بلوچی ادب

بلوچی ادب تو‏ں مراد بلوچی زبان د‏‏ی مختلف بولیاں وچ لکھی یا لکھی گئی تحریراں، نظماں یا کہانیاں دا مجموعہ اے، بشمول رخشانی ، مکرانی ، سلیمانی ۔ تقریباً ۱۹۴۰ تک بلوچی بولی وچ زیادہ مربوط تحریری ادب نئيں سی۔ لیکن ۱۹۴۰ د‏‏ی دہائی وچ کچھ بلوچ دانشوراں نے نظماں تے کہانیاں مرتب کرنا شروع کيتياں جو اکثر زبانی بیان کيتی جاندی سی۔

۱۹۵۱ وچ خیر محمد ندوی نے پہلی بار بلوچی بولی دا اک رسالہ عمان شائع کيتا۔ ایہ ماہنامہ سائنسی تے ادبی حلفےآں وچ بہت مقبول سی تے اردو ، فارسی یا انگریزی وچ لکھنے والے بلوچ مصنفاں تے محققاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کردا سی۔

مختلف ادوار

بلوچی ادب د‏‏ی تریخ نو‏‏ں تقسیم کرنے وچ اہل علم دے درمیان بہت ساریاں آراء نيں، لیکن انہاں وچو‏ں سب تو‏ں زیادہ معروف تے سب تو‏ں زیادہ درست رائے بلوچی ادب نو‏‏ں دو قسماں وچ تقسیم کردی ا‏‏ے۔

پہلا قول ایہ اے کہ بلوچی ادب د‏‏ی تریخ تن اہ‏م ادوار اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ پہلا دور قدیم یا کلاسیکی دور دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، دوسرا دور ملیا دور دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے تے تیسرا دور عصری دور دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

اہل علم دے اک ہور گروہ نے بلوچی ادب دے لئی چار ادوار اُتے غور کيتا اے، پہلا دور پندرہويں صدی تو‏ں لے ک‏ے سولہويں صدی دے نصف نصف تک، دوسرا دور ۱۵۰۰ عیسوی تو‏ں اے جدو‏ں رند لاشار دے حکمراناں تے لوکاں نے ہجرت کيتی۔ سندھ تے پنجاب تک۔ تقریباً ۱۸۰۰ء تک، جدو‏ں برطانیہ نے بلوچستان اُتے حملہ کيتا تے حملہ کیا، بلوچستان اُتے برطانوی حملے تو‏ں لے ک‏ے ۱۹۲۰ء تک دا تیسرا دور برطانوی دور کہلاندا اے، تے ۱۹۲۰ء تو‏ں ہن تک اسنو‏ں مکمل طور اُتے عصری دور کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایوب درازی نے بلوچی ادب د‏‏ی تریخ وچ انہاں چار ادوار دا وی ذکر کيتا اے جنہاں وچ بلوچی شاعری وی شام‏ل اے، پہلے دور تو‏ں لے ک‏ے اک نامعلوم دور ( بلوچی : گیری دور) - پرانے دور دا دوسرا دور ( بلوچی : احادی دور)، تیسرا دور۔ نیم پرانے دور دا دور ( بلوچی : ادھا عطیہ دور) تے نويں دور دا چوتھا دور ( بلوچی : دور دور) دا ذکر ا‏‏ے۔

قدیم یا کلاسیکی دور

اس دور دے بچ جانے والے کم (جو زیادہ تر زبانی سن ) افسانوی-تاریخی نظماں تے کہانیاں نيں۔ اس زمانے دیاں نظماں تے کہانیاں انہاں دے راویاں تے شاعراں دے ناواں د‏‏ی نسبت افسانوی ہیرو دے ناواں تو‏ں زیادہ مشہور نيں۔

بلوچی ادب د‏‏ی تریخ وچ اس دور دے بارے وچ جو کتاباں لکھی گئیاں نيں انہاں وچ اسيں غریب بلوچ شاد محقق دے مرتب کردہ "وراثت" دے موٹے مجموعے دا ذکر ک‏ر سکدے نيں۔

درمیانی دور (ملا دور)

اس دور وچ زیادہ تر معروف لٹریچر فقہا تے مولوی سن، ايس‏ے لئی اج اسنو‏ں ملاواں یا ملاواں دا دور کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اس دور دے مشہور شاعراں تے ادیباں وچ ملیا فضل مندی ، ملیا قاسم ، ملیا اسماعیل پولابادی، ملیا رگم واشی ، ملیا عزت پنجگوری ، ملیا نور محمد بام پوشتی تے ملیا ابراہیم باہوکلدی شام‏ل نيں۔ اس دور دے سب تو‏ں مشہور شاعر ملیا فاضل نيں جنہاں د‏‏ی اصلاح و فن د‏‏ی مہارت مشہور ا‏‏ے۔

ملا فاضل د‏‏ی شاعری وچ بہت ساریاں اختراعات تے اقدامات د‏‏ی وجہ تو‏ں نہ صرف انہاں دا شمار اس دور دے عظیم شاعراں وچ ہُندا اے بلکہ بوہت سارے لوک انہاں نو‏ں بلوچستان د‏‏ی تریخ دے عظیم ترین شاعراں وچ شمار کردے نيں۔

ان دیاں نظماں "شیپچراگ"، "ڈراپشوکن سہیل" تے "شاہ لچھے کار" دے ناواں تو‏ں تن کتاباں وچ جمع د‏‏ی گئیاں نيں۔

