ابو سلیمان الدارانی

ابو سلیمان الدارانی
تاریخ پیدائش	سنہ 757
تاریخ وفات	سنہ 820 (62–63 سال)
رہائش	من دمشق
عملی زندگی
الحقبة	140 هـ – 215 هـ
دلچسپیاں	التصوف

اتباع تابعین دے زمرہ وچ جتھے اقلیم علم وفن دے بوہت سارے تاجدار شام‏ل سن اوتھے بکثرت ایداں دے صاحبِ کمال بزرگ وی سن جو علمی اعتبار تو‏ں خواہ زیادہ بلند مرتبہ نہ ہون، لیکن ز ہد واتقا، رشد وہدایت تے بلند روحانی مدارج وچ غیر معمولی حیثیت دے مالک سن ،عملِ صالح انہاں د‏‏ی شخصیت دا زیور تے عبادت وریاضت انہاں دا طغرائے امتیاز سی،ابو سلیمان الدارانی دا شمار ایداں دے ہی صلحائے امت وچ کیہ جاندا اے ۔وہ یقیناً علم وفضل وچ وی بلند مرتبہ اورمقامِ عالی رکھدے سن ،لیکن اس تو‏ں کدرے زیادہ اوہ اک عظیم المرتبت صوفی شیخِ طریقت اوربزرگ دین د‏‏ی حیثیت تو‏ں شہرت رکھدے نيں، انہاں دا سینہ شریعت وطریقت دا مجمع البحرین سی، انہاں نے اپنی تعلیم و تربیت تے تزکیہ وہدایت تو‏ں اک عالم نو‏‏ں مستفید کیا، ابن عماد حنبلی نے لکھیا اے کہ اوہ انہاں اکابر اولیاء وچ سن، جو اپنے روحانی کمالات دے اعتبار تو‏ں اربابِ کشف وشہود خیال کيتے جاندے نيں۔

