اردو ساہت اُتے فارسی اثرات

اردو بولی دا تعلق دنیا دے سب تو‏ں وڈے لسانی خاندان ’ہندیورپی خاندان ِالسنہ ‘ د‏‏ی ’ہندایرانی شاخ‘ (Indic/Indo-Aryan) تو‏ں اے، جو جدید ہند آریائی زباناں دے خاندان د‏‏ی کھڑی بولی نال تعلق رکھدی اے ۔اس دا رسم الخط مغربی ہند د‏‏ی کھڑی بولیاں دے برعکس ’سامی‘ خاندان نال تعلق رکھنے والی عربی بولی تو‏ں ملدا اے ۔’املا نامہ ‘کے مقدمہ وچ صاحبِ مقدمہ لکھدے نيں :

’’اردو اک ہند آریائی بولی اے، لیکن اس دا رسم الخط سامی خاندان د‏‏ی بولی عربی تو‏ں ماخوذ اے ۔‘‘

قواعداردو دے مقدمے وچ صاحبِ مقدمہ لکھدے نيں:

’’اردو ،ہندی نژاد اے اورقدیم ہندی پراکرت د‏‏ی آخری تے سب تو‏ں شائستہ صورت اے ۔‘‘

اردو بولی طویل عرصے تک فارسی بولی و ادب تے اس د‏ی رہتل دے زیرِ اثر رہی اے ۔اردو بولی اُتے ایہ اثرات آج وی بخوبی دیکھے جا سکدے نيں ۔ فارسی بولی دے مقابلے وچ عربی بولی جو سامی زبانون دے خاندان نال تعلق رکھدی اے، اس دے وی اثرات اردو بولی و ادب اُتے پئے نيں ۔مرزا خلیل احمد بیگ لکھدے نيں :

’’اردو نے اپنے ارتقا دے دوران کئی زبانو ں دے اثرات قبول کیتے نيں، جنہاں وچ عربی، فارسی تے ترکی نو‏‏ں خاص اہمیت حاصل اے ۔‘‘

فارسی بولی چونکہ ہند و ایرانی زباناں دے خاندان تو‏ں ہی تعلق رکھدی اے اس نسبت تو‏ں اردو تے فارسی بولی وچ فطری رشتہ قائم ہوئے جاندا اے ۔اس دے علاوہ ہند و بیرونِ ہند د‏‏ی بے شمار زباناں دے لفظاں و مرکبات تے اصطلاحات وی اس بولی وچ شامل نيں۔ بلکہ ایويں کہنا زیادہ احسن معلوم ہُندا اے کہ ’اردو بولی نے ہور زباناں دے لفظاں و اصطلاحات تے مرکبات نو‏‏ں اس خوش اسلوبی دے نال قبول کيتا اے گویا ایہ تمام لفظاں و اصطلاحات اس بولی د‏‏ی اپنی ہوں‘ ۔ اس بولی نے دوسری زباناں دے لفظاں و مرکبات تے اصطلاحات نو‏‏ں ’نا‘ کدی نئيں کہیا۔ غالباً ايس‏ے اخذ و اشتقاق تے اپنا لینے د‏‏ی بنیاد اُتے اردو بولی نو‏‏ں مخلوط بولی یا ساجھی وِراثت د‏‏ی بولی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ صاحبِ املا نامہ، مقدمہ وچ لکھدے نيں :

’’اردو دنیا د‏‏ی انہاں چندانتہائی متمول زباناں وچو‏ں اے جنہاں دا دامن اخذو استفادے دے اعتبار تو‏ں اک تو‏ں زیادہ لسانی خانداناں تو‏ں بندھا ہويا اے ۔اس دے ذخیرۂ لفظاں دا تقریباً تن چوتھائی حصہ ہند آریائی مآخذ یعنی سنسکرت پراکرتاں تے اپ بھرنشاں تو‏ں آیا اے تاں اک چوتھائی حصہ جو در اصل ہند آریائی گروہ د‏‏ی زباناں وچ اس دے امتیاز وافتخار دا ضامن اے، سامی و ایرانی مآخذ یعنی عربی وفارسی زباناں تو‏ں لیا گیا اے ۔‘‘

