اٹھويں امام علی بن موسی الرضا(ع) دی سیاسی زندگی
امام علی ابن موسیٰ الرضا علیہ السلام دی امامت دا آغاز
[سودھو]جدوں حضرت امام موسیٰ کاظم علیہ السلام نوں ہارون رشید نے قید وچ رکھنے دے بعد زہر دے کے شہید کر دتا تو، عباسی سلطنت دے وسیع قلمرو وچ مکمل طور اُتے اک جمود دی سی کیفیت طاری سی۔ اس تاریک اورظلمت دے زمانے وچ امام علی ابن موسیٰ الرضاعلیہ السلام کےاصحاب وچوں اک دے بقول: ’’ہارون دی تلوار توں خون ٹپک رہاتھا۔‘‘ ساڈے معصوم تے بزرگوار امام علی ابن موسیٰ الرضا علیہ السلام دا سب توں وڈا کارنامہ ایہ سی کہ آپ نے تشیع دے اس پودے نوں طوفانی حوادث دے گزند توں محفوظ رکھیا تے اپنے پدرِ بزرگوار دے اصحاب تے ساتھیاں نوں تتر بتر تے نااُمید ہونے توں بچایا تے اپنی جان نوں جو مکتبِ تشیع دے لئی اصلی ستون تے روح دی حیثیت رکھدی سی، تقیہ دے حیرت انگیز اصول اُتے عمل کے دے محفوظ رکھااورمقتدر ترین عباسی خلفاء دے مکمل تسلط تے حاکمیت دے زمانے وچ وی امامت دی تحریک نوں قائم تے جاری رکھیا۔
تریخ امام علی رضاعلیہ السلام دی زندگی دے انہاں واقعات کوبیان کرنے توں قاصر اے جو دس سال ہارون رشید دے عہد وچ تے پنج سال اس دی خلافت دے بعد خراسان تے بغداد دی خانہ جنگی دے دوران رونما ہوئے۔ لیکن تدبر اورعقلی دلائل توں اسيں سمجھ سکدے نيں کہ اس زمانے وچ وی امام علی رضا علیہ السلام نے اپنے آباواجدادؑکی اس طویل المدّت تحریک تے جدو جہد نوں جو کربلا تے اس دے بعد ہر عہد وچ جاری و ساری رہی، انہاں نوں مقاصدکے حصول دے لئی جاری رکھیا۔
198ہجری وچ جدوں مامون اپنے بھائی امین دے خلاف حصولِ اقتدار دی جنگ توں فارغ ہويا تے بغیر کسی مخالفت دے خلافت نوں اپنی مٹھی وچ لے لیاتواس دا اگلا اہم ہدف علویاں تے شیعہ تحریکاں توں نمٹناقرارپایا تے اس مقصد نوں حاصل کرنے دے لئی اس نے سابقہ خلفاء دے تجربات نوں اپنے سامنے رکھیا، اوہ تجربے جو اس نے اس تحریک دی دن بہ دن ودھدی ہوئی طاقت، اس دے پھیلاؤ تے گہرے اثرات توں حاصل کیتے سن تے خلافت اپنی طاقت دے باوجود اسنوں نابود تاں کيتا حتیٰ اس تحریک نوں محدود کرنے تے رکوانے وچ وی ناکام رہی سی۔ اوہ ایہ وی دیکھ رہیا سی کہ ہارون دی شان وشوکت،رعب ووحشت تے امام موسیٰ کاظم علیہ السلام نوں کافی مدت تک جیل وچ قیدو بند رکھنے تے بالآخر حضرت نوں زہر دینے دے باوجود وی انہاں تحریکاں تے تشیع دی سیاسی، تبلیغی، فکری تے مسّلحانہ جدوجہد نوں روکنے وچ کامیاب نہ ہوئے سکیا سی تے ہن ایسی حالت وچ جدوں کہ اوہ اپنے اجداد دی طرح اقتدار دا مالک وی نہ سی نیزاس دے علاوہ بنی عباس دی خانہ جنگی دی وجہ توں عباسی حکومت وڈی مشکلات وچ گھری ہوئی سی، ایسی صورت حال وچ ضروری سی کہ اوہ علویاں دی اس تحریک دے خطرے دی طرف پہلے توں کدرے زیادہ توجہ دے۔
شاید مامون شیعاں دے بڑھدے ہوئے اس خطرے نوں محسوس کرنے وچ حق بجانب وی سی کیونجے گمان کيتا جاندا سی کہ امام موسیٰ کاظم علیہ السلام دی شہادت دے بعد پندرہ سالہ وقفے تے خاص طور اُتے پنج سالہ خانہ جنگی دے دوران شیعہ تحریک نوں علوی حکومت قائم کرنے دے بیشتر مواقع فراہم ہوئے سن ۔
مامون نے اس خطرے نوں دور اندیشی توں بھانپ لیااور اس دے مقابلہ دے لئی تیار ہوئے گیا۔اس تحریک دی اہمیت تے مامون دی دور اندیشی دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ امام علی ابن موسیٰ الرضاعلیہ السلام نوں مدینے توں خراسان آنے دی دعوت تے آپ نوں ولی عہدی قبول کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ اس واقعہ دی مثال اپنی نوعیت دے لحاظ توں امامت دی پوری تریخ وچ کدرے نئيں ملدی۔
امام علی رضا علیہ السلام دی ولایت ِعہدی تے مامون دے مقاصد
[سودھو]اب مناسب ہوئے گا کہ اسيں ایتھے اُتے ولی عہدی دے واقعات دا مختصر تجزیہ کرن۔ اس واقعہ وچ حضرت امام علی رضاعلیہ السلام نوں اک بہت وڈے تاریخی حادثے توں دوچار ہونا پڑااک ایسی مخفی تے پوشیدہ سیاسی کشمکش دے میدان وچ ایہ واقعہ پیش آیاکہ اس وچ فتح یا شکست تشیع دی تقدیر نوں بدل سکدی سی۔
