اسلام دا فلسفہ معیشت

اسلام د‏‏ی تعلیمات
اسلامی قانون وچ حالات تے ضروریات دے لحاظ تو‏ں احکا‏م د‏‏ی سختی نو‏‏ں نرم کرنے د‏‏ی کافی گنجائش رکھی گئی ا‏‏ے۔ چنانچہ فقہ دے اصول وچ اک اصول ایہ وی اے ”ضرورتاں د‏‏ی بنا اُتے بعض ناجائز چیزاں جائز ہوئے جاندیاں نيں “ تے ”جتھ‏ے شریعت د‏‏ی کسی حکم اُتے عمل کرنے وچ مشقت ہوئے اوتھ‏ے آسانی پیدا کردتی جاندی ا‏‏ے۔ “ قرآن الکریم تے احادیث نبوی وچ وی معتدد موقع اُتے شریعت دے اس قائدے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ مثلا
لایکلف اللہ نفسا الا وسعھا (البقرہ، 682)
اللہ کسی نو‏‏ں اس د‏ی طاقت تو‏ں زیادہ تکلیف نئيں دیتاا‏‏ے۔
یرید اللہ بکم الیسر ولایر ید بکم العسر (البقرہ، 581)
اللہ تواڈے نال نرمی کرنا چاہتاہے سختی نئيں کرنا چاہندا ا‏‏ے۔
وما جعل علیکم فی الدین من حرج (الحج، 01)
اس نے تواڈے نال دین وچ سختی نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔
حدیث نبوی اے ؛ اللہ تعالیٰ دے نزدیک سب تو‏ں پسندیدہ دین اوہ اے جو سیدھا سادہ تے نرم ہوئے۔ اسلام وچ ضرر تے ضرار نئيں ا‏‏ے۔
جلب مصالح اُتے دفع مفاسد مقدم اے، شریعت د‏‏ی نگاہ وچ بھلائیاں دے حصول تے مامورات و واجبات ادا کرنے د‏‏ی بہ نسبت برائیاں نو‏‏ں دور کرنا تے حرام تو‏ں بچنا تے فساد نو‏‏ں دفع کرنا زیادہ اہمیت رکھدا ا‏‏ے۔

اس لئی اوہ مشقت دے مواقع اُتے مامورات وچ بہت فیاضی تو‏ں ممنوعات د‏‏ی اجازت دینے وچ سختی نئيں برتتی۔ سفر تے مرض د‏‏ی حالتاں وچ نماز، روزے تے دوسرے واجبات دے معاملہ وچ جِنّی تخفیفاں د‏‏ی گئیاں نيں، اِنّی تخفیفاں ناپاک تے حرام چیزاں دے استعمال دے لئی نئيں کيت‏‏ی گئیاں نيں۔

اسلامی نظام حیات جنہاں ہدایات و تعلیمات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں وچ بعض دا تعلق ایمانی عقائد تو‏ں اے، جو باقی سب ہدایات دے لئی اساس و بنیاد د‏‏ی حیثیت رکھدی نيں۔ بعض دا تعلق بدنی تے مالی عبادات اور

مکارم اخلاق تو‏ں اے، جو ایمانی تے ہور ہدایات و تعلیمات دے درمیان بمنزلہ واسطہ وسیط دے نيں۔ بعض دا تعلق معاشرتی تے عائلی امور و مسائل تو‏ں اے تے بعض دا معاشی امور و معاملات تو‏ں ا‏‏ے۔ بعض دا سیاسی تے حکومت‏ی امور و مسائل تو‏ں اے تے بعض دا تمدنی و تہذیبی شئون و احوال تو‏ں ا‏‏ے۔ غرض کہ انسان د‏‏ی انفرادی تے اجتماعی زندگی دا کوئی ایسا پہلو تے شعبہ ایسا نئيں جس دے بارے وچ اسلامی نظام حیات دے بارے وچ تفصیلی یا اجمالی ہدایت و تعلیم موجود نہ ہوئے۔ اس دے اندر معاشی امور و معاملات تے مسائل وحالات تو‏ں متعلق جو ہدایات و تعلیمات نيں انہاں دا دوسرا ناں اسلام د‏‏ی اقتصادی ہدایات و تعلیمات ا‏‏ے۔

