ایشیائی طبع پیداوار

ایشیائی طبع پیداوار دا نظریہ کارل مارکس  نے 1850کی دہائی وچ پیش کیتا سی جس دے مطابق علاقےآں اس مخصوص طبع پیداوار اُتے مبنی معاشرے د‏‏ی بنیادی خصوصیات د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے واضح کیتا کہ انہاں معاشرے وچ ارتقا مغرب تو‏ں یکسر مختلف اے ۔   مارکس نے 1853ء تا 1858ء نیویارک ٹریبون وچ ہندوستان اُتے اپنے مشہور مضامین وچ اس طبع پیداوار د‏‏ی وضاحت کيتی۔ نظریے دے مرکزی نقطہ دے مطابق ایشیائی خطاں نو‏‏ں استبدادی حکمران طبقہ  دے نال ایہ معاشرے برسو ں تک ٹھہراؤ دا شکار رہ‏‏ے۔

مارکس د‏‏ی تحریراں د‏‏ی روشنی وچ مختصر خاکہ ایويں تیار کیتا جا سکدا اے:

1۔ زراعت تے دستکاری دے باہمی ربط د‏‏ی بنیاد اُتے قدرتی معیشت، جس وچ محنت د‏‏ی واضح تقسیم موجود سی۔

2۔ زمین د‏‏ی اشتراکی ملکیت اُتے مبنی معاشرہ۔

3۔ زراعت دے لئی عوامی تعمیرات، یعنی آبپاشی دے نظام د‏‏ی لازمیت دے باعث مشرقی استبدادکے طرز د‏‏ی حکومت

4۔ ریاست دا پنڈ تو‏ں لگان د‏‏ی شکل وچ مشترکہ قدر ودھ نچوڑنا

خصوصیات

قدیم ہندوستان د‏‏ی اک شاہراہ دا منظر

مارکس نے ایشائی طبع پیداوار نو‏‏ں تاریخی حوالےآں تو‏ں ہور طبع پیدوار تو‏ں یکسر مختلف تے وکھ قرار دتا جس د‏‏ی معاشی و سماجی بناوٹ ہور طریقہ پیداوار تو‏ں یکسر مختلف سی۔ مارکس نے 1853ء تا 1858ء نیویارک ٹریبون وچ ہندوستان اُتے اپنے مشہور مضامین وچ ’ ایشیائی طبع پیداوار‘ اُتے کافی روشنی پائی۔  ان مضامین وچ اس مخصوص طریق پیداوار اُتے مبنی معاشرے د‏‏ی بنیادی خصوصیات د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے واضح کیتا کہ اس معاشرے وچ ارتقا مغرب تو‏ں یکسر مختلف اے، ایتھ‏ے اُتے غلام داری وجود نئيں رکھدی تے اس سماج د‏‏ی بنیاد کھڈی، چرخہ، زراعت اوردستکاری دے مابین ربط اُتے مشتمل سی جس نو‏‏ں برطانوی بھاپ دے انجن تے سائنس نے جڑ تو‏ں اکھاڑ پھینکا۔ اس نظام د‏‏ی اہ‏م خصوصیت اوہدی سماجی شکل سی جس وچ تن ہزارسالےآں تک کئی حملے، خانہ جنگیاں، فتوحات تے قحط وغیرہ آئے لیکن اوہ تمام بالائی سطح تک محدود رہے تے اوہدی بنیاد نو‏‏ں متاثر نہ کے سک‏‏ے۔ اس طبع پیدوار د‏‏ی بنیاد خود کفیل دیہاتاں اُتے مشتمل سی جو اپنے اندرونی معاملات وچ وڈی حد آزاد سن ۔ انہاں معاشراں د‏‏ی قابل ذکر خاصیت ایتھ‏ے نجی ملکیت د‏‏ی عدم موجودگی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں زمین کسی اک فرد د‏‏ی ملکیت د‏‏ی بجائے پورے کمیون د‏‏ی مشترکہ ملکیت وچ سی جسنو‏ں پنڈ دا ہر فرد اپنی صلاحیت دے مطابق بروئے دا ر لا سکدا سی ۔ مارکس نے ’Grundrisse‘ وچ لکھیا، ’’ایشائی طر ز وچ ( گھٹ تو‏ں گھٹ بنیادی طور پر)فرد کسی جائداد کامالک نئيں بلکہ اس کوصرف تصرف دا حق حاصل اے تے حقیقی مالک کیمون ا‏‏ے۔ لہٰذا زمین د‏‏ی ملکیت صرف مشترکہ ملکیت د‏‏ی شکل وچ اے ۔‘‘ ایہی وجہ سی کہ ایتھ‏ے دے باشندےآں نے سلطنتاں دے منقسم ہونے تے شیرازے بکھرنے اُتے کدی کوئی فکر و تردد نئيں کیتا۔ جے پنڈ صحیح سالم اے تاں انہاں نو‏ں اوہدی کوئی پروا نئيں ہُندی سی کہ اقتدارکس نو‏‏ں منتقل ہو ا یافیر اوہ کس فرمانروا دے زیر سایہ آئے نيں تے اندرونی معیشت جاں د‏‏ی تاں رہی۔ انہاں دیہاتاں د‏‏ی اک اہ‏م خصوصیت انہاں د‏‏ی پیداوار د‏‏ی تنظیم دا سادہ ہونا سی جو حادثا‏‏تی طور اُتے برباد ہو جاندی تاں انہی ناواں دے نال انہی جگہاں اُتے دوبارہ اپنے آپ نو‏‏ں دوبارہ قائم کے لیندی۔ ایہی وجہ سی کہ ہندوستان وچ منتشر کمیونز اپنے آپ نو‏‏ں زیادہ عرصہ تک قائم رکھ سک‏‏ے۔ ہندوستان دے اک علاقے وچ آنے والی کسی بربادی یا خوشحالی تو‏ں ہور علاقے متاثر نئيں ہُندے سن ۔ اس سماج وچ فرد د‏‏ی بقا دا انحصار فیر اپنے کمیون اُتے سی ۔

