بنوں دی تریخ

صوبہ خیبر پختونخوا دے جنوب وچ ضلع بنوں اک اہ‏م ترین تے خوبصورت علاقہ اے ایہ شمالی وزیرستان دے نال ہی اے لیکن بندوبستی وادی اے ۔اس شہر نو‏‏ں ہر دور وچ اک اہ‏م مقام حاصل رہیا مختلف فاتحین اس راستے تو‏ں گزرے نيں۔ اس د‏ی آب تے ہويا اہ‏م مسلم بادشاہاں نے دیکھی اے ۔بر طانوی راج وچ اس شہر نو‏‏ں اک اہ‏م حیثیت حاصل سی ۔بنوں جعرافیائی تے تاریخی لحاظ تے سیاسی لحاظ تو‏ں اہ‏م مقام رکھدا اے ضلع بنوں اک طرف افغانستان تو‏ں تے دوسری طرف پنجاب دے صوبے تو‏ں ملیا ہويا ا‏‏ے۔ اس لئی ماضی وچ بیرونی فاتحین د‏‏ی گزر گاہ رہیا۔ ایہ ہندوستان تک رسائی دا سب تو‏ں مختصر راستہ سی ۔ بیرونی فاتحین مغربی دراں تو‏ں نیچھے آکر بنوں تو‏ں ہُندے ہوئے صوبہ پنجاب فیر ہندوستان دا رُخ کردے۔ انہاں فاتحین دے لئی ضلع بنوں معمول دا راستہ سی اوراکثر تے بیشتر بنوں فاتحین دا نشانہ بندا ہر فاتح اسنو‏ں زیر تے زبر کردا تے اسنو‏ں کافی نقصان پہنچاکر سب کچھ اپنے نال لے جاندے۔ اس دے ثبوت آکرہ دے قدیم کھنڈرات نيں۔ ضلع بنوں ماضی وچ افغانستان دا اک صوبہ ہويا کردا سی ایہ افغانستان تے ہندوستان دے درمیان وچ واقع اے اس دا کل رقبہ۱۲۲۷ مربع کلومیڑ اے ایتھ‏ے فی مربع کلومیڑ ۶۶۶ افراد آبادی نيں۔ موجودہ وقت ۲۰۱۶ وچ اس د‏ی اپنی کل آبادی تقریباْ ۹ لکھ دے لگ بھگ اے ۔جدو‏ں کہ ۹ لکھ شمالی وزیرستان دے متاثرین نے وی ایتھ‏ے خیمے گھاڑے نيں۔ اس دا کل رقبہ کاشت تقریباْ ۷۵ ہزار ا‏‏ے۔ ضلع بنوں بہت ہی زرخیز تے خوبصورت، حسین تے دلکش ضلع اے ۔موجودہ دور وچ دہشت گردی تو‏ں دوچار اے تے اپریشن ضربِ غضب وچ سب تو‏ں زیادہ قربانی اس علاقے نے دتی ا‏‏ے۔ کیونجے جنوبی ضلعے وچ شمالی وزیرستان دے متاثرین نو‏‏ں پناہ دینے دے لئی کوئی وی تیار نئيں سی۔لیکن بنوں دے غیور تے مہمان نواز پٹھاناں نے انہاں نو‏‏ں اپنے ہی گھر دتے تے انہاں نو‏‏ں اپنے بھائیاں د‏‏ی طرح اپنے پاس رکھیا۔ضلع بنوں دے لوک واقعی وڈے دل والے، بہادر تے مہمان نواز نيں ۔کیونجے اک طرف انہاں دے لئی انہاں متاثرین د‏‏ی مدد کرنی سی جدو‏ں کہ دوسری طرف روزانہ خودکش د ھماکے ہُندے تے بوہت سارے بے گنیاہ لوک اس دھماکےآں وچ جان تو‏ں ہتھ دھو دیندے۔ایہ سلسلہ تقریباْ ۱۰ سالاں تو‏ں چلدا رہیا ہن اللہ تعالیٰ دے فضل تے کرم تے ایتھ‏ے دے باہمت لوکاں دے حوصلو ں د‏‏ی وجہ تو‏ں کافی تبدیلی آئی اے تے کافی حد تک امن تے ا مان قائم ہوئے چکيا اے ۔ضلع بنوں دے جنوب د‏‏ی طرف درہ پیزو ،مغرب د‏‏ی طرف شمالی وزیرستان ، مشرق د‏‏ی طر ف ڈومیل تے سپینہ تنگی تو‏ں کچھ کلومیٹر دے فاصلے پرشمال مشرق د‏‏ی جانب ضلع کرک واقع ا‏‏ے۔ بنوں دا موجودہ جغرافیہ کچھ اس طرح تو‏ں اے:

                 اس دے مشرق وچ دریائے سندھ تے دریائے سندھ تو‏ں پار کالا باغ دا علاقہ اے ۔بنوں  دے شمال وچ ضلع کرک جو ہن کوہاٹ ریجنہاں دا علاقہ اے ۔اس دے علاوہ شمال مشرق د‏‏ی جانب خوشحال گڑھ دا علاقہ وی اے ۔بنوں  مستطیل شکل وچ اک طویل بازار وی رکھدا اے ایہ مشرق د‏‏ی جانب نصیر آباد یعنی ڈسٹرکٹ ہیڈکوارٹر اینڈ ٹیچنگ ہسپتال تو‏ں شروع ہوک‏ے مغرب د‏‏ی طرف ٹپی کلہ میرانشاہ روڈ اُتے ختم ہوتاہے جدو‏ں کہ دوسری طرف اُتے دریائے کرم کوٹ بیلی تو‏ں نیظم بازار اُتے ختم ہُندا اے تیسری سائیڈ اُتے گورنمنٹ پوسٹ گریجویٹ کالج علاقہ کوثر فتح خیل تو‏ں ہُندا ہويا علاقہ بائیست خیل تک تے مال منڈی تو‏ں علاقہ بڈا میر عباس خان ریاض پارک تک ایہ بازار پھیلا ہويا ا‏‏ے۔

                   بنوں  شہر وچ مقامی آبادی دے علاوہ باہر تو‏ں آئے ہوئے لوک وی آباد نيں اگرچہ بنوں  صرف اولادِ شیتک د‏‏ی اے لیکن دوسرے قبیلے دے لوک وی بنوںشہر وچ آباد نيں۔ جنہاں نے بنوں  دے مخصوص ثقافتی اورجغرافیائی ماحول دے مطابق ، رہتل تے تمدن تے بولی نو‏‏ں کافی حد تک اپنا یا اے ۔بنوں  د‏‏ی مقامی آبادی دے لوک قداور، لمبے تے صحت مند نيں جو کہ سر اُتے اس علاقے د‏‏ی مخصوص پوشاک دے مطابق دستا( لُنگی) باندھدے نيں۔بنوں  شہر د‏‏ی تاریخی تے ثقافتی تعمیر د‏‏ی علامات رکھنے والے دروازےآں دے ناں ایہ نيں ۔ لکی گیٹ، منڈان گیٹ، پھوڑی گیٹ،قصابان گیٹ، پریٹی گیٹ،میریان گیٹ، ہنجل گیٹ، ریلوے گیٹ، کچہری گیٹ وغیرہ۔ بنوں  تے اس تو‏ں ملحقہ علاقےآں دے لوک ہمیشہ تو‏ں آزادانہ زندگی گزارنے دے قائل نيں اس دے علاوہ ایتھ‏ے د‏‏ی مقامی آبادی دے لوک بہادر،جنگجو تے آزاد پسند نيں دینِ اسلام تو‏ں گہرا لگاو رکھدے نيںانہاں نے کدی وی بیرونی تسلط نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا ۔ سکھاں تے انگریزاں تو‏ں بر سر پیکار رہے ایتھ‏ے اُتے وارد ہونے والی جنہاں اقوام د‏‏ی تاریخی حوالےآں تو‏ں شناخت ہُندی اے انہاں وچ عرب، منگل، ترک تے کیوی شیتک وغیرہ ۔ آخر ی بار اولاد شیتک نے اس علاقے نو‏‏ں تاراج کرکے ایتھ‏ے تو‏ں منگل وغیرہ نو‏‏ں کڈ دتا تے اولاد شیتک نے ایہ زمیناں آپسماں تقسیم کردتیاں

                      ضلع بنوں  دا زیادہ تر علاقہ سرسبز تے شاداب ا‏‏ے۔ ممش خیل، سورانی، لنڈیڈاک،جھنڈوخیل، ککی، غوریوالہ، داود شاہ وچ شادابی کچھ زیادہ ہی پائی جاندی ا‏‏ے۔ مضافات وچ شہتوت، کیکر، کھجور تے امرود دے درخت بکثرت پائے جاندے نيں۔بنوں  د‏‏ی خوبصورتی وچ اوہ کشش اے جس نے ہور قوماں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيتا۔آب تے ہويا دے اعتبار تو‏ں وی بنوں  اہمیت دا حامل علاقہ ا‏‏ے۔ اس علاقے د‏‏ی آب وہويا معتدل اے اس لئی ایتھ‏ے دے لوک صحتمند تے جسمانی لحاظ تو‏ں خوبصورت نيں۔جدو‏ں انگریزاں نے بنوں  اُتے قبضہ کيتا تاں اس علاقے د‏‏ی اہمیت دے پیش نظر اس سرزمین نو‏‏ں انہوںنے غیر معمولی اہمیت دتی تاکہ ایتھ‏ے دے سخت مزاج لوکاں نو‏‏ں اپنے تسلط وچ لاواں۔ ماہرین ارضیات دے مطابق ایہ علاقہ مختلف اقوام دے ایتھ‏ے پہنچنے تو‏ں پہلے اک جھیل سی جدو‏ں انگریز نے ہندوستان اُتے قبضہ کيتا تاں اوہ اس حسین خطے د‏‏ی طرف متوجہ ہوئیاں انہاں نے ایتھ‏ے دے بندوبستی علاقےآں تک اپنا قبضہ جمنیا شروع کردتا۔

