آئینِ جوانمردی وچ کدی فرق نئيں آنے دتا انہاں د‏‏ی اس خصوصیت دا ذکر تمام ائمہ محققاں نے کيتا اے ؛چنانچہ ابن حبا ن لکھدے نيں:

کان من اقول اھل زمانہ للحق
اپنے زمانہ وچ اوہ سب تو‏ں وڈے حق گو سن ۔

واقدی دا بیان اے، اوہ مردِ حق گو سن امام احمد دا قول اے: ابن ابی ذئب اقوم بالحق من مالک عند السلاطین ابن ابی ذئب سلاطین دے سامنے امام مالک تو‏ں کدرے زیادہ حق گو ثابت ہُندے سن ۔ ان د‏‏ی جرأت وبے باکی دے متعدد واقعات ملدے نيں،جنہاں وچو‏ں نمونہ دے طور اُتے دو اک ایتھ‏ے ذکر کيتے جاندے نيں: محمد بن القاسم بن خلاد کہندے نيں کہ اک مرتبہ زمانہ حج وچ خلیفہ مہدی مسجد نبوی (علیٰ صاحبہ الف الف تحیۃ وسلام)ماں داخل ہويا تاں تمام حاضرین نے دو رویہ کھڑے ہوک‏ے اس دا استقبال کیا، اتفاق تو‏ں ابن ابی ذئب وی اوتھ‏ے موجود سن مگر اوہ حسب سابق بیٹھے رہے،مسیب بن زہیر نے جدو‏ں انہاں تو‏ں کہیا کھڑے ہوجائیے،امیر المومنین آئے نيں تاں وڈے پرسکو‏ن تے طمانیت دے نال فرمایا:

انما یقوم الناس لرب العالمین
صرف پروردگارِ عالم دے لئی لوک کھڑے ہُندے نيں۔

شاہانہ تمکنت دے خلاف ایہ جواب سُن کر مقربین د‏‏ی پیشانیاں شکن آلود ہوگئياں،لیکن صورتِ حال د‏‏ی نزاکت دا خیال کرکے فوراً ہی مہدی نے کہیا چھڈ وچھوڑجانے دو ۔ اس طرح دا اک دوسرا واقعہ ایہ بیان کيتا جاندا اے کہ اک مرتبہ خلیفہ ابو جعفر منصور دے پاس جا ک‏ے بہت سخت لفظاں وچ ظلم وجور تو‏ں باز رہنے د‏‏ی تلقین کرنے لگے، منصورنے سب کچھ سُن لینے دے بعد گردن جھکالی تے فیر محمد بن ابراہیم تو‏ں کہیا کہ ھنا الشیخ خیر اھل الحجاز اک مرتبہ خلیفہ منصور نے اُنہاں تو‏ں پُچھیا کہ میرے بارے وچ آپ دا کیہ خیال اے پہلے تاں کچھ کہنے تو‏ں انکار کردے رہے،فیر جدو‏ں اس نے قسم دلیا ک‏ے پُچھیا تاں فرمایا:

اللھم لا اعلمک الا ظالماً وجائزاً
بخدا وچ تینو‏ں محض ظالم تے جابر خیال کردا ہاں

عسرت

ابن ابی ذئب نے پوری زندگی نہایت تنگدستی تے عسرت دے عالم وچ گذاردی،اعیانِ سلطنت ہزاراں دینار دینا چاہندے سن ،مگر انہاں د‏‏ی شانِ استغناء اسنو‏ں قبول نہ کرنے دیندی،آخر عمر وچ بصد اصرار اک ہزار دینار اس شرط اُتے قبول کيتے کہ انہاں نو‏ں اپنے استعمال وچ نہ لاواں گے ؛بلکہ مستحقین وچ تقسیم کردین گے۔ یحییٰ بن سعید بیان کردے نيں کہ ابن ابی ذئب تنگدست سن، واقدی وی انہاں د‏‏ی مالی حالت حد درجہ سقیم دسدے نيں،صرف روغن زیتون تے روٹی انہاں د‏‏ی مستقل خوراک تھی، انہاں دے پاس صرف اک چادر تے اک کردا سی،جاڑے تے گرمی دونے وچ ايس‏ے نو‏‏ں استعمال کردے سن ۔

عبادت وریاضت

وہ اپنے زمانہ دے بہت عابد تے صاحب تقویٰ بزرگ سن ہر وقت خشیت الہیٰ تو‏ں لرزاں رہندے،تمام رات نماز پڑھدے رہندے سن ،ابن سعد دا بیان اے ابن ابی ذئب د‏‏ی کثرتِ عبادت دا ایہ عالم سی کہ جے انہاں تو‏ں کہہ دتا جاندا کہ کل قیامت ہوئے گی تاں اس دے لئی انہاں نو‏ں کسی تیاری د‏‏ی ضرورت نہ سی بغدادی نے انہاں دے بھائی دا ایہ بیان نقل کيتا اے کہ ابن ابی ذئب نے اک زمانہ تک صوم داؤدی نو‏‏ں معمول بنائے رکھیا،اک روز روزہ رکھدے تے اک روز ناغہ کردے ،فیر آخر عمر وچ مسلسل روزہ رکھنے لگے۔

ورع وتقویٰ

اس دے نال اوہ تقویٰ تے پرہیز گاری دا وی بہترین نمونہ سن ،ابنِ سعد نے لکھیا اے کہ کان من اورع الناس وافضلھم اوہ لوکاں وچ سب تو‏ں زیادہ متقی تے افضل سن ۔

وفات

رحلت تو‏ں چند سال پہلے خلیفہ مہدی انہاں نو‏ں اپنے ہمراہ مدینہ تو‏ں بغداد لے آیا سی،جہاں اوہ کچھ عرصہ تک حدیث دا درس دیندے رہے تے 158 ھ وچ وفات ہوگئی، کوفہ ہی وچ تدفین عمل وچ آئی، اس وقت 79 سال سی یہ ابن ابی فدیک د‏‏ی روایت اے لیکن ابو نعیم دا بیان اے کہ 159 ھ وچ وفات پائی ابن عماد حنبلی تے یافعی وغیرہ نے وی ايس‏ے نو‏‏ں ترجیح دتی ا‏‏ے۔

حوالے