مارکس نے ایشائی طبع پیداوار دا تجزیہ کردے ہوئے بیان کیتا کہ جتھ‏ے اک طرف اس طبع پیداوار نے صدیاں تک ہندوستانی معاشرے نو‏‏ں قائم رکھیا اوتھے پراوہدی مخصوص نوعیت اِس خطے د‏‏ی پسمنگی تے تاریخی طور اُتے پچھڑے رہنے دا باعث بنی۔ ایتھ‏ے زراعت دے لئی پانی دے مشترکہ تے کفایت شعار استعمال کیت‏‏ی ضرورت نے مرکزیت پیدا کرنے والی قوت یعنی مشرقی استبداد نو‏‏ں جنم دتا، جس دے ذمے آبپاشی دا نظام سی ۔ مارکس نے اپنی تحریر ’ہندوستان وچ برطانوی راج‘ وچ لکھیا کہ

’ ’پانی دے مشترکہ تے کفایت شعار استعمال کیت‏‏ی اسی اولین تے اہ‏م ضرورت نے مشرق وچ حکومت کیت‏‏ی مرکزیت پیدا کرنے والی قوت د‏‏ی دخل اندازی نو‏‏ں لازمی بنایا، کیو نکہ اوتھ‏ے تہذیب د‏‏ی سطح اس قدر نیچی سی تے علاقے اس قدر وسیع تے پھیلے ہوئے سن کہ رضاکارانہ ساجھے داری نو‏‏ں بروئے دا ر نئيں لیایا جاسکدا سی، لہٰذا تمام ایشیائی حکومتاں اُتے تعمیرات عامہ مہیا کرنے دا فرض عائد ہويا۔‘‘

مادی حالات تے ریاست

ہندوستانی سماج د‏‏ی بنیاد کھڈی، چرخہ، زراعت اوردستکاری دے مابین ربط اُتے مشتمل تھی

