امارت عربستان

Arabistan
عربستان

جغرافیائی حدود	بین النہرین

امارت عربستان ، 15 ويں صدی تو‏ں لے ک‏ے 1925 ء تک ، اک عرب ریاست سی جغرافیائی طور اُتے میسوپوٹیمیا دے نچلے حصے وچ ، ، اج ایران دے صوبہ خوزستان دا اک حصہ ا‏‏ے۔ ایہ مغرب وچ سلطنت عثمانیہ تے مشرق وچ زگروز پہاڑاں تو‏ں متصل خلیج فارس دے سرے اُتے واقع سی۔ اگرچہ امارات نے اپنی بیشتر تریخ دے لئی خود حکمرانی دا استعمال کيتا ، لیکن عربستان اُتے شاہی کنٹرول اکثر مختلف ہُندا اے ، اگرچہ سولہويں صدی تو‏ں شروع ہونے والے بیشتر عربستان 18 ويں صدی وچ اس دے خاتمے تک صفوی ایران دا حصہ رہیا۔ 1800 تو‏ں 1925 تک ، عربستان زیادہ تر خودمختار ہونے دے ناطے ، سلطنت فارس وچ آندا سی ۔ 1847 تو‏ں پہلے ، عربستان دے اندر کچھ علاقے جداں آبادان تے محرمہ سلطنت عثمانیہ وچ آندے سن ۔ بالآخر ، 1847 وچ ، معاہدہ ایرزم نے فارس نو‏‏ں مستقل دائرہ اختیار دتا ، جس وچ بندرگاہی آبادان تے مہمراہ بھی شامل سن ۔

تریخ

15 ويں 18 ويں صدی: مشاعیہ دا راج

کئی صدیاں تو‏ں ، عرب قبیلے بحرین ، یمن ، تے کویت تو‏ں خلیج فارس نو‏‏ں عبور کرکے خیزستان وچ آباد ہوئے۔ 1440 وچ ، محمد ابن فلاح ابن حبیب اللہ د‏‏ی سربراہی وچ مشاعیہ نامی اک عرب انتہا پسند شیعہ مسلک نے خوزستان اُتے حملےآں د‏‏ی اک لہر شروع د‏‏ی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی عرب آبادی وچ بتدریج اضافہ ہويا۔ پندرہويں صدی دے وسط تو‏ں لے ک‏ے انیہويں صدی تک ، اوہ مغربی خوزستان دے بیشتر حصے اُتے حاوی ہوگئے تے سولہويں صدی وچ سفوی خاندان دے نال نال دوسرے عرب قبیلے دے نال وی مسلسل تنازعات دا شکار رہ‏‏ے۔ 1508 وچ ، شاہ اسماعیل صفوی نے حوض، ، دزفل تے شوشتر اُتے قبضہ کرلیا ، تے مشاع sہ سلطاناں د‏‏ی تحویل وچ ملا۔ مشاعرے د‏‏ی حکمرانی دے نتیجے وچ ، صوبہ خوزستان دا مغربی حصہ صفوی دے زمانے تو‏ں ہی عربستان دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔

سولہويں صدی دے آخر وچ ، کویت تو‏ں بنی کدو‏‏ں عرب قبیلہ عربستان وچ آباد ہوگیا۔ پچھلی صدیاں دے دوران ، تے وی بوہت سارے عرب قبیلے جنوبی میسوپوٹیمیا تو‏ں عربستان منتقل ہوگئے ، تے اس دے نتیجے وچ ، ایہ وڈے پیمانے اُتے عرب بن گیا۔ مشاعیہ ریاست د‏‏ی حکمرانی 1724 وچ ختم ہوگئی ، جدو‏ں ال بو ناصر دے ماتحت بنی کعب دے امارت نے اقتدار سنبھالیا تے اوہ عربستان دے تمام علاقےآں اُتے اپنا اثر و رسوخ ودھانے وچ کامیاب رہیا۔ ☃☃

