انار کلی (ڈراما)
ڈراما انار کلی دی کہانی دا بنیادی خیال، محبت تے سلطنت دے درمیان تصادم تے کشمکش اُتے مبنی اے۔ اس طرح اس ڈرامے وچ رومانیت، رعب داب، جلال و جمال تے بے پناہ قوت کھوٹ کھوٹ کر بھری ہوئی اے۔ لیکن درحقیقت محبت بذات خود اک وڈی طاقت اے۔ صرف ناں دا ہیر پھیر اے۔ چنانچہ قوت اقتدار تے قوت جذبات دا ٹکرائو جدوں ہُندا اے تاں ہر طرف اداسی ہی اداسی تے سوگ ہی سوگ چھا جاندا اے۔
مگر جتھے تک انار کلی دے پلاٹ دی تاریخی سند دا تعلق اے تاں اس لحاظ توں ایہ قصہ بے بنیادنظرآندا اے۔ اوہ اس ليے کہ امتیاز علی تاج خود کہندے نيں، ” میرے ڈرامے دا تعلق محض روایات توں اے بچپن توں نار کلی دی فرضی کہانی دے سندے رہنے توں حسن و عشق، ناکامی و نامرادی دا جو ڈراما میرے تخیل نے مغلیہ حرم دے شان و شوکت وچ دیکھیا اس دا اظہار اے۔ “
بہر حال جے اس ڈرامے دی تاریخی اہمیت توں ہٹ کر دیکھیا جائے تاں اسيں اس نتیجے اُتے پہنچدے نيں کہ انار کلی فنی عروج تے دلفریب ادبیت کاخوبصورت امتزاج اے۔ خوبی زبان، بندش لفظاں، چست مکالمات تے برجستگی جداں ڈرامائی لوازمات نے ا س تخلیق وچ اک شان او ر وقار تے سربلندی پیدا دی اے۔ آؤ ڈرامے دی فنی فکری خصوصیات دا جائزہ لیندے نيں۔
کردار نگاری[سودھو]
انار کلی دے کرداراں وچ ایداں دے اوصاف پائے جاندے نيں جو اپنی خصوصیات دی بناءپر فن دے پیمانے اُتے بدرجہ اتم پورے اتردے نيں۔ مثال دے طور اُتے اکبر، سلیم تے انار کلی اس ڈرامے دے کلیدی کردار نيں۔ دل آرام دا کردار وی اہم اے۔ استوں علاوہ ثریا مہارانی، بختیار، داروغہ زندان سیات، مروارید تے انار کلی دی بوڑھی ماں ایداں دے ضمنی کردار نيں جو تذبذب، تجسّس تے کشمکش نوں اگے ودھانے وچ مددگار ثابت ہُندے نيں۔ مصنف دا کمال اے کہ اس نے انہاں ضمنی تے چھوٹے کرداراں نوں وی اپنے زور قلم دے بل بوتے اُتے ڈراما انارکلی دے شاندار کردار بنا کے پیش کيتا اے۔ تاج نے اپنے کرداراں دی سیرت تے صورت دی تصویر کشی کردے وقت ایسا زور قلم تے ادبی شکوہ دکھایا اے کہ اسٹیج اُتے ایداں دے کرداراں دا دکھانا ناممکن تے محال ہوئے گیا اے۔ مثال دے طور اُتے ڈارمے دے نمایاں کردار انار کلی دا تعارف اوہ انہاں لفظاں وچ کردے نيں۔
” چمپئی رنگ وچ جے سرخی دی خفیف سی جھلک نہ ہوئے تاں شائد بیمار سمجھی جائے خدوخال شعراءکے معیار حسن توں بہت مختلف، اس دا چہرہ دیکھ کے ہر تخیل پسند نوں پھُلاں دا خیال ضرور آندا اے۔ “