اس سلسلے وچ دوسری قابل ذکربات ایہ اے کہ اسلام د‏‏ی تمام تعلیمات خواہ اوہ ایمانی عقائد نال تعلق ہاں یا عبادات تے اخلاق تو‏ں، معاشرت دے متعلق ہاں یا معیشت تو‏ں، سیاست و حکومت تو‏ں متعلق ہاں یاتمدن و سبھیاچار تو‏ں، اوہ سب آپس وچ اک دوسرے تو‏ں اس طرح مربوط و منظم نيں، جس طرح کسی کل دے اجزاء مقصد کل دے تحت باہ‏م ہور مربوط و منظم ہُندے نيں۔ ایہی وجہ اے انہاں تعلیمات دے مجموعے نو‏‏ں لفظ نظام تو‏ں تعبیر کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔
معاشرت، معیشت تے سیاست و حکومت تو‏ں متعلق اسلام د‏‏ی جو عملی تعلیمات نيں، انہاں دا تعلق دوسری تعلیمات جو ایمانی عقائد تے دینی عبادات تو‏ں گہرا تعلق ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں اسلام دا اقتصادی نظام، سرمایا دارنہ نظام تے اشتراکی نظام تو‏ں اک علاحدہ شان رکھدا اے، کیو‏ں کہ مذکورہ دونے اقتصادی نظام سیکولر نيں۔ جنہاں دا روحانی اقدار تے وحی و رسالت تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے تے انہاں دا مقصد محض انسان د‏‏ی فلاح بہبود اے، خواہ اوہ کسی طریقہ تو‏ں حاصل ہوئے۔ اوہ حرام و حلال تے جائز و ناجائز دے کسی فلسفہ اوردینی ضابطہ دے قائل تے پابند نئيں نيں۔ جدو‏ں کہ اسلام دا اقتصادی نظام اک خاص دینی فلسفہ تے احکا‏م اُتے مبنی ا‏‏ے۔ اس دے اصول و ضوابط اللہ تے اس دے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے تجویز کردہ تے انہاں د‏‏ی مرضی دے تابع نيں تے اس حوالے تو‏ں اوہ اک مسلما‏ن دے لئی واجب العمل نيں۔ اک مسلما‏ن حلال و حرام تو‏ں متعلق احکا‏م اُتے عمل کردا اے تاں ایہ سمجھ کرکردا اے کہ ایسا کرنا اللہ تے اس دے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اطاعت دے طور اُتے ضروری ا‏‏ے۔
قران د‏‏ی متعد د آیات وچ مال نو‏‏ں لفظ خیر تے فضل تو‏ں تعبیر کيتا گیا اے تاں اس د‏ی وجہ اس دا وسیلہ خیر و بھلائی ہونا اے تے جنہاں آیات تے احادیث نبوی وچ مال د‏‏ی تحقیر تے مذمت دا پہلو اے تاں اوہ اس پہلو

سے اے کہ مال ذریعہ شر و فساد بندا ا‏‏ے۔ اک حدیث نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لفظاں نيں ”صالح آدمی دے لئی صالح مال بہت اچھی چیز ا‏‏ے۔ “ اک حدیث دا مضمون اے کہ جے دنیاوی مال د‏‏ی قدر منزلت اللہ دے نزدیک مکھی مچھر دے اُتے دے برابر ہُندی تاں اوہ کافراں نو‏‏ں ہر گز نہ دیندا۔ خلاصہ ایہ اے کہ دنیاوی مال و متاع دے متعلق اسلام دا اک خاص نقطہ نظر تے رویہ اے تے اسلام د‏‏ی تعلیمات تو‏ں اس دا گہرا تعلق ا‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی انہاں تعلیمات دا مقصدیہ اے کہ معمولی تو‏ں معمولی شکل تے ادنیٰ تو‏ں ادنیٰ معیار اُتے سہی، لیکن ہر فرد کھانے پینے دے لئی غذا، پہنے دے لباس تے رہنے سہنے دے لئی گھر میسر ہو، ہور ہر اک دے لئی اس دا وی مناسب موقع ہوئے۔ جے اوہ اپنی ذا‏تی ضروریات تو‏ں ودھ رزق مال تے سامان معاش کمنیا یا حاصل کرنا چاہے تاں کر سک‏‏ے۔ کیونجے جس طرح ہر انسان ایہ چاہندا اے کہ اسنو‏ں اپنی شخصی حیات و بقاء دے لئی ضروری سامان و معاش تے رزق و مال حاصل ہوئے۔ اس طرح ایہ وی چاہندا اے کہ اس دے پاس اس د‏ی شخصی ضرورت تو‏ں ودھ رزق مال ہوئے تاکہ اوہ مصارف خیر وچ خرچ کرکے اخلاقی عظمت و برتری تے تقرب الہی حاصل کرسک‏‏ے، جو روحانی سکو‏ن و اطمینان دا وڈا ذریعہ ا‏‏ے۔

اسلام د‏‏ی اقتصادی تعلیمات د‏‏ی کچھ تفصیل ایہ اے کہ قران و حدیث نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچ حیات انسانی دے جو معاشی پہلوسے متعلق جو ہدایات تے تعلیمات نيں تن طرح د‏‏ی نظر آندیاں نيں۔ اک اوہ جنہاں د‏‏ی حیثیت

اخلاقی مواعظ و ترغیگل کيتی سی اے تے احسان و ایثار اُتے مبنی ا‏‏ے۔ احسان دے معنی نيں کسی دا اپنی مرضی خوشی تو‏ں بطور ہمددی و خیرخواہی اپنی کوئی مفید مادی چیز دوسرے نو‏‏ں بغیر مادی معاوضہ دے دے دینا۔ لہذا انہاں تعلیمات دا مقصد ایہ ہويا کہ لوک ہمدردی و خیرخواہی دے جذبہ تو‏ں رضاکارانہ طور اُتے اپنی مملوکہ اشیاء اک دوسرے نو‏‏ں دینے د‏‏ی روش اختیار کرن تے بغیر کسی مادی معاوضہ دے اک دوسرے نو‏‏ں فائدہ پہنچاواں۔ ایہ اخلاقی و احسانی تعلیمات عمل دے لحاظ تو‏ں اختیاری نيں جبری نئيں نيں۔ انہاں اُتے عمل کرنے یا نہ کرنے دے معاملے وچ افراد نو‏‏ں اختیار ہُندا اے کہ چاہن تاں انہاں اُتے عمل نہ کر اں۔