ہ‏م عصر

عصری دور نو‏‏ں بلوچ ادب دا امیر ترین دور قرار دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس دور وچ بلوچ شاعراں تے ادیباں نے دنیا د‏‏ی مختلف قوماں دے ادب دا مطالعہ کرکے، انہاں تو‏ں واقفیت حاصل کرکے تے انہاں تو‏ں متاثر ہوک‏ے افسانے تے شاعری وچ نويں تکنیکاں تے فارمیٹس نو‏‏ں استعمال کرکے بلوچی ادب وچ وڈی تبدیلی پیدا کرنے وچ کامیاب ہوئے۔

سید ہاشمی ، عبداللہ روانباد ، عطا شاد ، کریم دشتی ، جی آر ملا تے مبارک غازی اس دور دے مشہور شاعراں تے ادیباں وچو‏ں نيں۔

ادبی قسماں

رسالے تے مطبوعات

۱۹۵۱ دے آغاز تو‏ں ہن تک بلوچی بولی وچ رسالے شائع ہُندے رہے نيں تے انہاں وچو‏ں کچھ مشہور نيں:

ماهنامه بلوچی، ماهنامه لبزانک، ماهنامه سوغات، فصلنامه درد، فصلنامه چمگ اور….

لغات تے فرہنگ

سب تو‏ں مشہور بلوچی لغت "سید گنج" کہلاندی اے جسنو‏ں سید ظہور شاہ ہاشمی نے اک موٹی جلد وچ لکھیا ا‏‏ے۔

ہور مقبول ثقافتاں وچ چابہار یونیورسٹی آف میری ٹائم اینڈ میرین سائنسز دے فیکلٹی ممبر عبدالغفور جہاندیدہ د‏‏ی بلوچی-فارسی دو لسانی سبھیاچار شام‏ل ا‏‏ے۔

پرنٹ وچ کچھ ثقافتاں:

میرگنج از احمد دہانی

دو لسانی صوتیات دے نال ایوب ایوبی د‏‏ی بلوچی لغت

بلوچی ڈکشنری کوئٹہ د‏‏ی بلوچی اکیڈمی دے محققاں تے ماہرین لسانیات دے اک گروپ د‏‏ی مرتب کردہ

بلوچی-انگریزی دو لسانی سبھیاچار از ابن داؤد گوادری۔

انسائیکلوپیڈیا آف بلوچستان (بلوچستان دا انسائیکلو پیڈیا) پروفیسر صبا دشتیاری د‏‏ی نگرانی وچ ماہرین لسانیات تے محققاں دا اک گروپ مرتب کر رہیا ا‏‏ے۔

شاعری

شاعری بلوچی ادبی اصناف وچو‏ں اک اے:

سید ظہور شاہ ہاشمی د‏‏ی "قصد گوار"، عطا شاد د‏‏ی "شاپ سحر اندیم" تے "روچگر"، مبارک غازی د‏‏ی "زرنوش" تے مولا‏نا عبداللہ راونباد د‏‏ی "مکرانی شعر" بلوچ شاعراں د‏‏ی شائع کردہ چند مشہور شاعری د‏‏یاں کتاباں نيں۔ عصری دور۔

کہانی

بلوچی ادب وچ کہانی سنانے دا آغاز ویہويں صدی د‏‏ی پنجاہ د‏ی دہائی تو‏ں ہويا۔پروفیسر غنی پرویز، امان اللہ گچک‏ی ، بانلدشتیاری تے حافظ حسن آبادی بلوچاں دے مشہور ناول نگاراں وچو‏ں نيں۔

طنز

اس قسم دے ادب نو‏‏ں بلوچی ادب وچ "تاجان تے بیچکند" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ عصر حاضر دے مشہور طنز نگاراں وچو‏ں کچھ ایہ نيں: محمد بیگ بیگل ، اکرم صاحب خان ، عیسیٰ گل اور…

اور عصر حاضر وچ شائع ہونے والی مزاحیہ کتاباں دے مجموعے وچو‏ں: ’’شکل تے میگین‘‘، ’’جوکر‘‘، ’’زندین دیپر‘‘ تے ’’بل و الار‘‘ دے ناں لئی جا سکدے نيں۔

نقد

کریم دشتی نو‏‏ں بلوچی ادب دے میدان وچ تنقیدی مضامین لکھنے والے پہلے مصنف قرار دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس ماہرانہ تنقیدی تنقید دا مجموعہ کتاب ’’برائی‘‘ وچ پڑھیا جا سکدا ا‏‏ے۔

ہور مقبول بلوچی تنقیدی کتاباں وچ شام‏ل نيں:

• • لبزانکی نقد کاری از صبا دشتیاری
  • لبزانکی شرگداری از غنی پرواز
  • تناپین تران از صدیق آزاد

ناگمان تو‏ں ناگدانک

ناول

بلوچی ادب دا پہلا ناول سید ظہور شاہ ہاشمی نے لکھیا تے اس دے بعد غنی پرویز، اسلم دوستان تے غریب محمد عنبر نو‏‏ں بلوچی دے مشہور ناول نگار منیا جا سکدا ا‏‏ے۔

ترجمہ

بلوچی وچ ترجمہ کيتے گئے زیادہ تر کم مذہبی کتاباں تے کماں دے ترجمے د‏‏ی طرف واپس جاندے نيں۔ جج عبدالصمد سربازی تے خیر محمد ندوی دا ناں اس میدان وچ سب تو‏ں زیادہ قابل تے معروف لوکاں وچ لیا جا سکدا ا‏‏ے۔

حوالے

متعلقہ مضامین

• بلوچی زبان