برصغیر وچ طباعت دی ابتدا
سولویں صدی دی ابتدا وچ یورپ وچ عربی ٹائپ دی چھپائی دا سلسلہ شروع ہوگیا سی ۔ کیوں کہ اوتھے مشرقی زباناں دے مطالع دا شوق پیدا ہوگیا سی ۔ جسنوں رفتہ رفتہ تمام عربی ملکاں نے بلا پش و پیش قبول کرلیا سی ۔ اس دی بنیادی وجہ ایہ سی عربی ٹائپ خط کوفی نال بہت ملدا جلدا سی ۔ اس لئی اس دی عرب ملکاں وچ ٹائپ پزیرائی ہوئی ۔ غالباً ايسے عربی ٹائپ دی کتاب نوں انگریزی سفیر نے اکبر دی خدمت وچ پیش دی سی جسنوں اکبر نے ناپسند کیتا سی ۔ غالبا اس چھپائی وچ اوہ خوشنویسی تے خوبصورتی نئيں سن جو ہتھ توں لکھے ہوے دلکش تے مرضع مسودے ہُندی اے ۔ اس لئی اسنوں قبول نئيں کیتا گیا ۔ اس طرح برصغیر وچ جہالت ، پستی تے تعصب دی وجہ توں علم دی ترقی و ترویح دا اک آسان ذریعہ رائج نئيں ہويا ۔
رومن رسم الخط
[سودھو]برصغیر وچ کمپنی دی حکومت وچ اس وقت فارسی ، ہندوستانی تے بنگالہ ایسی زباناں سن جنہاں نوں کمپنی دے عہدے داراں دا سیکھنا ضروری سمجھیا جاندا سی ۔ اس لئی ایسٹ انڈیا کمپنی نے اپنے ملازمین دے لئی انہاں زباناں دیاں کتاباں ابتدا وچ رومن زباناں وچ شائع کيتیاں سن ۔ جس وچ اردو دیاں کتاباں وی سن ۔ ایہ رومن اردو وچ چھپی ہوئی کتاباں اردو دی ابتدائی طبع شدہ کتاباں نيں ۔
چاریس ولکنس
[سودھو]1750ء وچ چاریس ولکنس انگلستان توں عین جوانی وچ ہندوستان پہنچیا ۔ اوہ اس وقت مشرقی زباناں نئيں جاندا سی ۔ اس نے مالوہ وچ انگریزی فیکٹری وچ فارسی بولی سکھی جو اس وقت درباری بولی سی ۔ اس دے بعد بنگلہ وچ دسترس حاصل کيتی ۔ اس دے بعد سنسکرت دا مطالع کیتا ۔ انہاں زباناں دے ٹائپ نہ ہونے توں اس وقت انہاں زباناں دیاں کتاباں ایہ رومن وچ چھپدیاں سن ۔ ولکینس ایسٹ انڈیا دی سول سروس دا اک علم دوست شخص سی ۔ اوہ مقامی زباناں وچ ماہر ہونا چاہندا سی ۔ مگر انہاں زباناں دیاں کتاباں رومن وچ چھپی ہوئیاں سن ۔ جنہاں دی وجہ توں انہاں دے تلفظ دی ادائیگی درست طریقہ توں ادا نئيں ہُندی سی تے اس مقامی باشندےآں توں انہاں دے بارے وچ بحث کرنے وچ دقت و پریشانی ہُندی سی ۔ اس لئی اس نے مقامی زباناں دے ٹائپ تیار کرنے دا بیڑا اٹھایا کہ انہاں کتاباں نوں مقامی زباناں چھاپا جاسکے ۔ ولکنس نے اس دا ذکر گورنر جنرل وارن ہیسٹنگر توں کیتا ۔ اس نے اس تجویز نوں پسند کیتا تے اس توں کہیا کہ جلد توں جلد اس کم نوں عملی جامہ پہنچائے ۔
ٹائپ
[سودھو]ولکنس نوں ٹائپ تیار کرنے دا نہ کوئی تجربہ سی تے نہ ہی اسنوں معلومات سن کہ ٹائپ کِداں تیار کیتا جاندا ۔ دوسری مشکل ایہ پیش آئی ہندوستان وچ کوئی انہاں امور توں واقف سی نہ ہی اوہ یورپین ٹیکنالوجی توں واقف سن ۔ اس لئی اسنوں تمام کماں دا بار خود اٹھانا پيا ۔ جس وچ دھات نوں گلانے ، صاف کرنے ، کھودنے ، ڈھالنے تے چھاپنے تک تمام امور شامل سن ۔ آخر ولکنس نے تجربات کرکے تمام مشکلات تے رکاوٹاں اُتے غالب آگیا تے اس نے تن تنہا کوشش کرکے اپنے کم نوں مکمل کیتا ۔ اس نے سب توں پہلے بنگلہ دا ٹائپ تیار کیتا تے اس دی تکمیل دے بعد خود اپنے ہتھ توں چھاپائی دا کم کیتا ۔ اس دے بعد اس نے فارسی تے سنسکرت دے ٹائپ تیار کيتے ۔ ایہ غالباً 1778ء توں پہلے تیار ہوئے گیا سی ۔ کیوں کہ ايسے سال سنسکرت گرامر ٹائپ وچ ہگلی وچ چھپی سی ۔
