ابوالکلام آزاد اورینٹل ریسرچ انسٹی ٹیوٹ حیدرآباد
مولانا ابوالکلام آزاد دی دیر پا عملی یادگار قائم کرنے دے لئی ۱۹۵۹ء وچ حیدرآباد وچ ابوالکلام آزاد اورینٹل ریسرچ انسٹی ٹیوٹ دا قیام عمل وچ آیا۔ اس ادارے دے بانیاں وچ ڈاکٹر سید محی الدین قادری زور ، ڈاکٹر ذاکر حسین، ایل این گپتا ، محامدعلی عباسی ، ڈاکٹر مہندر راج سکسینہ تے ہور حضرات شامل نيں۔
۱۱/جولائی ۱۹۵۹ء نوں مرکزی وزیر ثقافتی امور و سائنسی تحقیق پروفیسر ہمایوں کبیر نے اس ادارے دا افتتاح کيتا۔ اس ادارے نوں پہلے صدر نواب مہدی نواز جنگ تے معتمد ڈاکٹر سید محی الدین قادری زور سن ۔ انہاں دونے حضرات دی وفات دے بعد ۱۹۶۷ء وچ بیرسٹر اکبر علی خاں صدر دی حیثیت توں تے ڈاکٹر مہند ر ارج سکسینہ معتمد ادارہ دی حیثیت توں فائز رہے۔ اودوں ادارہ دے معتمد خواجہ محمد احمد نيں۔
ابتداء وچ انسٹی ٹیوٹ ادارہ ادبیات اردو دی عمارت وچ قائم سی ، بعد وچ باغ عامہ دی اُتے فضا عمارت وچ منتقل کيتا گیا۔ ایہ ادارہ، عملی، ادبی و ثقافتی زندگی دا اک اہم مرکز بن گیا۔ اس ادارے دے قیام دا بنیادی مقصد ایہ اے کہ انہاں تمام علوم و فنون جنہاں دا مولانا آزاد توں براہ راست یا ضمناً تعلق سی، اعلیٰ درجہ دا تحقیقاتی کم کروایا جائے تے ادارے دے شایان شان کتب خانہ قائم کیاجائے۔اس دے مقاصد وچ تریخ، فلسفہ، سبھیاچار، لسانیات، تے ہور علوم وچ تحقیق و تدوین دا کم شامل اے اس دے علاوہ جو اشاعتی کم ادارے دی امدا د توں انجام پاواں انہاں دا شائع کیتا جائے۔
ادارے دے کتب خانے وچ وکھ وکھ موضوعات اُتے تقریباً(۱۵) ہزار کتاباں موجود نيں۔ عثمانیہ یونیورسٹی دے دارالترجمہ وچ تراجیم دے جو مسودات موجود سن اوہ وی ايسے انسٹی ٹیوٹ وچ محفوظ کردئے گئے نيں۔ کتب خانے توں ملحق اک دارالمطالعہ وی اے جس وچ اخبارات دے علاوہ علمی و ادبی رسالے موجود نيں۔
نواب سالار جنگ دی مالی امداد توں دکنی لٹریچر نوں محفوظ کرنے دے لئی اک ادارہ "مجلس اشاعت دکنی مخطوطات" دے ناں توں قائم کيتا گیا سی جس نے کافی تعداد وچ دکنی کتاباں شائع کیتیاں۔ نواب سالار جنگ دے انتقال دے بعد ۱۹۶۳ء وچ اس ادارہ دی مطبوعات ابوالکلام آزاد اورینٹل ریسرچ انسٹی ٹیوٹ نوں دے دتیاں گئیاں۔ ادارہ دی علمی و ادبی سر گرمیاں نوں جاری رکھنے دے لئی حکومت ہند ، حکومت آندھر ا پردیش، حکومت جموں و کشمیر دے علاوہ عثمانیہ یونیورسٹی توں وی رقمی امداد م لدی اے ، اس ادارے دے زیر اہتمام وقتاً فوقتاً علمی مذاکرات دا اہتمام کیاجاندا رہیا جنہاں وچ قابل ذکر ایہ نيں۔ دکنی ہسٹری سیمینار ، حضرت امیر خسرو سیمنار، صد سالہ جشن اقبال، مولانا محمد علی صدسالہ یوم پیدائش تے امام بخاری دا ہزارسالہ جشن وغیرہ۔