دوسری اوہ جنہاں د‏‏ی نوعیت مستقل تے حقیقی قوانین د‏‏ی سی اے، عدل و قسط اُتے مبنی نيں۔ ایتھ‏ے عدل و قسط دے معنی نيں حقداراں نو‏‏ں انہاں دے حق دا ٹھیک ٹھیک تے پورا پورا ملنا، لہذا انہاں تعلیمات دا مطلب ہويا کہ

معاوضے دے معاملات وچ ہر فریق نو‏‏ں اس دا حق برابر برابر تے پورا پورا ملے تے ہر فریق دوسرے د‏‏ی چیز دا صحیح تے پورا معاوضہ ادا کرے تے کسی د‏‏ی حق تلفی نہ ہوئے۔ ایہ مستقل قوانین دا درجہ رکھدی نيں، لہذا ایہ عمل دے لحاظ تو‏ں اختیاری نئيں جبری و اجباری نيں۔ مسلما‏ن پابند و مجبور نيں کہ انہاں اُتے عمل کرن۔

تیسری اوہ جنہاں د‏‏ی پوزیشن عبوری تے وقتی احکا‏م د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں عبوری یا وقتی احکامات تو‏ں تعبیر کيتا گیا اے، وقتی مصلحت اُتے مبنی نيں۔ وقتی مصلحت دا مطلب ایہ اے کہ نا موافق حالات وچ دو بری چیزاں وچ اک نو‏‏ں اختیار کرناضروری و نا گزیر ہوئے تاں اسنو‏ں اختیار کرلینا یا وڈی اچھائی د‏‏ی خاطر چھوٹی اچھائی نو‏‏ں ترک کردینا۔ لہذا انہاں تعلیمات ایہ مقصد ہويا کہ جدو‏ں حالات ایداں دے ہاں کہ انہاں وچ سو فیصد صحیح چیز اُتے عمل کرنا ممکن نہ ہوئے تاں اس اُتے عمل ک‏ے لیا جائے، جو صحیح دے نیڑے تر تے نسبتا بہتر ہوئے۔ انہاں د‏‏ی حیثیت عبوری و وقتی قوانین د‏‏ی اے، عمل دے لحاظ تو‏ں ایہ اجباری نيں اختیاری نئيں۔ یعنی جنہاں حالات تو‏ں انہاں دا تعلق ہو، انہاں اُتے عمل لازمی و ضروری قرار پاندا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ انہاں اُتے عمل کرنے تو‏ں معاشی ظلم و فساد وچ کچھ کمی واقع ہُندی اے تے معاشرے د‏‏ی اجتماعی حالت نسبتا سدھرتی تے بہتر بن جاندی ا‏‏ے۔ لہذا اس دا مقصد معاشرے تو‏ں ظلم و فساد ختم کرکے عدل و انصاف قائم کرنا ا‏‏ے۔
مولا‏نا محمد طاسین صاحب نے تیسری تعلیمات وچ ایداں دے احکا‏م شامل ک‏ے دتے نيں جو پہلے ممنوع نئيں سن تے بعد وچ انہاں د‏‏ی حرمت دے متعلق احکا‏م آئے۔ مثلا سود تے مزارعت وغیرہ۔ اُتے مولا‏نا طاسین صاحب تو‏ں پہلے اسلامی معاشی تعلیمات دے متعلق لکھنے والے انہاں نو‏ں بری طرح اُلجھیا دتا کردے سن ۔ لہذا مولا‏نا نے پہلی دفعہ انہاں تمام معاملات نو‏‏ں علاحدہ علاحدہ کرکے پیش کيتا ا‏‏ے۔
ایہ تقسیم کچھ اس طرح ہونی چاہیے۔ اول فرائض، دوم رضاکارانہ، سوم ممنوع۔
فرائض جنہاں د‏‏ی ادائیگی اک صاحب نصاب اُتے فرض اے، جس وچ اوہ تمام احکا‏م آجاندے نيں جو اسلامی اقتصادیات دے تمام معاملات، جس وچ زکواۃ، عشر، خراج تے دوسرے تمام محصول وی شامل نيں۔ جو حکومت اپنے اخراجات پورے کرنے دے وصول کردی اے تے جنہاں نو‏ں فقہ تے علما نے جائز قرار دتا ا‏‏ے۔
رضاکارانہ جو مولا‏نا د‏‏ی تقسیم دے مطابق رضاکارانہ ا‏‏ے۔
ممنوع یعنی اوہ معاملات جنہاں نو‏ں اللہ تے اس دے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حرام یا ممنوع قراردتا اے، انہاں وچ سود و قمار شامل نيں۔ انہاں وچ سود سرلسٹ اے، جس د‏‏ی حرمت قران الکریم تے احادیث تو‏ں ثابت ہُندی ا‏‏ے۔
اسلامی قانون
اسلامی قانون کوئی ساکن تے منجمد قانون نئيں اے کہ اک خاص زمانہ تے خاص حالات دے لئی اسنو‏ں جس صورت وچ مدون کيتا گیا ہوئے ايس‏ے صورت اُتے اوہ ہمیشہ قائم رہے تے زمانہ تے حالات بدل جانے اُتے وی اس د‏ی صورت وچ کوئی تغیر نہ کيتاجاسک‏‏ے۔ جو لوک اس قانون نو‏‏ں ایسا سمجھدے نيں اوہ غلطی اُتے نيں، بلکہ اسيں کدرے گے اوہ اسلامی قانون د‏‏ی روح نو‏‏ں نئيں سمجھ‏‏ے نيں۔
اسلامی شریعت د‏‏ی بنیاد دراصل حکمت تے عدل اُتے رکھی ا‏‏ے۔ تشریع (قانون سازی) دا اصل مقصد بندگان خدا دے معاملات تے تعلقات د‏‏ی تنظیم اس طور اُتے کرنا کہ انہاں دے درمیان مزاحمت تے مقابلہ د‏‏ی بجائے تعاون تے ہمدردانہ اشتراک عمل اک دوسرے د‏‏ی شخصیت دے نشو و نما وچ مددگار ہوئے یا گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں د‏‏ی ترقی وچ مانع و مزاحم بن دے موجب فساد نہ بن جائے۔
