اکمال تہذیب الکمال
اِکمال تہذہب اللمال فی اَسماء الرجال علامہ مزی دی کتاب اُتے علامہ حافظ علاؤ الدین مغلطائی نے حاشیہ لکھیا اے تے تکمیل فرمائی اے
ایہ ضخیم کتاب اے تے نفع بخش وی زیادہ اے علامہ مزی نے اپنی کتاب ’’ رہتل الکمال ‘‘ وچ حسبِ ذیل گلاں ملحوظ رکھی نيں
( 1 ) صحاح ستہ دے رجال اُتے کلام کیتا اے ، ايسے طرح صحاحِ ستہ دے مصنفاں نے جو ہور کتبِ احادیث لکھایاں نيں انہاں دے رجال اُتے وی کلام کیتا اے ، ہاں اصحاب صحاحِ ستہ نے جو کتاباں تواریخ تصنیف کيتیاں ناں انہاں دے رجال نوں ترک کر دتا اے ، کیوں کہ کتبِ تواریخ وچ آنے والی احادیث توں دلائل پیش کرنا مقصود نئيں ہُندا ۔
( 2 ) ہر ترجمے وچ ایداں دے رموز و اشارات اپنائے نيں جو انہاں مصنفات نوں بتلاندے نيں جو صاحب ترجمہ دی سند توں حدیث نقل کردیاں نيں ۔
( 3 ) ہر راوی دے حالات وچ اس دے استاداں تے شاگرداں دا وی بالا ستیعاب ذکر کیتا گیا اے ، جِنّا مصنفؒ توں ہوئے سکیا اِنّا کیتا اے ، ايسے لئی اکثر رواۃ وچ اسنوں ملحوظ رکھیا اے ، اس لئی کہ تمام رواۃ وچ انہاں دے شیوخ و استاداں تے شاگرداں دا بالاستیعاب ذکر محال نئيں تاں مُتَعَسِّر ضرور اے ۔
( 4 ) رواۃ دے استاداں تے شاگرداں دا ذکر وی حروف معجم دی ترتیب اُتے کیتا گیا اے ۔
( 5 ) راوی دا سنہ وفات ، اختلاف تے علمائے کرام دے اقوال دا اس سلسلے وچ تفصیلی ذکر کیتا اے ۔
( 6 ) کچھ تراجم ایداں دے ذکر کیتے نيں جنہاں وچ احوالِ رواۃ مذکور نئيں ، صرف اِنّا کہیا اے کہ : ’’ روی عن فلان ، روی عنہ فلان ، أخرج لہ فلان ‘‘ ظاہر ایہی اے کہ کچھ رواۃ دے احوال اُتے کلام نئيں کیتا اے تے ایہ کوئی انوکھی گل نئيں اے کیوں کہ ہزاراں راویاں دے احوال اُتے کلام کرنا کوئی معمولی کم نئيں اے ، اس دے باوجود جنہاں راویاں دے احوال ذکر نئيں کیتے نيں انہاں دی تعداد ذکر کردہ راویاں دے احوال دی بہ نسبت بوہت گھٹ اے ۔
( 7 ) اُنہاں احادیث نوں ذکر کر کے کتاب طویل کردتی اے جو موافقات تے اِبدال وغیرہ اقسامِ علو وچ شمار ہُندیاں نيں تے اوہ انہاں دی مرویات نيں ، کتاب دے حجم دے اعتبار توں ایسی احادیث کتاب دی سائز دا اک تہائی تاں ضرور ہاں گی ، اس دا اندازہ حافظ ابن حجر عسقلانیؒ نے ’’ رہتل الرہتل ‘‘ دی مقدمے وچ ص/3؍ماں لگایا اے ۔
( 8 ) تراجم رجال دے اسماء نوں حروفِ معجم اُتے ترتیب دتا اے جس وچ صحابہ دے اسماء دوسرےآں دے نال ملے جلے نيں ، اس دے برعکس ، الکمال دے مصنف نے صحابہ دے اسماء نوں وکھ توں بیان کیتا ، دوسرےآں دے ناواں نوں انہاں وچ مخلوط نئيں کیتا اے ، البتہ حرف ہمزہ وچ اپنے ناں احمد توں تے حرف میم وچ اپنے ناں محمد توں آغاز فرمایا اے ۔