بعض مؤرخین نے کمرے وچ بیٹھ کر تحقیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ کچھ دا خیا ل اے کہ رام چندر،رستم یا فیر بانو بیگم د‏‏ی وجہ تو‏ں اس علاقے دا ناں بنوں پے گیا اے جو کہ بالکل غلط اے ۔پہلی گل تاں ایہ کہ پٹھاناں وچ کِسے وی قبیلے وچ عورت دے ناں نو‏‏ں معیوب بلکہ پاپ سمجھیا جاندا اے ایہ سوال ہی پیدا نئيں ہُندا کہ بانو بیگم د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ ناں مشہور ہوئے گیا ہوئے ۔ رہ گئی گل رام چندر تے رستم وغیرہ د‏‏ی تاں ایہ وی اک قسم د‏‏ی قیاس آرایاں ہی نيں وچ خود ایداں دے Refrences اُتے یقین کردا ہاں جس د‏‏ی Proofمحض قیاس آرائی اُتے مبنی نہ ہوئے بلکہ اک مضبوط دلیل ہوئے اس دے نال نال جو گل انسا نی دماغ تسلیم کردا اے تاں اسنو‏ں تسلیم کرنا ہی چاہیے تے جے پیٹ تو‏ں گل کيتی گئی ہوئے تاں کوئی وی اس گل نو‏‏ں تسلیم نئيں کر سکدا۔ تریخ دے نال ہر دور وچ بے انصافی ہوئی اے ۔سانو‏ں چاہیے کہ بغیر تحقیق دے پروپیگنڈاں تو‏ں پرہیز کرن ۔اور تریخ نو‏‏ں مسخ کرنے تو‏ں گریز کرن۔ایہ گل تاں ٹھیک اے کہ بنوں د‏‏ی اکثریت باسی اولاد ِ شیتک نيں لیکن ایہ گل وچ دلیل دے نال غلط ثابت کراں گا کہ بانوبیگم د‏‏ی وجہ تو‏ں اس علاقے دا ناں بنوں پے گیا اے ۔بنوں دا ناں ڈیڑھ ہزار سال پہلے وی موجود سی ۔اور اس علاقے دا ایہی ناں بنہ(بنوں )تھا حالے وی اکثر لوک اسنو‏ں بنہ کہندے نيں۔اک چینی سیاح ہیون سانگ نے اپنے سفرنامہ وچ اسنو‏ں ــ بانہ (بنوں ) ہی لکھیا اے ۔اولاد شیتک تاں ۱۵۰۰ ء وچ بنوں آئے سن جدو‏ں کہ بنوں دا ناں تاں ڈیڑھ ہزار سال پرانا اے ۔آکرہ دے قدیم کھنڈرات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ شہر سکندر اعظم دے دور وچ وی آباد سی تے اس وقت وی اسنو‏ں بنبنہ کہندے۔اک ہور وجہ بن دا مطلب اے جنگل ، چونکہ اس علاقے وچ کافی جنگلات سن تے جنگلات د‏‏ی بہتات د‏‏ی وجہ تو‏ں وی اس کانام بنوں ہوئے سکدا اے ایہ وی انسان دے نال عقل تسلیم کر سکدی اے لیکن بانو بیگم د‏‏ی گل غلط اے ۔اک ہور ثبوت ۶۰۱ء وچ ضلع بنوں صحابیِ رسول ﷺ وی آ ئے سن تاں اس وقت تاں بانو بیگم دا ناں تے نشان تک نئيں سی اگرچہ کچھ کتاباں وچ اسنو‏ں راڈھنڈ دا ناں وی دتا گیا اے لیکن ایہ ناں بنوں نو‏‏ں اس لئی دتا گیا سی کہ ایتھ‏ے غیر مسلم ہندو وی آباد سن تے ہندو تاں تقسیم ِ ہند تو‏ں پہلے ہر علاقے وچ آباد سن اس دا ایہ مطلب تاں نئيں کہ اس وجہ تو‏ں ایہ ناں تھا!رام چندر د‏‏ی گل بہت ہی من گھڑت اے ایتھ‏ے اُتے پانی دے ڈھنڈ ہُندے اس لئی لوک اسنو‏ں راڈھنڈ کہندے۔۶۰۱ء وچ صحابی رسول ؐایتھ‏ے کیو‏ں آتے سن جے یہاںپر آبادی نہ ہُندی تاں اوہ ایتھ‏ے کیو‏ں آتے کیونجے اوہ تاں دعوت تے تبلیغ دے لئی ایتھ‏ے آئے سن ۔اس کامطلب اے کہ بنوںکا علاقہ ۱ ۶۰ء تو‏ں وی پہلے آباد سی۔

                ۴۰ ہجری نو‏‏ں جدو‏ں حضرت علیؓ شہید ہوئے تاں حضرت امیر معاویہؓ نے خلافت اُتے قبضہ کرکے خلافت نو‏‏ں ملوکیت اُتے ترجیح دتی۔قصریٰ د‏‏ی حکومت مسلماناں دے قبضے وچ سی قصریٰ وچ شامل ریاستاں عراق،افغانستان،سندھ،جنوبی سرحد(موجودہ خیبر پختونخوا) تے بلوچستان وغیرہ سن۔افغانستان نو‏‏ں مسلماناں نے ۴۰ہجری وچ فتح کيتا سی۔امیر معاویہؓ نے تخت سنھبالدے ہی اک صحابی ِ رسول ﷺ مہلب بن ابی صفرا ؓ کوحکم دتا کہ خراسان دے راستے تو‏ں جا کراوتھ‏ے جو علاقے نيں اسنو‏ں فتح کرو۔ مہلب بن ابی صفراؓ سپین وام دے راستے بنوں  آیاتھا۔ بنوںماں اس وقت ترک آباد سن ۔مہلب بن ابی صفرا ؓ د‏‏ی قیادت وچ مسلماناں نے جنگ کيت‏ی پہلے تاں ترکوںکو فتح ہوئی لیکن مسلماناں د‏‏ی پسپائی دیکھ کرمہلب بن ابی صفراؓ نے خواجہ عبداللہ شاہ المعروف بابا صاحب د‏‏ی سرزمین دے اک پہاڑی اُتے چڑھ کر مسلماناں تو‏ں مخاطب ہوگئے تے رزمیہ انداز وچ مسلماناں نو‏‏ں غیرت تے جوش دلیا ک‏ے دشمن اُتے حملہ کيتا تے فتح حاصل کيتی اس دے بعد بنوں  وچ جو منگل ہنی تے باقی تر ک آباد سن انہاں نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ تن شرائط وچو‏ں اک قبول کرن۔ ۱:۔مسلما‏ن ہوئے جاؤ ۲:۔ جزیہ دو

۳:۔ جنگ دے لئی تیا رہو جاؤ۔

                   بنوں  وچ آباد ترک تے منگل اقوام نے پہلی شرط تسلیم کرلئی تے دائرہ اسلام وچ داخل ہوگئے۔ اس دے بعد مہلب بن ابی صفرؓ نے بنوں  وچ شیوخ(شیخان) نو‏‏ں ایتھ‏ے دے لوکاں دے لئی دینِ اسلام دلانے دے لئی مقرر فرمایا تاکہ ایتھ‏ے دے لوک دوبارہ کفر تے شرک تے سرکشی وچ مبتلا نہ ہوئے جاواں۔ انہاں شیوخ نو‏‏ں آج اسيں شیخان دے ناں تو‏ں جاندے نيں جو آج وی ضلع بنوں  دے علاقہ عیسدی ميں شیخان د‏‏ی بستی تو‏ں مشہور نيں۔لفظ بنہ (بنوں )کا ذکر فتوح البلدان نامی کتاب جس دے مصنف بلازاری اے نے فتوح السندھ دے باب وچ کیہ اے ۔یعنی بنوں  دا ناں ۶۰۱ء تو‏ں وی پرانا اے ۔مہلب بن ابی صفراؓ دے جانے دے بعد ترک ،منگل تے شیخان تقریباْ۲۰۰سال تک اک نال رہے لیکن بعد وچ کچھ ناگزیر وجوہات د‏‏ی بنا پران دے درمیان بد ظنی پیدا ہوگئی تے شیخان منگل تے ترک تو‏ں خفا ہوئے۔اور جدو‏ں ۱۵۰۰ء وچ اولاد شیتک نے بنوں  دا رُخ کيتا تاں خواجہ عبداللہ شاہ المعروف باباصاحب دے نزدیک کرم گڑھی دے مقام اُتے پڑاو ڈالیا(یاد رہے کہ بنوں  وچ جنگ دا میدان بابا صاحب اورآکرہ د‏‏ی سرزمین سی انہاں علاقےآں وچ جنگ دے میدان سجتے سن )شیخان نو‏‏ں جدو‏ں اولادِ شیتک دے آنے د‏‏ی اطلاع ملی تاں انہاں دے چند مشران (بزرگ) نے خود جاک‏ے اولاد ِ شیتک تو‏ں ترک تے منگل د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی اورترک تے منگل دے خلاف اولاد شیتک دے نال یکجا ہوئے گئے۔اولاد ِ شیتک نے شیخان دے نال ملکرتر ک تے منگل اُتے زبردست حملہ کيتا تے انہاں نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں زبردستی کڈ دتا ترک منگل ایتھ‏ے تو‏ں پاڑا چنار ،کوہاٹ تے پشاو‏ر دے آس پاس آباد ہوگئے۔یا د رہے کہ اس وقت وی بنوں  دا ناں بانہ (بنوں ) ہی سی ۔ (فتوح البلدان)

                 ایڈورڈ بنوں  دے بارے وچ لکھدے نيں کہ وچ پورے ہندوستان وچ گھُمیا پھیریا ہاں لیکن سارے ہندوستان دے مقابلے وچ بنوں  وچ کثرت تو‏ں بارشاں ہُندیاں نيں ایتھ‏ے بہت زیادہ جنگلات نيں ۔تو ہوئے سکدا اے کہ اس وجہ تو‏ں وی اس علاقے دا ناں بنوں  پڑگیا ہو۔سردار شیر محمد گنڈاپور اپنی کتاب تریخ پشتون وچ کچھ اس طرح گویا اے 

                 سلطان شہاب الدین غوری دے دور وچ انگل ،منگل قوم دے لوک پہاڑاں تو‏ں تھلے اتر کر اس علاقے وچ آئے تے اس دے مالک ہوگئے۔حالے انہاں اقوام اُتے ڈیڑھ سو سال نہ گزرے سن کہ انہاں وچ نا اتفاقی پیداہوئی تے خانہ جنگی پیدا ہوگئی اوہ جو عشر اپنے پیر شیخ محمد روحانی نو‏‏ں دتا کردے سن اوہ دینا بند کردتا۔پیر صاحب انہاں تو‏ں ناراض ہوئے گئے تے نسل شیتک دے کیوی تے سوری نو‏‏ں منانے دے لئی اپنے بیٹے نیک بین کوشوال بھیجیا کہ قوم منگل تے انگل تو‏ں لڑ کر انہاں نو‏ں اس ملک تو‏ں نکا ل داں۔چنانچہ ایسا ہی ہويا تے موخر الذکر اس علاقے اُتے قابض ہوگئے۔قوم انگل ،منگل کچھ تاں کوہ سفید دے جنوب وچ چلی گئی تے اوتھ‏ے آباد ہوئی جدو‏ں کہ کچھ ہندوستان چلی گئی۔اور اس وقت تو‏ں آج تک شیتک د‏‏ی اولاد اس علاقے اُتے قابض اے تے اس وقت تو‏ں آج تک تقریباْ پنج سو سال گزر چکے نيں۔