اس جنگ وچ مدِّ مقابل مامون سی جس نوں ہر طرح دے اختیارات تے سازوسامان حاصل سی اوروہ اپنی پوری طاقت دے نال میدان وچ اتراسی۔ مامون نے اپنی پوری ہوشیاری، منصوبہ بندی تے بے مثال فہم وشعور دے نال اک ایداں دے میدان وچ قدم رکھاتھا کہ جے اس وچ اوہ کامیاب ہوجاندا تے جس طرح اس نے اپناپروگرام بنایاتھا اس اُتے عمل پیرا ہوتاتو یقیناًاپنے اس مقصد کوحاصل کرنے وچ کامیاب ہوجاتاجسنوں ہجرت دے چالیس سال بعد،یعنی حضرت امیر المومنین علی ابن ابی طالب علیہ السلام دی شہادت توں لے کے ہن تک دے تمام اموی یا عباسی خلفاء اپنی تمام ترکوششاں دے باوجود حاصل نئيں کر سکے سن ؛یعنی ممکن سی اوہ تشیع دے درخت نوں جڑ توں اکھاڑ پھینکتا تے اس تحریک نوں جوطاغوندی خلفاء تے انہاں کےگماشتاں دی اکھاں وچ ہمیشہ کانٹاں دی طرح چبھدی رہندی سی مکمل طور اُتے ختم کردیتالیکن امام علی رضا علیہ السلام الٰہی تدبیرکے بل بوتے اُتے مامون اُتے غالب آئے تے اس کواسی سیاسی جنگ دے میدان وچ جوخود اس دا تیار کردہ سی مکمل طور اُتے شکست دےدی تے نہ صرف ایہ کہ تشیع کوکمزور یاختم ہونے توں بچایابلکہ201ہجری ،یعنی آپ دی ولی عہدی دے سال نوں تشیع دی تریخ وچ سب توں بابرکت سال شمار کيتا جاتااے۔ علوی تحریک وچ نويں جان آگئی تے ایہ سب کچھ صرف امام علی رضا علیہ السلام دی الٰہی تدبیر تے حکیمانہ طرز عمل دی برکت توں حاصل ہوااور تشیع اس آزمائش توں سرخرو ہوکے نکلی۔
اب اسيں ایتھے تریخ دے اس حیران کن واقعے اُتے مزیدروشنی ڈالنے دے لئی مامون دی چال بازیاں تے امام دی حکمت عملیاں دا مختصر جائزہ پیش کردے نيں۔
مامون دا امام علی رضا علیہ السلام نوں خراسان آنے دی دعوت دینے دی وجوہات
[سودھو]مامون دا امام علی رضا علیہ السلام نوں خراسان آنے دی دعوت دینے وچ درج ذیل چند اہم مقاصد پوشیدہ سن ۔
پہلی وجہ
[سودھو]پہلا تے اہم مقصد شیعاں دی زبردست تے پرجوش تحریک نوں اک معمولی تے بے خطر تحریک کیفیت وچ تبدیل کرناسی۔ جس طرح ميں نے پہلے وی عرض کيتا کہ شیعہ تقیہ دے اصول اُتے عمل کے دے اپنی اس انتھک تے کدی نہ ختم ہونے والی تحریک نوں اگے ودھیا رہے سن جس وچ دوانتہائی اہم خصوصیات شامل سن جو خلافت نوں کمزور کرنے وچ بہت زیادہ مؤثر ثابت ہوئیاں سن، انہاں خصوصیات وچوں اک مظلومیت تے دوسری معصومیت سی۔
شیعہ انہاں دومؤ ثر ترین خصوصیات دا سہارا لےکر تشیع دی آئیڈیالوجی نوں جس دی بنیاد ائمہ اہل بیت علیہم السلام دی مخصوص اسلامی تفسیر تے تعبیر توں عبارت سی لوکاں دے دلاں تے ذہناں وچ راسخ کردے رہے تے جوشخص وی اس وچ تھوڑی بہت دلچسپی دا اظہار کرتاشیعہ اسنوں اِس طرز فکر دی طرف مائل کر کے اپنا گرویدہ بنالیندے سن تے اس طرح تشیع دا دائرہ اسلامی دنیا وچ روز بروز وسیع تر ہُندا چلا جارہیا سی تے ایہی مظلومیت تے معصومیت سی جو شیعی طرزِ فکر دی پشت پناہی وچ ہر جگہ تے ہر دور وچ مسلحانہ تے انقلابی تحریک دی صورت وچ خلافت دے خلاف منظم صف آرائی کردی رہی سی۔
مامون چاہتاتھا کہ اک ہی مرتبہ اس پوشیدہ اورتقیہ دی کیفیت نوں اس تحریک دے بانی توں کھو لے تے امام نوں اس انقلابی میدان توں سیاسی میدان وچ لے آئے تے اپنی اس چال توں مقصد تشیع تے اس پوشیدہ تے مخفی عمل نوں جوروز بروز ترقی دے منازل طے کررہاسی، بالکل صفر دے درجہ تک پہنچادے۔اس دے علاوہ مامون اس چال کےذریعےدومؤثرترین خصوصیات نوں وی پیروان حضرت علی علیہ السلام توں کھو لینا چاہتاتھا تے ایہ ظاہر کرنا چاہتاتھا کہ اوہ گروہ جس دا پیشوا دربارخلافت وچ اک ممتاز شخصیت دا مالک تے مطلق العنان بادشاہ وقت دا ولی عہداور تمام مملکت دے اُمور اُتے قابض ہووہ نہ مظلوم اے تے نہ ہی معصوم۔
ممکن سی ایہ منصوبہ تشیع دے اساسی طرز فکر نوں وی دوسرے گروہاں دے عقیدےآں تے افکار دی صورت وچ تبدیل کر دیندا جس دے مننے والے اس وقت موجود سن، یعنی تشیع دے طرز فکر نوں خلافت دی مخالفت توں باز رکھے اگرچہ اس طرز فکر نوں ارکان حکومت تے انہاں دے حامی پسند نئيں کردے سن لیکن عوام تے بالخصوص مستضعفین اس نظریہ دے طرفدار سن ۔
دوسری وجہ