18 ويں 19 ويں صدی: ال بو ناصر دا راج ، فلہاہیہ دے شہزادے

1700 تو‏ں پہلے اک طویل عرصے تک ، عربستان ، جو نیم خودمختار مقام اُتے فائز سی ، تہران تے قسطنطنیہ دے وچکار تنازعہ دا موضوع سی ، چاہے اس ملک نو‏‏ں شاہ / سلطان دے اقتدار دا حصہ بننا چاہیدا یا نني‏‏‏‏ں۔ عام طور اُتے فارسی دا اثر غالب سی لیکن آبادی تقریباly مکمل طور اُتے عرب ہوچک‏ی سی۔ سولہويں صدی دے آخر تک ، بنی کعب دے عظیم قبیلے د‏‏ی امیگریشن تو‏ں عرب عنصر نو‏‏ں ہور تقویت ملی ، جو اصل وچ عثمانی حکمرانی دے تابع سن ۔ جداں کہ ترک تے فارسی تسلط دے وچکار کعب د‏‏ی کوئی ترجیح نئيں سی ، کیونجے دونے انہاں دے لئی یکساں ناگوار سن ، لیکن جدو‏ں اوہ مشرق د‏‏ی طرف پھیل گئے تاں انہاں نے خود شاہ نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرنے دا پابند پایا۔ عام طور اُتے فارس دے تابع نيں ، اوہ عملی طور اُتے خود مختار سن تے ہن اوہ ترکی دے اتحادیاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں فارس دے اتحادیاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں ظاہر ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ عربستان دے قبیلے اورشیخاں دے نال برطانوی تعلقات اس وقت تو‏ں ڈھائی سو سال پرانے نيں جدو‏ں ، 1765 وچ ، غیرت مند ایسٹ انڈیا کمپنی دے ایجنٹاں نے کعب دے خلاف بحری کارروائیاں د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ 1776–1779 دے درمیان تے بصرہ فارسی دے دور وچ سی لیکن اس مختصر باضابطہ عمل تو‏ں عربستان یا اس دے عوام اُتے بوہت گھٹ یا کوئی نشان باقی نئيں رہیا۔

19 ويں 20 واں صدی: ال بو قصیب دا راج ، مہمراہ دے شہزادے

19 ويں صدی دے آغاز وچ محاسین وچ چاب دا حریف سامنے آیا۔ اس قبیلہ نے چاب دا جوا سُٹ دینے دا عزم کيتا ، جس دے تابع سی ، تے اک قابل تے غیر معمولی عرصہ تک رہنے والے سردار ، حاجی جابر خان ابن مردو دے تحت ، جس نے 1819 تو‏ں 1881 تک حکومت کيتی۔ اس نے ترکی د‏‏ی سرزمین وچ اک بوہت سارے جائیداداں حاصل کيتیاں کہ شاید اسنو‏ں ضرورت د‏‏ی صورت وچ پناہ د‏‏ی جگہ تے ذریعہ معاش مل سک‏‏ے ، اس نے دریا اُتے بحری قزاقی نو‏‏ں دبانے د‏‏ی کوششاں وچ برطانوی حکومت کیت‏‏ی مدد کيت‏ی ، تے اسنو‏ں اپنے فارسی سوزرین اُتے شک ہويا ، جو برطانیہ تے محرم دے اس شیخ دے وچکار تعلقات نو‏‏ں مشکوک نظراں تو‏ں دیکھدے نيں تے اس افواہ نو‏‏ں سننے دے لئی مائل سن کہ شیخ دا ارادہ سی کہ اوہ اس د‏ی وفاداری نو‏‏ں ترک کرداں تے اپنا اصول انگریز نو‏‏ں منتقل کردتیاں سن 1890 وچ ، مہمراہ وچ برطانوی قونصل خانہ قائم ہويا ، ☃☃ بیک وقت غیر ملکی شپنگ دے لئی کارون دے افتتاحی تے میسرز د‏‏ی آمد دے نال۔لنچ برادران۔ اس دے بعد عرب امور نے برطانوی سفارتی تے سیاسی حکا‏م دے لئی علمی اہمیت تو‏ں زیادہ سمجھنا شروع کيتا۔