اس ادارے دے شعبہ اشاعت وچ دوسری زباناں دے ترجموں دی اشاعت دا وی کم شامل اے۔ اردو کتاباں نوں دیوناگری لپی وچ لکھیا جائے ایہ وی ادارے دا اک اہم مقصد اے اس ادارے دی جانب توں ہر سال ریسرچ اسکالر دا انتخاب وی کیاجاندا اے تے انہاں نوں ماہانہ دو سو روپے امداد دتی جاندی اے۔
اس ادارے دے دو اہم پراجکٹ سن اک دکنی ہسٹری تے دوسرا اردو انسائیکلو پیڈیا۔ مولانا آزاد نے ۱۹۰۴ء وچ اپنے رسالہ"لسان الصدق" دے ذریعہ اردو انسائیکلو پیڈیا تیار کرنے لئے سب توں پہلے توجہ دلائی۔ افادات مہدی دے مصنف مہدی افادی نے وی ۱۹۰۷ء وچ اس دی چيتا تازہ کيتی۔ مولانا شبلی نے وی اس دی اہمیت جتائی۔ آخری مرتبہ ڈاکٹر سید محی الدین قادری زور نے حکومت آصفیہ دے سامنے اس پراجکٹ نوں پیش کیتا، لیکن انہاں نوں وی کوئی کامیابی حاصل نہ ہوسکی۔ اس انسٹیٹیوٹ نے ۱۹۶۲ء توں حکومت نوں بار بار توجہ دلائی تے بالآخر ۱۹۷۰ء وچ حکومت ہند نے اس دی لوڑ و اہمیت نوں محسوس کيتا تے وکھ وکھ ادارےآں توں اس عظیم کم دی تکمیل دی خواہش کيتی۔ نتیجتاً ایہ پراجکٹ ابوالکلام آزاد اورینٹل ریسرچ انسٹی ٹیوٹ دے تفویض کيتا گیا اس پراجکٹ دی باقاعدہ منظوری دے لئی تقریباً ۳ سال صرف ہوگئے تے ۱۹۷۳ء توں ترقی اردو بورڈ دہلی دے زیر نگرانی اس کم دا آغاز کيتا گیا۔
انتظامی کمیٹی دے صدر بیرسٹر اکبر علی خان، نائب صدر محامد علی عباسی ، چیف ایڈیٹر فضل الرحمن صاحب تے معتمد خواجہ محمد احمد نيں۔ انسائیکلو پیڈیا دا ایہ عظیم کم اک ایڈیٹوریل بورڈ دے تحت انجام پاچکيا اے۔ ترقی اردو بورڈ دے اک عہدہ دار بہ حیثیت عہدہ اس دے رکن رہندے نيں۔ ایڈیٹو ریل بورڈ دے پہلے صدر جناب اکبر علی خاں، معتمد خواجہ محمد احمد تے چیف ایڈیٹر جناب فضل الرحمن نيں جنہاں دی ادارت وچ ۱۵۱/ماہرین دی مدد توں ایہ کم جوش و خروش تے تیزی دے نال پایہ تکمیل نوں پہونچ چکيا اے بھانويں کہ ایہ کم آندھرا پردیش وچ انجام پایا لیکن اس کم وچ سارے ہندوستان دے دانشوراں دا عملی تعاون حاصل رہیا اس دے تمام اخراجات ترقی اردو بورڈ نے برداشت کيتے۔ اس پراجکٹ دے لئی گیارہ لکھ روپے منظور کيتے گئے سن ۱۹۷۲ء توں ۱۹۸۰ء دی مدت وچ ایہ کم تکمیل نوں پہونچا۔ اس دی ضخامت چھ ہزار صفحات اُتے مشتمل اے جس نوں بارہ جلداں وچ تقسیم کيتا گیا اے ، تقریبا ً۴۶کلیدی مضامین مثلاً معاشیات ، سیاسیات، فلسفہ، طبعیات، کیمیا وغیرہ دے پیانلس بنائے گئے جس وچ ہندوستان دے مستند علماء نوں شریک کيتا گیا جنہاں دے مشوراں توں مضامین لکھنے والےآں تے اصطلاحات دی لسٹ تیار کرنے والےآں دا انتخاب کيتا گیا۔ اس گل دی کوشش کيتی گئی کہ مضامین ایداں دے دانشوراں توں لکھائے جاواں جو اپنے فن وچ ماہر ہون۔ تمام ہندوستان توں علماء دا انتخاب کيتا گیا۔ اودوں ٹائپ شدہ مواد تیار اے جس دی طباعت دا مسئلہ حکومت ہند دے زیر غور اے۔