[سودھو]دوسرا مقصد تشیع دے اس دعویٰ نوں جس دے مطابق بنی امیہ تے بنو عباس دی خلافتاں غاصبانہ تے ناجائز سن، باطل کر کے اں خلافتاں نوں جائز قرار دلواناسی۔ مامون اپنی اس مکّارانہ چال دے ذریعے تمام شیعاں اُتے ایہ گل ثابت کر دينا چاہتاتھا کہ شیعاں دے بنیادی اصول اُتے مبنی ایہ دعویٰ جس دی رُوسے اموی تے عباسی حکومتاں غاصبانہ تے ناجائز سن، اک بے بنیاد گل اے تے صرف بغض تے کینہ دی وجہ توں ایہ نظریہ گھڑیا گیاہےکیونجے جے گذشتہ خلافتاں ناجائز اورظالمانہ سن تاں مامون دی خلافت وی تاں گذشتہ خلافتاں کاتسلسل اے لہٰذا اوہ وی ناجائز تے غاصبانہ اے، فیر امام علی رضا علیہ السلام نے ولی عہدی کیوں قبول کيتی اے ؟اب چونکہ حضرت امام علی رضاعلیہ السلام دے اس خلافت دے ارکان وچ شامل ہونے تے مامون دی جانشینی قبول کرنے توں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ انھاں نے مامون نوں قانونی تے جائز سمجھاہے لہٰذا دوسرے خلفاء وی قانونی تے جائز سن تے شیعاں دا دعویٰ باطل سی۔اپنی اس چال توں مامون نہ صرف حضرت امام علی رضاؑکے ذریعے اپنی حکومت تے گذشتہ تمام حکومتاں دے جائز ہونے دا اعتراف کرواناچاہندا سی بلکہ شیعاں دے بنیادی عقائد وچوں اک اہم عقیدہ یعنی گذشتہ حکومتاں ظلم دی بنیاد اُتے قائم ہوئیاں سن، کوباطل قرار دینا وی چاہندا سی۔
دوسری طرف امام علی رضا علیہ السلام دی ولی عہدی توں شیعاں دا ایہ دعویٰ وی باطل ہوجاندا سیکہ ائمہ اطہار علیہم السلام زاہد، پارسااور دنیا توں لا تعلق نيں بلکہ ایہ خیال کيتا جاسکتاتھا کہ ایہ حضرات صرف اس صورت وچ دنیا توں بے رغبتی دا اظہار کردے سن جدوں دنیوی نعمتاں انہاں دی دسترس توں باہر ہودیاں سن، لیکن ہن جدوں کہ دنیاوی نعمتاں دے دروازے انہاں اُتے کھل گئے نيں تاں اوہ انہاں دی طرف بھجے چلے آئے تے دوسرے لوکاں دی طرح لذتاں توں بہرہ مند ہونے لگے نيں۔
تیسری وجہ
[سودھو]تیسرا مقصد ایہ سی کہ مامون اپنے اس عمل دے ذریعے اما م کوجو ہمیشہ اک حریف تے مبارز دی حیثیت رکھدے سن، اپنے اقتدار دے کنڑول وچ لے آنا تے انہاں دے علاوہ تمام علوی سرداراں، مجاہداں تے انقلابیاں نوں وی اپنے قابوماں کر لینا چاہندا سی اوریہ اوہ کامیابی سی جو اج تک اُموی یا عباسی خلفاءوچوں کسی نوں وی حاصل نئيں ہوئی سی۔
چوتھی وجہ
[سودھو]مامون دا چوتھا مقصد ایہ سی کہ چونکہ لوکاں دے درمیان امام علی رضا علیہ السلام دی شخصیت نوں اک عوامی عنصر تے امیداں دا مرکز، سوالےآں تے شکایتاں دے مرجع ومحور دی حیثیت حاصل سی، اس لئی مامون امام عالی مقام نوں حکومتی کارندےآں دے محاصرے وچ محدود کر ناچاہتاتھا تاکہ اس عمل توں آہستہ آہستہ اس عوامی عنصر دا خاتمہ کرکے آپ تے عوام دے درمیان جو محبت، عطوفت تے عقیدت دا رشتہ اے اسنوں ختم کر سکے۔
پانچوااں وجہ
[سودھو]پنجواں مقصدیہ سی کہ مامون ولی عہدی دے ذریعے معنوی مقام تے آبرو مندانہ حیثیت حاصل کر لینا چاہتاسی، قدرتی گل سی کہ اس نے اس دور وچ اک ایداں دے شخص نوں اپنی ولی عہدی دے لئی انتخاب کيتا سی جو پیغمبراکرمﷺ دی اولاد وچوں سی، مقدس تے روحانی سی اورمامون نے انہاں دے مقابلے وچ اپنے بھائیاں تے بیٹےآں نوں وی اس افتخار توں محروم کر دتا سی، سب لوک اس دی تعریف تے تمجید کردے ، کیونجے تریخ وچ ہمیشہ ایسا ہُندا اے کہ دیندار لوک جدوں دنیادارےآں دی پشت پناہی کرنے لگدے نيں تاں دیندار اں دی عزت وچ کمی آجاندی اے تے دنیا داراں دی عزت ودھ جاندی اے۔
چھیويں وجہ
[سودھو]چھٹا مقصد ایہ سی کہ مامون دے خیال وچ امام علی رضا علیہ السلام ولی عہدی قبول کرنے دے بعد خلافت دے طرفداراں وچ شمار ہوجاندے۔ظاہر اے کہ امام جداں عالم تے متقی شخص جو پیغمبر اکرمﷺ دے فرزند ہونے دے ناطے لوکاں دی نظراں وچ اعلیٰ مقام تے عزت رکھدے سن، اگرآپ حکومت دے تمام کماں کوسراہنے تے توجیہ کرنے دا ذمہ لے لاں تاں کوئی شخص وی مخالفت کرنےکی جرأت نئيں کر سکتاتھااور خلافت دے لئی وی کوئی ڈر تے خوف باقی نئيں رہندا تے ایہ اوہ مضبوط قلعہ سی جو خلافت دے تمام غلط تے برے کماں اُتے پردہ ڈال سکتاسی۔ مامون دی اس چال وچ اس دے علاوہ تے وی بوہت سارے اغراض ومقاصد پنہاں سن، جداں کہ تریخ دے مطالعے توں معلوم ہُندا اے کہ مامون دی ایہ چال اس قدر پیچیدہ، دشوار تے گہری سی کہ سوائےخود اس دے کوئی دوسرا شخص اسنوں عملی جامہ پہنانے وچ اچھی طرح کامیاب نئيں ہوسکتاتھا ایہی وجہ اے کہ مامون کےقریبی دوست تے رشتہ داربھی اس دے اغراض ومقاصد توں بے خبر سن ۔ بعض تاریخی واقعات توں پتہ چلتاہے کہ فضل بن سہل وی جو وزیر تے کمانڈر انچیف تے خلیفہ دے دربار دا مقرب ترین آدمی سی، اس چال دی حقیقت توں لاعلم سی۔ مامون اس ڈر توں کہ کدرے اس پیچیدہ چال دی کامیابی دے راستے وچ کوئی رکاوٹ پیدا نہ ہوجائے، اپنی اس چال دی اصلی وجہ چھپانے دے لئی جھوٹی داستاناں گڑھ گڑھ کر لوکاں نوں سناندا سی۔ سچی گل تاں ایہ اے کہ مامون دی سیاست بے مثل پختگی تے گہرائی توں بھر پور سی لیکن اس میدانِ جنگ وچ اس دے مد مقابل حضرت امام علی رضاعلیہ السلام ورگی شخصیت سی تے ایہی وجہ اے کہ آپ نے مامون دی شیطانی چال دے باوجود اس دی پختہ تے ہمہ گیر تدبیر نوں اک بے اثر تے بیہودہ کھیل وچ تبدیل کر دتا۔ مامون اس مقصد دے حصول دے لئی کافی محنت تے سرمایہ صرف کرنے دے باوجود اس چال توں نہ صرف ایہ کہ کوئی فائدہ نہ اٹھا سکیا بلکہ اس دی اپنی سیاست وی خوداس دی مخالفت وچ تبدیل ہوئے گئی۔ اوہ تیر جس نوں اس نے حضرت امام علی رضا علیہ السلام دی عزت آبرواور انہاں دے مقاصد نوں برباد کرنے دے لئی تیار کيتا سی خود ايسے نوں نشانہ بناگیا۔ جداں کہ کچھ عرصہ بعد خود اسنوں مجبور اً قبول کرنا پيا کہ اس دی تمام گذشتہ تدبیراں اُتے پانی فیر گیا اے تے آخر کار اسنوں امام دے خلاف اوہی طریقہ کار استعمال کرنا پيا جسنوں اس دے تمام آبا واجداداستعمال کردے رہے سن، یعنی ’’قتل‘‘اورمامون جس نے ایہ سب کوششاں تے چالاں صرف اس لئی انجام دتیاں سن کہ اوہ اک مقدس مآب، خرد مند تے پاک وصاف خلیفہ بننے دی آرزو نوں پاسکے، آخرکار ايسے کوڑے دان وچ جا گرا جس وچ اس توں پہلے دے تمام خلفاء گر چکے سن ؛ یعنی اوہ وی برے کماں، فحاشی، ظلم وستم تے عیاشی وچ ملوث ہوئے گیا۔ مامون دی زندگی دے پندرہ سال جو امام علی رضا علیہ السلام دی ولی عہدی دے بعد گزرے انہاں وچ اس دی ریاکارانہ طرز حیات دی پردہ دری دی بہت ساریاں مثالاں موجود نيں؛ جنہاں وچوں یحییٰ بن اکثم جداں بدکار تے عیاش شخص دا قاضی القضاۃ مقرر کرنا تے اپنے گانے بجانے والےچچا ابراہیم ابن مہدی دی اسيں نشینی اختیار کرنا تے راجگڑھ بغداد وچ عیش و عشرت تے بے حرمتی دا بازار گرم کرنا شامل نيں۔
امام علی رضاعلیہ السلام دی تدابیر تے اقدامات
[سودھو]ہن انہاں واقعات دے دوران خود حضرت امام علی رضا علیہ السلام دی سیاست تدبیر تے اقدامات کيتا رہے انہاں سب دی وضاحت ضروری اے۔
پہلی تدبیر
[سودھو]جب حضرت امام علی رضا علیہ السلام نوں مدینہ توں خراسان آنے دی دعوت دتی گئی توآپ نے مدینہ دے لوکاں اُتے اپنی دلی کیفیت، یعنی مامون دے خلاف نفرت و ناراضی تے غم وغصے نوں ظاہر کر دتا،یعنی آپ دے ارد گرد جِنّے لوک جمع سن سب ایہ جان گئے کہ مامون بدنیندی توں آپ نوں اپنے وطن توں جدا کر رہااے۔ امام علی رضا علیہ السلام نے مامون توں متعلق اپنی دلی کیفیت نوں جس طرح وی ممکن ہويا سب اُتے ظاہر کر دتا، حرم پیغمبر اکرمﷺاور اپنے خاندان دے لوکاں توں جدا ہُندے ہوئے، مدینہ توں باہر نکلدے وقت، خانہ کعبہ دے گردالوداعی طواف دے دوران، گفتار، رفتار، زبانِ دعااور بولی گریہ وزاری توں سب اُتے ظاہر کر دتا کہ ایہ سفر آپ دے لئی موت دا سفر اے۔ اوہ لوک جو مامون دے خیال دے مطابق اس توں حسنِ ظن رکھدے تے اس دعوت دے قبول کرنے دی وجہ توں امام عالی مقام توں بدظن ہوجاندے، اس سفر دے آغاز ہی وچ ایہ جان گئے کہ اصل قصّہ کيتا اے ؟لہٰذا انہاں دے دل ہن مامون دے خلاف دشمنی تے کینہ توں لبریز ہوئے گئے کیونجے اوہ انہاں دے عزیزوبزرگوار امام نوں زبردستی انہاں لوکاں توں کھو کر قتل گاہ دی طرف لے جارہاسی۔
دوسری تدبیر