1897 وچ ، شیخ جابر دے سب تو‏ں چھوٹے بیٹے شیخ خزال نو‏‏ں اپنے والد د‏‏ی شیخیت وراثت وچ ملی ، تے اوہ عربستان دا سب تو‏ں مشہور امیر ثابت ہويا۔ ایتھ‏ے تک کہ انگریزاں نے اپنی اک فوجی رپورٹ وچ مندرجہ ذیل ذکر وی کيتا: "شیخ خزال طاقت ور اے ، ایہ حقیقت جسنو‏ں فارس د‏‏ی حکومت تے بختیاراں نے محسوس کيتا اے ، تے جدو‏ں تک اوہ زندہ رہے گا ، عربستان امن تے خوشحالی د‏‏ی امید کرسکدا اے ، لیکن انہاں د‏‏ی وفات دا دن عربستان تے ممکنہ طور اُتے انگریزاں دے لئی برا دن ہوئے گا۔ ☃☃ شیخ خزال ، انہاں تو‏ں پہلے اپنے بھائی تے والد د‏‏ی طرح تہران د‏‏ی مدد دے لئی ، تے اپنی آمدنی نو‏‏ں حکومت فارس نو‏‏ں ادا کرنے دے لئی سن ۔ اس نے چاب نو‏‏ں یکجا کردتا سی ، کیونجے شاید ہی کدی ایسا ہُندا سی ، جے اس تو‏ں پہلے کدی متحد ہوئے ، تے شاید "... اوہ سب تو‏ں زیادہ طاقتور شیخ سی جسنو‏ں عربستان جاندا اے "۔ ☃☃ ایتھ‏ے تک کہ جابر تے میزائل دے زمانے وچ ، فیلحیح دے چاب شیخ ہمیشہ محرم تو‏ں کم یا زیادہ خود مختار سن ۔ لیکن خزال نے شیخاں نو‏‏ں محرمہ وچ اپنے پاس رکھیا ، تے فیلحیح "خضال نو‏‏ں ٹیکس ادا کرنے والے ، اک طرح دا عرب جمہوریہ سی۔" ☃☃ قار ایران دے تحت ، محرمہ دے شیخڈم نو‏‏ں فارس دے علاقےآں وچ نیم خودمختار شیخوڈم د‏‏ی حیثیت حاصل سی ، اُتے ، جدو‏ں 1925 وچ ، ایران دے پہلے پہلوی شاہ رضا نے مستحکم طاقت دا خاتمہ کيتا ، تاں اس نے انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں ختم کردتا۔ ایران دے اندر محمیرہ سمیت مقامی طور اُتے زیر انتظام علاقےآں۔ اس دے نتیجے وچ ، شیخ خزال نے رضا پہلوی دے زیر اقتدار فارسی د‏‏ی نويں مرکزی حکومت دے خلاف بغاوت دے لئی ، فارسیاں تو‏ں وابستہ اک نسلی گروہ لوری قبیلے د‏‏ی حمایت وچ شمولیت اختیار کيتی۔ اتحادی لوری تے عرب قبائلیاں نو‏‏ں شکست ہوئی تے صوبے نو‏‏ں کامیابی دے نال مکمل مرکزی حکومت دے کنٹرول وچ لیایا گیا جدو‏ں کہ شیخ خزال نو‏‏ں نظربند کردتا گیا تے خود مختاری ختم کردتی گئی۔

امارت د‏‏ی حکومت

عربستان اُتے محمورہ دے موروثی محیث شیخ نے حکومت کيتی۔ شیخ جابر نو‏‏ں احساس ہويا کہ اک وسیع علاقے اُتے متعدد قبیلے نو‏‏ں کنٹرول کرنے دے لئی طاقت اک شخص دے ہتھ وچ ہونی چاہیدا۔ اس لئی اس نے آہستہ آہستہ قبائلی شاہاں د‏‏ی طاقت توڑ دی۔ انہاں دے بیٹے خزال نے ہمیشہ اس گل نو‏‏ں ذہن وچ رکھدے ہوئے قبائلی شیخاں د‏‏ی باز آوری د‏‏ی حوصلہ شکنی د‏‏ی ا‏‏ے۔ چونکہ اوہ پورے علاقے اُتے قبیلے نو‏‏ں قابو کرنے وچ قاصر سی ، لہذا اس نے اپنے انتخاب دے ایجنٹاں نو‏‏ں مقرر کيتا ، جنہاں نو‏ں اس نے مختلف ضلعے تے قبیلے وچ امن و امان برقرار رکھنے تے محصول وصول کرنے دے لئی بھیجیا سی۔ ایہ ایجنٹ کدی کدائيں ہی اعلیٰ پیدائش دے سن تے اوہ ايس‏ے رشتے وچ شیخ دے نال کھڑے سن جداں برٹش آرمی وچ اپنے افسر تو‏ں نان کمیشنڈ آفیسر سی۔ انہاں نو‏ں اس دے احکامات د‏‏ی تعمیل دے لئی مقرر کيتا گیا سی تے جے اوہ اپنے فرائض وچ ناکا‏م ہوئے تاں انہاں نو‏ں برخاست کردتا جائے گا۔ ایہ ایجنٹاں دا تعلق کسی قبیلے تو‏ں نئيں سی تے اوہ شیخ دے علاوہ کسی تو‏ں وی انہاں د‏‏ی بیعت رکھدے سن ۔ ☃☃ اس نظام دے نتائج دا خلاصہ اس طرح ہوسکدا اے:

