برصغیر دے شیعہ علماء دیاں قرآنی خدمات

برصغیر پاک و ہند وچ علوم قرآن اُتے کم دا آغاز کدو‏‏ں ہويا اس دے بارے وچ حتمی طور اُتے کچھ نئيں کہیا جاسکدا اُتے ایہ روایت موجود اے کہ حضرت عمر بن عبد العزیز نے برصغیر دے نو مسلم ہندوستانی حاکم د‏‏ی گذارش اُتے تفسیر نگاری دا حکم جاری کيتا۔ ترجمہ و تفسیر قرآن دا ایہ کم برصغیر وچ پلنے ودھنے والے اک عراقی عالم دین جو برصغیر د‏‏ی قدیم بولی سنسکرت جاندے سن دے سپرد کيتا گیا ۔ بزرگ بن شہریار دے بقول قرآن حکیم دے حوالے تو‏ں برصغیر د‏‏ی بولی یعنی سنسکرت وچ لکھی جانے والی ایہ پہلی تحریر سی۔برصغیر وچ تفسیر دے موضوع اُتے تحقیق کرنے والے افراد دا کہنا اے کہ اس وقت تک ٧۰۰ تو‏ں زیادہ تفاسیر لکھی جاچکيا‏‏ں نيں۔ مقامی زباناں دے علاوہ بین الاقوامی زباناں وچ وی تفاسیر لکھی جاچکيا‏‏ں نيں۔ برصغیر وچ اک زمانے تک عربی تے فارسی رائج رہی اے اُتے مقامی زباناں وچ وی علوم قرآن اُتے کم دا سلسلہ تفصیلی ا‏‏ے۔ اسيں اس مقالےماں مقامی زباناں وچ علوم قرآن اُتے کیتے گئے کم بالخصوص تراجم و تفسیر قرآن نو‏‏ں دیکھو گے۔ شیعہ علماء نے وی علوم قرآن اُتے کافی کم کيتا اے جس وچ ترجمہ و تفسیر قرآن ، لغات، تجوید وغیرہ شامل نيں۔عربی تے فارسی دے علاوہ برصغیر دے شیعہ علماء نے اس سلسلے وچ جنہاں زباناں اُتے کم کیہ ميں اردو، پنجابی ، پشتو، گجرا‏تی ، انگریزی، بلدی قابل ذکر نيں۔

ڈاکٹر سید زوار حسین نقوی فاضل مشہد نے شیعہ علماء د‏‏ی تفاسیر دے حوالے تو‏ں اک تفصیلی مقالہ تحریر کيتا اے جس وچ لکھتےہاں:

اردو وچ ۱۹۴ تالیفات نيں کہ جنہاں وچ ٧۰ مکمل تفاسیر، ۴۰ مختلف سورتاں د‏‏ی تفاسیر، ۱۲ عدد چند منتخب سورتاں د‏‏ی تفاسیر تے ٧۱ موضوعی تفاسیر نيں۔

اردو تالیفات

• حاشیہ برتفسیربیضاوی،سیدعلاالدولہ بن قاضی نور ا للہ شوشتری؛ ۱۰۹۱ھ۔
• تفسیر قرآن مجید بہ روایت اہل بیت ؑ شیخ محمد جعفر گجرا‏تی ۱۰۴٧ھ۔۱۱۱۱ھ۔
• تفسیر مرتضوی، غلام مرتضی فیض آبادی ۱۱۹۴ھ، اس تفسیر دے خطی نسخے (کتابخانہ اداری ہندوستان، تریخ کتابت ۱۲۴۰ھ)،(کتابخانہ مرکزی حیدر آباد، ۱۲۵۲ھ)،(ادارہ ادبیات اردو حیدرآباد،۱۲۰۰ھ)، (سالارکتابخانہ جنگ حیدرآباد، ۱۲٧۰ھ، کتابخانہ مولا‏نا آزاد و پنجاب یونیورسٹی لاہور، ۱۲۰۰ھ)، (کتابخانہ خاص کراچی، ۱۲۵۹ھ) وغیرہ وچ محفوظ نيں۔
• تفسیرقرآن، وزیرعلی نسخہ خطی کتابخانہ آصفیہ تالیف ۱۲۵۰ھ، کتابت ۱۲٧۳ھ۔
• ’’توضیح المجید فی تنقیح کلام اللہ المجید‘‘سید علی مجتہد بن سید دلدارعلی نقوی المعروف غفران مآب ۱۲۵۹ھ، بمبئی مطبع حیدری ۱۲۵۳ھ۔ (اردو بولی وچ شیعہ عالم دا پہلا مکمل مکتوب ترجمہ و تفسیر)
• ’’تفسیر منہاج السداد‘‘، امداد بن علی رحمان بخش(امیر راجہ۱۲۱۸۔۱۲٦۲ھ)
• ترجمہ و تفسیر’’تنویر البیان‘‘، سید علی لکھنوی، آگرہ (اعجاز محمدی ۱۲٧۲ھ)
• ’’تفسیر القرآن لتخریج لغات القرآن‘‘، محمد سلیم، حیدر آباد دکن، مطبع حیدری،۱۲۸۱ھ۔
• ’’عمدۃ البیان فی تفسیر القرآن‘‘، سید عمار علی رئیس سونی پتی، دہلی مطبع یوسفی جلد اول و دوئم ۱۲۸۸ھ۔
• ’’انوارساطع‘‘: تفسیر سورۃ واقعہ(اردو،عربی)مولا‏نا حافظ محمد ابراھیم سیالکوٹی، ۱۸٧۴ء۔

ہور زباناں وچ تفاسیر

انگریزی

• ترجمہ قرآن کریم ، سید حسین بلگرامی ۱۳۴۴ھ
• ترجمہ و حواشی قرآن کریم، بادشاہ حسین ۱۹۳٧ء، لکھنؤ مدرسۃ الواعظین ۱۹۳۱ء
• ’’Aserene Soul‘‘, پروفیسرسید احتشام حسین، لکھنؤ، امامیہ مشن۱۹۲۲ء
• ترجمہ و حواشی قرآن کریم، پروفیسر میر احمد علی وفا خان۱۹٧٦ءو حجۃ الاسلام مرزا مہدی پویا ۱۹٧۳ء

سندھی

• ترجمہ قرآن کریم، میر حسن خان تالپور۱۹۱۱ء
• ترجمہ و حواشی قرآن کریم، قاری امان اللہ(حافظ فرمان دے اردو ترجمے دا سندھی ترجمہ)۱۹۱۴ء
• ’’ضیاء الایمان تفسیر القرآن‘‘، محمد خان لغاری، دو جلداں

پشتو

قرآن مجیدمنظوم ترجمہ، سید جعفر حسین شاہ،تریخ تکمیل ۲۲ نومبر ۱۹٦۳، تریخ طباعت ۲۰۱۹۔

گجرا‏تی

ترجمہ وتفسیر قرآن، حاجی غلام علی کٹھیاواری،

بلدی

ترجمہ قرآن، مولا‏نا محمدیوسفحسین آبادی، سکردو