کردار نگاری دے اعتبار توں ڈراما نگار نے ایداں دے ادبی تے فنی لوازمات کاخیال رکھیا اے کہ کسی کردار دے قول و دفعل وچ تضاد دا کھٹکا وی محسوس نئيں ہُندا۔ ایہی وجہ اے کہ انار کلی وچ کردار نگاری اوج ثریا نوں چھو رہی اے۔
اکبر اعظم[سودھو]
اکبر دے سینے وچ باپ دا دل اے لیکن اوہ اپنے ولی عہد سلیم نوں پختہ عمل دا مالک تے شاہانہ جاہ و جلال دا پیکر دیکھنا چاہندا اے۔ اوہ سلیم نوں شیخو دی حیثیت توں بلاشبہ ٹُٹ کے پیار کردا اے لیکن ولی عہد دی حیثیت توں اوہ اسنوں ملگ گیری تے جتھے بانی دے جوہر توں متصف دیکھنے دا آرزو مند اے اوہ ایہ نئيں چاہندا کہ ولی عہد اپنی اک ادنٰی کنيز دے سر اُتے محبت دا آنچل ڈالے بلکہ ایويں محسوس ہُندا اے کہ اکبر سلیم دی شادی کسی ایسی جگہ کرانا چاہندا اے جتھے سلیم دے توں ايسے ہتھ مضبوط ہوئے سکن۔
سلیم دا کردار[سودھو]
سلیم انار کلی دا شیدائی تاں اے لیکن دل و جاں توں نئيں ایسا لگدا اے کہ اس دے جسم وچ گداز اے لیکن دل اس دولت توں یکسر خالی اے۔ بیشک اوہ گلاں دے بے شمار گھوڑے دوڑاندا اے مثال دے طور پر: ”اللہ فیر ایہ سہمی ہوئی محبت کدوں تک راز رہے گی۔ مہجور دل یونہی چپ چاپ دیکھیا کريں گا۔ “
سلیم دے آخری جملے نہ صرف سلیم دے مستقبل دے متعلق ممکنہ اندیشاں دا اظہار اے بلکہ اس توں اس دی قلبی کیفیت تے فطرت دی جانب وی اک واضح اشارہ ملدا اے کہ انال محبت دے مقابلے وچ شہنشاہی دی کوئی اہمیت معلوم نئيں ہُندی۔ اگے چل کے سلیم دی ایہ گفتگو اس دے کردار دی وضاحت کردی اے۔
انار کلی[سودھو]
جتھے تک انار کلی دا تعلق اے اوہ درحقیقت عشق و وفا تے فکر و فن دا اک حسین و جمیل شاہکار اے۔ اوہ نہ تاں زندگی توں خوف کھاندی اے تے نہ ہی موت توں اکھاں چراندی اے۔ اسنوں اپنی رسوائی دا وی ڈر نئيں۔ لیکن شہزادے دی رسوائی دے بارے وچ فکر مندرہندی اے تے اکبر اعظم دے رعب وچ آخر سلیم دی بے وفائی دے شکوک و شبہات دا وی شکار نظر آندی اے۔ اس دے جذبہ عشق دے اگے جدوں موت وی سر جھکادیندی اے۔ تاں اکبر اسنوں دیوار وچ چنوا دیندا اے۔ اس طرح ایہ لافانی کردار تریخ عالم وچ زندہ جاوید ہوئے جاندا اے۔ تے بعد دے لوک انار کلی دے ناں نوں بطور اک استعارہ محبت لیندے رہندے نيں۔ تے انہاں دی وفا دیاں مثالاں وی بولی زد عام ہوئے جاندیاں نيں۔
دل آرام[سودھو]