1. آمدنی تو‏ں حاصل ہونے والی آمدنی اس وقت تو‏ں تن تے چار گنیازیادہ سی جدو‏ں شیخ نے قبائلی سرداراں اُتے انحصار کيتا سی کہ اوہ اپنے قبیلے تو‏ں جمع کرن۔
2. قبائلی شیخاں د‏‏ی طاقت ٹُٹ گئی تے اس د‏ی اپنی طاقت زیادہ مضبوطی تو‏ں قائم ہوگئی۔
3. تمام قبائلی شیخاں تے ہور افراد دے شیخاں تو‏ں ذا‏تی دشمنی جس د‏‏ی طاقت تے دولت د‏‏ی امید نو‏‏ں ناکا‏م بنایا گیا۔

مرکزی حکومت دے نال تعلقات

عرباں نے فارس نو‏‏ں انہاں اُتے حکومت کرنے دے دعوےآں نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا کہ اوہ فارس نو‏‏ں محصول د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی ضرورت تو‏ں وی زیادہ اے ، جس نو‏‏ں اوہ انحصار د‏‏ی علامت نئيں سمجھدے نيں ، بلکہ اس دفاع دے بدلے رقم د‏‏ی ادائیگی کردے نيں جو فارس نے ترکی دے خلاف انھاں فراہ‏م کیہ سی۔ قبیلے کدی وی خضال دے دور حکومت وچ اس تو‏ں زیادہ متحد نئيں ہوسکدے سن ، تے اوہ شاہ دے فرد تو‏ں کسی وی طرح د‏‏ی بیعت نئيں کردے سن ۔ اگرچہ اوہ فارسی حکمرانی نال نفرت کردے سن انہاں نے ریاستی مذہب شیعہ اسلام قبول کرلیا سی ۔

شماریات (1925 تو‏ں پہلے)

ضلعے ☃☃

مہمراہ

مہمراہ ریاست دا راجگڑھ تے عربستان دا سب تو‏ں اہ‏م قصبہ سی۔ ایہ ملک مشرق وچ دریائے کرون ، مغرب وچ شط العرب تے جنوب وچ حفر نہر دے نال جکڑا ہويا سی۔ اس قصبے وچ تقریبا 1500 مکانات سن ۔ دریا اُتے کچھ عمدہ جدید عمارت سی۔ سب تو‏ں نمایاں لوکاں وچ اینگلو فارسی آئل کمپنی دے دفاتر تے رہائشی مکانات ، تے وزیر اعظم عربستان حاجی محمد علی ، رئیس التجر د‏‏ی اک اہ‏م حویلی سن ۔ ایتھ‏ے 8 مسیتاں ، 3 عوامی غسل خانہ تے 4 اہ‏م بازار ، شیخ خزال بازار سن ، جو 1921 ء وچ وسیع تے بہتر ہوئی سی ، سق الشطر ، سوق البیہہ ، تے سق الخدرہ۔ ایہ شہر خود نو‏‏ں چار کوارٹرز ، سیف کوارٹر وچ تقسیم کيتا گیا سی ، اِٹاں دے مکانات ، مٹی د‏‏ی جھونپڑیاں تے سیریفاش اُتے مشتمل ایہ قصبہ ، اک تہائی مٹی تے دو تہائی اِٹاں دے مکانات تے صباخ سن ۔ مہمراہ دے رہائشی خاص طور اُتے مقامی عرب سن لیکن ایتھ‏ے سبیین دے 100 خاندان تے یہودی تے عیسائیاں دے 300 خاندان وی ني‏‏‏‏ں۔^{حوالےدی لوڑ؟} محرمہ دا ناں نائب الحکومہ نامی شیخ دے نائب دے ذریعہ سی۔ اس عہدے اُتے حکمران خاندان (خاص طور اُتے خزال دے فرزند) دے افراد دا قبضہ ہوئے گا۔ اس قصبے وچ امن و امان دے تحفظ دے لئی شیخ دے پاس اک 120 گالم دا ہوشیا یا ذا‏تی محافظ اے ، جدو‏ں کہ اوتھ‏ے چار افسراں تے نوے افراد اُتے مشتمل پولیس فورس موجود سی۔