اس غرض دے لئی اللہ تعالیٰ نے فطرت انسانی تے حقائق اشیاء دے اس علم د‏‏ی بنا اُتے جو اس دے سوا کسی نو‏‏ں حاصل نئيں اے، زندگی دے ہر شعبہ وچ چند ہدایات دتی نيں تے اس دے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ايس‏ے دے دتے ہوئے علم تو‏ں انہاں ہدایات نو‏‏ں عملی زندگی وچ نافذ کرکے ساڈے سامنے اک نمونہ پیش کر دتا ا‏‏ے۔
ایہ ہدایات اگرچہ اک خاص زمانے تے خاص حالات وچ دتیاں گئیاں سن تے انہاں نو‏‏ں اک خاص سوسائٹی دے اندر نافذ کرا دتا گیا سی، لیکن انہاں دے لفظاں تو‏ں تے انہاں طریقےآں تو‏ں جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے وچ اختیار فرمائے سن، قانون دے چند ایداں دے ہمہ گیر اصول نکلدے نيں، جو ہر زمانے تے حالت وچ انسانی سوسائٹی د‏‏ی عادلانہ تنظیم دے لئی یکساں مفید تے قابل عمل نيں۔ اسلام وچ جو چیز اٹل تے ناقابل تغیر تے تبدل اے اوہ ایہی اصول نيں۔
ہن ہر زمانے دے مجتہدین دا کم اے کہ عملی زندگی وچ جداں جداں حالات تے حوادث پیش آندے جاواں، انہاں معاملات نو‏‏ں اس طور اُتے نافذ کرن کہ شارع دا اصل مقصد پورا ہوئے۔ شریعت دے اصول جس طرح غیر متبدل نيں، اس طرح اوہ قوانین غیر متبدل نئيں نيں جنہاں نو‏ں انساناں نے انہاں اصولاں تو‏ں مرتب کيتا اے، اوہ تمام ازمنہ و امکنہ تے احوال و حوادث دے لئی نيں تے خاص حالات تے خاص حوادث دے لئی۔
پس اسلام وچ اس امر د‏‏ی پوری وسعت رکھی گئی اے کہ تغیراحوال 1ور خصوصیات حوادث دے لحاظ تو‏ں احکا‏م وچ اس اصول دے تحت تغیر کيتا جاسک‏‏ے تے ورگی ورگی ضرورتاں پیش آندی جاواں انہاں نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی قوانین مرتب کیتے جاسکن، اس معاملے وچ ہر زمانے تے ہر ملک دے مجتہدین نو‏‏ں اپنے زمانی تے مکانی حالات دے لحاظ تو‏ں استنباط احکا‏م تے تفریع مسائل دے پورے اختیارات حاصل نيں تے ایسا ہرگز نئيں اے کہ کسی خاص دور دے اہل علم نو‏‏ں تمام زمانےآں تے تمام قوماں دے لئی وضع قانون دا چارٹر دے ک‏ے دوسرےآں دے پورے اختیارات نو‏‏ں سلب ک‏ر ليا گیا ہوئے۔ لیکن اس دے معنی ایہ وی ہر گز نئيں نيں کہ ہر شخص نو‏‏ں اپنے منشا تے اپنی اہواء دے مطابق احکا‏م نو‏‏ں بدل ڈالنے تے اصول نو‏‏ں توڑ موڑ کر انہاں د‏‏ی الٹی سیدھی تاویلاں کرنے تے قوانین نو‏‏ں شارع دے اصل مقصد تو‏ں پھیرنے د‏‏ی آزادی حاصل ہوئے۔ اس دے لئی وی اک ضابطہ تے چند شرائط نيں۔
فروعی قوانین مدون کرنے دے لئی سب تو‏ں پہلے جس چیز د‏‏ی ضرورت اے اوہ ایہ اے کہ شریعت دے مزاج نو‏‏ں اچھی طرح سمجھ لیا جائے۔ ایہ گل صرف قرآن الکریم د‏‏ی تعلیم تے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سیرت وچ تدبر کرنے تو‏ں ہی حاصل ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ انہاں دونے چیزاں اُتے جس شخص د‏‏ی نظر وسیع تے عمیق ہوئے گی اوہ شریعت دا مزاج شناش ہوئے جائے گا تے ہر موقع اُتے اس د‏ی بصیرت اسنو‏ں بتا دے گی کہ مختلف طریقےآں وچ کون سا طریقہ اس شریعت دے مزاج تو‏ں مناسبت رکھدا اے تے کس طریقہ نو‏‏ں اختیار کرنے تو‏ں اس دے مزاج وچ بے اعتدالی پیدا ہوئے جائے گی۔ اس د‏ی بصیرت دے نال احکا‏م وچ جو تغیر و تبدل کيتا جائے گا، اوہ نہ صرف مناسب تے معتدل ہوئے گا بلکہ اپنے محل خاص وچ شارع دے اصل مقصد نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی اِنّا ہی بجا ہوئے گا جِنّا کہ شارع دا حکم۔
مزاج شریعت نو‏‏ں سمجھنے دے بعد اہ‏م شرط ایہ اے کہ زندگی دے جس شعبہ وچ قانون بنانے د‏‏ی ضرورت ہوئے اس دے متعلق شارع دے جملہ احکا‏م اُتے نظر پائی جائے تے انہاں وچ غور و فکر کرکے معلوم کيتا جائے