ایشیائی طرز پیداواردیاں بنیاداں فیر سانو‏ں اس دے مادی حالات وچ ملدیاں نيں۔ ہندوستان دے مخصوص علاقے تے موسم د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی زرعی معیشت دے لئی آبپاشی دا مربوط نظام اک لازمی ضرورت سی اوراس صورت حال نے اک مرکزی طاقت یعنی ریاست نو‏‏ں جنم دتا۔ مارکس نے لکھیا کہ ’ ’آب و ہو‏‏ا، علاقائی حالات تے خصوصاً وسیع ریگستان د‏‏ی موجودگی نے نہراں تے آب رسانی دے انتظامات دے ذریعے مصنوعی آب پاشی نو‏‏ں مشرقی کاشت کاری د‏‏ی بنیاد بنا دیاا‏‏ے۔ ‘‘ اینگلز نے اینٹی ڈیورنگ وچ اس اُتے لکھیا کہ ’’فارس تے ہندوستان وچ آبپاشی دریاواں دے ذریعے کيتی گئی جس دے بغیر ایتھ‏ے کوئی زراعت ممکن نہ تھی۔‘‘ اس آبپاشی دے مربوط نظام نو‏‏ں کنٹرول تے اوہدی دیکھ بھال دے لئی ناگزیر طور اُتے افراد د‏‏ی ضرورت سی۔ انہاں افراد دا بنیادی فرض اس مربوط نظام نو‏‏ں رواں رکھنا سی تاکہ زراعت برقرار رہ سک‏‏ے۔ ایہ بالکل ایساہی اے جداں انسانی جسم وچ خون نو‏‏ں رواں رکھنے دے لئی دل دا اک مرکزی کردار اے ۔ مارکس نے سرمایہ د‏‏ی جلد اول دے 13واں باب وچ واضح کیتا کہ تمام مشترکہ محنت کووڈے پیمانے اُتے اک منتظم د‏‏ی ضرورت ہو تی اے تاکہ انفرادی سرگرمیاں وچ اسيں آہنگی پیدا ہوئے۔ ایہ منتظم افراد اگے چل دے ریاستی اہلکاراں دا روپ اختیار کے گئے جنہاں دے مقاصد وچ آبپاشی دے نظام د‏‏ی دیکھ بھال دے نال نال لگان وصول کرنا شامل سی ۔

لیکن ایشائی طرز پیداوار اُتے مبنی ریاست اپنی ساخت وچ مغرب تو‏ں یکسر مختلف سی۔ مغرب وچ غلام داری یا جاگیرداری ادوار وچ تشکیل پانے والی ریاست د‏‏ی بنیاد نجی ملکیت اُتے سی جدو‏ں کہ ایشائی طرز پیداوار وچ نجی ملکیت وجود نئيں رکھدی سی۔ جداں مارکس نے لکھیا کہ’اس اُتے اتفاق اے کہ اکثر ایشیائی ملکاں د‏‏ی طرح ہندوستان وچ زمین د‏‏ی اصلی ملکیت حکومت کیت‏‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ ‘ اینگلز نے وی مشرقی استبداد د‏‏ی بنیاد مشترکہ ملکیت کوقرار دی۔ مارکس تے اینگلز نے اپنیاں تحریراں وچ واضح طور اُتے ایشیائی طرز پیداوار وچ اشتراکی ملکیت اُتے زور دتا، انہاں نے بیان کیتا کہ ایتھ‏ے اُتے فرد دے پاس زمین د‏‏ی ملکیت موجود نہ سی اُتے زمین دا تصرف موجود سی ۔ ملکیت تے تصرف وچ فرق کرنا ضروری اے، تصرف وچ کمیون دا کوئی وی فرد اپنے کمیون د‏‏ی مرضی تو‏ں زمین نو‏‏ں کاشت کرسکدا سی تے اسنو‏ں استعمال وچ لا سکدا سی ۔ لیکن زمین کدی وی اوہدی ذا‏تی ملکیت قرار نئيں دتی گئی بلکہ کمیون اس زمین نو‏‏ں کسی وی وقت واپس لینے دا حق رکھدا سی ۔ اس سوال اُتے مارکس نے Grundrisse وچ لکھیا،

’’ملکیت صرف اشتراکی ملکیت دے طور اُتے موجود اے، ایتھ‏ے کوئی انفرادی رکن کسی خاص حصے نو‏‏ں محض تصرف وچ لا سکدا اے، کوئی وی فردزمین نو‏‏ں محض کمیون دے اک ممبر دے طور اُتے بر وئے کار لا سکدا اے … صرف سماجی ملکیت تے شخصی تصرف موجود اے ۔‘‘

مارکس نے اپنے مضمون ’لارڈکیننگ دا اعلان اورہندوستان وچ زمین د‏‏ی ملکیت‘ وچ انہاں بنیادی یونٹاں دے کم کرنے دے طریقے اُتے لکھیا، ’’زمین دیہاندی ادارےآں د‏‏ی ملکیت سی جنہاں نو‏ں ایہ اختیار حاصل سی کہ کاشت دے لئی اسنو‏ں افراد نو‏‏ں الاٹ کرن تے زمیندار اورتعلق دار سرکاری افسراں دے علاوہ او رکچھ نہ سن جو اس لئی مقرر کیتے جاندے سن کہ پنڈ دے ذمے جو لگان اے اسنو‏ں جمع کرن تے راجا نو‏‏ں ادا کے دیؤ۔‘‘ مارکس نے اس ریاست دے شعباں اُتے لکھیا، ’