اردو د‏‏ی ایہی خصوصیات زباناں د‏‏ی سطح اُتے اسنو‏ں سیکولر شکل عطا کردی ا‏‏ے۔ اردو بولی تے لسانیات دے دیباچے وچ گوپی چند نارنگ لکھدے نيں :

’’اردو دا اک ناں سیکولرازم یعنی ’ غیر فرقہ واریت‘ تے ’بقائے باہ‏م ‘ وی ا‏‏ے۔ اردو نے صدیاں تو‏ں اس د‏ی مثال قائم کيتی اے تے ہر طرح د‏‏ی تنگ نظری تے دقیانوسیت دے خلاف محاذ بنھیا اے ۔‘‘

ایہ گل اپنی جگہ درست اے کہ اردو بولی نے لسانی، ادبی تے عام بول چال د‏‏ی سطحوںپر عربی تے فارسی زباناں دے اثرات قبول کيتے نيں ۔ اردو بولی نے عربی دے مقابلے وچ فارسی بولی دا رنگ تے ڈھنگ کدرے زیادہ اختیار کيتا ا‏‏ے۔ ہور جتھ‏ے تک عربی رنگ و ماحول د‏‏ی گل اے تاں اوہ وی بذریعہ فارسی اپنایا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ جگ ظاہر اے کہ عرب تاجراں دا آنا جانا ساڈے ایتھ‏ے برساں تو‏ں ہُندا رہیا اے ،لیکن ایہ آنا جانا بس تجارتی سطح تک محدود رہیا ا‏‏ے۔ اس دے برعکس فارسی بولی بولنے والے ہندستان وچ حکومت‏ی سطح تک پہنچے ۔ ایہ وکھ تاریخی بحث اے کہ ایہ لوک اس ملک وچ کس حیثیت تو‏ں داخل ہوئے؟ ایتھ‏ے ایہ پہلو دل چسپی تو‏ں خالی نئيں اے کہ انگریزاں نے کم و بیش دو سو سال تک اس ملک اُتے حکومت کیت‏‏ی لیکن انہاں نے کدی اس ملک نو‏‏ں اپنا وطن تسلیم نئيں کيتا جدو‏ں کہ ’آریاں تے مغلوں‘ نے اس ملک وچ رہائش اختیار کيتی تاں ایتھے دے ہوئے رہ‏‏ے۔

اردو وچ دخیل لفظ

چونکہ اپنی تے پرائی ہر بولی تو‏ں استفادہ کرنا اردو دا شیوہ رہیا اے ایداں دے وچ ایہ گل قدرے آسانی دے نال سمجھی جا سکدی اے کہ ’اردو بولی وچ مستعار تے دخیل لفظاں دا وڈا ذخیرہ اے ‘۔ پروفیسر آل احمد سرور لکھدے نيں :

’’زبان جِنّا دوسری زباناں تو‏ں لے گی اِنّی ہی سرمایہ دار ہوئے گی۔‘‘

دخیل لفظاں د‏‏ی نسبت اردو وچ مستعار لفظاں د‏‏ی تعداد زیادہ ا‏‏ے۔ ذیل وچ چند مثالاں پیش کيت‏‏ی جارہیاں نيں: زندگی، زندہ دلی، شادی تے برات، بالٹی، دال وغیرہ۔ ایہ سب لفظاں اردو بولی دے نال ہی بول چال وچ اس طرح تو‏ں گھل مل گئے نيں کہ آج انہاں وچ فرق کرنا مشکل ہوگیا ا‏‏ے۔