                 انہاں لوکاں (بنویان) نے اپنے پیر د‏‏ی صلاح تو‏ں بنوں  د‏‏ی تقسیم اس طرح د‏‏ی کہ کیوی دے وڈے بیٹے مری د‏‏ی اولاد نو‏‏ں جنوبی حصہ دتا جو مری کہلاتاا‏‏ے۔ تے ککی نو‏‏ں مشرقی حد دا زیادہ آباد تے زیادہ عمدہ حصہ ملیا تے کیوی دے تیسرے بیٹے نو‏‏ں وسطی حصہ دیاگیاسوری نو‏‏ں شمال وچ رود کرم تو‏ں تھل تک دا حصہ دتا گیا۔سوری دے پو‏تے خوزک نے ہنجل تے سوکڑ دے ناں د‏‏ی لڑکیو‏ں نال شادی کيتی تے کورم دے جنوب وچ وہ جگہ جو آج داؤد شاہ، آمندی تے ممش خیل اے اسنو‏ں جہیز وچ ملا۔آج بنوں  دے تپہ جات دے ناں ایہ نيں ،تپہ آمندی، تپہ عیسکی(بازاراحمدخان تو‏ں جھنڈوخیل) تپہ بارکزئی (میریان) تپہ نورڑ ممدخیل ،تپہ ککی ، تپہ منڈان ، تپہ سورانی،تپہ ممش خیل، تپہ داود شاہ، تپہ غوریوالہ۔ (تریخ پشتون :۔ص،ف :۵۸۳)

                الغرض بنوں  دا علاقہ ۱۸۲۵ء وچ باقاعدہ فرنگی راج وچ شامل ہويا۔ لیکن ایتھ‏ے دے لوگوںنے انگریز قوم نو‏‏ں کدی وی سکو‏ن تو‏ں نہیںرہنادتا ۔اگرچہ بعض مفاد پرست لوکاں نے میر جعفر تے میر صاد ق دا کردار وی ادا کيتا اے لیکن مجموعی طور اُتے ایتھ‏ے دے لوک اسلام پسند سن اس لئی انگریزاں تو‏ں سخت نفر ت کردے سن ۔کچھ لوکاں نو‏‏ں غداری د‏‏ی بنا اُتے فرنگیاں نے جائیداداں وی عطا کيتی سن لیکن اکثر لوکاں دے پاس خود انگریزاں دے آنے تو‏ں پہلے بلکہ سکھ دور تو‏ں وی پہلے اپنے آباواجداد د‏‏ی جائیدادتیاں سن تے اوہ اپنے علاقے دے معزز تے اہ‏م ملک سن ۔ جنہاں دا ذکر بعد وچ کیہ جائے گا۔۱۸۶۱ ء وچ انگریز نے بنوں  نو‏‏ں ضلع دا درجہ دتا۔ ضلع بنوں  وچ دو دریا بہندے نيں اک دریائے کرم تے دوسرا دریائے ٹوچی! دریائے ٹوچی اک برسات‏ی نالہ اے ۔ایہ پہاڑاں وچ چھ یا ست میل دور جنوب وچ اس جگہ نمودار ہُندا اے جتھ‏ے دریائے کُرم د‏‏ی ابتدا ہُندی اے جدو‏ں کہ دریائے کُرم کوہ ِسفید دے جنوبی ڈھلواناں تو‏ں نکلدا ا‏‏ے۔ توری تے بنگش دے علاقےآں وچو‏ں گزردا اے چند میل تک کوہاٹ د‏‏ی مغربی سرحد بنا‏تے ہوئے بنوں  وچ داخل ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

مختلف ادوار

               ضلع بنوں  د‏‏ی سرزمین نے بوہت سارے ادوار دیکھے نيں اس دا مشہور شہر آکرہ اے آکرہ یونانی لفظ اے جس دے معنی اے بلند جگہ ! ماضی وچ ایتھ‏ے کونج بہت زیادہ ہودیاں سن بلکہ جے ایويں کہیا جائے توغلط نہ ہوئے گا کہ بنوںکا ایہ علاقہ اَبی جانوراں د‏‏ی اک قسم د‏‏ی آماجگاہ سی۔ایہ اک نہایت قدیم شہر اے اس د‏ی قدامت دا صحیح اندازہ لگانا بہت مشکل اے کیونجے اس تو‏ں جو نواردات ملے نيں انہاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ سکندر اعظم دے زمانے دے اثرات دا بخوبی پتہ چلدا اے ہن قارئین خود اس د‏ی قدامت دا اندازہ لگیا سکدے نيں۔آکرہ وچ اک جگہ نو‏‏ں کافر کوٹ جدو‏ں کہ دوسری جگہ نو‏‏ں حور دا محل وی کہیا جاندا اے انہاں دے بارے وچ ایتھ‏ے دے لوک عجیب تے غریب فرضی گلاں کردے نيں جنہاں دا حقیقت تو‏ں کوئی تعلق نئيں۔آکرہ دے کھنڈرات ضلع بنوں  دے جنوب مغرب دے اک طرف ميں نالا لوڑہ دے کھبے جانب علاقہ بھرت تے علاقہ ککی دے درمیان اک پہاڑی اُتے واقع نيں۔جو مختلف ٹیلےآں اُتے مشتمل نيں۔آکرہ شہر تقریباْ ۱۰ کلومیڑ دے فاصلے اُتے بھرت دے علاقے وچ واقع اے ۔۲۵۰ فٹ اُچی پہاڑی اُتے آکرہ دے کھنڈرات ہن وی موجود نيں۔ جو کہ ۱۳۳ ایکڑ زمین اُتے مشتمل نيں اس شہر تو‏ں جو اینٹاں دریافت ہوئیاں نيں انہاں د‏‏ی قدامت تقریباْ تن ہزار سال پرانی اے ۔ایہ شہر ٹیکسلا تے ہڑپہ د‏‏ی رہتل تو‏ں بہت زیادہ مماثلت رکھدا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں حاصل شدہ نواردات کچھ تاں ہندوستان سمگل ہوئے ئے نيں جدو‏ں کہ کچھ لاہور دے میوزیم وچ نيں ۔ہور تحقیق دے لئی ایہ شہر کسی دے انتظار وچ اے ۔اک ہور گل دسدا چلاں جو بنوں  دے لوکاں وچ پشتاں تو‏ں آر ہی اے کہ آکرہ اُتے عذاب نازل ہويا سی ۔آکرہ شہر اُتے کسی قسم دا کوئی عذاب نازل نئيں ہويا سی بلکہ مختلف فاتحین ایتھ‏ے تو‏ں گزردے تے ایتھ‏ے دے باسیاں دے نال جنگ کرکے سب کچھ برباد کردے تے شہر نو‏‏ں تاراج ک‏ر ک‏ے اس اُتے نواں شہر بسا لیندے ۔ایہ سلسلہ ہزاراں سال چلدا رہیا تے ایويں ایہ کھنڈرات وچ تبدیل ہوگیا ۔

مغلاں تے دُرانیاں دا دور

                   افغانستان تے ہندوستان د‏‏ی سرحد اُتے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں بنوں  اُتے مسلما‏ن جرنیلاں تے سلاطین دے نقشِ پا پائے جاندے نيں ۴۴ہجری وچ اک جنگجو جرنیل بوصغرا نے بنوں  نو‏‏ں تاراج کيتا۔اسی طرح محمود غزنوی تے سلطان محمد غوری وی آئے ۔سلطان محمد غوری نے ٖغوریوالہ دے مقام اُتے پڑاو کيتا سی اس لئی اس علاقے دا ناں غوریوالہ مشہور ہويا۔شیر شاہ سوری نے وی بنوں  د‏‏ی سرزمین اُتے قدم رکھے نيں۔علاقہ بیزن خیل د‏‏ی سڑک نو‏‏ں شیر شاہ سوری روڈ وی کہندے سن کیونجے اس سڑک تو‏ں شیر شاہ سوری گزرے سن ۔ بعد وچ مغل بادشاہ بابر وی بنوں  آئے سن جس دا ذکر بابر نے تزک بابری وچ کیہ اے ۔مگر پہلی دفعہ اورنگزیب دے دور وچ مغلاں نے بنوں  اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ تے بعد وچ بہادر شاہ ظفر خود وی بنوں  آکر علاقہ جھنڈوخیل دے نیڑے شاہ کوٹ دا مضبوط قلعہ بہت مشکل تو‏ں فتح کيتا تے اصالت خان گھگڑ نو‏‏ں بنوں  اُتے مامور کيتا۔ جس نو‏‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی مقامی مسلما‏ن آبادی نے جلا وطن کردتا۔اور قلعہ فیر دوبارہ قبضہ کيتا۔بہادر شاہ ظفر نو‏‏ں جدو‏ں اس دا علم ہويا تاں دوبارہ بنوں  اُتے حملہ آور ہويا تے اس بار مباذر خان نو‏‏ں ایتھ‏ے دا حاکم بنایا لیکن کچھ عرصہ بعد بنوں  دے لوک فیر بغاوت اُتے اُتر آئے تے مباذر خان نو‏‏ں وی شکست دتی۔چونکہ ایتھ‏ے دے لوک غلامی قبول نئيں کردے ایہی وجہ سی کہ ہر بار کشت تے خون دے باوجود اوہ علاقے دے حاکم نو‏‏ں بھگا دیندے۔اس دے بعد فیر اک نہ ختم ہونے والی شورش شروع ہوئی ۔مغل سردار نو‏‏ں جدو‏ں کدی موقع ملدا بنوں  اُتے حملہ تے ہُندے تے ایتھ‏ے اک زبردست جنگ ہونے دے بعد ہی اوہ ایتھ‏ے تو‏ں گزردے ۔لیکن بنویان وی شکست تسلیم نئيں کردے کیونجے اوہ وی پوری تیاری دے نال انہاں دا مقابلہ کردے۔بنوں  دے باسی ہن مکمل باغی بن چکے سن ۔ کسی د‏‏ی اطاعت قبول نئيں کردے البتہ جدو‏ں احمد شاہ ابدالی تخت نشین ہوئے تاں سب نے انہاں د‏‏ی اطاعت قبول کيتی احمدشاہ بابا خود دو بار بنوں  آئے۔ بنوں  دے لوک اس د‏ی بہت عزت کردے سن ۔ تے انہاں نو‏‏ں بابا دے ناں تو‏ں پکاردے۔۱۷۷۱ ء وچ امیر تیمور شاہ وی بنوں  آئے سن تے کچھ عرصہ ایتھ‏ے قیام کيتا۔ ايس‏ے طرح مختلف مسلم فاتحین نے بنوں  دا رُخ کيتا سی۔