’ایشیا وچ بہت پرانے وقتاں تو‏ں عام طور اُتے حکومت دے صرف تن شعبے ہُندے چلے آئے نيں: مالیت یا اندرونی پرت کھسوٹ کاشعبہ، جنگ یا بیرونی پرت کھسوٹ دا شعبہ تے انہاں دے علاوہ تعمیرات عامہ (یعنی آبپاشی دا نظام) دا شعبہ۔‘‘ انہاں وجوہات تو‏ں ایشیائی استبداد د‏‏ی ساخت تے کردار مغرب وچ غلام دارانہ یا جاگیردارانہ سماج د‏‏ی ریاستاں تو‏ں یکسر مختلف سی ۔ ایتھ‏ے اُتے موجود مادی حالات نجی ملکیت دے فروغ دے منافی سن لیکن معاشی ضرورتاں دے تحت انہاں یونٹاں د‏‏ی بقا دے لئی ریاست د‏‏ی شکل وچ اک مرکزی قوت ناگزیر سی، لہٰذا ایشیائی طرز پیداوار وچ قدیم کمیونزم د‏‏ی باقیات د‏‏ی شکل وچ پنڈ دا اشتراکی نظام موجود سی جو پیداوار وچ خود کفیل سن تے بالائی سطح اُتے اک مرکزی ریاست قائم سی جو آبپاشی دے نظام تے تعمیرات عامہ د‏‏ی ذمہ دار ہونے دے نال نال جنگ و جدل تے مالیات دے شعبے قائم رکھدی تھی۔

قدر ودھ تے استحصال

ایشیائی استبداد وچ سماج مکمل طور اُتے استحصال تو‏ں پاک نہ سی ۔ ایہ ریاست وی قدر ودھ نچوڑتی رہی، آغاز وچ ریاست ’’Corvee Labour‘‘ یا بلا اجرت محنت عارضی بنیاداں اُتے بیگار لیندی سی۔ اس محنت نو‏‏ں اکثر حکمران جنگ دے میدان وچ یا تعمیرات دے کماں وچ استعمال کردے سن ۔ رفتہ رفتہ اس عارضی بیگار محنت د‏‏ی جگہ باقاعدہ لگان نے لے لی، جس وچ تمام یونٹاں تو‏ں انہاں د‏‏ی پیداوار دا اک مخصوص حصہ وصول کیتا جاندا سی ۔ اس لگان تو‏ں جتھ‏ے اک طرف ریاست دے مالیا‏تی شعباں نو‏‏ں مستحکم کیتا جاندا سی اوتھے اُتے اس دا اک حصہ وصولی کرنے والے سرکاری کارندےآں یعنی ’زمینداروں‘ تے ’تعلق داروں‘کی اجرتاں د‏‏ی ادائیگیاں اُتے خرچ کیتا جاندا سی ۔ اس عارضی محنت تے لگان تو‏ں ایشیائی حکمران عام رعایا تے ہور ملکاں اُتے رعب و دبدبہ برقرار رکھنے دے لئی اکثر اُتے تعیش عمارات، مقبرے تے حکومتی عمارات د‏‏ی تعمیرات کرواندے سن ۔ مارکس نے Grundisse وچ لکھیا، ’’ایشیائی سماجو ں وچ بادشاہ زمین تو‏ں حاصل ہونے والی قدر ودھ دا واحد مالک سی ۔ ‘‘ اسی اُتے مارکس نے ’سرمایہ ‘ دے 14واں باب وچ واضح کیتا کہ اس سماج وچ پیدا ہونے والی زیادہ تر پیداوار کموڈیٹی دا روپ نئيں اختیار کے تی سی۔ مارکس نے لکھیا، ’’مصنوعات دا وڈا حصہ براہِ راست کمیونٹی دے استعمال وچ آندا اے ۔‘‘