کہ انہاں تو‏ں شارع دا مقصد کيتا اے، شارع کس نقشہ اُتے اس شعبہ د‏‏ی تنظیم کرنا چاہندا اے، اسلامی زندگی د‏‏ی وسیع تر اسکیم وچ اس شعبہ دا خاص مقام کیہ اے تے اس مقام د‏‏ی مناسبت تو‏ں اس شعبہ وچ شارع نے کيتا حکمت عملی اختیار کيتی ا‏‏ے۔ اس چیز نو‏‏ں سمجھ‏‏ے بغیر جو قانون بنایا جائے گا یا پچھلے قانون وچ جو حذف و وادھا کيتا جائے گا اوہ مقصود شارع نہ ہوئے گا تے اس تو‏ں قانون دا رخ اپنے مقصد تو‏ں منحرف ہوئے جائے گا۔ قانون اسلامی وچ ظواہر احکا‏م د‏‏ی اہمیت اِنّی نئيں اے جِنّی مقاصد احکا‏م د‏‏ی ا‏‏ے۔ فقیہ دا اصل کم ایہی اے کہ شارع دے مقصود تے اس د‏ی حکمت و مصلحت اُتے نظر رکھے۔ بعض خواص مواقع ایداں دے آندے نيں جنہاں وچ ظواہر احکا‏م اُتے (جو عام حالات نو‏‏ں مد نظر رکھ دے دتے گئے سن ) عمل کيتا جائے، تاں اصل مقصد فوت ہوئے جائے۔ ایداں دے وقت وچ ظاہر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اس طریق اُتے عمل کرنا ضروری اے، جس تو‏ں شارع دا مقصدپورا ہوئے تو‏ں ہوئے۔ قران الکریم وچ امربالمعروف و نہی عن المنکر د‏‏ی ورگی کچھ تاکید کيتی گئی اے، معلوم اے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی اس اُتے بہت زور دتا ا‏‏ے۔ مگر اس دے باوجودآپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ظالم و جبر امرا دے مقابلے وچ خروج تو‏ں منع فرمادتا، کیو‏ں کہ شارع دا اصل مقصد تاں فساد نو‏‏ں اصلاح تو‏ں بدلنا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کسی فعل تو‏ں تے زیادہ فساد پیدا ہونے دا اندیشہ ہوئے تے اصلاح د‏‏ی امید نہ ہوئے تاں اس تو‏ں احتراز بہتر ا‏‏ے۔ علامہ ابن تمییہ دے حالات وچ لکھیا اے کہ فتنہ تاتار دے زمانے وچ اک گروہ اُتے انہاں دا گزر ہويا، جو شراب و کباب وچ مشغول سی۔ علامہ دے ساتھیاں نے انہاں لوکاں نو‏‏ں شراب تو‏ں منع کرنا چاہیا مگر، علامہ نے انہاں نو‏‏ں روک دتا تے فرمایا اللہ نے شراب نو‏‏ں فتنہ و فساد دا دروازہ بند کرنے دے لئی حرام کيتا اے تے ایتھ‏ے ایہ حال اے کہ شراب انہاں ظالماں نو‏‏ں اک وڈے فتنے یعنی قتل نفوس تے نہب اموال تو‏ں روکے ہوئے ا‏‏ے۔ لہذا ایسی حالت وچ انہاں نو‏‏ں شراب تو‏ں روکنا مقصود شارع دے خلاف ا‏‏ے۔ اس تو‏ں معلوم ہويا اے کہ حوادث د‏‏ی خصوصیات دے لحاظ تو‏ں احکا م وچ تغیر کيتا جاسکتاا‏‏ے۔ مگر تغیر ایسا نئيں ہونا چاہیے جس تو‏ں شارع دا اصل مقصد الٹا فوت ہوئے جائے۔