[سودھو]۔ جدوں ’’مرو‘‘ وچ آپ دی ولی عہدی دا مسئلہ پیش آیا تاں آپ نے سختی دے نال اسنوں قبول کرنے توں انکار کيتا تے جدوں تک مامون نے کھلم کھلا آپ نوں قتل دی دھمکی نئيں دتی ،آپ نے ولی عہدی قبول نئيں کيتی۔ایہ گل ہر جگہ پھیل گئی کہ حضرت امام علی رضا علیہ السلام نے مامون دے اصرار دے باوجود ولی عہدی اوراس توں پہلے خلیفہ بننے دی تجویز ٹھکرادتی اے۔ ارکانِ حکومت نے جو مامون دی اس چال دی نزاکت توں واقف نئيں سن، امام عالی مقام دے انکار دے مسئلہ دی جگہ جگہ تشہیر شروع کر دتی ایتھے تک کہ فضل ابن سہل کوبھی ارکانِ حکومت تے منتظمین دے مجمع وچ کہندے ہوئے سنیا گیا کہ’’ وچ نےاس توں پہلے خلافت نوں اس قدر ذلیل حالت وچ کدی نئيں دیکھاتھاکہ امیر المومنین (مامون) اپنے دونے ہتھوں توں خلافت علی رضاعلیہ السلام دی خدمت وچ پیش کر رہے نيں مگر علی رضا علیہ السلام اسنوں ٹھکرا رہے نيں۔‘‘{ }
خود امام علی رضاعلیہ السلام وی ہر مناسب موقع اُتے اس عہدے دے مجبوری وچ قبول کرنے نوں لوکاں کےسامنے بیان کردے رہندے سن تے ہمیشہ کہندے سن : ’’جب مینوں قتل دی دھمکی دتی گئی تاں ميں نے مجبوراًولی عہدی نوں قبول کيتا۔‘‘ ظاہر اے ایہ گل اک بہت ہی حیران کن سیاسی حادثےکی طرح اک شخص توں دوسرے شخص تے شہر بہ شہر پھیل گئی تے تمام دنیائے اسلام اس زمانے وچ تے بعد وچ ایہ گل سمجھ گئی کہ مامون جداں شخص جو ولی عہدی توں معزول کیتے جانےاور خلافت کےحصول دے لیےاپنے بھائی امین دے مقابلے وچ کئی سال تک جنگ کرتارہیا تے جس نے ہزاراں لوکاں نوں حتیٰ کہ اپنے بھائی امین نوں وی قتل کر دتا اے تے نفرت تے دشمنی دی وجہ توں اپنے بھائی دے سر نوں شہر بہ شہر پھیراندا رہیا سی!لیکن اس زمانے وچ اک شخص یعنی حضرت امام علی رضا علیہ السلام دی طرح کاایسحالے موجود سی جو ولی عہدی دے منصب نوں لاپروائی تے بے اعتنائی دی نگاہ توں دیکھتااور صرف مجبوری یا قتل دی دھمکی دی صورت وچ قبول کرنے اُتے تیارہوااے۔
جے انہاں واقعات توں حضرت امام علی رضا علیہ السلام تے مامون عباسی توں متعلق لوکاں دے ذہناں وچ پرورش پانے والے افکار دا جائزہ لیا جائے تاں نتیجہ بالکل اس دے برعکس نکلے گا جس دے لئی مامون نے سب کچھ کيتا سی۔
تیسری تدبیر
[سودھو]انہاں تمام چیزاں دے باوجود امام علی رضاعلیہ السلام نے ولی عہدی نوں صرف اس شرط اُتے قبول کيتا کہ آپؑ حکومت توں متعلق کسی کم وچ مداخلت نئيں کرن گے تے جنگ، صلح ،معزول ومنصوب تے سرکاری معاملات توں وکھ تھلگ رہن گے۔
مامون نے ایہ سمجھاکہ چونکہ ایہ مسئلہ حالے تازہ اے اس لئی اس نے اس شرط کومعمولی سمجھ کر قبول کر ليا تے ایہ سوچیا کہ بعد وچ امام نوں آہستہ آہستہ سرکاری کماں دی طرف مائل کر لے گا۔ ظاہرسی گل اے کہ جے امام ؑاپنی شرط اُتے قائم رہندے نيں تاں مامون دے تمام منصوبےآں اُتے پانی پھرجاندا تے اس دے بیشتر مقاصد نابود ہوجاندے کیونجے امامؑ برائے ناں ولی عہدہوئے اورمجبوراً حکومت کیتی سرکاری سہولتاں توں بہرہ مند ہونے دے باوجود اپنے چہرے دے تاثرات توں ظاہر کردے رہندے سن کہ اوہ حکومتِ وقت دے مخالف نيں۔ آپ نہ توکوئی حکم صادر کردے تے نہ ہی کسی نوں کسی کم توں منع کرتےنيں، نہ کسی ذمہ داری یاکم نوں قبول کردے تے نہ ہی حکومت کیتی طرفداری کردے نيں۔ لہٰذا قدرتی گل سی کہ امام انہاں دے اقدامات نوں سراہندے وی نئيں سن ۔
ظاہر اے کہ حکومت دے سرکاری مشینری وچ جو شخص اپنی مرضی توں تمام حکومتی فرائض توں کنارہ کشی اختیار کر لے، ممکن نئيں اوہ شخص حکومت دا سچا بہی خواہ تے طرفدار ہو۔مامون وی اس نقص نوں اچھی طرح محسوس کرتاسی۔ اس لئی ولی عہدی کامرحلہ طے پاجانے دے بعد توں بارہیا ایہ کوشش کرتارہاکہ امام عالی مقام نوں انہاں دے قول وقرار دے بر عکس حیلے بہانے توں سرکاری کماں دی طرف مائل کر کے انہاں دی حکومت توں متعلق منفی سیاسی جدوجہد دے اصول نوں توڑ دے لیکن ہر مرتبہ امام نے ہوشیاری توں اس دے ارادےآں اُتے پانی پھیر دتا۔