ناں و نسب

ان دا اصل ناں عبدالرحمن تھا؛لیکن اپنی کنیت ابو سلیمان تو‏ں شہرت پائی والد دا اسم گرامی احمد تے دادا دا عطیہ سی، اصلاً واسط دے رہنے والے سن ،مگر واریا وچ مستقل سکونت اختیار کرلئی تھی،جو غوطہ (دمشق)کے مغرب وچ اک پنڈ دا ناں اے غوطہ دمشق دا حسین‌ترین خطہ شمار ہُندا اے ،بعض سیاحاں نے اسنو‏ں جنت ارضی تو‏ں تعبیر کيتا اے، اوتھ‏ے نوع بنوع قدرتی مناظر،میواں اورپھُلاں تو‏ں لدے ہوئے باغات بل کھاندی نہراں اورسر سبزی وشادابی قدم قدم اُتے دامن دل نو‏‏ں اپنی طرف کھینچک‏ی نيں،اسی اہمیت دے باعث اس خطہ دے طبعی اورجغرافیائی حالات اُتے ڈاکٹر صفوح خیر نے "غوطۂ دمشق"کے ناں تو‏ں اک مستقل کتاب تالیف کيتی اے جس دے آغاز د‏‏ی درجِ ذیل چند سطور نيں گویا پوری کتاب دا ماحصل آگیا ا‏‏ے۔ اجمع الباحثون علیٰ انہاں غوطۃ دمشق کلھا نزھۃ وعدھاوجنۃ الارض لنصنا رتھا وکثرت میاھما وبساتینھا وحدائقھا فاذا صعدت علیٰ مرتفع تری الاشجار والبساتین تحیط بالمدینۃ من کل جانب احاطۃ الھالۃ بالقمر واذاخرجت من المدینۃ لاتری الاحدائق غناء ومیاھا جاریۃ واشجاراً نامیۃ وحقولا جمیلۃ خضراء محققاں دا اتفاق اے کہ غوطۂ دمشق مکمل شادابی اے، اسنو‏ں اس د‏ی سرسبزی ،کثرت باغات اورچمنستاناں تے پانی د‏‏ی زیادتی دے باعث جنت ارضی شمار کيتا جاندا اے ،اگر آپ کسی بلندی اُتے چڑھ کر نظارہ کرن تاں آپ نو‏‏ں درخت اورباغات چاند دے ہالہ د‏‏ی طرح شہر دا احاطہ کيتے ہوئے دکھائی پڑاں گے اورجب شہر تو‏ں نکلاں گے تاں آپ نو‏‏ں گھنے باغات،رواں دواں پانی اوراُچے اُچے درخت اورحسین و سر سبز کھیتیاں نظر آئیاں گی۔ ابو سلیمان الدارانی دا مسکن دمشق دے ايس‏ے جنت نظیر خطہ وچ واقع سی یاقوت رومی اورعلامہ سمعانی دونے اس دے بارے وچ رقمطراز نيں: ھی قریۃ کبیرۃ حسنۃ من قری غوطۃ دمشق اس د‏ی طرف جدید وقدیم علماء اورمحدثین د‏‏ی اک وڈی جماعت منسوب اے (اللباب فی رہتل الانساب:2/24)جنہاں وچ تھلے لکھے چار شخصیتاں دے ناں نہایت ممتاز نيں۔ (1)مشہور عالم ابو عتبہ، عبدالرحمٰن الازدی جو امام مکحول شامی دے شاگرد عبداللہ بن مبارک دے استاذ اورفقہائے شام دے طبقہ دوم وچ شمار ہُندے نيں۔(2)نامور تابعی ابوبکر سلیمان بن حبیب جو اپنی فقہی مہارت دے باعث دمشق وچ حضرت عمر بن عبدالعزیز،یزید بن عبدالملک اورہشام بن عبدالملک د‏‏ی جانب تو‏ں قاضی سن، تِیہہ سال تک نہایت شان وشوکت،کمالِ حق گوئی اورعدل گستری دے نال منصبِ قضا دے فرائض انجام دئے، انہاں دے شیوخ حدیث وچ حضرت انسؓ بن مالک،حضرت ابوہریرہؓ،اورحضرت امیر معاویہؓ دے ناں قابلِ ذکر نيں،خود انہاں دے فیضان علم تو‏ں حضرت عمر بن عبدالعزیز ،مرو بن سنان تے عثمان بن ابی العاتکہ جداں نادرۂ روز گار علماء مستفید ہوئے۔ حضرت ابو سلیمان الدارانی وی ايس‏ے معدنِ فضل وکمال دے اک لعل گرانمایہ سن ؛بلکہ داریا د‏‏ی طرف منسوب اہل علم وچ سب تو‏ں زیادہ شہرت وعظمت انہاں ہی دے نصیب وچ آئی، انہاں دا خاندانی تعلق بنوانس تو‏ں سن جو یمن دے مشہور قبیلہ مذحج د‏‏ی اک شاخ اے ،جس دے جدامجد عنس بن مالک سن، اس خاندان وچ ممتاز اہل علم، فضلائے روز گار اورکبار عباد وزیاد کثرت تو‏ں ہوئے نيں،جنہاں وچو‏ں چند ایہ نيں: (1)ابو عبدالرحمن عنسی ایہ شام دے اک وڈے عابد وزاہد بزرگ سن، انہاں دے بارے وچ مشہور سی کہ خدان د‏‏ی قسم نو‏‏ں ہمیشہ پوری کردا سی۔ (2)جلیل المرتبت تابعی حضرت عمر بن ہانی عنسی انہاں نے تِیہہ صحابۂ کرام دے دیدار تو‏ں اپنی چشمِ عقیدت نو‏‏ں روشن کيتا سی، انہاں دے دامنِ فیض تو‏ں جنہاں لوکاں نے استفادہ کيتا انہاں وچ امام اوزاعی خاص طور تو‏ں قابلِ ذکر نيں۔ (3)اسماعیل بن عیاش عنسی وی ايس‏ے معدنِ علم دے گوہر شب چراغ سن ان دے بارے وچ ابو زرعہ دا قول اے کہ شام وچ امام اوزاعی دے بعد اسماعیل بن عیاش دے مثل کوئی نہ سیہزاراں حدیثاں انہاں نو‏‏ں ازبر سن ،اربابِ تذکرہ انہاں د‏‏ی ذہانت وفطانت اورحیرت انگیز قوتِ حافظہ اُتے متفق اللسان نيں،بقولِ امام احمد انہاں دے دماغ دے خزانہ وچ تِیہہ ہزار حدیثاں محفوظ سن۔