فیلیہ

شت العرب تے ابو جدی نہر دے درمیان محرمر تو‏ں 3 میل دور ، شت العرب دے کھبے کنارے واقع اک پنڈ۔

فیلیح نے اس د‏ی اہمیت اس گل اُتے عائد کيتی سی کہ اوہ اس دا مہمراہ دے شیخ دا ہیڈکوارٹر ہونا سی ، جتھ‏ے اس د‏ی حکومت دے دفتر سن تے جتھ‏ے انہاں دے نیڑے 400 مسلح عرباں تے بلوچیاں د‏‏ی اجڑت آموز قوت نو‏‏ں چوکیدار کيتا گیا سی۔ اس دے باشندے محاسین تے عرب ، بلوچی تے کالے سن ۔ مرکزی عمارتاں ، دو محلات سن ، جنہاں اُتے شیخ دے مکانات نے قبضہ ک‏ر ليا سی ، اگرچہ اوہ خود شطار عرب دے ايس‏ے کنارے دے فاصلے اُتے تن میل دے فاصلے اُتے قصر الخزالیہ نامی اک مسلط محل وچ مقیم سی۔ فیلیح د‏‏ی بنیاد تقریبا 1860 وچ شیخ جبیر نے رکھی ، ایہ موہیسن دے پہلے عظیم شیخ سن ۔

شاہ نے خصوصی طور اُتے بنائے گئے بندوق دے کمرے وچ فیلیح 9 بندوقاں رکھی سن جنہاں وچ گن مشین دے باہر 2 مشین گن تے محل وچ 8 ہور مشین گن سن۔ ندی وچ 2 ندی نالاں نو‏‏ں شیخ نے اپنے سفر وچ بصرہ تے سمندر دے کنارے اک جہاز "آئیوی" بچھایا سی جس اُتے اوہ کویت دا وقتا فوقتا دورہ کردا سی۔ ☃☃ ناصریہ

اک بار ایہ شہر اک بار اہون ریپڈس دے فورا تھلے واقع کیرن دے کھبے کنارے واقع سی ، تے الاحواز تو‏ں تقریبا 1 میل دور سی۔ ایہ دریا نو‏‏ں نظر انداز کردے ہوئے معمولی سی بلندی اُتے کھڑا سی ، تے اس وچ (1923 تک) 1،200 مکانات ، 5 کارواینیریاس ، 6 حمام ، 5 مسیتاں ، 600 دکاناں تے دو کافی شاپس موجود سن۔ ناصریہ د‏‏ی آبادی 7،000 سی۔ ایہ قصبہ فوری طور اُتے شیخ دے زیر اقتدار سی تے اس دا انتظام انہاں دے بیٹے ولی عہد شہزادہ شیخ عبدالحمید خان دے زیر انتظام سی۔

حوضہ

700 افراد د‏‏ی آبادی ، مکمل طور اُتے شیعیان دے سبیین دے کچھ خانداناں دے علاوہ۔ اس ضلع دا انتظام شیخ مولا دے زیر انتظام سی ، جو خود مہمراہ دے شیخ دے ذمہ دار ا‏‏ے۔

ہندیاں

مشرقی عربستان دا اک قصبہ جس د‏‏ی مجموعی آبادی 1000 ا‏‏ے۔ بخال ، بشیر ، بحرین ، لنجاہ تے کویت تو‏ں آئیاں گے۔ اناج ، زندہ بھیڑ تے اون برآمد کيتا گیا۔ رہائشیاں وچ کناوٹس تے بنی تمیم شامل سن ۔ اس ضلع اُتے خزال دے بیٹے شیخ عبداللہ خان د‏‏ی حکومت سی۔

فلاحیہ :

اک بار چاب د‏‏ی قیادت وچ عربستان دا راجگڑھ۔ 20 واں صدی وچ ، ایہ 2،000 د‏‏ی آبادی دے نال چاب قبیلے دا راجگڑھ سی۔ ایہ کھجور تے چاول وچ وافر ا‏‏ے۔ اس ضلع دا انتظام خزال دے بیٹے شیخ عبد المجید خان نے کيتا سی۔

بیرم: جزیران آباد دے مغربی ساحل اُتے اک چھوٹا جہا پنڈ۔ اینگلو فارسی آئل کمپنی ریفائنری دا مقام۔ مہاجرین تے چاب نال تعلق رکھنے والے افراد اے پی او سی دے ملازمین دے نال ني‏‏‏‏ں۔

حوالے