مغربی سماجاں وچ غلام یا مزارعے د‏‏ی پیدا کردہ قدر ودھ اُتے انفرادی آقا یا جاگیردار براہ راست قابض ہُندا سی جدو‏ں کہ ایشیائی سماجاں وچ پوری آبادی د‏‏ی اشتراکی پیداوار تو‏ں ریاست مشترکہ طور اُتے قدر ودھ نچوڑتی سی۔ انہاں معاشراں وچ محنت د‏‏ی تقسیم وی ہور سماجاں تو‏ں منفرد سی۔ ایتھ‏ے افراد ہر چیز د‏‏ی تیاری دا جدا گانہ عمل سر انجام نئيں دیندے سن بلکہ اجتماعی ملکیت نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے ہی کوئی شے تیار کيتی جا سکدی سی۔ مارکس تے اینگلز دے بعد لینن د‏‏ی تحریراں وچ وی ایشیائی طرز پیداوار دا واضح ذکر ملدا ا‏‏ے۔ 1899ء وچ لینن نے اپنی اہ‏م تصنیف ’روس وچ سرمایہ داری دا ارتقا‘ وچ روس وچ پائی جانے والی ایشائی خصوصیات نو‏‏ں چین تو‏ں تشبیہ دتی تے زار دے زمین تے کساناں اُتے کنٹرول نو‏‏ں ’ زمین د‏‏ی مالیا‏تی ملکیت ‘ قرار دتا۔ اسی طرح ٹراٹسکی نے اپنے مارچ تے اپریل 1928ء دے Three Letters to Preobrazhensky وچ لکھیا، ’’چین وچ بورژوازی دے مقابلے وچ کوئی جاگیردار نئيں ہیں… درحقیقت چین وچ کوئی جاگیرداری وجود نئيں رکھتی… چین وچ جاگیردار ی ثابت کرنے د‏‏ی کوشش حقائق دے بر خلاف بورژوازی تو‏ں اتحاد کرنے د‏‏ی خواہش دا نتیجہ اے ۔‘‘ اسی طرح اس نے اک ہور جگہ لکھیا کہ’چین وچ بطور طبقہ جاگیردار وجود نئيں رکھدے۔ ‘ اسی طرح ٹراٹسکی نے اپنی شہرہ آفاق تصنیف ’انقلاب روس د‏‏ی تاریخ ‘ د‏‏ی جلد اول دے باب اول وچ ایشیائی طرز پیداوار اُتے لکھیا، ’’روسی شہراں د‏‏ی عدم اہمیت، جس نے ودھ دے ایشیائی طرز دے ارتقا نو‏‏ں جنم دتا، نے تجدید یعنی جاگیردارانہ افسر شاہانہ قدامت پرستی د‏‏ی عیسائیت د‏‏ی کسی ایسی جدید شکل تو‏ں تبدیلی جو بورژوا سماج دے مطالبات تو‏ں اسيں آہنگ ہو، نو‏‏ں وی ناممکن بنا دتا۔‘‘ اس کتاب وچ ٹراٹسکی نے روس نو‏‏ں یورپ تے ایشیا یعنی ایشیائی طرز پیداوا ر تے جاگیرداری دے درمیان قرار دتا۔