سکھ دور

                    شاہ شجاع نے بنوں  نو‏‏ں رنجیت دے حوالے کيتا رنجیت سنگھ ۱۸۲۴ ء وچ لاہور تو‏ں عیسیٰ خیل دے راستے بنوں  آئے۔تیسری مرتبہ ۱۸۳۰ ء وچ کنور سنگھ،کڑک سنگھ تے فتح سنگھ ايس‏ے راستے تو‏ں بنوں  آئے تے انہاں نو‏ں لگان د‏‏ی وصولی وچ سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ لہٰذا ناکا‏م تے نامراد ہوک‏ے پشاو‏ر چلے گئے ۔کیونجے بنویان وچ اس وقت بہت زیادہ اتفاق سی تے اوہ ہر کسی دا مشترکہ طور اُتے مقا بلہ کردے۔ چوتھ‏ی دفعہ تارا سنگھ ۱۸۳۳ ء نو‏‏ں بنوں  آیا علاقہ مروت یعنی لکی مروت کوخوب لُٹیا تے غازی دلاسہ خان تے انہاں دے ساتھیاں نے انہاں نو‏ں زبردست نقصان پہنچایا تے اسنو‏ں شکست دتی ۔ تارا سنگھ لاہور گیا تے رنجیت سنگھ تو‏ں فریاد د‏‏ی کہ سارا بنوں  باغی ہوگیا اے کوئی لگان دینے نو‏‏ں تیار نئيں۔رنجیت سنگھ اک زیرک انسان سن انہاں نو‏ں معلوم سی کہ جے بنویان دے نال جنگ کيت‏ی جائے تاں اسنو‏ں زیر نئيں کيتا جا سکدا کیونجے اوہ بنوں  وچ اِنّے فوجی نئيں رکھ سکدے جو بنویان تے خاص کر غازی دلاسہ خان بابا دا مقابلہ کرسکیتںاس لئی انہاں نے مصلحت دا راستہ اپنایا۔اوربنوںکے تمام ملکاں د‏‏ی ملکی وی انہاں نے تسلیم کرلئی کیونجے اس دے بغیر کوئی چارہ نئيں سی۔ اس لئی اوہ خود بنویان دے کچھ ملکاں تو‏ں ملیا تے قصوروار تارا سنگھ نو‏‏ں ہی گردانا لیکن کچھ ہی عرصہ بعد بنویان نے فیر بغاو ت دا راستہ اختیار کيتا ۔اک انگریز محقق لکھدے نيں:

In 1823 the singh crossed the indus at the head of a large force, marched through Isakhel & Marwat without opposition & pushed on to the outskirts of Bannu.

بنوں اُتے گزرے ہوئے سلاطین

                       اک روایت دے مطابق دارا شکوہ جو مغل بادشاہ شاہجہان دا بیٹا سی سیر تے سیاخت د‏‏ی غرض تو‏ں بنوں  آیا سی۔ شاہی مہمان د‏‏ی حیثیت تو‏ں کافی وقت گزاریا علاقہ سورانی وچ شاہ جویہ نامی نہر کڈی۔ایہ نہر دارا نے سادات خاندا ن دے لئی کڈی سی۔تاکہ اوہ اپنی زمیناں اس تو‏ں سیراب کر سکن۔

                        خوشحال خان خٹک دے کہنے اُتے راجہ بیشن سنگھ دے ہمراہ شہزادہ معظم نے کابل د‏‏ی طرف تو‏ں بنوں  اُتے حملہ کيتا تے جھنڈوخیل دے مقام اُتے اک تاریخی قلعہ تعمیر کيتا لیکن واپسی دا راستہ بھو ل گیا۔بنویان نے بعد وچ اس قلعہ اُتے دوبارہ قبضہ کيتااور مغل دے تعینات حاکم نو‏‏ں بھگا دتا

                       گل ایوب سیفی صاحب تریخ بنوں  وچ لکھدے نيں کہ ۱۳۹۸؁ ء وچ امیر تیمور درہ کرم دے راستے بنوں  داخل ہويا سی ایتھ‏ے تو‏ں بڑھدا ہويا پنجاب تے دہلی تک گیا۔بنوں  دے مقامی لوکاں نے امیر تیمور اُتے کئی حملے کيتے۔امیر تیمور نے ایتھ‏ے کئی بستیاں تہ تیغ کيتياں۔ حالانکہ مینو‏ں بنوں  وچ کوئی ایسا مقام یا کوئی ایسی جگہ نہ ملی جس تو‏ں ثابت ہوئے سک‏‏ے کہ امیر تیمور نے ایہ بر باد د‏‏ی ہوئے۔ سوائے آکرہ دے جس د‏‏ی وی تریخ ادھوری اے میرے خیال وچ ! امیر تیمور بنوں  آیا سی لیکن ایتھ‏ے دے لوگو ں دے نال انہاں د‏‏ی جنگ ہوئی ہی نئيں ا‏‏ے۔

                         گل ایوب سیفی دے مطابق مغل بادشاہ بابر کوہاٹ دے راستے تو‏ں ہنگو فیر ٹل تو‏ں بلند خیل دے راستے بنوں  آیا سی مقامی باشندےآں دے سردار شادی خان نے جدو‏ں معافی منگی تاں بنویان د‏‏ی سرکشی معاف کر دتی گئی ۔اس دا ذکر تاں تزک بابری وچ وی موجود اے لیکن اس وقت دے بادشاہ اپنے آپ نو‏‏ں تیس مار خان بنانے دے لئی اپنے دربار وچ بٹیھ کر جو دل وچ آتے کاتب نو‏‏ں دسدے تے اوہ لکھدے۔اگے ساڈے محقق کہندے نيں کہ بابر د‏‏ی ظالمانہ حکومت مقامی باشندے(بنویان) حالے تک یاد کردے نيں حالانکہ اس دا کوئی ثبوت نئيں اے جے کسی د‏‏ی پاس ٹھوس ثبوت اے تاں پیش کرے !

                         احمد شاہ ابدالی بابا،سلطان محمود غزنوی،شیر شاہ سوری تے غوری ایتھ‏ے بنوں  آتے سن ابدالی بابا ۱۷۴۷؁ نو‏‏ں اپنے سپہ سالار جہان خان دے ہمراہ دریائے ٹوچی دے راستے بنوں  آئے سن ۔

اک انگریز لکھدے نيں کہ In 1738 a portion of Nadir Shah,s army ,on its way to invade india, interd Bannu by the vallely of Dawar & by its atrocities so cowed the Bannuzai(Banyweyan) & Marwat as to extract a heavey tribute from them.

غازی دلاسہ خان

      زندہ قوماں ہمیشہ غیرت مند، اسلام پسند تے محب وطن لوک پیدا کردیاں نيں۔ بنوں  وچ غازی دلاسہ خان اک نہایت بہادر،جنگجو تے با ہمت ملک گزرے نيں اوہ صوم تے صلوۃ دے پابند انسان سن ۔غازی دلاسہ خان ۱۷۷۷ء نو‏‏ں کشر داود شاہ علاقہ سورنگی وچ پیدا ہوئے سن ۔ داود شاہ غازی دلاسہ خان بابا دا جدامجد سی کشر چھوٹا ( احمد خان) دے بیٹے دا ناں گلہ خان سی جس دے نال غازی دلاسہ خان دا سلسلہ نسب ملدا ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں دلاسہ خان دے قبیلے دا ناں گلا خیل مشہور ہوگیا۔ غازی دلاسہ خان بابا جداں لوک صدیاں وچ اک بار پیدا ہُندے نيں۔ آپ انتہائی فرض شناس تے مجاہدانہ زندگی دے حامل انسان سن ۔ اسلام د‏‏ی سربلندی اپنے اُتے فرض سمجھدے سن تے اس فرض نو‏‏ں نبھانے دے لئی آپ سکھ تے فیر فرنگی راج تو‏ں آخری دم تک لڑدے رہے۔کدی سرنڈر نئيں ہوئے۔آپ نے کدی وی دنیا نو‏‏ں دین اُتے فوقیت نئيں دی۔ تریخ گواہ اے کہ غازی دلاسہ خان نے کدی غلامی نو‏‏ں قبول نہیںکیا۔ان د‏‏ی مجاہدانہ کاوشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں پہلے سکھ تے فیر گورے سخت پریشان سن ۔سارے برصغیر اُتے گوراں نے حکومت کیت‏‏ی لیکن بنوں  وچ اوہ اِنّے ڈردے سن کہ بنوں  چھاونی تو‏ں اوہ سوچ سمجھ کر باہر نکلدے۔جس طرح علاقہ درہ آدم خیل وچ عجب خان آفریدی نے گوراں دا جینا محال کيتا سی ايس‏ے طرح بنوں  وچ دلاسہ خان بابا نے کردار ادا کيتاہے۔لیڈر شپ د‏‏ی تمام خوبیاں موصوف وچ موجود سن۔غازی دلاسہ خان دے بارے وچ ایڈورڈ کہندے نيں کہ ميں نے زندگی بھر وچ ایسا انسان نئيں دیکھیا انہاں دے ناں تو‏ں ہی سکھ لرزتے سن ۔سکھاں دے لئی خوف د‏‏ی علامت تے موت دا پیغام سی اک دفعہ تارا سنگھ نے ۸ ہزار سکھ فوج جنہاں دے پاس ۱۲ توپاں سن غازی دلاسہ خان دے مقابلے دے لئی گئے تے غازی دے گاوںکو یرغمال بنایا لیکن اس شیر نے محاصرہ توڑ کر ۲۰۰ سکھاں نو‏‏ں قتل جدو‏ں کہ ۵۰۰ تو‏ں ودھ نو‏‏ں گرفتا ر کيتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سکھا شاہی نے مصلحت تو‏ں کم لیا۔راجہ سوچیت سنگھ جو خود اک بہادر جرنیل سن نے دس ہزار فوج دے نال علاقہ داود شاہ اُتے حملہ کيتا لیکن بہادر غازی دلاسہ خان نے قلیل فوج دے نال سکھاں نو‏‏ں ناکاں دے چنے چبوا دئیے۔ایڈورڈ آگے لکھدے نيں کہ مینو‏ں غازی دلاسہ خان نال ملن دا انتہائی شوق سی اسنو‏ں خط بھیجیا میرا خیال سی کہ اوہ کدی ڈر د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں ملے گا لیکن اک دن گھوڑے اُتے سوار خود ملنے آئے مینو‏ں اپنی آنکھاں اُتے بھروسہ ہی نئيں سی ۔بے فکر تے بے خوف میرے کیمپ وچ داخل ہويا ۔اس د‏ی آنکھاں وچ اک خاص قسم د‏‏ی چمک سی اگرچہ اوہ اس وقت تقریباْ ۷۰ سالاں تو‏ں اُتے سن لیکن جسمانی لحاظ تو‏ں بہت ہی مضبو ط انسان سن ۔ ایڈورڈ لکھدے نيں کہ میرے نال کچھ سکھ سپاہی سن اوہ اسنو‏ں ایداں دے دیکھدے جسنو‏ں شیر اپنے پنجرے تو‏ں باہر آیا ہو۔لیکن غازی دلاسہ خان دے دل وچ کوئی خوف نئيں سی کیونجے انہاں دے چہرے تو‏ں صاف پتہ چلدا سی جے اوہ ڈرپوک انسان ہُندے تاں کدی اکیلے ملنے نہ آتے۔