اس دی اک مثال ایہ اے کہ معمّر بن خلاد امام علی رضا علیہ السلام توں نقل کرتاہے کہ اک مرتبہ مامون نے امام توں کہاکہ:’’ جے ممکن ہوتو جنہاں علاقےآں دی اندرونی حالت ٹھیک نئيں اے تے اوتھے دے لوک آپ دی گل مندے وی نيں کچھ لکھ دیجئے۔‘‘توامام نے انکار کيتا تے اپنے گذشتہ قول وقرار دی یاددہانی کروائی۔ یعنی ایہ کہ امام کسی وی سرکاری کم وچ بالکل مداخلت نئيں کرن گے۔ اک اوردوسری بہت ہی خاص تے دلچسپ مثال عید دی نماز دا واقعہ اے، یعنی مامون اس بہانے توں کہ ’’لوک آپ دی قدرومنزلت نوں جاناں تے انہاں دے دلاں نوں سکون پہنچے‘‘ امام کونمازِ عید دی امامت کروانے دی دعوت دیتااے۔ امام انکار کردے نيں ایتھے تک کہ جدوں مامون بہت زیادہ اصرار کرتاہے تاں امام اس شرط اُتے قبول کردے نيں کہ آپ نمازِ عید نوں پیغمبر اسلامﷺ تے علی بن ابیطالب علیہ السلام دے طریقے توں اداکرن گے تے پھرامام اس موقع توں اس طرح فائدہ اٹھاندے نيں کہ مامون نوں اپنے اصرار اُتے نادم ہونا پڑدا اے تے امام کوادھے راستے توں واپس بلا لیتااے، یعنی اوہ اک ہور چوٹ اپنی ریاکارانہ حکومت نوں پہنچاندا اے ۔{ }
چوتھی تدبیر
[سودھو]۔ اصل فائدہ جو امام علی رضا علیہ السلام نے اس ولی عہدی توں حاصل کیہ اوہ اس توں وی کدرے ودھ کے اے۔ امام نےولی عہدی قبول کر کے اک ایسی تحریک شروع دی کہ ائمہ اطہار علیہم السلام دی پوری تریخ وچ ؛یعنی 40ہجری وچ اہل بیت علیہم السلام دی خلافت ختم ہونے دے بعد توں اس وقت تک اس دی کوئی مثال نئيں ملدی تے اوہ شیعاں دے امامت دے دعوے نوں تمام اسلامی دنیا وچ کھلم کھلا ظاہر کرنا، تقیہ دے ضخیم تے موٹے پردے نوں ہٹا نا تے تشیع دے پیغام نوں تمام مسلماناں دے کاناں تک پہنچاناسی، خلافت دے عظیم تبلیغی وسائل امام دے اختیار وچ سن ۔آپ انہاں وسائل دے ذریعے انہاں گلاں نوں جواک سوچالیس سال دے عرصے وچ خفیہ تے پوشیدہ طور پر، سوائے خاص تے نیڑےی اصحاب تے ساتھیاں دے کسی توں وی نئيں کہی گئی سن، ہن اُچی آواز توں سنانے لگے تے اس زمانے دے ہر ممکن تے موجود اختیارات تے وسائل توں جو صرف خلفاء یا انہاں دے نیڑےی تے خاص لوکاں دے اختیار وچ ہُندے سن، فائدہ اٹھایا تے ایہ معلومات لوکاں دے کاناں تک پہنچاواں۔ امام علی رضا علیہ السلام علماکے مجمع یامامون دے دربار وچ ہونے والے تمام مناظرےآں وچ ، امامت دے بارے وچ قوی ترین دلائل پیش کردے سن ۔’’ جوامع الشریعہ‘‘ دے خط وچ جو آپ نےفضل ا بن سہل نوں لکھیا سی، شیعاں دے تمام خاص تے اہم فقہی و عقیدتی مطالب بیان کیتے نيں، امامت دے بارے وچ مشہور و معروف حدیث جس نوں ’’مرو‘‘ وچ عبدالعزیزا بن مسلم دے لئی بیان کيتا،اسی طرح بے شمار قصیدے جو آپ دی ولی عہدی دے سلسلے وچ لکھے گئے جنہاں وچ سےبعض مثلاً دعبل خزاعی تے ابونواس دے قصیدے جو عربی دے برجستہ تے مشہور قصیدےآں وچ شمار کیتے جاندے نيں، امام دی عظیم کامیابی نوں ظاہر کردے نيں۔ جس سال امام علی رضا علیہ السلام دی ولی عہدی دا واقعہ پیش آیا، شہر مدینہ تے شاید بیشتر اسلامی علاقےآں وچ نمازِ جمعہ دے خطبےآں وچ اہل بیت علیہم السلام دی فضیلت بیان کيتی گئی ورنہ اہل بیت علیہم السلام نوں ستر سال تک منبراں اُتے برا بھلا کہیا گیا تے بعد وچ وی کافی عرصہ تک کسی وچ جرأت نئيں ہُندی سی کہ اہل بیت علیہم السلام دے فضائل بیان کرے،لیکن ہن ہر جگہ اہل بیت علیہم السلام دا ناں عزت واحترام توں ناں لیا جانے لگیا سی۔ اس واقعے توں انہاں دے طرفداراں نوں وی روحانی تے قلبی طاقت حاصل ہوئی، بے خبر اورلا تعلق لوک وی اس گل توں آشنا ہوئے تے اہل بیت علیہم السلام کےگرویدہ ہونے لگے۔ سخت و جانی دشمن وی کمزوری تے ناکامی دا احساس کرنے لگے۔ شیعہ محدثین تے خطباء وی عقائد توں متعلق اوہ مسائل جنھاں تنہائی وچ وی اپنی بولی اُتے نئيں لاسکدے سن، ہن کھلے عام وڈے وڈے جلساں تے عام جگہاں اُتے بیان کر نے لگے۔
پانچوااں تدبیر
[سودھو]اگرچہ مامون دی دلی خواہش سی کہ امام علی رضا علیہ السلام لوکاں توں دور رہیاں تے اوہ اس دوری نوں آپ تے لوکاں دے درمیان معنوی تے قلبی رشتاں نوں توڑنے دا آخری وسیلہ سمجھتاتھا،لیکن امام اپنی ہر فرصت توں فائدہ اٹھاکر لوکاں توں ملدے تے اس رشتہ نوں قائم رکھدے سن ۔ مامون نے جان بجھ کر امام دے مدینہ توں مرو تک کےراستے دا اس طرح انتخاب کيتا سی کہ کوفہ تے قم جداں مشہور تے معروف شہراں، جتھے دے لوکاں دے دلاں وچ اہل بیت علیہم السلام دی محبت سی ،آپ دے راستے وچ نہ آنے پاواں لیکن اس دے باوجود امام نے انہاں اجنبی رستےآں وچ وی جتھے موقع ملیا اپنے تے لوکاں دے درمیان نويں رابطے قائم کیتے۔ اہوازماں امامت توں متعلق آیتاں دی نشان دہی کی، بصرہ وچ انہاں لوکاں دے دلاں وچ وی محبت دی لہر دوڑادی جوآپ نوں نئيں چاہتےسن ۔ نیشاپور وچ حدیث’’ سلسلہ الذہب ‘‘کو ہمیشہ دے لئی یادگار دے طور اُتے چھوڑااور انہاں دے علاوہ تے وی دوسری معجزانہ نشانیاں لوکاں اُتے ظاہر کيتياں۔ اس طویل سفر دے دوران ہر جگہ لوکاں دی ہدایت کرنے دی فرصت توں پورا پورا فائدہ اٹھایا۔ مرو وچ وی جو اصل منزل تے دار الخلافہ سی جدوں کدی فرصت ملدی سرکاری محاصرے نوں توڑ کر لوکاں دے جم غفیر وچ پہنچ جاتےسن ۔