طباعت دا آغاز
[سودھو]ولکنس دا فارسی ٹائپ تے اردو بولی دا پہلا نمونہ سی تے ہندوستان وچ اٹھارواں صدی دے اختتام تے انیہويں صدی دے آغاز وچ چھپائی دا کم ہی شروع ہوگیا سی ۔ عبداللہ یوسف علی دی تحقیات دے مطابق اردو ٹائپ اُتے سب توں پہلے کلکتہ گزٹ دا پہلا نمبر 4 مارچ نوں 1784ء نوں چھپا ۔ اس وچ اک کالم فارسی ٹائپ دا سی ۔ ایہ غالباً ہندوستان وچ پہلی فارسی ٹائپ دی چھپائی سی ۔ اس ٹائپ وچ قران کریم عبدالقادر دہلوی دا شریف دا اردو ترجمہ مع متن عربی ٹائپ تے اردو ٹائپ وچ 1829ء چھپا سی ۔ ايسے ٹائپ یا ایداں دے ٹائپ جو بعد وچ ايسے نمونے اُتے بنائے گئے سن کلکتہ تے بنگال وچ استعمال ہُندے رہے سن ۔ انہاں اُتے نہ صرف سرکاری قوانین تے ضوابط چھاپے گئے بلکہ کلکتہ دے ولیم فورٹ کالج تے انگلستان دے ہیلی بری کالج دی اردو کتاباں ايسے ٹائپ وچ چھاپی گئياں ۔ ہور سید احمد بریلوی تے مولوی کرامت علی دیاں کتاباں 1820ء تا 1837ء ايسے ٹائپ وچ چھپاں ۔
سنسکرت بنگالی تے ہور زباناں وچ ٹائپ دی چھائی ہوئے رہیاں سن ۔ کیوں کہ سنسکرت یا ناگری دی چھپائی دے لئی ٹائپ زیادہ موزاں سی ۔ اس لئی ناگری وچ کتاباں کثرت توں چھپاں ۔ اس توں دوسری دیسی زباناں وچ ٹائپ دا راستہ صاف ہوگیا ۔ 1787ء دے لگ بھگ جدوں ولکنس نے ناگری ٹائپ ڈھالیا تاں اوہ اس وقت تک سنسکرت بولی دا مستند عالم بن چکيا سی ۔ اس نے بھگوت گیتا دا انگریزی ترجمہ کیتا ۔ جس دی وادن ہیسٹنگر نے وڈی تعریف کيتی تے کمپنی دے ڈاکٹراں توں سفارش کيتی کہ اسنوں انگلیند وچ شائع کرن ۔ چنانچہ 1787ء وچ ایہ انگلینڈ وچ شائع ہويا تے اس دی بدولت انگریزاں دی پہلی بار سنسکرت دے مضامین توں مستفید ہونے دا موقع ملیا ۔ 1836ء ولکنس انگلستان واپس چلا گیا ۔ اوہ اوتھے بجی مشرقی علوم دی نشر و اشاعت وچ سرگرمی توں حصہ لیا تے بعد وچ اسنوں سر دا خطاب ملیا ۔
لیتھو
[سودھو]ٹائپ دی ایجاد دے تن سو سال بعد 1796ء لیتھو یعنی پتھر دی چھپائی ایجاد ہوئی ، صرف چالیس سال بعد ہندوستان پہنچ گئی تے پورے ہندوستان وچ اردو دی چھپائی دے لئی مقبولیت حاصل کرلئی ۔ اگرچہ ٹائپ دی چھپائی سستی ہُندی سی تے اس دی غلطیاں درست کرنا آسان سی ۔ لیکن بدقسمتی توں اردو داں طبقہ نے ٹائپ دی طباعت سہولت دے بجائے اردو دی چھپائی دے لئی خوشنویسی دی وجہ توں لیھتو یعنی پتھر دی چھپائی نوں اختیار کیتا ۔ جو کہ مہنگی ہُندی سی تے اس وچ غلطیاں زیادہ ہودیاں سن ۔ لیتھو وچ کاتب پتھراں دی سلاں اُتے الٹی لکھادی لکھدا سی ۔ جس دی غلطیاں چھپنے دے بعد نظر ٓآدیاں سن ۔ اس دے باوجود ٹائپ دی چھپائی دی بھلا دتا گیا ۔
ماخذ
[سودھو]تاریخ ہند کے زمانہ وسطیٰ میں معاشرتی و اقتصادی حالات ۔ عبداللہ یوسف علی
اردو رسم الخط ۔ محمد سجاد مرزا