دلارام شہزادہ سلیم دی پہلی منظور نظر تے محل سرا دی خاص کنيز اے۔ لیکن سلیم توں انار کلی دے تعلقات قائم ہونے دے بعد آتش رقابت توں بری طرح جل رہی اے۔ اوہ شہزادے پرآنچ نئيں آنے دینا چاہندی۔ مگر انار کلی نوں بہر صورت تباہ کرنے اُتے ادھار کھائے بیٹھی اے۔ اس دے کردار تے جذبہ رقابت نوں ظاہر کرنے دے ليے تاج نے صرف اک جملے توں کم لیا اے۔ اس وقت دل آرام جشن نوروز دے ليے زبردست تیاری کر رہی اے۔ تے سازشاں دے جال پھیلانے وچ ہمہ تن مصروف اے۔ کہ اک واقف حال کنيز اس توں پوچھدی اے، ” فیر آخر دے ا کرو گی؟دلا آرم جواب دیندی اے (ناگن دی دم اُتے کوئی پیر رکھ لے تاں اوہ کیہ کردی اے۔
مکالمہ نگاری[سودھو]
جتھے تک انار کلی دے مکالمےآں دا تعلق اے تاں ایہ وی وڈے جاندار تے اُتے وقار نيں۔ اس ڈرامے دا ہر کردار موقع و محل دے مطابق گفتگو کردا اے۔ ایہی وجہ اے کہ انار کلی دے مکالمے کسی موقع اُتے وی نہ تاں ڈھیلے تے سست پڑدے نيں تے نہ اپنی اہمیت و حیثیت توں محروم ہُندے نيں۔ بلکہ ڈرامائی کیفیت توں ہلچل تے تجسّس پیدا کردے چلے جاندے نيں۔ بعض ناقدین اس ڈرامے دی بولی اُتے اعتراض کردے نيں لیکن حق ایہ اے کہ ایداں دے اعتراضات معمولی معمولی خامیاں دے نتیجے وچ ظہور پزیر ہوئے۔ جدوں کہ انہاں خامیاں دے مقابلے وچ انار کلی دی خوبیاں نقطہ عروج تک پہنچی ہوئیاں نيں۔ اس سلسلے وچ چستی مکالمات، نزاکت لفظاں تے حسن و بیان اپنی مثال آپ اے چنانچہ پروفیسر محمد سعید انار کلی دے مکالمےآں دے بارے وچ کہندے نيں کہ ” لفظاں وچ شاعری اے مگر تک بندی نئيں حرکات وچ زندگی اے مگر حقیقت نئيں، غرض جو لفظ اے دلنشین تے جو حرکت اے دلکش اے۔ “
مکالمہ نگاری دے سلسلے وچ مصنف نے کرداراں دی نفسیات تے انہاں دی ذہنی سطح دا بطور خاص خیال رکھیا اے۔ لیکن اس ادیبانہ و فنکارانہ تدبیر گری دے باوجود وقتاً فوقتاً انارکلی اعتراضات دی زد وچ آندی رہی۔
مثلاً پروفیسر عبد السلام کہندے نيں کہ ” اس ڈرامے دی اک اہم کمی تے خامی خود کلامی دا افراط اے “
پروفیسر عبد السلام نے ڈراما انار کلی وچ خود کلامی اُتے اعتراض کيتا اے جدوں کہ اک دوسرے نقاد ڈاکٹر حنیف فوق اس خود کلامی دے سلسلے وچ ایويں فرماندے نيں، ” تاج نے خود کلامی نوں خلاقانہ طور اُتے استعمال کيتا اے تے اس دے ذریعے جتے جاگتے پیکر تراشے نيں۔ “
درحقیت انار کلی وچ خود کلامی کوئی فالتو چیز محسوس نئيں ہُندی۔ ڈراما نگار نے اسنوں موقع و محل دے مطابق پیش کيتا اے۔ جس دی وجہ توں اس ڈرامے وچ خود کلامی خامی دی بجائے خوبی تے حسن معلوم ہُندی اے۔ اک کامیاب مکالمہ نگار دی حیثیت توں سید تاج اپنے کرداراں دے عادات و اطوار، انہاں دے مزاج تے سوچ توں گہری وقفیت رکھدے نيں۔ اس ليے انہاں دے مکالمےآں وچ ہر کردار اپنی انفرادیت دے نال سامنے آندا اے تے اس دی مخصوص حالت آخر دم تک برقرار رہندی اے۔