اس ادارے دا دوسرا پراجکٹ دکنی ہسٹری دی تیاری اے ہندوستان دی سبھیاچار دی تکمیل وچ دکن نے جو حصہ لیا اے عام طور اُتے اوہ ودھ نمایاں نئيں اے اس گوشہ نوں اجاگر کرنے دے لئی دکن دی سیاسی و ثقافتی شان نمایاں کرنے دا کم ايسے صدی دے وسط وچ شروع کيتا گیا۔ چھیويں دہے وچ قدیم دکن دی تریخ دا کم دو جلداں وچ شائع کيتا گیا تے ۱۹۷۲ء وچ قرونِ وسطی دا کم تکمیل پایا دور جدید دی تریخ لکھنے دی طرف کوئی توجہ نئيں کيتی گئی۔ ابوالکلام آزاد ریسرچ انسٹی ٹیوٹ وچ اس دے متعلق علی یاور جنگ دی چیف ایڈیٹری وچ پورا خاکہ تیار کيتا گیا جس نوں بیرسٹر اکبر علی خاں صدر انسٹی ٹیوٹ نے حکومت آندھر ا پ ردیش دے پاس منظوری دے لئی پیش کيتا۔ حکومت آندھرا پردیش نے اس دی ذمہ داری لئی اے۔
اس پراجکٹ دی انتظامی کمیٹی دے اراکین وچ بیرسٹر اکبر علی خان دے علاوہ ڈاکٹر رمیش جوشی، ڈاکٹر کلکرنی تے خواجہ محمد احمد وغیرہ شامل نيں۔ ایڈیٹوریل بورڈ دے اجلاس، مجلس انتظامی دے تحت ہُندے نيں جس وچ ڈاکٹر کلکرنی ، ڈاکٹر جوشی، سید ہاشم علی ، اختر وائس چانسلر عثمانیہ یونیورسٹی ، ڈاکٹر ریگانی ڈاکٹر نعیم تے خواجہ نظام الدین احمد جداں مستند علمائے دکن شامل نيں۔ دکن دے دور حاضر دے حالات دو جلداں اُتے مشتمل ہون گے اک جلد سیاسی امور توں متعلق رہے گی تے دوسری جلد معاشرتی و معاشی امور توں متعلق رہے گی۔ ۱۹۵۳ء وچ پہلی دو جلداں شائع ہوئیاں۔ ۱۹۷۳ء وچ دوسری جلد اں شائع ہوئیاں تے ۱۹۸۵ء تک توقع اے کہ آخری دو جلداں وی شائع ہوجاواں گی۔
ایہ ادارہ اپنے علمی و ادبی سر گرمیاں وچ وکھ وکھ علمی و ادبی ادارےآں مثلاً انجمن ترقی اردو ، ادارہ ادبیات اردو، گولکنڈہ سوسائٹی وغیرہ توں تعاون کردا اے۔ اس ادارے وچ وکھ وکھ شعبےآں نال تعلق رکھنے والے ممتاز شخصیتاں نوں مدعو کیاجاندا اے تاکہ انہاں دے خیالات توں استفادہ کیاجائے۔ ادارے دی جانب توں جنہاں عمائدین نوں مدعو کيتا گیا انہاں اں چند قابل ذکر ناں ایہ نيں: ڈاکٹر راجندر پرشاد ، ڈاکٹر رادھا کرشن، ڈاکٹر ذاکر حسین ، فخر الدین علی احمد، ڈاکٹر وی وی گیری شریمنی اندرا گاندھی تے خواجہ حسن نظامی وغیرہ۔
اس ادارے نے اردو انسائیکلو پیڈیا ، دکنی ہسٹری دی تدوین جداں اہم کم دے علاوہ وکھ وکھ علمی موضوعات اُتے حیدرآباد دے مستند اہل علم توں متعدد کتاباں لکھواکر شائع کيتی نيں جنہاں وچ انگریزی کتاباں دی تعداد ودھ اے۔ اس ادارے نے گزشتہ ۳۵/ برس دے دوران انگریزی، تلگو ، ہندی تے ادو دی بلند پایہ کتاباں شائع کيتياں جنہاں وچ قابل ذکر کچھ ناں ایہ نيں مثنوی ، چندربدن و مہیار، مثنوی تصویر جاناں، پنچھی بچنگا، مثنوی رضوان شاہ روح افزا ، حضرت امیر خسرو ، تذکرہ ابوالکلام آزاد،ماسٹر چندر ، من سمجھیا دن، مہدی نواز جنگ یادگار والیوم ، قطب شاہی دور دا فارسی ادب، اردو ادب وچ مولانا آزاد دا حصہ ، حضرت خواجہ بندہ نواز دی صوفیانہ نگارشات، ذکر حسین۔