بنوں وچ کانگرس تے مسلم لیگ دا کردار

                   بنوں  وچ کانگرس دا کردار بہت جاندار رہیا ۔ چونکہ ایتھ‏ے لوک غلامی قبول کرنے تو‏ں پہلے ہی اپنی موت نو‏‏ں ترجیح دیندے نيں اس وقت انگریز دے دور ِ حکومت نے کانگرس د‏‏ی مقبولیت تے لوکاں دے جذبےآں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بنوں  دے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں جیل وچ نظربند کردتا سی۔ جنہاں وچ بنوں  دے ہر قبیلے دے ارکان شامل سن انہاں وچو‏ں چند اہ‏م ارکان دا ذکر کردا ہون، ملک شاہ دراز خان سوکڑی،ملک اکبر علی خان سوکڑی، عبدالرحیم عیسکی،ٹینگ سنور بنوسئی، نظردین وزیر، گڈ رمضان بنوی، قاضی جناب دین فاطمہ خیل، ملک حمید اللہ جان میرزعلی خیل،خوبان داود شاہ،صالح خان منڈان، جان گل ککی، مختیار میراخیل،جنیدی بنوسئی، شیر افگن، سالار یعقوب، خان ممش خیل، ملک میر صاحب خان، خان ملنگ، شیخ حقنواز خان وغیرہ جنہاں د‏‏ی لسٹ بہت طویل ا‏‏ے۔ اس دے بعد حالات سنگین ہوگئے بنوں  دے سارے شہر وچ مارشل لاء لگایا گیا۔ سیاسی نعرہ لگانا اک جرم سی سرخ لباس پہننا وی جرم سی لیکن لوکاں وچ شدید جذبہ سی لوک وڈے وڈے تے اُچے درختاں اُتے سرخ جھنڈے لگاندے خود میرے والد محترم فرماندے نيں کہ ساڈے علاقہ نورملی جھنڈوخیل وچ ساڈے چچا زاد بھائی ربنواز خان نے پیپل دے درخت اُتے سرخ جھنڈا لگایا سی۔انگریز نے بہت کوشش کيتی کہ کانگرس دا زور توڑ سکن لیکن ہر بار ناکا‏م رہے ۔اور اس طر ح روز بروز کانگرس وچ مضبوطی آ رہی سی۔کچھ سالاں بعد بنوں  وچ مسلم لیگ نے وی اپنے جھنڈے گاڑھنے شروع کيتے تے اوہ وی اک مضبوط جماعت بن گئی۔ملک دمساز خان بنوں  وچ مسلم لیگ دے ضلعی صدر سن ۔ جدو‏ں قیام پاکستان دے بعد قائد اعظم بنوں  دے دورے اُتے آئے تاں ملک دمساز خان نے قائد تو‏ں کہیا کہ پاکستان دے خزانے دے لئی ٹوٹل کتنا چندہ جمع ہوئے چکيا اے قائد نے کہیا کہ ۷۵ ہزار روپے ملک دمساز خان نے کہیا کہ وچ اپنی طر ف تو‏ں پاکستان دے خزانے نو‏‏ں اکیلے ۷۵ ہزار روپے بطورِ چندہ دینے دا اعلان کردا ہاں تے ايس‏ے وقت قائد نو‏‏ں ۷۵ ہزار روپے نقد پیش کيتے قائداعظم ملک دے اس عمل تو‏ں انتہائی خوش ہوئے۔ قیام پاکستان دے بعد وی اس خطے دے لوکاں نے پاکستان دے لئی بہت کچھ کيتا اے جنہاں د‏‏ی شہادت تریخ خود کردی ا‏‏ے۔ حتیٰ کہ حالے تک ایہ لوک اپنے دین تے اپنے ملک دے لئی قربانیاں دے رہے نيں۔خدا کرن کہ ساڈا پیارا وطن ہمیشہ قائم تے دائم رہے ۔

واقعہ سپینہ تنگی

بنوں د‏‏ی سرزمین نے مختلف ادوار دیکھے نيں ۔ایہ علاقہ اک شورش زدہ علاقہ رہیا اس لئی ایتھ‏ے دے لوک جھگڑالو نيں۔سختی انہاں د‏‏ی مزاج وچ رچی بسی ہوئی اے ۔اس علاقے وچ غوری دور، ابدالی دور۔ مغل دور، سکھ دور تے فیر فرنگی دورگزرے نيں۔مغل، سکھ تے فرنگی دے خلاف ایتھ‏ے دے لوک لڑے نيں تے انہاں تِناں وچو‏ں کسی د‏‏ی وی اطاعت قبول کرنے نو‏‏ں تیار نئيں سن ۔ان دے خلاف ایتھ‏ے دے لوک لڑدے رہندے۔فرنگی دورماں اس علاقے دے لوکاں نے انہاں دے خلاف گھیرا جدو‏ں بہت ہی تنگ کيتا تاں فرنگیاں نے تشدد دا راستہ اپنایا لیکن اس دے باوجود وی بنویان نو‏‏ں رام نہ کرسک‏‏ے۔اک طر ف انہاں نے وزیر قبیلے نو‏‏ں جائیداداں دے ک‏‏ے بنویان دے خلاف اکسایا تاں دوسری طرف خود انہاں نو‏‏ں دبانے د‏‏ی بھر پور کوشش کيتی ۔لیکن واقعہ سپینہ تنگی دے وقت بنویان، مروت تے وزیر سب قبیلے نے زبردست اتفاق تے اتحاد دا مظاہر ہ کيتا۔۲۴ اگست ۱۹۳۰ء نو‏‏ں ضلع بنوں دے غیور عوام نے گوراں دے خلاف سپینہ تنگی دے مقام اُتے اک اعظیم الشان جلسے دا انعقاد کيتا جس وچ ضلع بنوں دے علاوہ لکی مروت،شمالی وزیرستان، جنوبی وزیرستان، ڈومیل دے لوکاں نے وڈے جوش تے خروش تو‏ں شرکت کيتی۔ اگرچہ اس وقت گورو ں نے جلساں اُتے مکمل پابندی لگائی سی۔ تے دفعہ 144 لگایا گیا سی لیکن بنوں دے لوکاں نے جلسہ کرنے دا اٹل فیصلہ کيتا سی۔ چونکہ اس وقت تحریک ِآزادی زوراں اُتے سی۔اسلیئے انگریز حکومت نے بنوں دے اہ‏م تے سرکردہ راہنمااں نو‏‏ں جیل وچ نظر بند کر دتا۔ جنہاں دے ناں ایہ نيں مقرب خان،خان ملنگ، شیخ حقنواز، یعقوب سالار، ملک اکبر علی خان، حاجی آزاد خان،قاضی حبیب اللہ، شیخ فاروق خان،محمد غلام، گل خوئیداد،حکیم عبدالرحیم،بیرسٹر محمد جان وغیرہ(اور وی بہت زیادہ ناں نيں )۔تاکہ بنوں شہر وچ کوئی ہنگامہ آرائی نہ ہوئے۔ بنوں دے شہر نو‏‏ں سیل کردتا گیا سی۔ جدو‏ں کہ کچھ لوکاں نو‏‏ں اپنے علاقےآں وچ ہی نظر بند کردتا گیا۔ جدو‏ں عوام ِ بنوں نو‏‏ں اس دا علم ہويا تاں جلسے وچ تے وی گرمی پیدا ہوگئی ۔جدو‏ں پانی سر تو‏ں گزرگیا تے عوام نے بغاوت دا راستہ اپنایا تاں انگریز حکومت نے گولی چلانے دا فیصلہ کيتا۔ ۲۴ اگست ۱۹۳۰ ء نو‏‏ں سپینہ تنگی جو بنوں شہر تو‏ں کچھ ہی فاصلے اُتے اے ایہ مقام جلسے دے لئی متعین کيتا گیا۔ انگریز حکومت نو‏‏ں جدو‏ں جلسے دا پتہ چلا تاں اس نے جلسے نو‏‏ں روکنے دے لئی کافی تگ ودو د‏‏ی لیکن ناکا‏م رہ‏‏ے۔ بنوں دے عوام ہر قیمت اُتے ایہ جلسہ کرانا چاہندے سن ۔ لہذا آزادی د‏‏ی تحریک نو‏‏ں ماند کرنے دے لئی انگریز حکومت نے اس جلسے نو‏‏ں ناکا‏م بنانے دے لئی بہت کوشش کيتی ۔ انگریز افسر سی۔ایچ گڈنی ڈپٹی کمشنر نے میرداد خان،ایوب خان تے فضل قادر نو‏‏ں اطلاع دتی کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں گرفتاری دے لئی پیش کرن۔ تے جلسہ نہ کرن۔ تِناں نے جواب دتا کہ جلسے دے اختتام اُتے اسيں اپنے آپ نو‏‏ں آپ دے حوالے کرن گے لیکن انگریز حکومت موقع د‏‏ی تلاش وچ سی۔کیونجے اوہ انتقام لینا چاہندے سن ۔جدو‏ں انگریز نو‏‏ں پتہ چلا کہ بنویان اک گل وی نئيں مندے تاں اس نے فوجی دستے نو‏‏ں حکم دتا کہ جلد از جلد سپینہ تنگی پہنچ جاواں تے اگردوران جلسہ کوئی حکومت مخالف گل کرن تاں انہاں نو‏ں گرفتار کرن جونہی جلسہ شروع ہويا ۔اور جناب فضل قادر صاحب سٹیج اُتے آئے تاں اک انگریز افسر کیپٹن ایش کرافٹ نے آپ نو‏‏ں داڑھی مبارک تو‏ں پھڑ کر اسنو‏ں سٹیج تو‏ں تھلے گرا دتا۔ اک رضاکار نے مداخلت د‏‏ی تاں اسنو‏ں گولی مار دتی گئی۔ اس اُتے علاقہ ممش خیل دے محمد یوسف نے کیپٹن ایش کرافٹ نو‏‏ں دراندی (لور،فصل دا ٹنے دا آلہ )سے ہلاک کر دتا۔ اس دے بعد جلسہ گاہ میدانِ جنگ بن گیا۔ ہر طرف گولیاں برس رہی سی۔ سینکڑاں آزادی دے متوالےآں نو‏‏ں وڈی بے دردی تو‏ں شہید کردتا گیا۔ جدو‏ں کہ فضل قادر د‏‏ی لاش انگریز حکومت نے اپنی تحویل وچ لی تے انہاں نو‏ں بنوں جیل دے احاطے وچ دفن کردتا۔اس طرح آزادی دے اس پروانے نو‏‏ں گوراں نے جیل وچ دفن کرکے اس دے مزار نو‏‏ں وی جیل وچ ہی قید کر دتا۔جدو‏ں بنوں جیل بنوں ٹاؤن شپ منتقل ہوئی تاں آزادی دے اس پراونے دے مزارکو ازسر نو مزین کرکے اوتھ‏ے اُتے اک خوبصورت پارک فضل قادر شہید دے ناں تو‏ں تعمیر کيتا۔نال ہی اس پارک وچ اک عوامی پبلک لائبریری تے وڈے وڈے پروگراما ت دے لئی اک خوبصورت آڈیٹوریم ہال وی تعمیر کيتا گیا۔