( 9 ) بعض اقوال جرح و تعدیل وچ ، ائمہ جرح و تعدیل وچوں انہاں دے قائلین دی طرف ، سند دے نال منسوب کیتے گئے نيں ۔ انہاں اقوال وچوں بعض اقوال بغیر سند دے ذکر کیتے گئے نيں تے اس سلسلے وچ فرمایا اے : جنہاں اقوال نوں اساں اپنی اس کتاب وچ بلا سند ذکر کیتا اے ، جے اسنوں معروف تے جزم و یقین دے صیغے دے نال ذکر کیتا اے تاں انہاں اقوال وچ کوئی خرابی نئيں تے جے اوہ اقوال بغیر سند دے ، صیغہ مجہول ( تے تمریض ) دے نال مذکور ہوئے نيں تاں سمجھنا چاہیے کہ اوہ محل نظر نيں ۔
( 10 ) مبہم اسماء تے کنیت والے بعض ناواں دی ترتیب اُتے تنبیہ فرمائی اے چناںچہ فرماندے نيں :
جے کنیت والے اصحاب وچ ایداں دے راوی نيں جنہاں دے اسماء بغیر کِسے اختلاف دے معروف و مشہور نيں تاں اساں انہاں نوں اسماء وچ ذکر کیتا اے فیر کنیت والےآں وچ اس اُتے تنبیہ کردتی اے تے جے انہاں وچ اوہ راوی ہیںجن دے اسماء غیر معروف نيں یا اس وچ اختلاف اے تاں اساں انہاں دا ذکر کنیت وچ کیہ اے تے اسماء وچ جو وی اختلاف اے اسنوں بیان کیتا اے ۔
ايسے طرح خواتین راویاں دے اسماء وچ وی کیتا اے ، کدی کدی ایسا وی ہُندا اے کہ بعض اسماء دو یا دو توں زیادہ تراجم وچ داخل ہوجاندے نيں تاں اسيں انہاں نوں پہلے ترجمے وچ ذکر کر دیندے نيں فیر دوبارہ ترجمے وچ اس اُتے تنبیہ کر کے گزر جاندے نيں ۔ بعد وچ انہاں راویاں دے لئی فصلیاں ناں جو اپنے باب یا دادا یا ماں یا چچا دی طرف منسوب ہوکے مشہور ہوئے نيں ، ايسے طرح اپنے قبیلے ، شہر یا پیشے وغیرہ دی طرف نسبت کرکے جانے جاندے نيں یا اپنے لقب وغیرہ توں مشہور ہوئے یا ایداں دے راوی جنہاں دا مبہم انداز وچ تذکرہ اے مثلاً : فلان عن أبیہ یا فلان عن جدہ أو أمہ أو عمہ أو خالہ ، أو فلان عن رجل أو إمرأۃ وغیرہ ، انہاں دے نال اسماء دا جے پتہ چل جائے تاں انہاں نوں وی ذکر کردے نيں ۔ ایہی حال خواتین رواۃ وچ وی کیتا اے ۔
( 11 ) کتاب وچ تن فصلاں ذکر کيتیاں ناں : اک ائمہ ستہ دی شرائط دے بارے وچ ، دوسرے روایت عن الثقات دی ترغیب دے سلسلے وچ تے تیسری فصل نبوی ترجمے دے بارے وچ ۔
( 12 ) ’’ الکمال ‘‘ اصل دے متعدد تراجم نوں رہتل الکمال وچ حذف کر دتا اے ، اس لئی کہ مصنفِ ’’ الکمال ‘‘ نے انہاں دے تراجم ذکر کیتے نيں ، کیوں کہ بعض اصحاب ستہ نے انہاں دے تراجم ذکر کیتے نيں ، لیکن کتاباں ستہ وچوں کِسے اُتے وی انہاں دے راویاں دی روایت اُتے انحصار نئيں کیتا اے ۔