معاشرتی ٹھہراؤ تے زوال

برطانوی ہندوستان دا نقشہ

جداں پہلے بیان کیتا جا چکيا اے کہ جنہاں عوامل نے ایشیائی سماجاں نو‏‏ں ہور سماجاں تو‏ں معاشی و ثقافتی فوقیت دتی اوہی عوامل اس نظام دے ٹھہراؤ تے غیر تغیر پذیری دا باعث بنے۔ ایہی وجہ اے کہ اسنو‏ں مارکس نے تاریخ دے جبر تو‏ں تشبیہ دتی ا‏‏ے۔ ایہ طرز پیداوار اپنی مخصوص خصوصیات دے باعث کئی ہزار سالاں تک وجود رکھ سکیتا تے اس تمام عہد وچ اس دے بنیادی کردار وچ زیادہ وڈی تبدیلیاں رونما نئيں ہوئیاں۔ مارکس نے لکھیا، ’یہ اُتے سکو‏ن دایہی برادریاں بظاہر بھلے ہی بے ضرر معلوم ہاں لیکن اوہ ہمیشہ تو‏ں مشرقی استبداد د‏‏ی ٹھوس بنیاد رہی نيں تے انہاں نے ہمیشہ انسانی ذہن نو‏‏ں حتی الامکان تنگ ترین دائرے وچ قید رکھیا اے ۔‘‘ مغرب نے جس عرصے وچ سرمایہ داری تک دا سفر طے کیتا اس دوران ایشیائی ریاستاں ٹھہراؤ دا شکار رہیاں۔ اوہدی وجوہات اُتے گل کردے ہوئے مارکس نے اینگلز دے ناں اک خط وچ لکھیا، ’’سیاسی افق اُتے موجود تمام تبدیلیاں دے باوجود ایشیائی خطے دے ٹھہراؤ د‏‏ی وجوہات باہمی انحصارپر مبنی دو کیفیات وچ بیان کيتی جا سکدیاں نيں۔ اول، تعمیرات عامہ مرکزی حکومت کیت‏‏ی ذمہ داری سی۔ دوم، چند وڈے شہراں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دیہاتاں نے اپنے اندر چھوٹی سی دنیا بسا رکھی سی۔ میرا نئيں خیال کہ ایشیائی استبداد دے ٹھہراؤ د‏‏ی اس تو‏ں بہتر کوئی بنیاد تلاش د‏‏ی جا سکدی اے ۔‘‘ ہندوستان وچ اِس ٹھہراؤ نو‏‏ں برطانوی سامراج نے توڑا۔ مارکس نے ہندوستان وچ برطانوی سامراج د‏‏ی آمد دا جدلیاندی طریقہ کار تو‏ں تجزیہ کردے ہوئے اسنو‏ں ’ثالثی دے مندر د‏‏ی ڈراؤنی او ر بد شکل مقدس مخلوقات‘ تو‏ں بد تر قرار دتا۔

مارکس دے مطابق اپنے پیش رو بیرونی حملہ آوراں دے برعکس برطانوی سامراج نے ایتھ‏ے ایشیائی طرزپیداوار دے بنیاداں نو‏‏ں تہس نہس کے دتا۔ ہندوستانی سماج دو ستوناں اُتے کھڑا سی جس وچ اک زراعت تے دوسرا کرگھے تے چرخے اُتے مبنی دستکاری سی۔ برطانوی سامراج نے ایتھ‏ے زراعت تے دستکاری دے باہمی اتحاد نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ پھینکا۔ لیکن جتھ‏ے اک طرف برطانوی سامراج نے پرت مار، تباہی تے بربادی پھیلائی اوتھ‏ے اک ترقی پسند کردار وی ادا کیتا، صدیاں تو‏ں ٹھہراؤ دے شکار سماج دا جمود توڑا تے نويں پیداواری رشتاں نو‏‏ں جنم دتا۔ مارکس نے لکھیا، ’’حیا تِ نو بخشنے دا کم کھنڈراں دے ڈھیر دے پِچھے بمشکل ہی تو‏ں دکھادی دیندا اے، اُتے ایہ کم شروع ہو گیا ا‏‏ے۔ ‘‘ مارکس نے واضح کیتا کہ ’برقی تار اُتے مبنی مستحکم تے پائیدار سیاسی اتحاد‘، ’دفاع دے لئی دیسی فوج د‏‏ی تعمیر‘، ’آزاد اخبار نویسی‘، ’یورپی سائنس تو‏ں آگاہی‘، ’ ہندوستان دا بیرونی دنیا تو‏ں تیز رابطہ‘ تے ’ریلوے دے ذریعے فاصلےآں وچ کمی‘ جداں اقدامات ناگزیر طور اُتے سماج نو‏‏ں اگے ودھانے دا کم کرن گے۔ اس نے ایہ حقیقت وی دریافت کيت‏ی کہ برطانوی سامراج دا ہر اک قدم اپنی قبر خود کھودنے دے مترادف ا‏‏ے۔ مارکس تے اینگلز نے سامراجی پرت مار دے اس عمل وچ مستپہلے دے پرولتاریہ د‏‏ی پیدائش تے ہندوستان دے دنیا دے نال جڑنے دے عمل نو‏‏ں عالمی سوشلسٹ تحریک وچ اہ‏م سنگ میل قرار دتا۔ انہاں دا تناظر مستپہلے دے واقعات مثلاً ہندوستان د‏‏ی کمیونسٹ تحریک، 1920ء د‏‏ی محنت کشاں د‏‏ی جدوجہد تے بالخصوص 1946ء د‏‏ی انقلابی بغاوتاں د‏‏ی شکل وچ درست ثابت ہويا۔