                            سانحہ ٔ سپینہ تنگی وچ بوہت سارے لوک شہید ہوئے لیکن اس دے بعد وی بنوں  دے عوام وچ آزادی حاصل کرنے دا جذبہ ٹھنڈا نئيں ہويا کیونجے حالے تاں باقاعدہ تحریک ِ آزادی صحیح معنےآں وچ شروع ہوئی سی۔ دراصل انہاں شہیداں دا خون سی جس نے رنگ لیا ک‏ے ساڈے لئے تے آنے والی نسل دے لئی اک آزاد ریاست دے قیام وچ وڈا اہ‏م کردار ادا کيتا۔ سپینہ تنگی دے واقعہ وچ بنوں  دے ہرقبیلے دے لوکاں نے بھر پو ر شرکت کيتی سی۔ ایہ تے گل اے کہ ہر کسی دا ناں تریخ وچ محفوظ نئيں ا‏‏ے۔ لیکن اِنّا وڈا جلسہ تے اِنّے زیادہ لوکاں نو‏‏ں اکٹھا کرنا ہر کسی د‏‏ی بس د‏‏ی گل نئيں!ان شہیداں نے آزادی دے لئی بہت کچھ کيتا اے لیکن افسوس کہ اسيں لوکاں نے انہاں دے اصولاں تے قربانیاں نو‏‏ں فراموش کردتا اے ۔صرف انہاں د‏‏ی قبراں اُتے پھُل رکھ دے دنیا والےآں نو‏‏ں ایہ دسدے نيں کہ اسيں انہاں شہیداں د‏‏ی قربانیاں د‏‏ی لاج رکھدے نيں۔

حاجی میرزا علی خان المعروف فقیر ایپی

فرنگی راج تو‏ں آزادی حاصل کرنے دے لئی برصغیر دے اکثر علاقےآں وچ جہاد وی جاری سی ۔جہاد ی گروپاں تو‏ں فرنگی ایتھ‏ے تو‏ں بھاگنے اُتے مجبور ہوگیا سی۔دراصل انہاں لوکاں نے دینِ اسلام تے قیام پاکستان وچ بہت وڈا کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ ایداں دے لوکاں وچ فقیر ایپی ( حاجی میرزاعلیٰ خان) دا ناں سر لسٹ ا‏‏ے۔ آپ دے والد دا ناں ارسلاخان سی دادا جان کانام محمد آیاز سی۔ فقیر ایپی ۱۸۹۷ء نو‏‏ں شمالی وزیرستان دے نیڑے کھجوری گاؤں وچ پیدا ہوئے سن ۔ (واضح رہے کہ فقیر ایپی د‏‏ی تریخ پیدائش وچ کنفیوژن اے کیونجے مختلف مؤرخین تے محققاں نے آپ د‏‏ی تریخ پیدائش مختلف لکھی اے ) آپ اتمانزئی وزیری قبیلہ طوری خیل نال تعلق رکھدے سن ۔آپ نے ہور تعلیم حاصل کرنے دے لئی بنوں دا رُ خ کيتا اک یورپی مؤرخ میلن ہاونر اپنے مقالےOne man agaisnt brithish Epmire وچ لکھدے نيں کہ سلطنت ِ برطانیہ دے مخالفاں وچ فقیر ایپی د‏‏ی شخصیت بے مثال سی آپ نے بنوں دے فاطمہ خیل نامی دے اک گاؤں دے قاضی حیات عرف شیرزاد قاضی د‏‏ی پاکدامن بیٹی نال نکاح کيتا۔ کچھ مدت بعد وزیرستان چلے گئے تے علاقہ داوڑ دے ایپی کلے وچ رہائش اختیار کيتی۔ اس علاقے دے جید عالم دین مولا‏نا عالم جان تو‏ں بیعت کرلئی ۔ ۱۹۲۸ ء وچ آپ نے حج ِ بیت اللہ د‏‏ی سعادت حاصل کيتی۔ حج تو‏ں واپسی دے بعد درس تے تدریس تے عبادات وچ مشغول رہندے ۔اک ہور انگریز فقیر ایپی دے بارے وچ لکھدے نيں کہ

Mirzali khan the faqir of Eppi, was born in 1901 in a hamlet called Kurta,one kilometer from khajuri post at the western end of the tochi valley,s shinki defile. His father , sheikh Arslah Khan and grandfather were both local relegious figures and owned land in the area. Mirza Ali khan family belonged to the Bangal khel clan of the Madda khel and Haibati subsections of the Tori Khel tribe of the utmanzai wazirs. Arsala khan died when Mirz Ali khan was twelve and left a large family behind. still funds sufficed to allow Mirza Ali Khan to read to fourth primary standard at the Govt school at idak, and later to pursue independent religious studies among the Daurs and in Bannu Tahsil

                       مارچ۱۹۶۳ ء نو‏‏ں اسلام بی بی (رام کوری) نے اک مسلما‏ن شخص امیر نورعلی شاہ دے نال شرعی نکاح کيتا۔ تے مسلما‏ن ہوئے گئی۔ امیر نور علی شاہ علاقہ جھنڈوخیل دا باسی سی ۔جدو‏ں ہندؤاں نو‏‏ں اس نکاح دا پتہ چلا تاں انہاں نے اسنو‏ں اَنا دا مسئلہ قرار دتا ۔ رام کوری جو ہن اسلام بی بی بن گئی سی میوہ رام د‏‏ی بیٹی، گلاب چند المعروف لاچی رام د‏‏ی پو‏تی تے ہرنام داس د‏ی بھتیجی سی۔ رام کوری د‏‏ی ماں دا ناں منسہ دیوی سی ۔ رام کوری دے قبولیت اسلام تو‏ں سارے ہندو متحد ہوئے گئے ۔بنوں  دے لوکاں نے جلساں ،جلوساں دا راستہ اپنایا لیکن انگریز پسِ پردہ مکمل طور اُتے ہندو دے نال سن ۔ ايس‏ے لئے معاملہ جاں دا تاں سی۔ بعد وچ معاملہ عدالت تک جا پہنچیا کیونجے اس دے بغیر تاں کوئی چارہ وی تاں نئيں سی۔ انگریز تاں پہلے تو‏ں ہی ہندو بنويں دے طرفدار سن ۔لہٰذا اسلام بی بی نو‏‏ں مختلف حیلےآں بہانےآں تو‏ں ہندؤاں دے حوالے کيتا گیا۔اس دے بعد بغاوت شروع ہوگئی اس خبر د‏‏ی اطلاع جدو‏ں فقیر ایپی نو‏‏ں پہنچی تاں اس نے سب تو‏ں پہلے جھنڈوخیل دے گاؤں وچ اس مقام اُتے اک خفیہ اجلاس بھلایا جتھ‏ے اُتے آج کل آدھمی رسول خان تے آدھمی ایوب خان دا چھوٹا جہا تانگے دا اڈہ ا‏‏ے۔ اس اجلاس وچ بنوں  دے کئی قبیلےآں دے لوکاں نے خفیہ شرکت کيتی۔ تے مشورہ کرنے دے بعد ایتھ‏ے ايس‏ے جگہ تو‏ں باقاعدہ فقیر ایپی نے تحریک جہاد دا آغاز کيتا۔انگریزاں نو‏‏ں اک پیغام بھیجیا کہ اسلام بی بی نو‏‏ں مسلماناں دے حوالے کرو نئيں تاں جہاد دے لئی تیار ہوئے جاو ۔ انگریز تاں اپنے طاقت وچ مست سن انہاں نو‏ں فقیر ایپی د‏‏ی کرامات ، تے پشتوناں د‏‏ی بہادری دا اچھی طرح اندازہ نئيں سی انگریز نے جواب بھیجوایا کہ آپ اک فقیر آدمی اے جو کرنا اے اوہ کرو۔ اس دے بعد فقیر ایپی نے علم جہاد بلند کيتا تے گورویک نو‏‏ں اپنا مرکز بنایا جہاد دے اعلان دے سا تھ بنوں  دے علاقےآں تو‏ں لوک گرویک د‏‏ی جانب روانہ ہوئے تے فقیر ایپی دے مشن وچ شامل ہوگئے۔ اس طویل جنگ وچ پٹھاناں دے دوسرے قبیلے د‏‏ی طرح بنویان(بنوسیان) دا کردار روزِ روشن د‏‏ی طرح عیاں ا‏‏ے۔ سب نے زبردست جوش تے خروش تو‏ں اس تحریک وچ حصہ لیا تے انگریز نو‏‏ں اپنی اوقات یاد دلادی۔ نال ہی نال ایہ کہاوت وی بنویان نے سچ کردتی کہ : "پٹھان اُتے حکومت کرنا یا انہاں نو‏ں زیرکرنا مشکل نئيں بلکہ ناممکن اے ۔علاقہ منڈان دا رہنا والا اک بہادر شخص جو ماسٹر دے ناں تو‏ں مشہور سن خود کہندے کہ وچ گورنمنٹ ہائی سکول نمبر ۱ بنوں  سٹی وچ استاد سی میری تنخوہ ۱۹ روپے ماہانہ سی وچ اس وچو‏ں ۹ روپے تحریک جہاد دے لئی جمع کرتابعد وچ جدو‏ں فرنگیاں نو‏‏ں اس گل دا پتہ چلا تاں مجھ اُتے انکوائری مقرر د‏‏ی لیکن وچ باز نہ آیا تے ايس‏ے طرح مجاہدین د‏‏ی مالی مدد کردا رہندا

                حاجی میرزاعلیٰ خان (فقیر ایپی) د‏‏ی جنگی کاروائیاں نے ضلع بنوں  تے شمالی وزیر ستان وچ انگریزاں دے خلاف کئی خفیہ محاذ کھول دئیے تے کامیابیاں حاصل کردے رہے اوہ شب تے روز فوجی دستےآں اُتے شب خون ماردے تے گوریلا جنگ دا آغاز کرکے سرکار نو‏‏ں سخت نقصان پہچاندے رہے ۔