منظر نگاری[سودھو]
تاج ہر منظر دی ایسی تصویر کشی کردے دکھادی دیندے نيں کہ انار کلی دی عبارت فن تے خیال دا اک بے مثال مرقع بن گئی اے۔ اوہ جس منظر نوں پیش کردے نيں اس دی ہوبہو تصویر ساڈی اکھاں دے سامنے گھوم جاندی اے۔ مثلاً سلیم دے محل دا منظر اس طرح پیش کردے نيں۔
” گھنے پیڑ اں دے طویل سلسلے وچ کھجوراں دے کم بلند تے ساکت درخت کالے کالے نظرآ رہے سن راوی انہاں دور دی رنگینیاں نوں اپنے دامن وچ قلعے دی دیوار تک لیانے دی کوشش کر رہیا اے۔ “
منظر کشی دے لحاظ توں مندرجہ بالا منظر بے شک لاجواب اے لیکن درحقیقت فن ڈراما نگاری دے حوالے توں ایہی منظر اسٹیج ڈرامے دا نقص بن جاندا اے۔ اسٹیج اُتے نہ تاں گھنے درختاں دے طویل سلسلے اگائے جا سکدے نيں تے نہ ہی دریائے راوی نوں اسٹیج اُتے توں گزارنا ممکن اے۔ لیکن اس طرح دے حسین و جمیل تے جتے جاگتے مناظر نے انارکلی دی ادبی چاشنی نوں دوبالیا کے تے ہوئے اس دے حسن نوں چار چاند لگیا دتے نيں۔
اسلوب[سودھو]
بلاشبہ انار کلی وچ بولی و بیان دا کدرے کدرے جھول ملدا اے۔ مثلاً انار کلی دی قید دے بعد اکبر دا دلآرام نوں طلب کرے پوچھنا کہ ”لڑکی تینوں شیخو تے انار کلی دے کیہ تعلقات معلوم نيں “ حالانکہ شیخو تے انارکلی دے آپس وچ تعلقات دے متعلق سوال پوچھ رہے سن ۔ لیکن لفظاں توں معنےآں کاخاص پتہ نئيں چلدا۔ عین ممکن اے توں د تاج نے اکبر دے ذہن و قلب وچ پائی جانے والی زبردست ہلچل دکھانے دے ليے جان بجھ کر کيتا ہوئے۔ بہر حال ایداں دے مواقع بوہت گھٹ نيں۔ بحیثیت مجموعی انہاں دے مکالمےآں وچ چستی، برجستگی، لطافت بیان تے حسن کلام دی خو ش کن مثالاں بکثرت نظرآندیاں نيں۔ بقول پروفیسر مرزا محمد سعید، ”انار کلی دے مصنف نے مناظر نوں اپنے موضوع دا اسيں پلہ بنانے دی انتہائی کوشش کيتی اے۔ تے ہر اک منظر وچ لوک ڈراما دی حرکات و سکنات ،گل گل ،تراش خراش تے منظر دی عمومی کیفیت دے عین مطابق اے۔ “
فکری تجزیہ[سودھو]