چھیويں تدبیر
[سودھو]نہ صرف مکتب تشیع دے پیروکاراں نوں اما م علی رضا علیہ السلام دی طرف توں خاموشی دا اشارہ نہ ملیا بلکہ واقعات گواہ نيں کہ امام دا ایہ نواں منصب لوکاں دی ہمت اورجوش دا باعث بنا تے انقلابی لوک جو اپنی زندگی دا بیشتر حصّہ دشوار گزار پہاڑیاں تے دور دراز دیہاتاں وچ سختی تے مشکل وچ گزارنے اُتے مجبور سن، ہن امام علی رضا علیہ السلام دی حمایت دی وجہ توں سرکاری منتظمین دی نظراں وچ وی مختلف شہراں وچ عزت تے آبرو دی نظر توں دیکھے جانے لگےتھے۔مخالف اورتند وتیز بولی شاعر ’’دعبل خزاعی‘‘جس نے کدی وی کسی خلیفہ، وزیر یا امیر نوں پسند نئيں کيتااور کدی وی انہاں دے درباراں وچ حاضر نئيں ہوااور خلافت دے طرفداراں وچوں کوئی وی انہاں دی تیز بولی توں محفوظ نئيں رہندا سیاوراسی وجہ توں حکومت ہمیشہ انہاں دے پِچھے لگی رہندی سی تے کئی سالاں توں خانہ بدوشی دی زندگی بسر کر رہیا سی، ہن اوہ اپنے محبوب امام دی خدمت وچ حاضر ہوسکتاسی۔ اس نے اپنے سب توں مشہور دلنشین قصیدے نوں جسےاموی تے عباسی خلافتاں دے خلاف علوی تحریک کامنشور قرار دتا جاندا اے، آپ دی خدمتِ اقدس وچ پڑھیا تے بہت ہی مختصر مدّت وچ اس دے اشعار پوری اسلامی دنیا وچ پھیل گئے ایتھے تک کہ جدوں اوہ امام دی خدمت وچ حاضری دے کے واپس آرہاتھاتو اس نے اپنے انہاں اشعار نوں کچھ ڈاکوواں دے سردار دی بولی توں سنیا۔
مامون دی شکست تے امام علی رضا علیہ السلام دی شہادت
[سودھو]اب اک بار فیر اس اُتے اسرار کشمکش دی پوری کیفیت دا اجمالی جائزہ لیندے نيں کہ جسنوں مامون نے اپنے ذہن توں اختراع کيتا سی تے اپنے انہاں مقاصد نوں حاصل کرنے دے لئی ،جنہاں دی طرف اشارہ کيتا گیا امام علی ابن موسیٰ الرضا علیہ السلام کواس میدان وچ اتر نے اُتے مجبور کر دیاسی، ولی عہدی دے اعلان دے اک سال بعدکی صورت حال ایہ تھی: مامون نے امام علی رضا علیہ السلام دے لیےبہت زیادہ اختیارات تے عزت و احترام دے مواقع فراہم کیتے، لیکن سب جاندے سن کہ ایہ عالی مقام ولی عہد کسی وی سرکاری کم وچ دخالت نئيں کرتےاوردلی طور اُتے حکومت دے ہر کم توں متنفر تے بیزار نيں۔تمام لوکاں اُتے ایہ گل ظاہر سی کہ انھاں نے ولی عہدی دی تجویز نوں ايسے شرط اُتے قبول کيتا سی کہ کوئی وی سرکاری کم انجام نئيں دین گے۔
مامون نہ صرف ولی عہدی کےحوالے توں بلکہ اپنی نجی گفتگو تے دوسرے احکامات وچ وی آپ دی فضیلت، پرہیز گاری، بلند حسب و نسب تے علمی مرتبے دی تعریف کردا سی جس کانتیجہ ایہ ہويا کہ انہاں لوکاں دی نظراں وچ جنہاں وچوں بعض نے صرف امام علی رضاعلیہ السلام دا ناں سنیا سی تے بعض لوک آپ نوں جاندے وی نئيں سن تے شاید اوہ گروہ جو ہمیشہ اپنے دلاں وچ انہاں دے خلاف دشمنی رکھدا سی، ہن امام عالی مقام اک ایسی قابلِ تعظیم وتکریم شخصیت تے خلافت دے لئی شائستہ تے لائق فرد دی حیثیت رکھدے سن جو خلیفہ وقت دے مقابلے وچ سن وسال، علم وتقویٰ تے پیغمبر اسلامﷺ توں نسبت رکھنے دی وجہ توں بہتر تے بر تر سن ۔ مامون آپ دی موجودگی وچ نہ صرف ایہ کہ اپنے شیعہ مخالفین نوں اپنے متعلق بد گمان ہونے توں نہ بچا سکیا بلکہ انہاں دی تیز زباناں نوں اعتراض توں روکنے وچ وی کامیاب نہ ہوئے سکیا۔ جدوں کہ دوسری طرف امام علی رضا علیہ السلام دی موجود گی انہاں شیعاں دے لئی باعثِ امان، اطمینان قلب تے قوت خاطر ثابت ہوئی۔ مدینہ، مکہ تے اسلامی دنیا دے خاص علاقےآں وچ نہ صرف امام علی رضا علیہ السلام دا ناں دنیاوی تعلق تے جاہ ومقام دی آرزو دے الزام توں پاک ثابت ہويا ،بلکہ آپؑ دی ظاہری شان وشوکت نے آپ دی معنوی عزت نوں مزیدبڑھادتا۔ تعریف کرنے والےآں دیاں بولیاں سالہا سال بعد ہمیشہ دے لئی آپ دے مظلوم تے معصوم آباء واجداد علیہم السلام دی فضیلتاں بیان کرنے دی خاطر کھل گئياں۔
