انجیرہ
انجیرہ دے مقام اُتے جو کھدائی ہوئی اے۔ اس دے تجزیئے توں کاردی نے ایہ نتیجہ اخذ کیتا کہ ایتھے دے قدیم باشندے جدید حجری دور دے نیم خانہ بدوش لوک سن ۔ جو ایتھے 350 ق م دے لگ بھگ رہندے سن ۔ انجیرہ قدیم ٹیلہ اک وسیع و عریض ٹیلے اُتے مشتمل اے۔ جو انجیرہ دی دو شاخاں دے درمیان واقع اے۔ دریائے انجیرہ بلائی دریائے مولا دا اک معاون دریا اے۔ ایہ سوراب توں سولہ میل جنوب دی طرف تے لاکھوڑیاں دے عظیم گبر بند توں پنج میل دور شمال دی جانب واقع اے۔ انجیرہ دا ٹیلہ پہاڑیاں دے دامن وچ واقع اے۔ جدوں کہ جدید پنڈ انجیرہ کھلے میدان دے مراکز وچ اے۔ انجیرہ ٹیلہ ( یا دمب ) 570 فٹ شمالاً جنوباً لمبا تے 350 فٹ شرقاً غرباً چوڑا اے۔ ٹیلے دی اک جانب پہاڑی نالاں دا پانی خاصے وڈے حصے نوں بہا کر لے گیا تے 27 فٹ اُچی پہاڑی چھڈ گیا اے۔ جس دا مطلب ایہ اے کہ کم از ک 27 فٹ تھلے تک آبادی سی۔ اس پہاڑی دی چوندی توں ٹیلے دی چوٹی ہور 8 فٹ اُچی اے۔ گویا قدرتی زمین ٹیلے دی چوٹی توں ہور 35 فٹ نیچی سی۔ ٹیلے دے ارد گرد وی قدیم برتناں دے ٹکڑے جگہ جگہ توں ملے نيں۔ دریا دے پار مغرب دی طرف ایداں ٹکڑےآں دی کثرت اے۔ اک کاریز دے قریب جو ٹیلے توں 120 گز دے فاصلے اُتے اے اک کنواں ملیا اے۔ جس دی دیواراں مربع شکل دے پتھراں توں تعمیر دی گئیاں نيں۔ انہاں پتھراں دا قطر 1/2 3 فٹ اے۔ ایہی طرز تعمیر شہر دے اندر وی پایا گیا اے۔ جس مطلب ایہ اے ایہ کنواں انہاں لوکاں دے استعمال وچ سی ۔ کچھ فاصلے اُتے بہت ساری پتھر دی بنائی ہوئی یادگاراں ملی نيں۔ ایہ دو قسم کيتیاں نيں۔ اک وچ پتھر دی بنی ہوئی دائرے وچ دیوار اے۔ جس دی مغرب دی سمت کھلی ہوئی اے۔ دوسری وچ پتھراں توں گول چبوترا بنایا گیا اے۔ ٹیلے دی چوٹی اُتے اک وسیع و عریض تقریباً 52 فٹ لمبی عمارت دے آثار ملے نيں۔ ٹیلے دی کھدائی توں اُتے تلے چار مدفون آبادیاں دا پتہ چلدا اے۔ سطح دے اُتے پنجويں آبادی سی۔ جس دے آثار بوہت گھٹ باقی بچے نيں۔
پہلا زمانہ[سودھو]
سب توں قدیم آبادی دے آثار وچ پتھر، اِٹاں یا گارے توں بنے ہوئے مکاناں دے کوئی آثار نئيں نيں۔ جو کچھ ملیا اے اوہ زیادہ تر راکھ تے راکھ ملی مٹی ملی اے تے چند پتھر نيں۔ کچھ ایسا کچرا اے جو کسی خانہ بدوش گروہ نے چھڈیا اے۔ لگدا اے اس زمانے وچ ایتھے نیم خانہ بدوش لوک ضرور قیام پزیر رہے نيں۔ جو درختاں دی شاخاں نوں توڑ کر زمین وچ گاڑ لیندے ہون گے تے انہاں اُتے چٹائیاں دی چھت ڈالدے ہون گے۔ کچھ چاک اُتے بنے ہوئے زرد رنگ دے نفیس برتن وی ملے نيں۔ اکثر انہاں اُتے لال پانی چڑھایا گیا اے تے انہاں وچوں کوئی کوئی برتن انتہائی چمکیلا اے۔ انہاں وچوں اکثر بغیر کسی نقش یا تصویر دے نيں۔ لیکن اکا دکا نقوش توں وی آرستہ نيں۔ پتھر دے اوزار وافر مقدار وچ ملے نيں۔ انہاں وچ آدھے چاند دی شکل دے تے چاقو جداں وی عمدہ اوزار وی سن ۔ جانوراں دی ہڈیاں وی ملی نيں۔ جنہاں وچ کچھ بھیراں کيتیاں نيں تے کچھ گائے بھینساں کيتیاں نيں۔۔ انہی جانورں دی ہڈیاں توں بنی ہوئی رنوی، کانڈی، سوا تے چھوٹے چھوٹے منکے وی ملے نيں۔ انجیرہ دے حجری اوزاراں دی اک اہمیت ایہ وی اے ایہ بہت زیادہ تعداد وچ ملے نيں۔ ایہ تمام دے تمام نہایت نفاست توں بنے ہوئے نيں تے انہاں دا زمانی تعین کیتا گیا اے۔ انہاں وچوں بعض ناقص عقیق دی قسم دے کسی پتھر توں بنے ہوئے نيں۔ ایہ سب کہ سب چلکا اوزار نيں تے چاقو دی قسم توں تعلق رکھدے نيں۔ انہاں وچوں چودہ ایداں سن جنہاں اُتے کھرچائی رگرائی وغیرہ کيتی گئی اے۔ بارہ چاقو ایداں سن جنہاں نوں دیکھ کے پتہ چلدا اے کہ انہاں نوں استعمال کیتا گیا اے۔ اک نصف چاند دا خوبصورت اوزار وی اے۔ اک جگہ پتھر دی بہت ساری کرچیاں تے کچھ پتھراں دے ٹکڑے تے چند ادھ گھڑ اوزار ملے نيں۔ ایہ یقینا اوزاراں دی وکشاب سی۔ جس دا ایہ کچرا اے۔ انہاں وچ ہند سی اشکال نئيں نيں۔ جو اس گل دا ثبوت اے کہ ایہ جدید حجری سامان اے۔ کرنل ڈی ایچ گورڈن نے انہاں اوزاراں دا معائنہ کرکے حتمی فیصلہ توں دتا کہ ایہ بلا شک و شبہ جدید حجری اوزار نيں۔ اک اوزار توں ایہ ثابت ہُندا اے کہ ایہ دراندی دا پھل رہیا ہوئے گا۔ اس طرح بعض نوک دار اوزار تیر دے پھل ہون گے۔ جانوراں دی ہڈیاں، دراندی، جدید حجری اوزار تے برتناں دی موجودگی توں ایہ فیصلہ کرنا مشکل نئيں کہ ایہ لوک بکری، بھیڑ تے گائے یا بھینس پالتے سن ۔ کسی نہ کسی قسم دی کھیندی باڑی کردے ہون گے۔ کوئی نہ کوئی اناج ( باجرہ، گندم، جوار یا جو ) اگاندے سن ۔ اس ابتدائی زراعت وچ فضل گاہنے تے دانہ نکالنے دا کم نئيں ہُندا سی ۔ بلکہ فضل کٹنے دے بعد جلیا کے یا بھون کر کھادی جاندی سی۔ آٹا پیسنے دا تصور بہت بعد دی پیداوار اے۔
دوسرا زمانہ[سودھو]
اس عہد دی آبادی وچ مکاناں دے آثار ملے نيں۔ قدرتی طور اُتے گول پتھراں توں بنی دیواراں پائی گئیاں نيں۔ انہاں دیواراں دی بنیاد وچ ایہی دریائی گول پتھر جنہاں دی موٹائی اٹھ انچ دے لگ بھگ اے۔ کثرت توں استعمال ہوئے نيں۔ دو فٹ تک دی دیوار انہی پتھراں دی بنی ہوئی اے۔ اس توں اُتے چھوٹے پتھر تقریباً تن انچ موٹے استعمال ہوئے نيں۔ محنت توں بنے ہوئے مکانات اس گل دا ثبوت نيں کہ لوک ہن مستقلاً آباد ہو گئے سن ۔ اس آبادی وچ پتھر دے اوزار بوہت گھٹ ملے نيں۔ اس سطح توں جو برتن ملے نيں اوہ ہتھ توں بنے ہوئے نيں تے انہاں وچوں بہت ساں اُتے ٹوکری دے نشانات نيں۔ برتن سازی دا سب توں قدیم طریقہ ٹوکری دی مدد توں بنانے دا سی ۔ بعض پتےآں دی بنائی کرکے ٹوکری سی بنالیندے سن فیر اس دے اندر پیندے تے دیواراں دے نال گیلی مٹی دی تہ جمادی جاندی سی۔ برتن دی اونچائی ٹوکری توں دوگنی، تگنی یا چوگنی ہُندی سی۔ اگرچہ ٹوکریاں تاں اپنے طور اُتے محفوظ نئيں رہے سکن لیکن سن دے نشانات توں ٹوکری سازی دی ٹیکنک اُتے روشنی پرتی اے۔ بعض جگہ تاں ٹوکری سلائی کرکے بنائی گئی اے تے بعض جگہ بنائی دا طریقہ اختیار کیتا گیا اے۔ غالباً انہاں ٹوکریاں سمیت انہاں کچے برتناں نوں بھٹی وچ پکایا جاندا ہوئے گا۔ انہاں برتناں دی شکلاں گھڑے، مرتبان، پیالے تے چاٹی توں قدرے ملدی جلدی سن۔ انہاں وچ اک نہایت دلچسپ پیالہ وی اے جس دا لمبا پائدان اے۔ ایہ خاکسری رنگ دا اے تے اس اُتے کانٹے تے لکھیراں کھدی ہوئیاں نيں۔ ایہ لکھیراں اک دوسرے نوں ترچھی آ کے ملدیاں نيں۔ اس برتن دی اثری اہمیت ایہ اے کہ ایسا کوئی تے برتن پورے پاکستان وچ کدرے توں نئيں ملیا اے۔ اک جگہ غالباً کوڑے دا ڈھیر ٹھا۔ جس وچوں کچھ ناقص عقیق دے اوزار ملے نيں۔ جو پہلے مرحلے جداں ہی سن ۔ اک سیپی یا ہڈی دا منکا ملیا اے تے دو مٹی دے بنے ہوئے سینگ جو کسی بیل دی مورتی توں ٹوٹے نيں۔ دوسرے مرحلے دی آبادی دا رقبہ اِنّا ہی اے جِنّا پہلے کا۔
تیسرا زمانہ[سودھو]
اس زمانے وچ عمارتاں وچ نمایاں تبدیلی پائی گئی اے۔ ہن قدرتی طور اُتے دستیاب پتھراں نوں استعمال کرنے دی بجائے باقائدہ گھڑ کر مربع شکل دے پتھر استعمال کیتے گئے نيں۔ بلکہ بہت وڈے وڈے بلاک گھڑ کر لگائے گئے نيں۔ ایہ دیواراں کم اونچائی تک محفوظ رہی نيں تے جتنی نيں اوہ سب پتھر کيتیاں نيں۔ لیکن ارد گرد ملبے توں پتہ چلدا اے کہ اس توں اُتے کچی انٹاں دی تعمیر کيتی گئی سی جو گر گئی اے۔ اس زمانے دے برتناں وچ سب توں زیادہ تعداد ٹوکری دی مدد توں بنے ہوئے برتناں دی اے۔ کچھ برتن تاں ٹوگاؤ ظروف جداں نيں تے کچھ آمری، کیچی بیگ سبھیاچار تے کچھ نندارہ تے نل سبھیاچار توں تعلق رکھدے نيں۔ اس اعتبار توں ایہ پنڈ پورے بلوچستان توں ثقافتی تے سماجی طور اُتے مربوط رہیا اے۔ انہاں وچ بعض نقش و نگار توں خالی نيں تے بعض اُتے دو رنگاں وچ نقش کاری کيتی گئی اے۔ کچھ برتناں اُتے ہندسی اشکال نيں تے برتناں دی سطح اُتے ہلکا جہا خاکستری رنگ اے۔ کچھ اُتے ایداں جانوراں دی جانوراں دی شکلاں بنی ہوئیاں نيں جنہاں دے جسماں اُتے دھبے لگائے گئے نيں۔ کچھ موٹی کھردری سطح دے برتن وی ملے نيں۔ انہاں برتناں دی ساخت وچ کھلے منہ دے پیالے، تھالیاں، تسلے، گھڑے تے عمودی دیواراں دے پیالے وغیرہ شامل نيں۔ ناقص عقیق توں بنے حجری اوزار اس آبادی وچ یکسر ناپید نيں۔ لیکن اک جگہ پتھر دی بنی اک کسوٹی ملی اے جو اس گل دا ثبوت اے کہ دھات دے اوزار انہاں لوکاں دے زیر استعمال سن ۔ انہاں تِناں اوزاراں دے فن تعمیر وچ ارتقائ نظر آندا اے۔ جس وچ نیم خانہ بدوشی، حجری اوزار استعمال کرنے والے لوک مستقل آباد سماج وچ تبدیل ہُندے نظر آندے نيں۔ جو دھات دے استعمال توں آگاہ ہوجاندا اے۔ برتناں دی تبدیلی خالص ارتقائی تاں نئيں لیکن نوعیت بالکل مختلف ہوجاندی اے۔ ایسا محسوس ہُندا اے کہ اک آبادی نوں کوئی لوک کدرے توں فتح کردے نيں تے شہر نوں تباہ کرنے دے بعد فیر آباد کردے نيں۔ اس دا ثبوت اس راکھ توں ملیا اے جو دو آبادیاں دے درمیان اک پرت بنائے ہوئے اے۔ ماہرین آثار نے ایرانی حملہ آوراں دی طرف اشارہ کیتا اے۔ لیکن مقامی گراوہی لڑائیاں دا امکان زیاہ قرین قیاس اے۔ کیوں کہ جدوں لوک بغیر عمارتاں دے گھاس پھوس دے جھونپڑاں وچ رہندے سن تاں انہاں دے استعمال دے ظروف نہایت نفیس تے عمدہ سن ۔ ظاہر ایہ کسی قریبی آبادی توں حاصل کیتے گئے ہون گے۔ جو نسبتاً زیادہ مستقلاً آباد تے ترقی یافتہ اے۔ پاکستان دے جدید حجری دور دے بارے وچ اک گل ہمیشہ ذہن نشین رکھنی چاہیے کہ کسی وی علاقے وچ سماجی تے مادی ترقی ہموار نئيں ہوئی۔ لوک گروہاں تے قبیلےآں وچ منقسم سن تے انہاں دی مادی تے انسانی سبھیاچار وچ ترقی دا معیار یکساں نئيں سی ۔ ایہی قبیلے جدوں بعد وچ آہستہ آہستہ اک وسیع سماج وچ جذب ہو گئے تاں انہاں نے مختلف برادریاں یا ذات پات یا قوم یا قبیلےآں دی شکل اختیار کرلئی- ایہ کہنے دی ضرورت نئيں اے کہ انہاں وچوں ہر گروہ شروع وچ خود کفیل سماج سی ۔ ضرورت دی ہر مادی چیز خود بناندا سی تے خوراک خود تلاش کردا سی یا بعد وچ پیدا کردا سی ۔ لہذا اک طرح توں اک قبیلے دے اندر اج دی اصلاح وچ کئی ذاتاں یا پیشے موجود سن ۔
چوتھا زمانہ[سودھو]
ایہ زمانہ اس بستی وچ زبردست تعمیر و ترقی دا اے۔ فن تعمیر وچ اک نمایاں تبدیلی ایہ آئی کہ پتھراں نوں باقائدہ گھڑ کر استعمال کیتا جانے لگیا تے دیوراں دی تعمیر بے ترتیب پتھر جوڑنے دی بجائے باقائدہ ردے جما کر دی جانے لگی۔ پتھراں دا سائز یکساں تاں نئيں سی، لیکن ہر پتھر اچھی طرح چوکور بنایا گیا سی ۔ زمین دے اندر دو فٹ گہری بنیاد پتھر دی دیوار توں بنائی گئی سی تے سطح زمین دے اُتے وی دو فٹ اُچی دیوار انہاں نوں پتھراں دی سی۔ اس دے اُتے کچی اِٹاں دی تعمیر کيتی گئی سی۔ گھر دے اندر جو کمرے سن انہاں وچ اکثر دا سائز 10 * 20 فٹ سی ۔ کمرےآں دے درمیان اکثر رہداریاں سن تے ہر رہداری دے اختتام اُتے پتھر دی وڈی سی سل دی اک دہلیز بنی سی۔ رہداریاں دی چوڑائی عموماً 1/2 2 فٹ سی۔ گھراں دی تنظیم بہت عمدہ سی۔ صحن دے فرش پتھر دے سن ۔ ماہرین دا اندازاہ اے کہ مکانیت دے مقابلے وچ افراد دی تعداد بہت زیادہ سی۔ برتناں وچ گزشتہ تِناں ادوار دے ظروف اک آدھ توں زیادہ نئيں ملے نيں۔ سب نويں طرز دے نيں۔ انہاں اُتے رنگ کیتا گیا اے۔ انہاں دے دھانے عموماً باہر نوں نکلے ہوئے نيں تے انہاں اُتے کنگی دے یا لکڑی دی نوک توں کندہ کاری کيتی گئی اے۔ ایہ نل ضروف دی طرح اک یا دو رنگاں توں منقش نيں۔ اس زمانے دی انجیرہ بستی وچ ناقص عقیق دے بنے ہوئے اوزار وی ملے نيں۔ لیکن پتھر دی بنی استعمال کیتی دوسری چیزاں بہت ساریاں ملی نيں۔ ایہ اس گل دا ثبوت اے کہ اوزار ہن دھات وچ بنے لگے نيں۔ پتھر دی دوسری اشیائ وچ دروازےآں دی چولاں، وڈی وڈی چرخیاں تے چند کھرل ملے نيں۔ [۱]
ماخذ[سودھو]
یحیٰی امجد۔ پاکستان کی تاریخ قدیم دور
ہورویکھو[سودھو]
باہرلےجوڑ[سودھو]
حوالے[سودھو]
- ↑ یحیٰی امجد۔ پاکستان کی تاریخ قدیم دور