انقلاب فرانس دے بعد برطانوی راج
انقلابِ فرانس دے سبب ایسٹ انڈیا کمپنی نے ہندوستان وچ عدم مداخلت دی حکمت ِ عملی اختیار کر لئی۔حالات دے موافق ہوئے تے ہی توسیع ِ مقبوضا ت دے لئی بر طانوی تلواراں نیام توں نکل آئاں۔تریخ ہند اُتے قلم اٹھانے والے نے سر جان شورکو صلح پسند دا خطاب دے رکھیا اے ۔حالانکہ اس دی امن پسندی برطانیہ دے مفاد دے پیشِ نظر سی۔مورخاں دے لئی امن پسند نوں شوریدہ سر تے خون خواراں نوں صلح پسند بنانا نہایت آسان اے ۔سر جان شور دی صلح پسندی دا افسانہ وی مورخانہ بد دیانتی دا شاخسانہ اے۔ سر جان شور ۸۲ اکتوبر 1739 نوں کلکتہ پہنچیا۔تقریباً اک سال تک سر جان شور زندگی ، روشنی تے صفائی دے مسائل وچ اُلجھیا رہیا۔کلکتہ دے بازاراں تے سڑکاں دی صفائی تے ناجائز کشید کردہ شراب زر دی روک تھام ہندوستان دے گورنر جنرل دی بہترین مصروفیدیاں سن۔ ۲۱ فروری ۴۹۷۱ء نوں مہا داجی سندھیا نے انتقال کيتا۔اس دی موت نے اک طرف تاں نانا فرنویس دی طاقت وچ نمایاں وادھا کيتا تے دوسری طرف مرہٹو ں نوں نظام دی طاقت ختم کرنے اُتے آمادہ کيتا۔مہا داجی سندھیا دی زندگی وچ مر ہٹے مملکتِ نظام اُتے حملہ آور نئيں ہوئے سکدے سن ۔مہاداجی مرہٹاں تے نظام دی ٹیپو دے خلاف اعانت نوں بہت بری طرح محسوس کر رہیا سی۔ اوہ مرہٹاں دی اس حرکت اُتے بہت نادم سی۔لیکن اس دی موت نے اس دے منصوبےآں نوں پورا نہ ہونے دتا۔ مہا داجی سندھیا مرہٹہ تریخ دی اک نمایاں ہستی سی۔اس دا باپ پیشوا دا اک ادنیٰ غلام سی۔لیکن آہستہ آہستہ گوالیار وچ سندھیا خاندان دی حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔
اس دے بیٹے مہاداجی سندھیا نے سلطنت دی توسیع دے علاوہ اپنی شخصیت نوں اپنے زمانہ وچ سب توں نمایاں بنا دتا۔1716 وچ اوہ پانی پت دے میدان وچ سی۔اس جنگ نے اسنوں ہمیشہ دے لئی لنگڑ ا کر دتا۔1717ء وچ اس نے شاہ عالم نوں انگریزاں دی پناہ توں کڈ کے اپنی حفاظت وچ لے لیا۔اب مہاداجی سندھیا دی شخصیت ہندوستانی سیاسیات وچ سب توں وڈی ہوئے گئی سی۔مرہٹاں دی پہلی جنگ وچ اس نے انگریزاں توں شکست کھادی۔اور مرہٹہ وفاق توں علیحدہ ہوئے کے وارن ہیسٹنگز دا دوست بن گیا۔آخر دا ر مرہٹاں دی پہلی جنگ اس دے ذریعے ختم ہوئے گئی۔ 1768ء وچ راجپوتاں نے متحد ہوئے کے اسنوں شکست دتی۔1788ء وچ غلام قادر روہیلہ نے مہاداجی سندھیا نوں دربارِ دہلی توں بے دخل کر دیااور شاہی خاندان دے افراد نوں مظالم دا تختہ مشق بنا دتا۔اس نے نوکِ خنجر توں شاہ عالم دی آنکھاں کڈ لاں۔غلام قادر روہیلہ نے خاندانِ تیمور دے شاہی خزانےآں نوں اپنے قبضہ وچ کرنے دے لئی جدوں شاہ عالم نوں اَنھّا کر دیاتو اس وقت شاہ عالم نے چند لفظاں وچ اپنی بربادی دا نقشہ پیش کيتا جنہاں وچ شاہ عالم اک سپاہی توں زیادہ شاعر معلوم ہُندا اے ۔وہ اپنے فرزند جگر بند مہاداجی سندھیا نوں مدد دے لئی پکار رہیا اے ۔چار سال بعد مہاداجی سندھیا نے دہلی اُتے فیر قبضہ کر ليا۔غلام قادر روہیلہ نوں بکرے دی طرح ذبح کيتا گیا۔مہاداجی سندھیا نے روہیلہ دا سر شاہ عالم دے پاس بھجو ادتا۔لیکن شاہ عالم اسنوں دیکھنے توں قاصر سی۔انہاں نوں ایام وچ اندھے شہنشا ہ نے پیشوا کو’وکیل مطلق ‘ دا خطاب دتا۔مہاداجی سندھیا نے پونا پہنچ کراک نہایت شاندار دربار منعقد کيتا۔جس وچ شہنشا ہ دا خطاب پیشوا دی خدمت وچ پیش کيتا گیا۔ مہاداجی سندھیا نے پیشوا نوں ٹیپو دے نال متحد ہوئے کے انگریزاں نال جنگ آزماہونے دا مشورہ دتا۔لیکن1749ء وچ اس دی موت نے اس دے منصوبےآں نوں خاک وچ ملا دتا۔