اس ڈرامے وچ ڈراما نگار نے شہزادے تے کنيز دے خیالات تے جذبات نوں محبت نوں اک ہی کسوٹی اُتے پرکھنے دی کوشش کيتی اے۔ اکبر جے شہزادے تے کنيز دی محبت دا مخالف اے تاں اس دا مطلب ایہ اے کہ اوہ غربت تے بے بسی نوں ہمیشہ حقارت دی نظر توں دیکھدے چلے آ رہے نيں۔ سماج وچ غریب انسان دی اُتے خلوص تے لازوال محبت نوں وی نفرت توں دیکھیا جاندا اے۔ ایہی وجہ اے کہ اکبر دے خیالات مادہ پرستی اُتے مبنی نيں۔ چنانچہ و ہ انار کلی دی عظیم محبت دی پروا ہ نہ کردے ہوئے ادنیٰ کنيز توں زیادہ وقعت نئيں دیندا۔ لہٰذا ڈاکٹر حنیف فوق دی رائے بجا اے کہ، ” امتیاز علی تاج دی بہت وڈی جیت ایہی اے کہ انہاں نے انسانی جذبات نوں انہاں دے سماج تے ماحول توں منقطع کرکے پیش نئيں کيتا۔ اس طور اُتے انار کلی حقیقت نگاری دا اپنا اک نواں معیار قائم کردی اے۔ جواب تک اردو ڈرامےآں وچ نئيں ملدا۔ “
اس وچ شک نئيں کہ تاج اک خاص حوالے توں گزرے ہوئے زمانے دی ترجمانی کر جاندے نيں لیکن ذرا غور کيتا جائے تاں جذباتی، نفسیاتی تے معاشرتی حوالےآں توں زندگی اج وی اس ڈگر اُتے چل رہی اے جس اُتے کئی صدیاں پہلے سی۔ اس ليے کہ اج وی اوہی مادہ پرستی، شان و شوکت دی پاسداری تے طبقاتی اونچ نیچ دی گرم بازاری اے۔ اس اعتبار توں امتیاز علی تاج دے قلم نوں بلاشبہ عصر حاضر دا ترجمان کہہ سکدے نيں۔
ا نار کلی کس دا المیہ اے ؟[سودھو]
یہ ڈراما کسی اک فرد دا المیہ نئيں بلکہ اکبر اعظم ،سلیم، دلآرام او رانار کلی سبھی دا المیہ اے۔ فرق صرف اِنّا اے کہ کردار دے حسب حال اسيں اسنوں کم یا زیادہ المیہ قراردے سکدے نيں۔
اکبر اعظم دا المیہ[سودھو]
اک مشہور نقاد احتشام حسین نے کہیا سی کہ انار کلی دا ڈراما اکبراعظم دا المیہ اے۔ لیکن ایہ کلی سچائی نئيں اے۔ اکبر دے حق وچ تاں ایہ ڈارمہ باقی کرداراں دے مقابلے وچ کم المیہ ٹھہردا اے۔ اکبر جاہ و جلال دا متوالا تے سیاہ و سفید دا مالک اے اوہ جو چاہندا اے اوہی کچھ ہُندا اے۔ اوہ نئيں چاہندا کہ ادنیٰ کنيز شہزادے دے نال شادی کرے۔ چنانچہ ایسا ہی ہُندا اے۔ تے اس دے اک اشارے اُتے انارکلی نوں دیوار وچ چنوا دتا جاندا اے۔ انہاں حالات وچ احتشام حسین نے نجانے ڈرامے نوں صرف تے صرف اکبر دا المیہ دے توں قرار دتا۔ جدوں کہ اس دی سلطنت وی قائم اے۔ ہاں اکبر تے سلیم دے درمیان جو چپقلش تے ناچاقی پائی جاندی اے۔ اس حوالے توں اسيں اسنوں اکبر دا معمولی سا المیہ کہہ سکدے نيں۔
دل آرام دا المیہ[سودھو]