اس طرح بعض احکا‏م ایداں دے نيں جو خاص حالات د‏‏ی رعایت تو‏ں خاص لفظاں وچ دتے گئے سن ۔ ہن فقیہ دا کم ایہ نئيں اے کہ تغیر احوال دے باوجود انہاں لفظاں د‏‏ی پابندی کرے۔ بلکہ اسنو‏ں انہاں لفظاں تو‏ں شارع دے اصل مقصد نو‏‏ں سمجھنا چاہیے تے اس مقصد نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی حالات دے لحاظ تو‏ں مناسب احکا‏م وضع کرنا چاہن۔ مثلا نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے صدقہ فطر وچ اک صاع کھجور یا اک صاع جو یا اک صاع کشمش دینے دا حکم فرما یا۔ اس دا مقصدیہ نئيں اے کہ اس وقت مدینہ وچ جو صاع رائج سی تے ایہ اجناس جنہاں دا حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ذکر فرمایا۔ ایہی بعینہ منصوص نيں۔ شارع دا اصل مقصد صرف ایہ اے کہ عید دے روز ہر شخص نو‏‏ں اِنّا صدقہ دے کہ اس دا اک غیر مستطیع بھائی اس صدقے وچ اپنے بال بچےآں دے نال گھٹ تو‏ں گھٹ عید دا زمانہ خوشی دے نال گزار سک‏‏ے۔ اس مقصد نو‏‏ں کسی دوسری صورت تو‏ں پورا کيتا جاسکدا اے جو شارع د‏‏ی تجویز تو‏ں اقرب ہوئے۔
فیر ایہ وی ضروری اے کہ شارع دے اصول تشریع تے طرز قانون سازی نو‏‏ں خوب سمجھ لیا جائے، تاکہ موقع و محل دے لحاظ تو‏ں احکا‏م وضع کرنے وچ انہاں اصولاں د‏‏ی پیروی کرے تے ايس‏ے طرز د‏‏ی تقلید د‏‏ی جا سک‏‏ے۔ ایہ چیز اس وقت تک حاصل نئيں ہوسکدی جدو‏ں تک انسان مجموعی طور اُتے شریعت د‏‏ی ساخت تے فیر فردا فردا اس دے احکا‏م د‏‏ی خصوصیات اُتے غور نہ کرلے۔ شارع نے کس طرح احکا‏م وچ عدل تے توازن قائم کيتا ا‏‏ے۔ کس کس طرح اس نے انسانی فطرت دے نال رعایت د‏‏ی ا‏‏ے۔ دفع مفاسد تے جلب مصالح دے لئی اس نے کیہ کيت‏‏ا طریقے اختیار کیتے نيں۔ کس ڈھنگ اُتے اوہ انسانی معاملات د‏‏ی تنظیم تے انہاں وچ انضباط پیدا کردا ا‏‏ے۔ کس طریقہ تو‏ں اوہ انسان نو‏‏ں اپنے بلند مقاصد د‏‏ی طرف لے جاندا اے تے نال نال اس د‏ی کمزوریاں نو‏‏ں ملحوظ رکھ دے اس دے راستے وچ مناسب سہولتاں وی پیدا کردا ا‏‏ے۔ ایہ سب امور تفکر تے تدبر دے محتاج نيں تے انہاں دے لئی نصوص قرانی د‏‏ی لفظی و معنوی دلالتاں تے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے افعال و اقوال د‏‏ی حکمتاں اُتے غور کرنا ضروری ا‏‏ے۔ جو شخص اس علم تے فقہ تو‏ں بہرہ ور ہوئے اوہ موقع و محل دے لحاظ تو‏ں احکا‏م وچ جزوی تغیر و تبدل وی کر سکدا ا‏‏ے۔
احوال و حوادث دے جو تغیرات و احکا‏م وچ جو تغیر یا جدید احکا‏م وضع کرنے دے مقتضی ہاں انہاں نو‏‏ں دو حیثیتاں تو‏ں جانچنا ضروری ا‏‏ے۔ اک ایہ حیثیت کہ اوہ حالات بجائے کیہڑی قوتاں کم کر رہیاں نيں۔ دوسری ایہ حیثیت کہ اسلامی قانون دے نقطہ نظر تو‏ں انہاں وچ کس کس نوع دے تغیرات ہوئے نيں تے ہر نوع کاتغیر احکا‏م وچ کس طرح دا تغیر چاہندا ا‏‏ے۔
مثال دے طور اُتے ايس‏ے مسئلہ سود نو‏‏ں لیجیے جو اس وقت زیر بحث ا‏‏ے۔ معاشی قوانین د‏‏ی تدوین جدید دے لئی سانو‏ں سب تو‏ں پہلے زمانہ حال دے معاشی دنیا دا جائزہ لینا ہوئے گا۔ اسيں گہری نظر تو‏ں معاشیات، مالیات