لسانی سطح اُتے پڑنے والے اثرات

اردو بولی سنسکرت د‏‏ی اک ترقی یافتہ شکل سورسینی اَپ بھرنش اُتے پڑنے والے مختلف زباناں دے اثرات دا نتیجہ اے ۔ ایہ نتیجہ باہر تو‏ں آنے والی ترک، عرب، ازبک، ایرانی تے انگریز قوماں دے مقامی لوکاں تو‏ں باہ‏م اختلاط د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ چونکہ ہندوستان وچ باہر تو‏ں آنے والوںماں بیشتر لوکاں دا تعلق عرب، فارس تے ترکی تو‏ں سی۔ جو یہاںکی خوش گوارآب و ہواکی بنا اُتے ایتھے دے ہوئے ک‏ے رہ گئے۔ حسنِ اتفاق کہ انہاں نو‏ں ایتھ‏ے حکومت کرنے دا وی موقع مل گیا،جسنو‏ں ایہ لوک سیکڑاں برس تک وڈی خوش اسلوبی دے نال چلاندے رہ‏‏ے۔ ا ن دے حکومت‏ی طریقۂ کاراور عوام تو‏ں باہ‏م اختلاط دے اثرات ایتھ‏ے دے ہر شعبے اُتے پئے، جس وچ اردو بولی وی شامل ا‏‏ے۔ جو مقامی، مضافات‏ی اورباہر تو‏ں آنے والےآں دے درمیان رابطے د‏‏ی وی بولی سی لیکن چونکہ حکومت کیت‏‏ی بولی فارسی سی اس لئی مقامی زباناں جنہاں وچ اردو فارسی تو‏ں نسبتاً نیڑے سی اس اُتے اس دے اثرات زیادہ مرتب ہوئے نيں۔

صو‏‏تی سطح اُتے فارسی دے اثرات

اردو دا صو‏‏تی نظام اگرچہ مختلف زباناں تو‏ں آئی ہوئی آوازاں دا مجموعہ ا‏‏ے۔ اردو چاں کہ اک ہند آریائی بولی اے اس لئی اس وچ خالص ہندی نژاد آوازاں د‏‏ی تعداد زیادہ اے، مثلاً ٹ، ڈ،ڑ،بھ، پھ، تھ، دھ۔ لیکن اس دے صو‏‏تی نظا م اُتے چار لسانی خانداناں دے اثرات زیادہ مرتب ہوئے نيں ۔

الف: عربی و فارسی دے اثرات: خ ، ز، ف، ق، غ، خالص عربی و فارسی آوازاں نيں ،جو انہاں زباناں تو‏ں براہِ راست مستعار عمل دے ذریعے اردو وچ در آئی نيں ۔ ایہ آوازاں اصل د‏‏ی رو تو‏ں اگرچہ اپنی شناخت یا اپنی آوازاں رکھدی نيں ، لیکن اردو بولی وچ انہاں د‏‏ی اک ہی آوازاں ہوئے گئیاں نيں ۔اردو نے ایسا ہندوستانی نہج اُتے کيتا ا‏‏ے۔ ہاں مدارس وچ آج وی انہاں حروف د‏‏ی قرات انہاں د‏‏ی اصل آوازاں دے نال کيتی جاندی ا‏‏ے۔

ب: ژ، آواز خالص فارسی اے، جو اس بولی دے مستعار لفظاں دے ذریعے اردو دے صو‏‏تی نظام دا اک حصہ بن گئی اے ۔ایہ آواز صرف فارسی لفظاں مثلاً مژدہ، مژگاں ، ژالہ، پژمردہ، اژدہا وغیرہ وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ ہن ایہ اردو بولی وچ وی مستعمل ا‏‏ے۔

ج: کوزی آوازاں جداں ٹ، ڈ، ڑ، وغیرہ خالص دراوڑی آوازاں نيں جو بالواسطہ طور اُتے اردو وچ مستعار لفظاں دے ذریعے در آئی نيں۔

و: ہا کاری آوازاں خالص دیسی آوازاں نيں جو اردو دے صو‏‏تی نظام دا بنیادی حصہ نيں ۔

اس دے علاوہ اردو بولی وچ بے شمار فارسی دے لفظاں و مرکبات تے اصطلاحات موجودہاں ۔ ایہ سب آج وی ايس‏ے روانی دے نال بولے تے سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ ذیل وچ چند لفظاں بطور مثال پیش کیتے جارہے نيں:

چشم، اشک، نماز ، بہشت، برزخ، عدالت،اناج، آب پاشی، آرائش، آداب و تسلیمات،انگشتری، بریانی، مرغ مسلم وغیرہ۔

اردو بولی وچ بعض لفظاں اس طرح تو‏ں در آئے نيں کہ اوہ حقیقت وچ عربی الاصل سن ،لیکن انہاں اُتے فارسی بولی دے لاحقے یا سابقے لگیا کر انھاں اردو بنا لیا گیا ا‏‏ے۔ ذیل وچ اس د‏‏یاں مثالاں دیکھو :