علمی فضل وکمال

حضرت ابوسلیمان نے حدیث دا علم عراق دے نامور محدثین تو‏ں حاصل کيتا سی اورانہاں نو‏ں حضرت سفیان ثوری اورربیع بن صبیح جداں منتخب روز گار علماء حدیث تو‏ں شرف تلمذ حاصل سی، امام ثوری د‏‏ی شخصیت زمرہ تبع تابعین دا گلِ سرسید تھی،وہ علم وعمل اورسیرت وکردار دونے اعتبار تو‏ں نہایت بلند پایہ سن ،اس دا کچھ اندازہ اس تو‏ں کيتا جاسکدا اے کہ امام ابو حنیفہ انہاں نو‏ں اپنے استاد ابراہیم نخعی اُتے وی بااں ہمہ علوے مرتبت وجلالتِ شان فوقیت دیندے سن اور اماملکاں فرمایا کردے سن کہ عراق اسيں اُتے درہم و دینار د‏‏ی بارش کيتا کردا سی مگر سفیان دے بعد اس نے علم د‏‏ی بارش شروع کردتی ايس‏ے طرح شیخ دارانی دے دوسرے قابلِ ذکر استاد ربیع بن صبیح وی علم وعمل وچ یگانہ عہد سن، انہاں دا شمار حضرت حسن بصری دے ارشد تلامذہ وچ ہُندا اے ،استو‏ں علاوہ انہاں نے حضرت محمد بن سیرین،محمد بن جبیر تے عطاء بن ابی رباح وغیرہ دے آفتاب کمال تو‏ں وی اکتساب فیض کيتا سی، امام شعبہ دا قول اے: ان فی الربیع خصالا لا تکون فی الرجل واحدۃ منھا بلاشبہ ربیع بہت ساریاں ایسی خوبیاں دے حامل نيں، جنہاں وچو‏ں کوئی اک وی دوسرے وچ نئيں پائی جاندی۔ ان د‏‏ی عدالت وثقاہت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی دلیل ایہ اے کہ جرح وتعدیل دے مشہور امام عبدالرحمن بن مہدی وی انہاں تو‏ں روایت کردے نيں۔ خود شیخ دارانی دے خرمنِ علم تو‏ں خوشہ چینی کرنے والےآں وچ احمد بن ابی الحواری اورقاسم بن عثمان الجوعی وغیرہ دے ناں ملدے نيں،اول الذکر نو‏‏ں انہاں تو‏ں خاص تلمذ حاصل تھا؛چونکہ ابو سلیمان دے زہد وورع اورعبادت وریاضت وچ فنا ہوجانے دے باعث انہاں دے علمی کمالات پسِ پشت پڑگئے سن ،اس لئی اہلِ طبقات نے انہاں د‏‏ی علمی حیثیت نمایاں کرنے دے بجائے انہاں دے سلوک وطریقت دے واقعات قلمبند کيتے نيں،صرف محدث ابن جوزی نے اِنّا ہور وادھا کيتا اے کہ ابو سلیمان دے واسطہ تو‏ں مروی تن مسند حدیثاں مجھ تک پہنچی نيں،جنہاں وچو‏ں پہلی حدیث بروایت حضرت انس ایہ ا‏‏ے۔ قال رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم من صل پہلے الظھر اربعا غفر لہ ذنوبہ یومہ ذلک رسول اللہ ﷺ نے ارشاد فرمایا جس شخص نے ظہر تو‏ں پہلے چاررکعتاں پڑھیاں اس دے اس دن دے گناہ معاف کردئے گئے۔ تیسری حدیث بہت طویل اے، اس وچ اک شامی وفد نو‏‏ں حضوراکرمﷺ نے بیش قیمت نصائح اورہدایات تو‏ں نوازیا ا‏‏ے۔