جناب پروفیسر ڈاکٹر فقیرا خان فقری اسنوں سب توں زیادہ دل آرام دا المیہ قرار دیندے نيں۔ دل آرام اک ایسا بد قسمت کردار اے جس دی ٹریجڈی دی طرف کسی نقاد دا خیال نئيں گیا۔ دل آرام دے احساست و جذبات دا کسی نوں پاس نئيں۔ نقاداں نے اس ڈرامے نوں فرداً فرداً اکبر، سلیم یا انارکلی دا المیہ ثابت کرنے دی کوشش کردے ہوئے دل آرام نوں چالبازاور انتقامی جذگل کيتی مالک قرار دتا اے لیکن کسی نے دل آرام دے دل وچ جھانکنے دی ضرورت محسوس نئيں کيتی دل آرام تاں انار کلی توں پہلے سلیم نوں چاہندی اے۔ انار کلی تاں بعد وچ آن ٹپکی، سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ ایداں دے حالات وچ جذبات وچ کیہ دل آرام نوں رقابت دا حق وی نئيں پہنچکيا؟جے اسيں اسنوں ایہ حق وی نئيں دیندے تاں فیر اس دا مطلب اے کہ اسيں انتہائی ظالم، جانبدار تے انسانی احساست و نفسیات دے منکر نيں۔ دل آرام نوں انار کلی دے مقابلے وچ زیادہ بے یارو مددگار اے۔ دل آرام دا ایہ بہت وڈا المیہ اے کہ اوہ جسنوں چاہندی اے ٹُٹ کے پیار کردی اے۔ اوہی شہزادہ سلیم انار کلی دا بدلہ لینے دے ليے دل آرام دی نازک تے صراحی ورگی گردن اُتے ہتھ رکھ دے اسنوں موت دی نیند سلا دیندا اے۔ دل آرا م غریب توں نہ تاں کوئی محبت کرنے والا اے تے نہ ہی اس دا انتقام لینے والا۔ تے نہ سوگ منانے والا۔ چنانچہ ایہ ڈارمہ وڈی حد تک دل آرام دا المیہ اے۔
انار کلی دا المیہ[سودھو]
ڈارمہ انار کلی نوں انار کلی دا المیہ وی قرار دتا جاسکدا اے۔ کیونجے اوہ اک نازک اندام تے معصوم کلی دی طرح محبت دے دائو پیچ توں ناواقف کم سن لڑکی سی۔ پہلے شہزادہ سلیم نے اسنوں اپنے جال محبت وچ گرفتار کر ليا۔ تے بعد وچ جدوں اوہ اپنی محبت دی خاطر سب کچھ سہنے اُتے رضا مند ہوئے گئی تاں اسنوں زندہ دیوار وچ چنوا دتا گیا۔ حالانکہ اس وچ اوہ اکیلی قصور وار نئيں سی۔ لیکن چونکہ اوہ صرف اک کنيز سی اس ليے اسنوں قربانی دی بھینٹ چڑھا دتا گیا۔ اس دی محبت دی کلی کھلنے توں پہلے ہی مرجھا گئی۔ تے انال محبت کرنے تے کنيز ہونے دی اِنّی وڈی سزا دتی گئی۔ لیکن اس نے اپنے تمنائے دل دے ليے جان دی۔ لہٰذا اج وی انہاں دا ناں زندہ و تابندہ اے۔ بقول مقبول عامر؟
ماں مر گیاہاں وفا دے محاذ اُتے عامر
پس شکست وی میرا وقار باقی اے
سلیم دا المیہ[سودھو]
ڈارمہ انار کلی سب توں زیادہ شہزادہ سلیم دا المیہ اے۔ جس دے کئی وجوہات نيں۔
پہلی سب توں وڈی وجہ ایہ اے کہ ٹریجڈی زندہ لوکاں دی ہُندی اے۔ نہ کہ مردہ لوکاں کيتی۔ لہٰذا اسيں اسنوں سلیم دا الہٰذا اسيں اسنوں سلیم دا المیہ قرار دے سکدے نيں۔ کیونجے انارکلی تاں مر گئی لیکن اک با وفا عاشق دی طرح ساری زندگی شہزادہ سلیم انہاں دی موت دے خیال توں نبرد آزما رہیا ہوئے گا۔ اوہ ساری زندگی اپنی محبت تے انار کلی دی اس طرح جدائی وچ تڑپاندا رہیا ہوئے گا۔ اس دی فرقت وچ اس نے نجانے کِنّی راتاں رو رو کر اپنا دامن اشکاں توں بھر ا رہیا ہوئے گا۔ زندگی دے ہرموڑ اُتے انار کلی دیاں گلاں، اس دی دلآویزمسکراہٹ بار بار سلیم نوں یاد آندی ہوئے گی۔ تے اوہ زندگی بھر اس دی یاداں دے دریا وچ غوطہ زن رہیا ہوئے گا۔