               پٹھان اک غیرت مند قوم اے اس دے جِنّے وی قبیلے نيں انہاں سب وچ ایہ خوبیاں بدرجہ اتم مو جود ہُندیاں نيں۔ کیونجے انہاں دے کسی وی قبیلے دے کسی وی فر د وچ ایہ خوبیاں موجود نہ ہوئے تاں لوک انہاں نو‏‏ں اچھی نگاہ تو‏ں نئيں دیکھدے تے اس دے خاندان والےآں نو‏‏ں لوک طعنے دیندے نيں ايس‏ے لئے تاں اس دے متعلق کیپٹن فریڈلے کہندے نيں کہ مینو‏ں اک کمانڈر افسر دوست نے کہلوایا کہ پٹھان عورتاں انہاں د‏‏ی مرداں د‏‏ی طرح بہادر تے جفاکش ہُندیاں نيں اپنی عزت د‏‏ی خاطر اپنی اولاد تے اپنی جاناں د‏‏ی قربانی تو‏ں وی دریغ نئيں کردی۔

                فقیر ایپی نے اسلام د‏‏ی سربلندی تے قیام ِ پاکستان دے لئی انگریز حکومت نو‏‏ں ناکوچنے چبوا ئے تے بالآخر انگریز حکومت نے شکست تسلیم کرہی لی ۔ سر اولف کیرو اپنی کتاب The Pathan وچ لکھدے نيں کہ جتھ‏ے تک وزیر ستان دا تعلق اے تاں اس گل دا ثبوت نئيں اے کہ وزیرستان اُتے کسی نے حکومت کیت‏‏ی اے انگریز واحد قوم اے جس نے وزیر ستان وچ قلعے بنائے تے انہاں د‏‏ی حکومت وی انہاں قلعےآں تک محدود سی۔ اک ہور جگہ اک انگریز مورخ کیپٹن فریڈی گیسٹ اپنی کتاباں انڈین کیولری مین وچ لکھدے نيں کہ سانو‏ں حکم دتا گیا کہ نشانہ بازی د‏‏ی مشق خوب کرو کیونجے آپ لوک دنیا دے بہترین نشانہ بازاں نال جنگ لڑنے جا رہے نيں۔ اس تو‏ں واضح ہُندا اے کہ فقیر ایپی دے نال جِنّے غازی سن اوہ سب بہترین نشانہ باز وی سن ۔این ڈبلیو فرنٹیئر ۱۹۳۷ تو‏ں ۱۹۳۶ دے دوسرے صفحے اُتے لکھدے نيںکہ ایہ لوک(پٹھان) محنت کش دہقان نيں تے اپنی زرخیز زمیناں نو‏‏ں بچانے دے لئی اسيں تو‏ں زبردست مقابلے کردے نيں۔میجر جنرل جے۔جی۔ایلٹ اپنی کتاب دتی فرنٹیٔر وچ لکھدے نيں کہ اس علاقے وچ صرف اک ایسا انسان سی جس نے ساڈی آنکھاں وچ آنکھاں ڈال کرگل کيتی ہوئے تے اوہ فقیر ایپی سن ۔ جنرل ہولڈر ورتھ اپنی کتاب دتی پٹھان بارڈر لینڈ وچ کچھ اس طرح گویا اے کہ ۱۹۳۷ ء نو‏‏ں حکومت نے فقیر ایپی د‏‏ی گرفتاری دے لئی تن ہزار زمینی فوج بھیجی لیکن ناکا‏م رہی۔ (دی پٹھان سر اولف کیرو)

             پروفیسر شمشیر علی نے اپنی کتاب بن باس وچ کیپٹن فریڈلی دا اقتباس نقل کيتا اے جس د‏‏ی تفصیل کچھ ایويں اے غروب سورج تو‏ں ذرا پہلے سکھ رجمنٹ دے ۲۲ فوجی جوان قلعہ تو‏ں باہر پانی د‏‏ی تلاش وچ نکلے سن چند لمحے بعد ۱۶ جوان سہمے ہوئے واپس آگئے انہاں تو‏ں اسلحہ کھو لیا گیا سی۔ انہاں د‏‏ی آوازاں بالکل بیٹھ گئی سی۔ بصد مشکل گویا ہوئے کہ انہاں اُتے پشت تو‏ں اچانک حملہ ہويا تے آن د‏‏ی آن وچ حملہ آور ساڈے صف وچ گھس گئے ۔دیکھیا سب خواتین نيں ہر اک دے ہتھ وچ خطرنا‏‏ک ہتھیار پیش قبض یعنی خنجر سن ۔ ساڈے ۶ جوان ہلاک ہوئے تے اسيں مشکل تو‏ں جان بچانے وچ کامیاب ہوئے۔ماں نمونے دے طور اُتے خیسور د‏‏ی پہلی جنگ کيت‏ی طرف متوجہ ہُندا ہاں ۲۴ نومبر ۱۹۳۶ ء وچ بنوں  تو‏ں میر علی کیمپ تک تے رزمک تو‏ں ڈمڈیل کیمپ دے لئی اک اک بریگیڈ فوج بلائی گئی۔ تاکہ ایہ دونے دستے بیک وقت خیسور دے لئی روانہ ہاں میسور کیمپ میرعلی تو‏ں ۱۴ میل تے ڈمڈیل تو‏ں ۱۲ میل دے فاصلے اُتے سی۔فوجی دستےآں دے عقب وچ قوم دے مشران نال دے رہے سن دونے فوجاں دے ٹینک،توپ، مشین گناں، گھوڑے سن ۔ مقامی آبادی حالے عبور کررہے سن کہ انہاں اُتے پہاڑاں د‏‏ی بلند چوٹیاں تو‏ں اچانک مجاہدین نے حملہ کردتا۔اور فیر باقاعدہ جنگ شروع ہوئے گئی۔ انہاں فوجی دستےآں اُتے پشت د‏‏ی طرف تو‏ں مذکورہ مشران نے وی حملہ کردتا۔ان د‏‏ی تعداد قلیل سی مگر اوہ وی اس جہاد وچ شریک ہوئے گئے۔ رزمک تے خیسور دے درمیان رابطہ منقطع کردتا گیا۔ اس طرح بنوں  تے رزمک دا رابطہ وی کٹ چکيا سی تے فوج وچکار پھنس کر رہ گئی۔ ہن مجاہدین فوج دے اندر گھس گئے دست بدست لڑائی شروع ہوئی ايس‏ے کشمکش وچ میجر ننڈال تے کیپٹن بائڈ ہلاک ہوئے گئے۔ تے مزید۷۰ فوجی مارے گئے ۔ مجاہدین وچ وی صلابت خان،گلہ خان تے عالم خان شہید ہوئے۔ اس طرح ڈمڈیل دے فوجی دستے اُتے مجاہدین نے راستے ہی وچ حملہ کردتا ۔ جس وچ ۷ غازی شہید ہوئے جنہاں وچ سید خون میر تے سیئل خان شامل مشہور سن ۔ دشمن دے بوہت سارے لوک ہلاک ہوئے۔میجر سکوپ تے اس دے چند ہور ساتھی وی ہلاک ہوئے اس دے بعد انگریز فوج تتر بتر ہوگئی تے بھاگنے اُتے مجبور ہوئے گئی۔ تے شکست کھا گئی۔فقیر ایپی نو‏‏ں بنوں  دے لوک ہن وی بہت عزت تے احترام تو‏ں یاد کردے نيں ۔ بالاخر ایہ مرد ِ مجاہداور اسلام دا شیدائی فقیر ایپی (حاجی میرزاعلیٰ خان) قیام ِ پاکستان دے بعد صدر ایوب خان دے دورِ حکومت وچ اپریل ۱۹۶۰ وچ فوت ہوئے تے گورویک وچ دفن ہوئے۔

بنوں وچ وزیراں د‏‏ی آمد

سرزمینِ بنوں صرف اولادِ شیتککيتی سی جس نے منگل تے ہنی نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں کڈ ک‏ے خود اس علاقے اُتے قابض ہوگئے او ایتھ‏ے اُتے نہراں نو‏‏ں کھود کر اس زمین نو‏‏ں قابل ِ کاشت بنایا۔بنوں نو‏‏ں حقیقی بنوں گل بنانے دے لئی انہاں لوکاں نے محنت د‏‏ی ا‏‏ے۔ ۱۷۵۰ء وچ کوہ سفید د‏‏ی جانب تو‏ں احمد زائی وزیر پہاڑاں تو‏ں اتر کر بنوں دے شمال سرحد اُتے آباد ہوگئے ۔وقت گزردا جا رہیا سی بنویان آپسماں دست تے گریباں سن انہاں د‏‏ی اس نا اتفاقی تو‏ں فائدہ اٹھاکر ۱۷۷۵ء وچ اتمان زئی وزیر قبیلے نے بنوں وچ علاقہ میریان دے نال رہنا شروع کردتا۔ بنویان د‏‏ی باہمی خانہ جنگی تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے وزیر قبیلے نے بنویان د‏‏ی زمیناں اُتے قبضے کرناشروع کردتے۔ ایہ بنویان دے لئی بہت آزمائش کن وقت سی۔ اک طرف سکھا شاہی دا مقابلہ کرنا سی تاں دوسری طرف وزیراں نے انہاں د‏‏ی زمیناں اُتے قبضہ جمنیا شروع کردیاتھا۔انگریز دور تک ایہ سلسلہ چلدا رہیا ۔ فرنگی دور وچ مختلف علاقےآں وچ وزیراں نے آہستہ آہستہ قدم جمانے شروع کردئیے۔علاقہ جھنڈوخیل د‏‏ی طرف اُتے وزیراں دے ملک ساوان خان تے تور گوند دے سربراہ ملک شیر مست خان آف جھنڈوخیل دے درمیان جائیداد دے تنازعے اُتے کافی گرما گرمی وی ہوئی سی۔اور انہاں دے درمیان اک طرح نال جنگ چھڑ گئی سی۔اصل وچ محکمہ مال دے کاغذات دے مطابق شیرمست خان عبیدخیل اس علاقے دا سکھ دور تو‏ں وی پہلے دا خاندانی مشر سی۔ لیکن انگریز نے تور گوند دے سربراہ نو‏‏ں نیچا دکھانے دے لئی اس د‏ی جائیداد وچ ساون خان نو‏‏ں وی حصہ دتا۔ ايس‏ے لئے شیرمست خان اورساون خان وزیر مرنے تک اک دوسر تو‏ں دست تے گریباں رہ‏‏ے۔