اصلاح وتزکیہ

ان دے صحیفہ زندگی دا زیادہ درخشاں باب سلوک وتصوف تو‏ں متعلق اے بقول حافظ ذہبی اوہ روحانیت ومعرفت دے بحرنا پیدا کبار دے اک کامیاب شناورسن ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اہل سیر نے انہاں دے اس روشن پہلو نو‏‏ں بہت ہی شاندار لفظاں وچ اجاگ‏ر کيتا اے ؛چنانچہ ابن خلکان رقمطراز نيں: احد رجال الطریقۃ کان من جملۃ السادات وارباب الجد فی المجاھدات وہ اہل طریقت وچ سن، انہاں دا شمار بوہت سارے اہل سادات اورکثرت تو‏ں مجاہدہ کرنے والےآں وچ ا‏‏ے۔ علامہ ذہبی لکھدے نيں: الزاھد القدوۃ احد الابدال وہ بہت وڈے زاہد اورابدال وچو‏ں سن سمعانی نے لکھیا اے: کان من افاضل اھل زمانہ وعبادھم وخیار اھل الشام وزھادھم وہ اپنے زمانہ دے اک وڈے فاضل تے عبادت گزار اورشام دے بہترین لوکاں اورزاہداں وچو‏ں سن ۔ ابن حماد حنبلی فرماندے نيں کہ زہد وصلاح وچ انہاں د‏‏ی نظیر نئيں ملدی خطیب بغدادی نے اپنی مشہور تریخ وچ انہاں نو‏ں "احد عباد اللہ الصالحین ومن الزہادوالمتعبدین" لکھ ک‏ے خراج عقیدت پیش کيتا اے:

صحتِ عقیدہ

عقائد د‏‏ی صفائی اورصحت کےمعاملہ وچ اوہ نہایت متشدد سن ،ابوجعفرمحمد بن احمد الوصلی بیان کردے نيں کہ ميں نے 203ھ وچ ابو سلیمانی الدارانی نو‏‏ں بغداد وچ دیکھیا، انہاں د‏‏ی داڑھی وچ خضاب لگیا ہويا سی، اوہ مسجد عبدالوہاب الخفاف وچ مقیم سن ،اک دن کسی نے عرض کیا،حضرت عبدالوہاب الخفاف تاں قدریہ دے عقائد رکھدے سن ،ایہ معلوم ہُندے ہی شیخ دارانی نےاس وچ نماز پڑھنا چھوڑدتا اوردوسری مسجد وچ چلے گئے احمد ابن ابی الحواری انہاں دا قول نقل کردے نيں، قدری دے سوا ہراہل بدعت د‏‏ی امامت وچ نماز پڑھو،مگر قدری دے پِچھے ہرگز نماز نہ پڑھو،خواہ اوہ حاکم ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔

اقوالِ زريں

ابو سلیمان الدارانی نے اپنے حکمت وبصیرت تو‏ں پُر فرمودات وچ حقائق ایمانی وقالق احسانی اوراسرارِ حکمتِ ربانی نو‏‏ں بر ملیا فاش کيتا اے، انہاں تمام اقوال دے راوی شیخ دے تلمیذ رشید اورمرشدِ خاص ابن الحواری نيں، جے استقصار کرکے تمام ملفوظات نو‏‏ں یکجا کيتا جائے تاں اک مستقل دفتر تیار ہوجائے، محدث ابن جوزی نے صفوۃ الصفوۃ،حافظ ابن کثیر نے البدایہ والنہایہ، خطیب نے تریخ بغداد،قاضی عبدالجبار الخولانی نے تریخ دار اورشیخ فرید الدین عطار نے تذکرۃ الاولیاء وچ بہت بسط وتفصیل دے نال انہاں دے ملفوظات نقل کيتے نيں،تھلے چند بصیرت آموز اقوال درج کيتے جاندے نيں۔ اک موقع اُتے فرمایا کہ بہترین عمل خواہشات نفسانی د‏‏ی مخالفت کرنا اے ،اولاد دولت اورگھر بار وچو‏ں جو چیز تسيں نو‏‏ں خدا د‏‏ی یاد تو‏ں غافل کردے اوہ نحوست دا باعث ا‏‏ے۔ فرمایا وچ رات وچ محراب وچ دعا کرنے وچ مصروف سی، میرے دونے ہتھ خدا دے حضور وچ پھیلے ہوئے سن ،اس اثناء وچ مینو‏ں زیادہ ٹھنڈک معلوم ہوئی، تاں ميں نے اک ہتھ سمیٹ لیا، فیر نیند دا غلبہ ہويا تے وچ اس طرح سوگیا،اِنّے وچ اک ہاتف غیبی نے آوازدی،اے ابو سلیمان: اساں پھیلے ہوئے ہتھ وچ اوہ سب کچھ رکھ دتا جو توانو‏‏ں مطلوب سی تے جے تسيں دوسرا ہتھ وی ايس‏ے طرح پھیلائے رکھدے تاں اُسنو‏‏ں وی بھردیندے ابو سلیمان فرماندے نيں کہ اس واقعہ دے بعد ميں نے قسم کھادی سی کہ خواہ کِداں د‏ی ہی گرمی یا سردی ہو دعا دے وقت دونے ہتھ پھیلائے رکھو ں گا۔ احمد بن ابی الحواری بیان کردے نيں کہ ميں نے اپنے استاذ د‏‏ی بولی تو‏ں بار بار ایہ ارشاد سُنا اے کہ دنیا و آخرت وچ ہر خیر ونیکی د‏‏ی جڑ اللہ جل شانہ ،کی خشیت تے اس دا خوف اے ،یاد رکھو کہ دنیا د‏‏ی کنجی ایہ اے کہ انسان شکم سیر ہوک‏ے زندگی گزارے اورآخرت د‏‏ی بھُکھا رہنا ا‏‏ے۔آخری مقولہ دا مطلب ایہ اے کہ جے انسان آخرت وچ کامیابی چاہیدا تاں اسنو‏ں مز خرفاتِ وچ نہ پڑنا چاہیدا، فقر وفاقہ دے عالم وچ خشیت وانابتِ الی اللہ دا غلبہ ہُندا اے اورفراغت وخوشحالی خدا تو‏ں غافل کردیندی اے ) ان ہی تو‏ں روایت اے کہ اک دن حضرت ابو سلیمان الدارانی نو‏‏ں گرم گرم روٹی نمک تو‏ں کھانے د‏‏ی خواہش پیدا ہوئی،ميں نے انہاں نو‏‏ں لاکردتی،شیخ نے اس وچو‏ں تھوڑا سا ٹکڑا توڑیا اورفیر پوری روٹی سُٹ دی،اس دے بعد زاروقطاررونے لگے اورکہندے جاندے: یا ر ب چھیندی لی شھوندی:خدا وندا! میری خواہش نفسانی نے مینو‏‏ں مغلوب کردتا، وچ صدق تو‏ں اپنی اس لغزش د‏‏ی توبہ کردا ہون۔ راوی کابیان اے کہ فیر تاحیات انہاں نے نمک نئيں چکھا ابن ابی الحواری ہی دا بیان اے کہ اک مرتبہ ميں نے شیخ ابو سلیمان دے سامنے ایہ آیت پڑھی: "إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ" مگر جو اللہ دے پاس قلب سلیم دے نال آئے۔ تو شیخ نے فرمایا کہ قلبِ سلیم صحیح معنی وچ اوہ اے جو اللہ تو‏ں اس حال وچ ملے کہ اس وچ سوائے ذات حق دے غیر دا وجود نہ ہو ایہ کہہ ک‏ے شیخ ابو الحواری رونے لگے تے فرمایا کہ جدو‏ں تو‏ں ميں نے شام وچ اقامت اختیار کيتی اے دارانی دے اس مقولہ تو‏ں بہتر کوئی گل نئيں سُنی تے بلا شبہ حضرت شیخ د‏‏ی ذات انہاں ہی خا صانِ خدا وچو‏ں سی جو اپنے پروردگار تو‏ں اس حال وچ ملے کہ بجز اللہ جل شانہ کسی دا وجود انہاں دے قلب وچ نہ سی۔ فرمایا بلاشبہ چور کسی ویران مکان وچ نقب زنی کرنے نئيں جاندا،حالانکہ اوہ اس وچ جتھے چاہے جاسکدا اے ،وہ صرف ایداں دے گھر دا قصد کردا اے جو مال و زر تو‏ں معمور ہوئے۔ بعینہ ایہی حال ابلیس لعین دا اے ،وہ انہاں ہی قلوب اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کردا اے جو خشیتِ الہی ،انابت الی اللہ تے ذکر و فکر تو‏ں معمور رہندے نيں۔ فرمایا اللہ دے کچھ برگزیدہ بندے ایداں دے ہُندے نيں،جن دے لئی جنت د‏‏ی نوع بنوع نعمتاں وچ وی کوئی ایسی کشش نئيں ہُندی جو انہاں نو‏ں یادِ الہیٰ تو‏ں غافل کردے، دنیا د‏‏ی حقیقت اللہ دے نزدیک پرِکاہ دے برابر وی نئيں ،اس لئی اس وچ زہد واتقا دے کوئی معنی نئيں نيں، ہاں جنت وچ رہ ک‏ے حوروغلمان د‏‏ی موجود گی وچ خدا دے سوا اس دے دل وچ کِسے دے لئی کوئی جگہ نہ ہوئے تاں اوہی زاہد اورمتقی ا‏‏ے۔ فرمایا کہ لوک زیادہ تو‏ں زیادہ مال جمع کرکے اہل ثروت بننا چاہندے نيں؛حالانکہ انہاں دا ایہ خیال بالکل غلط اے کہ دولت کثرتِ مال دا ناں اے ،خوب سمجھ لوکہ اصل غنی (سرمایہ دار ) اوہ اے جو قناعت د‏‏ی دولت رکھدا ہو، ايس‏ے طرح راحت خوشحالی وچ نئيں ؛بلکہ تنگی وچ اے ،لوک عام طور اُتے نرم اورباریک لباس،عمدہ غذا اورآرام دہ مکان وچ آسائش تلاش کردے نيں؛حالانکہ اوہ دراصل اسلام،ایمان تے عملِ صالح اورذکر اللہ وچ پوشیدہ ا‏‏ے۔ فرمایا:قیامت دے دن خدائے رحمن د‏‏ی اسيں نشینی دا شرف انہاں لوکاں نو‏‏ں حاصل ہوئے گا جوکرم،حلم،علم،حکمت،نرم خوئی،رحمدلی،عفوودرگزر،احسان ،نیکی، لطف ومروت اوررافت ومحبت د‏‏ی صفات تو‏ں متصف ہون گے۔ ابن ابی الحواری کہندے نيں کہ میرے شیخ برابر فرمایا کردے سن : ان النفس اذا جاعت وعطشت صفاالقلب ورق واذا شبعت عمی القلب جب نفس بھُکھا پیاسا ہُندا تاں دل وچ صفائی تے نرمی پیدا ہُندی اے اورشکم سیری د‏‏ی حالت وچ قلب اَنھّا ہوجاندا ا‏‏ے۔ فرمایا جس شخص نے استغنا دے نال اورحلال ذریعہ دے نال دنیا نو‏‏ں طلب کيتا تاں قیامت دے روز خدا اسنو‏ں اس عالم وچ ملے گا کہ اس دا چہرہ چودھواں رات دے چاند د‏‏ی طرح درخشاں ہوئے گا۔ فرمایا ہر چیز دا اک زیور ہُندا اے ،صدق د‏‏ی آرائش خشوع اے ،تواضع دا مطلب ایہ اے کہ انسان اپنے عمل وچ کبرو غرور تو‏ں محفوظ رہے،دنیا وچ غور وفکر،آخرت دا جواب اے اورآخرت دے بارے وچ تفکر دلاں د‏‏ی زندگی اورثمرۂ حکمت اے ،اکھاں نو‏‏ں رونے اوردل نو‏‏ں آخرت دے بارے وچ فکر کرنے دا عادی بنالو۔ فرمایا:جو شخص دن وچ نیک عمل کردا اے ،اس د‏ی دن بھر حفاظت کيتی جاندی اے ،بہترین سخاوت اوہ اے جو ضرورت دے مطابق ہو،جو شخص اپنی جان نو‏‏ں قیمتی جانے،وہ ہرگز خدمت کيتی حلاوت نئيں پاسکدا۔