مختصر ایہ کہ مامون اس وڈے جُوئے وچ نہ صرف ایہ کہ کچھ حاصل نہ کر سکیا بلکہ اس نے اپنا بہت کچھ کھودتا سی اورڈر سی کہ باقیماندہ چیزاں نوں وی کھودے گا۔ ایہی اوہ گھڑی سی جدوں مامون نوں اپنی اس شکست تے نقصان دا احساس ہويا تاں کوشش کرنے لگیا کہ اپنی اس وڈی غلطی دا ازالہ کرے تے ہن اس دے علاوہ اسنوں کوئی چارہ نظر نہ آیا کہ اِنّی زحمتاں تے سرمایہ گزاری دے باوجود نظامِ خلافت دے سخت تے کٹر دشمن یعنی اہل بیت علیہم السلام توں مقابلے دے لئی ايسے طریقۂ کار نوں استعمال کرے جس توں اس دے ظالم تے بدکردار آباء واجداد کم لیا کردے سن، یعنی مخالف دا قتل۔
ظاہراً اِنّے شاندار موقعیت دے بعد امام رضا علیہ السلام دا قتل کوئی آسان کم نئيں سی۔ مختلف روایتاں توں پتہ چلتاہے کہ امام عالی مقام نوں شہید کرنے دے قطعی فیصلےسے پہلے اس نے دوسرے ذرائع وی اختیار کیتے سن تاکہ اپنے اس آخری مقصد نوں آسانی توں حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے سکے۔ انہاں وچوں بے سروپا گلاں اورافواہاں دا پھیلیانا، امام دے بارے وچ غلط بیانی توں کم لیناوغیرہ سر لسٹ نيں۔ جس دے نتیجے وچ اچانک ’’مرو‘‘ وچ ایہ افواہ پھیلادتی گئی کہ امام علی رضا علیہ السلام تمام لوکاں نوں اپنا غلام سمجھدے نيں۔ ظاہر اے کہ ایہ کم سوائے مامون دے ماتحت عملے دے تے کوئی نئيں کرسکدا سی۔
جدوں ابا صلت نے امام نوں ایہ خبر پہنچائی تاں آپ نے فرمایا:’’ اے آسماناں تے زمین نوں پیدا کرنے والے !توگواہ اے کہ ہر گز نہ ميں نے تے نہ ہی میرے آباء واجداد علیہم السلام وچوں کسی نے ایسی گل کہی تے ایہ وی ظلم و ستم دے اُنہاں سلسلےآں وچوں اک اے جو انہاں لوکاں دی طرف توں اسيں اُتے ڈھایاجاندا اے ۔‘‘ مناظرےآں دے جلساں دا انعقاد وی ايسے سلسلے دی اک کڑی سی ہر اس شخص دے نال تواتر دے نال مناظرے منعقد کیتے جاندے جس دے بارے وچ امام اُتے فتح حاصل ہونے دی ذرحالے امید ہُندی تھی۔جدوں امام نے مختلف مذاہب تے ادیان دے لوکاں نوں مناظرےآں دی عام بحثاں وچ شکست دے دتی تے آپ دی علمی تے قطعی حجت دی شہرت ہر جگہ پھیل گئی تاں مامون نے ایہ سوچیا کہ ہر متکلم تے مخالف نوں امام علی رضا علیہ السلام توں مناظرے دے لئی دعوت دتی جائے، ممکن اے انہاں وچوں کوئی آپ نوں شکست دے سکے۔ البتہ جداں کہ اسيں جاندے نيں ایہ مناظرے جِنّے زیادہ منعقد ہُندے سن آپ دی علمی حیثیت اِنّی زیادہ ظاہر ہُندی جاندی سی تے مامون اپنی چال دے بر خلاف نتیجہ برآمد ہونے اُتے ہور ناامید ہُندا جاتاسی۔
روایتاں توں ایہ گل معلوم ہُندی اے کہ مامون نے امام علی ابن موسیٰ رضا علیہ السلام دے قتل دی سازش نوں اک یادومرتبہ اپنے نوکراں تے ارکانِ حکومت دے ذریعے تکمیل تک پہنچانے دی کوشش کيتی تے اک مرتبہ آپ نوں سرخس دے قید خانے وچ وی ڈالیا،لیکن انہاں طریقےآں توں وی مامون دے ماتحتاں دے دلاں وچ اما م دی معنوی فضیلت تے عقیدت وچ اضافےکے سوا کچھ فائدہ نہ پہنچیا تے مامون پہلے توں وی زیادہ مجبور تے آپ توں بدگمان نظر آنے لگا۔آخر کار اُس دے علاوہ کوئی تے چارہ ٔ کارنہ دیکھیا کہ اپنے ہتھوں توں تے کسی دی مدد دے بغیر امام نوں زہر دےدےاور اس نے ایسا ہی کيتا تے سن203ہجری قمری صفر دے مہینے وچ ؛ یعنی آپ نوں مدینہ توں خراسان بلائے جانے دے تقریبا دوسال تے ولی عہدی دا حکم صادر کرنے دے اک سال کچھ مہینے بعد اپنے ہتھوں نوں امام علی رضا علیہ السلام دے قتل تے کدی فراموش نہ ہونے والے سیاہ کارنامہ توں آلودہ کر ليا۔
یہ مختصر جائزہ ائمہ اہل بیت علیہم السلام دی ڈھائی سوسالہ سیاسی زندگی دے اک اہم ترین باب توں متعلق اے جس دے بارے وچ امید کيتی جاندی اے کہ محققاں مفکرین تے مورخین، اسلام دی تریخ دے قرون اُولیٰ دے انہاں واقعات کوزیادہ توں زیادہ واضح کرنے دے لئی ہمت توں کم لاں گے تے اس موضوع دے تفسیری، تشریحی تے تحقیقی پہلوآں اُتے زیادہ توجہ دین گے۔