1757ء وچ جدوں مرہٹےآں نے مملکت ِ نظام اُتے حملہ کيتا تاں نظام نے معاہدہ دے مطابق انگریزاں توں مدد طلب کيتی۔لیکن سر جان شور نے نظام دی معاونت توں انکار کر دتا۔چنانچہ کھاردا دے مقام اُتے نظام دی فوجاں دی شکست دتی گئی۔اب نظام پرا نگریزاں دی پیمان شکنی آشکا رہو گئی۔ نظام نے انگریزی فوج دے دودستےآں نوں شہر توں با ہرکڈ دیااور اپنی فوجاں دے لئی اس نے فرانسیسی افسر مقرر کیتے۔نظام انہاں افعال وچ حق بجانب سی۔حیدر علی دے برطانو ی وکیل نے شہزادہ عالیجاہ نوں نظام دے خلاف اکسا کر بغاوت اُتے آمادہ کيتا۔نظام اپنے بیٹے دی بغاوت دے خوف توں انگریزی مددکا طلب گار ہويا۔انگریزاں نے نظام نوں مدد دی۔اس دے صلہ وچ انگریزاں نے فوج دے اوہ دستے جو نظام نے اپنی مملکت توں باہر کڈ دتے سن واپس بلا لئی۔ اودھ تے روہیل کھنڈ دے معاملا ت وچ امن پسند سر جان شوراپنے محسن تے مربی وارن ہیسٹنگز توں کم نہ سی۔لیکن پارلیمنٹ وچ سر جان شور دے خلاف کوئی مقدمہ نہ چلایا گیا۔ حالانکہ جور تے ناانصافیاں وچ دونے برابر سن ۔
1749ء وچ روہیلہ سر دار فیض اللہ خان نے وفات پائی۔غلام محمد اپنے وڈے بھائی تے فیض اللہ خان دے جانشین علی خاں نوں قتل کرنے دے بعد روہیل کھنڈ اُتے قابض ہوئے گیا۔جدوں سر جان شور نوں اس واقعہ دی خبر ہوئی تواس نے روہیلاں توں خواہ مخواہ جنگ مول لے لی۔روہیلاں نوں بٹورہ دے مقام اُتے شکست ہوئی۔ اودھ دے معاملات وچ سر جانشور نے کارنوالس دے اس معاہدہ دی خلاف ورزی دی جو اودھ تے اس دے درمیان ہواتھا۔میجر برڈ’’کمپنی دے ہتھوں اودھ دی تباہی‘‘وچ لکھدا اے: ’’۔۔۔سر جان شور نے نواب وزیر توں کہیا کہ اوہ اک دیسی رسالہ انگریز افسر دے ماتحت اپنی مملکت وچ علاوہ پہلی فوجاں دے رکھے تے اس فوج اُتے ساڈھے پنج لکھ روپیہ توں زیادہ خرچ نہیںہوئے گا۔پس اس طرح لارڈ کارنوالس دے عہد وپیمان نوں بے حیائی توں توڑ دتا گیا۔نواب وزیر توں بہت جلد سر جان شور نے ہور روپیہ دا مطالبہ کيتا ،نواب نے اک کوڑی ودھ دینے توں انکار کر دتا۔نواب وزیر دے اس تلخ جواب نوں برطانوی اربابِ اقتدار نے را جہ بھائو لا ل توں منسوب کيتا۔اب انہاں نے نواب دے وزیر بھاو لا ل نوں گرفتار کر کے اپنے علاقہ وچ شاہی قیدی دی زندگی بسر کرنے اُتے مجبور کر دتا۔وزیرکو پابجولاں کرنے دے بعد سر جان شور مارچ۷۹۷۱ء وچ لکھنو دی طرف ودھیا۔تخویف تے تہدید توں نواب وزیر نوں تمام شرائط قبول کرنے اُتے مجبو رکر دتا۔‘‘ سرجان شور دی اس نازیبا حرکت توں نواب وزیر، آصف الدولہ دی حرکتِ قلب سست ہوئے گئی۔اور اس ناروا سلوک دے چند ماہ بعد آصف الدولہ نے وفات پائی۔ایامِ علالت وچ اس نے دوا پینے توں انکار کر دتا۔ اوہ طبیبوںاور عیادت کرنے والےآں توں کہندا ’’اک شکستہ دل دے لئی کوئی درماں نئيں۔‘‘آصف الدولہ دی موت نے کمپنی نوں اک ہور موقع دے دیاکہ اوہ دیسی حکمراناں دی کش مکش ِ تخت نشینی وچ دخل انداز ہوکو فراہمی ِ زر ومال دے ذرائع توں ودھ توں ودھ فائدہ اٹھائے۔ نواب آصف الدولہ دی موت اُتے اس دا بیٹا وزیر علی مسند نشین ہويا۔اس دی مسند نشینی نوں رسمی طور اُتے تسلیم کر ليا گیا۔لیکن بعد وچ اسنوں معلوم ہوئے اکہ متوفی نواب دا بھائی سعادت علی مسند دا حق دار اے۔ سعادت علی بنارس وچ مقید سی۔ چنانچہ سر جان شور بنارس روانہ ہويا تاکہ اودھ دی رعایا نوں ودھ از ودھ قیمت اُتے فروخت کر سکے ۔ تاج تے تخت دا خواب دیکھنے والا قیدی طلائی زنجیراں وچ جکڑا گیا۔سعادت علی نے ہر شرط اُتے مہر ثبت کر دتی۔