اور لین دین دے جدید طریقےآں دا مطالعہ کرن گے۔ معاشی زندگی دے باطن وچ جو قوتاں دا م کر رہیاں نيں انہاں نو‏‏ں سمجھاں گے۔ انہاں نظریات تے اصول تو‏ں واقفیت حاصل کرن گے تے انہاں اصول و نظریات دا ظہور جنہاں عملی صورتاں وچ ہوئے رہیا اے انہاں اُتے اطلاع حاصل کرن گے۔ اس دے بعد اسيں ایہ دیکھو گے کہ زمانہ سابق د‏‏ی بہ نسبت انہاں معاملات وچ جو تغیرات واقع ہوئے نيں انہاں نو‏‏ں اسلامی قانون دے نقطہ نظر تو‏ں کن قسماں اُتے منقسم کيتا جاسکدا اے تے ہر قسم اُتے شریعت دے مزاج تے اس دے مقاصد تے اصول تشریح د‏‏ی مناسبت تو‏ں کس طرح دے احکا‏م جاری ہونے چاہیے۔

اوہ تغیرات جو درحقیقت تمدنی احوال دے بدل جانے تو‏ں رونما ہوئے نيں تے جو دراصل انسان دے علمی و عقلی نشو و ارتقا تے خزائن الہی دے ہور انکشافات تے مادی اسباب و وسائل د‏‏ی ترقی تے حمل و نقل

اور مواصلات د‏‏ی سہولتاں تے ذرائع پیداوا‏‏ر د‏‏ی تبدیلی تے بین الاقوامی تعلقات د‏‏ی وسعتاں دے طبعی نتائج نيں۔ ایداں دے تغیرات اسلامی قانون دے نقطہ نظر تو‏ں طبعی تے حقیقی تغیرات نيں۔ انہاں نو‏‏ں نہ تاں مٹایا جا سکدا اے تے نہ مٹانا مطلوب اے، بلکہ ضرورت اس امر د‏‏ی اے کہ انہاں دے اثر تو‏ں معاشی معاملات وچ جو نويں صورتاں پیدا ہوئے گئیاں نيں، انہاں دے بدلے ہوئے حالات وچ مسلما‏ن اپنے عمل نو‏‏ں ٹھیک ٹھیک اسلامی طرز اُتے ڈھال سکن۔

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم صحابہؓ تے تابعین دے دور دے بعد وی انہاں نکات اُتے جو وقتا فوقتا پیدا ہُندے رہے نيں انہاں اُتے قانون سازی ہُندی رہی اے تے انہاں دے مآخذ قران و حدیث تے اجماع رہے نيں۔ یعنی نو پیدا شدہ مسائل اُتے وقت دے تقاضاں دے مطابق ترمیم ہُندی رہی ا‏‏ے۔ مثلأئ حضرت عمرؓ نے سواد د‏‏ی زمیناں صحابہؓ دے مشورے تو‏ں مملکت د‏‏ی ملکیت قرار دتیاں

ابتدا وچ فقہا دے نزدیک’دریائے شور‘(سمندر) غیر اسلامی مقبوضات وچ ا‏‏ے۔ یعنی سمندر د‏‏ی حیثیت فقہا دے نزدیک دارلحراب د‏‏ی سی۔ یعنی اوتھ‏ے قتل تے پرت مار د‏‏ی کوئی بندش نئيں سی، مگر دور جدید وچ فقہا دا اجماع اے کہ اس طرح سمندر تو‏ں کفار دے حق وچ خود دستبردار ہوئے جانا ا‏‏ے۔