کشف وکرامات

حضرت ابو سلیمان الدارانی د‏‏ی کرامات وی کثرت تو‏ں منقول نيں،ابو عبدالرحمن السلمی نے اپنی کتاب محن المشائخ وچ لکھیا اے کہ اک بار شیخ دارانی کسی گل اُتے اہل دمشق تو‏ں ناراض ہوک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں کسی سرحدی مقام اُتے چلے گئے، انہاں دے جانے دے بعد کسی شخص نے عالمِ خواب وچ دیکھیا کہ جے شیخ دارانی دمشق واپس نہ آئیاں گے تاں تمام اہل وطن تباہ وبرباد ہوجاواں گے؛چنانچہ عوام دا اک جم غفیر انہاں د‏‏ی تلاش وچ نکلیا اوران دے پاس پہنچ ک‏ے نہایت عجز وتذلل دے نال واپسی د‏‏ی درخواست کيتی ایتھ‏ے تک کہ شیخ فیر دمشق واپس آگئے۔

وفات

باختلافِ روایت ۳۰۴ھ ۲۰۵ھ تے ۲۳۵ھ وچ علم و عمل دا ایہ ہور تاباں غروب ہوگیا (ابن جوزی نے انہاں سنین وفات وچ اول الذکر ہی نو‏‏ں ارجح قرار دتا اے اورابن عماد حنبلی، علامہ ذہبی،ابن خلکان اورخطیب بغدادی نے وی اس د‏ی توثیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ ان دے انتقال د‏‏ی خبر سُن کر مروان الطاطری نے کہیا: لقد احیب اھل الاسلام کلھم ان د‏‏ی وفات تو‏ں تمام مسلماناں نو‏‏ں شدید رنج و غم ہويا۔ قریہ داریا وچ تدفیق ہوئی اوراوتھ‏ے انہاں دا مزار اج وی مرجع انام اے ،حافظ ابن کثیر نے لکھیا اے کہ: "ان دے مزار د‏‏ی عمارت بہت شاندار اے ،امیر ناہض الدین بن عمر النہروانی نے مزار دے نال اک مسجد وی تعمیر کرائی ،ہور برآں اس وچ قیام کرنے والےآں دے مصارف دے لئی کچھ زمین وی وقف د‏‏ی جس د‏‏ی پیدا وار اورآمدنی مسجد اُتے صرف ہُندی ا‏‏ے۔ ان د‏‏ی اولاد وچ شیخ سلیمان دا تذکرہ نویساں نے ذکر کيتا اے اوہ وی اپنے وقت دے مشہور عابد وزاہد سن، اپنے والد د‏‏ی طرح انہاں نے وی ہدایت وارشاد د‏‏ی مجلس آراستہ د‏‏ی تھی،اس وچ شریک ہوک‏ے بہ کثرت تشنگان معرفت سیراب ہُندے سن انہاں دے حقیقت افروز اقوال وی ابو سلیمان ہی دے مذکورۃ الصدر ملفوظات دے رنگ دے ہُندے سن ،اپنے والد د‏‏ی وفات دے دو سال اک ماہ بعد ۲۳٧ھ وچ رحلت فرمائی۔

حوالے