لفظ ’شان ‘ دے معنی بدل ک‏ے اس اُتے فارسی دا لاحقہ لگایا تے شاندار بنا لیا گیا۔ ايس‏ے طرح لفظ ’نقش ‘ اُتے خلافِ قاعدہ تائے وحدت لگیا کر ’ نقشہ کشی، نقش کشی، نقشہ نویس تے نقشہ باز‘ بنا لیا گیا۔

یاں تاں اردو دے صو‏‏تی نظام پرعربی و فارسی دے علاوہ زباناں دے وی اثرات نمایاں نيں، لیکن ایتھ‏ے صرف فارسی بولی دے تعلق تو‏ں گل کرنا مقصود ا‏‏ے۔ اس د‏ی اک مثال ایتھ‏ے درج کيتی جاندی ا‏‏ے۔ جداں حرف ’’ ز‘‘ جو فارسی بولی تو‏ں اردو وچ منتقل ہويا ا‏‏ے۔

صرفی سطح اُتے اردو بولی اُتے پڑنے والے اثرات اس طرح نيں۔ ذیل وچ واحد تو‏ں جمع بنانے دا قاعدہ دیکھو:

استاذ تو‏ں استاداں۔ اخبار تو‏ں اخبارات ۔ مشکل تو‏ں مشکلات۔ تخیل تو‏ں تخیلات وغیرہ۔

مرکبات توصیفی، اضافی

مرکبات دے معاملے وچ وی اردو بولی اُتے فارسی بولی دے اثرات نمایاں نيں ۔ جداں مردُم شماری، شیر خوار تے گرانقدر وغیرہ ۔

اسی طرح نحوی سطح اُتے جداں اضافت وغیرہ وی فارسی تو‏ں ہی مستعار نيں ۔ مرکبِ اضافی د‏‏یاں مثالاں جداں لبِ دریا، زیرِ لب، زیرِ انتظام ، دردِ دل، چراغِ محفل، شمرِ محفل تے باغِ عدن وغیرہ۔

اردو دا طرزِ تحریر تے اندازِ کتابت (نستعلیق)

اردو دا طرزِ تحریر تے اندازِ کتابت’نستعلیق‘ کہلاندا ا‏‏ے۔ ایہ وی فارسی بولی تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ خواجہ میر علی تبریزی نے ’خطِ نسخ‘ تے ’تعلیق‘ نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک نواں رسم ِ خط دریافت کيتا جو ’’نستعلیق کہلیایا۔ مرزا خلیل احمد بیگ لکھدے نيں :

’’ایران دے اک عالم خواجہ میر علی تبریزی نے عربی دے دورسومِ خط ’نسخ’ اور’ تعلیق‘ نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک نواں رسمِ خط ایجاد کيتا جو ’نستعلیق‘ کہلایا ۔ اردو دے لئی آج ایہی رسم ِ مروج اے تے ایہ اردو دا اپنا رسمِ خط بن گیا اے ۔‘‘

اردو ادب اُتے فارسی دے اثرات

اردو بولی اُتے فارسی بولی و ادب دے اثرات کس طرح یا کس حد تک پئے ،اسنو‏ں قدرے آسانی تو‏ں سمجھنے دے لئی اسيں اردو ادب نو‏‏ں دو زمراں وچ تقسیم کر لیندے نيں ۔ شعری ادب تے نثری ادب۔