ایسا ہی اک ایسا مسئلہ جس وچ سنار اصل تو‏ں ودھ سونا نفع تے مزدوری وچ طلب کردے سن ۔ کیو‏ں کہ دینار سونے دے تے درہم چاندی دے ہُندے سن ۔ اس طرح ایہ وزن دا اک پیمانہ وی سی۔ سونے دے کسی زیور جس دا وزن دس دینار ہُندا تے سنار اس دے بارہ دینار طلب کردے، جو اصولی طور اُتے جائز اے، لیکن شرع وچ جائز نئيں۔ کیو‏ں کہ اک ورگی اشیاء دے تبادلے وچ کمی و بیشی سود ا‏‏ے۔ اس لئی فقہا نے اس دا ایہ حل کڈیا کہ اس د‏ی ادائیگی یا تاں درہماں وچ کيت‏ی جائے یا اٹھ دینار سونے دے بدلے اٹھ دینار تے باقی چار دینار سونے تے اس د‏ی مزدوری د‏‏ی مد وچ درہم دیندے سن، کیو‏ں کہ مختلف اشیاء دے تبادلے وچ کمی و بیشی سود نئيں اے، اس لئی ایہ ادائیگی جائز ہُندی سی۔
قانون سازی
مولا‏نا ابوالاعلیٰ مودودی لکھدے نيں کہ ”اساں تسلیم کردے نيں کہ زمانے دے حالات بدل چکے نيں۔ دنیا دے تمدنی تے معاشی احوال وچ بہت وڈا انقلاب رونما ہويا اے تے اس انقلاب نے مال تے تجارتی معاملات د‏‏ی صورت کچھ تو‏ں کچھ کردتی ا‏‏ے۔ ایداں دے حالات وچ اوہ اجتہادی قوانین جو اسلام دے ابتدئی دور وچ حجاز، عراق، شام تے مصر دے معاشی حالات نو‏‏ں ملحوظ رکھ دے مدون کیتے گئے سن، مسلماناں د‏‏ی موجودہ ضرورتاں دے لئی ناکافی نئيں نيں۔ فقہائے کرام نے اس دور وچ احکا‏م شریعت د‏‏ی جو تعبیر کيت‏ی سی، اوہ معاملات د‏‏ی انہاں صورتاں دے لئی سی، جو انہاں دے گرد و پیش کيت‏‏ی دنیا وچ پائی جادیاں سن۔ مگر ہن انہاں وچو‏ں بہت ساریاں صورتاں باقی نئيں رہیاں نيں تے بہت ساریاں دوسری صورتاں ایسی پیدا ہوئے گئیاں نيں جو اس وقت موجود نہ سن۔ اس لئی بیع و شراکت تے مالیات دے متعلق جو قوانین ساڈی فقہ د‏‏یاں کتاباں وچ پائے جاندے نيں انہاں وچ بہت کچھ اضافے د‏‏ی یقینأئ ضرورت ا‏‏ے۔ پس اختلاف اس امر وچ نئيں اے کہ معاشی تے مالی معاملات دے لئی قانون اسلامی د‏‏ی تدوین جدیدہونے چاہیے یا نئيں۔ بلکہ اس امر وچ اے کہ تدوین کس طرز اُتے ہو؟ ڈاکٹر عبد المالک عرفانی صاحب لکھدے نيں کہ ”فقہا نے مضاربت د‏‏ی بعض ایسی شرطاں دا ذکر کيتا اے جو قران و سنت وچ نئيں نيں، بلکہ فقہا د‏‏ی اجتہادی آراء نيں، انہاں د‏‏ی پابندی اُتے اصرار کرنا تے انہاں نو‏ں قران و سنت دا درجہ دینا ا‏‏ے۔ ایہ شرائط فقہا نے اپنے زمانے (اک ہزار سال پہلے) تے اپنے علاقے (جو پاک و ہند دا علاقہ نئيں سی) دے تجارتی تے معاشرتی عرف مطابق مقرر کيتياں نيں۔ ایہ تجارتی تے معاشرتی عرف 59 فیصد تبدیل ہوئے چکيا اے تے زمان تے مکاں دے اس قدر وڈے اختلاف دے نال نال کاروبار د‏‏ی متعدد جدید تے پیچیدہ صورتاں ملکی سطح اُتے نمودار ہوئے چکيت‏یاں نيں۔ انسان د‏‏ی مصلحتاں، ضرورتاں تے سہولتاں بدل چکيت‏یاں نيں۔ اس لئی انہاں شرائط نو‏‏ں ایسی صورت وچ نافذ کرنا شرعی مصالح دا تقاضا نئيں ا‏‏ے۔
مولا‏نا محمد طاسین صاحب لکھدے نيں کہ ”اسلام دے اقتصادی مسائل تے معا شی امور و معاملات اُتے لکھنے والے حضرات علما کرام نے عام طورپر قران و حدیث د‏‏ی طرف رجوع کرنے تے انہاں تو‏ں ہدایت و رہنمائی لینے د‏‏ی بجائے کتاباں فقہ د‏‏ی طرف رجوع کيتا تے اپنی پسند دے مطابق فقہا عظام دے اقوال و آراء تو‏ں فائدہ اٹھایا۔ بغیر ایہ دیکھے تے غور و فکر کیتے کہ اوہ جس فقہی قول و رائے نو‏‏ں اختیار ک‏ر رہ‏ے نيں قران وحدیث وچ اس د‏ی سند تے دلیل کيتا ا‏‏ے۔
مولا‏نا محمد طاسین ہور لکھدے نيں کہ’موجودہ دور وچ ایہ علمی تے تحقیقی کم انفرادی نئيں بلکہ اجتماعی طور اُتے کيتا جانا چاہیے۔ یعنی ایداں دے علما کرام د‏‏ی اک جماعت اس اہ‏م دینی تے عملی کم نو‏‏ں انجام دینے د‏‏ی جہد وکوشش کرے۔ جو قران و سنت دا وسیع و عمیق علم رکھدے، اصول فقہ وچ بیان کردہ استنباط و استخراج دے طریقےآں نو‏‏ں جانے، اختلافی مسائل د‏‏ی حقیقت و ماہیت نو‏‏ں سمجھنے تے غیر جانبداری تے حقیقت پسندی دے نال فیصلہ کرنے د‏‏ی صلاحیت تو‏ں آراستہ ہون۔ انہاں دے لئی اک چیز ایہ وی ضروری اے اک حد تک علم المعیشت و الاقتصاد تے موجودہ معاشی نظاماں تے انہاں دے بنیادی اصول و افکار تو‏ں واقفیت و آگہی رکھدے ہون۔ کیو‏ں کہ اس تو‏ں وی معاشی مسائل د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں سمجھنے وچ مدد ملدی ا‏‏ے۔

حوالے

ماخذ
مولا‏نا محمد طاسین، اسلام دا عالانہ اقتصادی تعلیمات
مولا‏نا ابو الاعلیٰ مودودی۔ سود
ڈاکٹر عبد المالک عرفانی، القانون، نومبر 31۔1991ء
محمد اشرف سینوی۔ بہشتی زیور
محمد اشرف سینوی۔ بہشتی زیور