سلیم دے المیہ دی دوسری وجہ ایہ اے۔ کہ انارکلی دی موت دے انتقام وچ اوہ دلآرام دا گلہ گھونٹ دیندا اے۔ اس دا ضمیر ساری زندگی اسنوں اپنے اس فعل اُتے ملامت کردا رہے گا۔ کیونجے قتل ہر حال وچ قتل ہُندا اے۔ خواہ اک کنيز دا ہوئے یا بادشاہ کا۔ اک ہوش مند انسا ن بعد وچ اپنی حرکت اُتے دل ہی دل وچ پشیما ن ہُندا اے۔ تے اس دی زندگی اجیرن ہوئے جاندی اے۔ لہٰذاجے اسيں سلیم دے کردار دا نفسیاتی جائزہ لاں تاں اوہ تمام زندگی دلآرام دے نال زیادتی اُتے یقیناً پچھدا رہیا ہوئے گا۔ تے ایہی پچھتاوا اس دی زندگی دا وڈا المیہ اے۔ یعنی اس دا احساس جرم اسنوں ہر وقت بے چین رکھدا ہوئے گا۔
تیسری وڈی وجہ ایہ اے کہ سلیم جداں شہزادہ جس دے باپ دی سلطنت وچ سورج غروب نئيں ہُندا سی۔ اس قدر بے بس تے ناچار اے کہ اپنی محبت نوں حاصل نئيں کر سکا۔ دنیا جتھے دی دولت، طاقت اس دے ادنیٰ غلام نيں۔ لیکن اس دی زندگی دا سب توں وڈا المیہ ایہی اے۔ کہ و ہ تمام چیزاں دے باوجود اپنے عشق نوں تکمیل ذات تک پہنچانے وچ قطعی ناکام رہیا۔ تے اپنی محبوبہ دی زندگی دے چراغ نوں گل ہونے توں نہ بچا سکا۔ اس توں ثابت ہوئے توں اے کہ اِنّی وڈی سلطنت دا والی وارث ہونے دے باوجود اوہ تہی داماں اے۔ تے اپنی محبت نوں کسی وی قیمت اُتے حاصل کرنے وچ کامیاب نہ ہوئے سکا۔ جس اُتے اوہ ساری زندگی آنسو بہاندا ہوئے گا۔
تم ساڈے کسی طرح نہ ہوئے
ورنہ دنیا وچ کیہ نئيں ہُندا
مندرجہ بالا بحث توں ایہ ثابت ہوئے جاندا اے کہ انار کلی دراصل شہزادہ سلیم دا المیہ اے۔
انارکلی دے بارے وچ چند نقاداں تے ادیباں دی رائے،
انار کلی دے بارے وچ ڈاکٹر محمد اقبال دا کہنا اے۔
” انار کلی دی بولی وچ روانی تے انداز بیان وچ دلفریبی اے تے زبا ن شستہ و برجستہ اے۔ “
- پریم چند: ” مینوں جِنّی کشش انار کلی وچ نظرآئی، کسی تے ڈرامے وچ نئيں “
- پطرس بخاری: ”انار کلی تے اردو ڈراما دی تریخ وچ ہمیشہ یاد رہے گی۔ “
- عباد ت بریلوی: ” انار کلی دی اشاعت اک تاریخی اہمیت رکھدی اے۔ “
- حفیظ جالندھری: ” ایہ تصنیف ڈراما دی تریخ وچ نہ صرف اک اہم کردار دے طور اُتے زندہ رہے گی بلکہ ڈراما نویساں دے ليے مشعل راہ دا کم دے گی