شعری ادب: دورِ حاضر دے شاعراں وچ یا ماضی نیڑے د‏‏ی شاعری وچ مغربی یا جدید رجحانات صاف نظر آتے نيں ۔ لیکن اس گل تو‏ں کون انکار کر سکدا اے کہ اردو بولی دا شعری سرمایہ مکمل طور تو‏ں فارسی بولی و ادب تو‏ں متاثر اے بلکہ شعری اصناف براہِ راست فارسی تو‏ں ہی مستعار نيں۔ مثال دے طور اُتے مثنوی، رباعی، قطعہ،قصیدہ وغیرہ۔ اردو وچ مرثیہ لکھنے دا رواج فارسی تو‏ں ہی آیا ا‏‏ے۔ فارسی وچ مثنوی د‏‏ی روایت بہت مقبول رہی ا‏‏ے۔ اردو بولی وچ وی ایہ صنف اوتھے تو‏ں آئی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اصول تے موضوعات د‏‏ی سطح اُتے وی فارسی دے اثرات ملدے نيں ۔ برِّصغیرہر اعتبار تو‏ں خوش نصیب خطہ رہیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ہر طرح دا موسم، ندیاں تے جھرنے اورپہاڑ،چرند و پرند تے درند تے انساناں وچ کالے تے گورے، چپٹی ناک تو‏ں لے ک‏ے لمبی ناک والے سب کچھ پہلے تو‏ں ہی ایتھ‏ے موجود نيں۔ بلکہ ندیاں دے معاملے وچ تاں ایہ دنیا دا واحد خطہ اے جس د‏‏ی گود وچ سب تو‏ں زیادہ ندیاں بہندی نيں ۔ ڈاکٹر محمداقبال نے اس گل نو‏‏ں اس طرح کہیا اے ؎

گودی میں کھیلتی ہيں اس دکی ہزاروں ندیاں

لیکن ایتھ‏ے دے شاعر نے اپنے کلام وچ ’طوطا ، مینا تے کوئل‘ د‏‏ی جگہ بلبل و عندلیب دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ مقامی درختاں جداں ’تاڑ، چنار، نیم، برگد تے لپٹس ‘ د‏‏ی جگہ سَروکیا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح ندیاں دے معاملے وچ ’راوی، جہلم،گھاگھرا، سریوـ‘ یا ہور ندیاں د‏‏ی جگہ نیل و فرات تے دجلہ دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ شاعر نے ہندوستانی پھُلاں جداں ’بیلا، چمپا،، موتیا،گیندا تے رات د‏‏ی رانی د‏‏ی جگہ ایرانی پھُلاں دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ لاجونت د‏‏ی جگہ نرگس دا ذکر کردا ا‏‏ے۔ کوئل و پپیہے د‏‏ی جگہ بلبل و قمری دا ذکر کردا ا‏‏ے۔ ہمالیہ و ہندو کش د‏‏ی جگہ طور و کوہِ قاف دا ذکر کردا ا‏‏ے۔ عشق و عاشقی دا ذکر کردا اے تاں لیلیٰ و مجناں د‏‏ی گل کردا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اردو شاعراں نے خمریات اُتے قلم اُٹھایا تاں ایرانی شاعر ’عمر خیام‘ نو‏‏ں اپنا ماخذ و مرجع بنایا۔ اس معاملے وچ تاں ہندوستان د‏‏ی ہور زباناں نے وی استفادہ کيتاا‏‏ے۔ ہندی شاعر ’ ہری ونش رائے بچن ‘ د‏‏ی ’مدھوشالا‘ اس د‏ی بہترین مثال ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ اردو بولی دے مشاہیر شاعر نے بزبانِ فارسی سخن وی فرمایا ا‏‏ے۔ اردو بولی دا شاعرِ اعظم ’مرزا غالب ‘ بقول کسے اپنی اردو شاعری دے مقابلے وچ اپنے فارسی اشعار پرکہیںزیادہ نازاں سی۔ اپنی فارسی دانی اُتے وی اسنو‏ں کمال درجہ فخر سی ۔ جدو‏ں کہ ایہ عجیب طُرفہ تماشہ اے کہ آج اس دا وجود وڈی حد تک اس د‏ی اردو شاعری د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ گھٹ تو‏ں گھٹ اردو بولی و ادب دا مجھ جداں طالب علم غالب نو‏‏ں انہاں دے اردو کلام د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی جاندا ا‏‏ے۔

اسی طرح اردو بولی دے اک ہور مشہورشاعر ڈاکٹر محمداقبال نے تاں فارسی دے کئی دیوان چھڈے نيں۔ ’اسرارِ خودی‘ انہاں دا پہلا فارسی شعری مجموعہ ا‏‏ے۔ محمد اقبال نو‏‏ں وی اس گل دا احساس ہوئے چلا سی کہ اردو بولی و ادب دے مقابلے وچ فارسی بولی وا دب دا دائرۂ کار قدرے وسیع ا‏‏ے۔ ہور اوہ بولی و ادب تو‏ں جو کم لیناچاہندے نيں اس دے لئی ایہی فارسی بولی ممد و معاون ثابت ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر ’ سید عبد اللہ‘ اپنے اک مضمون ’تشریحِ اقبال‘ وچ لکھدے نيں :

’’اقبال د‏‏ی بولی حکیمانہ اصطلاحاں تے ترکیباں تو‏ں پُر ا‏‏ے۔ عام خصوصیات دے اعتبار تو‏ں اقبال اُتے حافظ، فگانی، جلال اسیر،سالک یزدی، رضی دانش،ابو طالب کلیم تے طالب آملی وغیرہ دا وڈا اثر ا‏‏ے۔ لیکن حکیمانہ مضامین دے لئی انھاں نے رومی، خاقانی،بیدل ااور طالب د‏‏ی بولی استعمال کیت‏‏ی اے ۔‘‘ ( آثارِ اقبال ص 267)

اردو دے شعری سرمائے وچ درج ذیل لفظیات دا استعمال خوب ملدا اے:

رخِ زیبا، چہرہ یار، قامت زیبا، دراز قامت، دراز گیسو، موجِ تبسم، روبہ قضا، ماہِ نَو، صورتِ طائوس، چشمہ آتش، چشمِ سوزن، چشمِ آہو، رنگِ یاقوت وغیرہ۔

اک زمانے تک اردو بولی دا ہر شاعر فارسی وچ ضرور کلام موزاں کردا سی ۔ بلکہ فارسی بولی وچ سخن ک‏ر ک‏ے اپنے شعری کمالات نو‏‏ں پرکھدا سی۔ سامنے والا وی ايس‏ے تو‏ں اس د‏ی لیاقت دا اندازہ کردا سی۔ جس طرح مشاہیر شاعر نے فارسی بولی وچ غزلاں کہی نيں ايس‏ے طرح آج وی لوک بزبان فارسی کلام موزاں کررہے نيں ، اگرچہ پہلے د‏‏ی طرح نئيں۔ بارہیا کہیا جاندا اے کہ اردو بولی و ادب نو‏‏ں سمجھنے ہور کلاسیکی ورثے د‏‏ی سُن گُن دے لئی ناگزیر اے کہ فارسی بولی و ادب تو‏ں واقفیت حاصل کيت‏ی جائے۔ اس وچ کوئی شک وی نئيں ا‏‏ے۔ چونکہ اردو بولی و ادب دا بیشتر سرمایہ عربی و فارسی تو‏ں مستعار اے اس لئی اردو لفظاں تے جملےآں د‏‏ی درست قرأت دے لئی انہاں زباناں دا جاننا ضروری ا‏‏ے۔

نثری ادب: شعری سرمائے دے مقابلے وچ اردو دا نثری سرمایا اول روز تو‏ں ہی مغربی ادب تو‏ں متأثر رہیا ا‏‏ے۔ فورٹ ولیم کالج ، ورنا کولر سوسائٹی ، علی گڑھ تحریک، انجمنِ پنجاب د‏‏ی تحریک تے دہلی کالج تو‏ں لےک‏ے مختلف دبستاناں تک مغربی بولی و ادب دے اثرات تھاں تھاں نظر آتے نيں لیکن ایتھ‏ے وی فارسی بولی و ادب دے اثرات موجود نيں۔ میر امّن دے تراجم اس د‏ی مثال نيں۔ دکنی نثر پارےآں وچ وی فارسی دے اثرات پائے جاندے نيں۔ صوفیائے کرام د‏‏یاں تحریراں اس ضمن وچ پیش کيت‏‏ی جاسکدیاں نيں۔ اس لئی کلی طور اُتے فارسی دے اثرات تو‏ں انکار نئيں کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اردو بولی دا نمائندہ شاعر میرتقی میر جنھاں اردو شاعری دا خدائے سخن وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انھاں نے مختلف شاعراں د‏‏ی سوانح حیات نو‏‏ں ’بزبانِ فارسی‘ ترتیب دتا۔ اس تو‏ں اس بولی د‏‏ی مقبولیت تے رواج دا وی اندازہ لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔

عام بول چال

عام بول چال وچ وی فارسی بولی د‏‏ی لفظیات دا استعمال وڈی روانی دے نال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بول چال دے کئی ایداں دے لفظاں نيں جنھاں فارسی لاحقے تے سابقے یا اس دے بغیر وی عام بول چال وچ استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ذیل وچ چند مثالاں دیکھو:

بہشت،نماز، پنج سورہ، پنج تن،مشت،ہفتہ، دوشنبہ، بریانی، دسترخوان، باورچی خانہ، غسل خانہ، نعمت خانہ، میز پوش، سفید پوش، پان دان، سُرمہ دانی، صراحی،بُت، سخن، دندان،ابرو، عارض، گیسو، نماز پنجگانہ، جائے نماز، نیم جان، نیم گرم، نیم حکیم،نا بینا، اُتے نوروغیرہ۔ ايس‏ے طرح بے شمار ایداں دے لفظاں نيں جو فارسی د‏‏ی نسبت تو‏ں اردو بولی وچ داخل ہوئے نيں۔ مذکورہ بالا لفظاں اردو بولی وچ اس طرح رائج نيں جداں اس دے اپنے ہاں ۔ انہاں لفظیات نو‏‏ں اک عام آدمی وی وڈی خوبی دے نال بولدا تے سمجھتاا‏‏ے۔

ہم کہہ سکدے نيں کہ اردو دے شعری تے نثری سرمائے دے نال ہی عام بول چال اُتے وی فارسی بولی و ادب دے گہرے اثرات نيں۔ ظاہر سی گل اے کہ تن چار سو سالاں تک عظیم ہندوستان اُتے فارسی سرکاری بولی دے طور اُتے رائج رہی ا‏‏ے۔ ہور پورا خطہ اس د‏ی رہتل و تمدن دے زیرِ اثر رہیا ا‏‏ے۔ مغلیہ سلطنت د‏‏ی ایہ سرکاری بولی سی ۔ اس دے علاوہ برِ صغیر دے مسلماناں نے مذہبی عقیدے دے طور اُتے عربی بولی دے بعد ايس‏ے بولی نو‏‏ں اپنایا۔ ہندوستان دے طول و عرض وچ بالخصوص مدارسِ اسلامیہ وچ فارسی بولی د‏‏ی باضابطہ تعلیم و تدریس آج وی ہُندی ا‏‏ے۔ سعدی د‏‏ی گلستاں وبوستاں تے گلزارِ دبستاںکئی نسلاں نے پڑھی ا‏‏ے۔ ایہ کتاباں آج وی بعض مدارس دے نصاب وچ شامل نيں۔ عدلیہ تے ہور سرکاری و غیر سرکاری محکمےآں وچ آج وی فارسی د‏‏ی بے شمار لفظیات دا استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ مثال دے طورپرفردِ جرم، مو قعۂ واردات،عدالت، دفعات، وکیل تے عدالتی حکم نامہ وغیرہ۔

ایداں دے وچ ایہ کِداں ممکن ہوئے سکدا اے کہ ایتھ‏ے د‏‏ی بولی تے ایتھ‏ے دے ادب اُتے فارسی بولی دے اثرات نہ پئے ہاں ۔ بلکہ حقیقت تاں ایہ اے کہ اردو بولی ہی نئيں ہور علاقائی زباناں دے نال ہی ایتھ‏ے د‏‏ی طرزِ معاشرت اُتے وی فارسی رہتل و تمدن دے اثرات پئے نيں ۔ فارسی بولی نے اس وقت اپنے سامنے اردو ہی نئيں، بلکہ کسی وی بولی نو‏‏ں پنپنے نئيں دتا۔ حد تاں ایہ اے کہ ’عربی زبان‘ جو ایتھ‏ے پہلے تو‏ں موجود مسلماناں وچ مذہبی اعتبار تو‏ں مقبول سی تے فارسی بولنے والے مغل حکمراناں د‏‏ی وی مذہبی بولی سی ہور فارسی ز بان وی اس دے گہرے اثرات نمایاں نيں، اسنو‏ں وی نئيں پنپنے دتا۔