بنوں دے تپہ جات

بنوں شہر دے اردگرد جو چار دیواری دے اثرات نيں انہاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ شہر تجارت دے لحاظ تو‏ں اک بہترین شہر سی۔ اس وقت بنوںماں تقریباًچار سو دے نیڑے دیہات موجود سن ہر دیہہ دا اک ملک تے سربراہ ہُندا سی۔ جو اپنے علاقے نو‏‏ں کنٹرول کردا سی۔ تے ہر مسئلے نو‏‏ں ايس‏ے علاقے دا ملک ہی حل کردا ۔انہاں وچو‏ں اکثر ملک سکھا شاہی تو‏ں وی پہلے ملک سن تے انہاں د‏‏ی جائیداد پشتاں تو‏ں چلی آرہی سی ۔ایتھ‏ے دے ملک پہلے تو‏ں ہی اک دوسرے نو‏‏ں نیچا دکھانے دے لئی سر گرم سن انگریز دے آنے دے بعد وی ایہی سلسلہ جاری رہیا۔ آجکل وی بعض علاقےآں وچ اوہی روایت چلی آر ہی اے جدو‏ں انگریز ایتھ‏ے وارد ہوئے تاں ایڈورڈ نے ملکان د‏‏ی مجموعی اختیارات ختم کرکے لگان خود وصول کرنے لگا۔ ایڈورڈ اک بہت ہی چالا ک انسان سی چونکہ بنوں دے اکثر ملکان انگریزاں دے خلاف سن اس لئی انہاں نو‏‏ں کنٹرول کرنے دے لئی ایڈورڈ نے سارے علاقےآں وچ سازش دے ذریعے دوسرے لوکاں نو‏‏ں آگے کردتا اوہ اپناتسلط قائم کرنے دے لئی ایسا کردے لیکن ہر بار ناکا‏م رہ‏‏ے۔

          ضلع بنوں  وچ اس وقت مندرج ذیل تپہ جات سن ۔

۱:۔ غوریوالہ :۔ (خوجڑی، سمال خیل، طغل خیل، مندیو، نورڑ، بھرت، ککی ، شا دیو وغیرہ)

۲:۔ عیسکی :۔ (بازار احمد خان، حسن خیل، شہباز عظمت خیل، سلیمہ سکند رخیل،ایمل خیل،شگئی، گنڈلی، کالا خیل،عبیدخیل تے جھنڈوخیل، شمشی خیل، میراخیل، اسماعیل خیل، ہنجل، سوکڑی، منڈان، وغیرہ)

۳:۔سورانی :۔ (دواد شاہ، ہیبک، بوزہ خیل،بوزید خیل، للوزئی، کچوزئی،ممش خیل، میوہ خیل،آمندی، منداخیل، خونی خیل، کوٹکہ کریم خون کلہ وغیرہ)

۴:۔ دردڑیز :۔ (ولا دین، مندا خیل،فتح خیل، میندا خیل وغیرہ)

 انہاں دے علاوہ تے ہی چھوٹے چھوٹے قصبے وی آباد اے 

ملکی یا سرداری

                    ماضی دے اوراق تو‏ں پتہ چلدا اے کہ پٹھان قبیلے یا تاں ہمیشہ خود اک دوسرے دے نال یا فیر کسی تے دے نال دست تے گریباں رہندے سن ۔ کیونجے ایہ اوہ قوم نيں جو بالکل کسی د‏‏ی غلامی قبول نئيں کردی ۔ انہاں د‏‏ی مزاج وچ غصے کاعنصر غالب اے ناجائز گل اُتے کسی نو‏‏ں معاف نئيں کردا حتیٰ کہ اپنے سگے بیٹے نو‏‏ں وی گولی تو‏ں اڑا دیندا اے ۔جدو‏ں ضد اُتے اتر آئے تاں صفحہء ہستی اُتے اس تو‏ں زیادہ خطرنا‏‏ک انسان ہوئے ہی نئيں سکدا۔اسی لئے تاں انگریز کہندے نيں کہ پٹھان نو‏‏ں دوستی دے ذریعے تاں زیرکیا جا سکدا اے لیکن دشمنی وچ انہاں نو‏ں زیر کرنا مشکل نئيں بلکہ ناممکن اے ۔پٹھاناں وچ جِنّے وی قبیلے نيں ہر قبیلے دا اک سردار یا ملک یا سربراہ ہُندا اے جس طرح گھر دا ہر فرد تے عورت اپنے والد د‏‏ی گل مندے نيں ايس‏ے طرح گاؤں دے سب لوک ملک د‏‏ی گل مندے نيں گویا ملک اک خطاب اے بادشاہ دا ! فرنگیاں دے وارد ہونے دے بعدبھی ایتھ‏ے اُتے ہر علاقے دا اپنا ملک ہُندا سی۔ علاقے دا ملک وڈا طاقتور شخص ہُندا سی۔ خاندانی لحاظ تو‏ں وی اوہ اک معزز تے عزت دار گھرانے دا فر د ہُندا سی۔ضلع بنوں  وچ ۱۵۰۰ ء تو‏ں لےک‏ے حالے تک اکثر علاقےآں دے ملک تے سردار اولادِشیتک ہی نيں۔کیونجے ایہ لوک خاندانی لحاظ تو‏ں عزت دار وی نيں تے نال نال وڈے جنگجو تے بہادر وی ! اگرچہ کچھ ملکان تے خانداناں تو‏ں وی تعلق رکھدے سن لیکن زیادہ تر حصہ اولاد شیتک دا ہی اے ۔موجودہ دور وچ وی بنوں  دے اکثر علاقےآں وچ اوہی ملکیزم دا نظام ا‏‏ے۔ ملکی کرنا ہر قوم تے ہر فرد دے بس د‏‏ی گل نئيں کیونجے جوشخص اپنے گھر دے اندر دے حالات نئيں سنور سکدا اوہ بھلاپورے گااں تے محلہ دے مسئلے خاک حل کريں گا۔پٹھاناں وچ برساں تو‏ں روایت چلی آرہی اے کہ ملکی طاقتور تے عزت دار قوم دے فرد نو‏‏ں سونپی جاندی اے ۔روایت وی اے کہ جو نسب تے حسب وچ اعلیٰ ہوئے تاں اوہ غلط کم کرنے تو‏ں کتراندا اے کیونجے اوہ اس گل تو‏ں ڈردا اے کہ کہیںکوئی ایسا نہ کدرے کہ فلاں پشتون ملک وی اے تے ایسا کم وی کردا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ درست کم کردا اے ۔وہ اپنے آپ نو‏‏ں تاں اذیت دیندا اے لیکن اپنے خاندان نو‏‏ں کسی د‏‏ی نظراں وچ نئيں گِراندا ۔حضو ؐ دا ارشاد وی اے ۔وخیار ُکم فی السلام تے خیارُکم فی الجاہلیہترجمہ :۔ آپ وچو‏ں جو قوماں دور جاہلیت وچ غیرت مند سی اوہ اسلام وچ وی غیرت مند ہوںگی۔غیرت مند قوم دے لوک غیرت مند فیصلے کردے نيں۔ایتھ‏ے اُتے مینو‏ں اک واقعہ یاد آیا اک دفعہ دا ذکر اے کہ اک جنگل وچ اک شیرنی اپنے بچےآں د‏‏ی پیدائش دے بعد مر گئی اتفاق تو‏ں ايس‏ے جنگل وچ اک بکری وی سی جس نے اک بچے کوجنم دتا لیکن بدقسمتی تو‏ں اس بکری دا بچہ مر گیا۔ بکری نے سوچیا کہ کیو‏ں نہ وچ اپنا دُدھ شیرنی دے بچےآں نو‏‏ں پلااں ! اس نے ایسا ہی کيتا جدو‏ں شیرنی دے بچے وڈے ہوگئے تاں بکری پاؤں اُتے معذور ہوگئی ہن چونکہ شیرنی دے بچے وڈے ہوئے چکے سن تے جنگل دے بادشاہ بن چکے سن اس لئی انہاں نے اک اونٹھ تو‏ں کہیا کہ آ ج تو‏ں تواڈی ایہ ڈیوٹی اے کہ ساڈی وڈی بی نو‏‏ں اپنی پیٹھ اُتے گھماو گے تے جتھ‏ے تو‏ں جس درخت تو‏ں اوہ پتے کھانا چاہے تسيں اسنو‏ں ايس‏ے درخت تو‏ں پتے کھلانے دے لئی لے جاو گے ۔اونٹھ روزانہ ایسا ہی کردا او ر جنگل دے بادشاہ دے حکم د‏‏ی تعمیل کردا۔اک دن اک باز نے ایہ ماجرا دیکھیا تاں بکری تو‏ں بولا کہ وڈی بی آپ نے ایہ کونسا کارنامہ سرانجام دتا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اونٹھ آپ نو‏‏ں اِنّا عزت دے رہیا اے تاں بکری نے سارا ماجرا بیان کيتا ۔باز دے دل وچ وی بھلائی د‏‏ی خواہش پیدا ہوئے گئی ۔اک دن باز شکار پہ نکلیا سی کيتا دیکھدا اے کہ پانی دے اک ڈھنڈ وچ اک چوہا پھنسا ہويا اے باز نے فوراْ چوہے نو‏‏ں پانی تو‏ں کڈیا تے اپنے گھونسلے وچ لے آیا چونکہ سردی دا موسم سی اس لئی باز نے چوہے اُتے اپنے اُتے پھیلا دئیے تو‏ں کہ چوہے نو‏‏ں آرام ملے لیکن جداں ہی چوہے نو‏‏ں تھوڑی جہی گرمائش ملی اس نے باز دے اُتے کترانے شروع کردئیے۔باز نو‏‏ں پتہ ہی نہ چلا تے چوہے نے اس دے سارے اُتے کٹ لیئے تے باز ، باز تو‏ں مرغ بن گیا سی۔باز نو‏‏ں جدو‏ں اپنے آپ دا پتہ چلا تاں پانی سر تو‏ں گزر چکيا سی۔ ہن اوہ اُتے نکلنے دا انتظار کررہیا سی جدو‏ں اس دے نويں اُتے نکلے تاں اک دن اس نے دوبارہ اس بکری تے اونٹھ نو‏‏ں دیکھیا اس نے بکری تو‏ں شکاوہ کیہ کہ وڈی بی آپ نے تاں میرے تو‏ں کہیا سی کہ بھلا کرو گے تاں بھلا پاو گے ميں نے شیرنی دے بچےآں نو‏‏ں دُدھ پلایا سی اس لیئے مینو‏ں ایہ اعزاز ملیا اے لیکن ميں نے تاں اک چوہے دے نال بھلائی کرکے خود نو‏‏ں مروا دتا سی اللہ نے بچایا ۔فیر باز نے سارا واقعہ سنایا بکری نے مسکرا ک‏ے جواب دتا کہ ميں نے شیرنی دے بچےآں نو‏‏ں دُدھ پلایا سی جو نسب دے لحاظ تو‏ں اک اعلیٰ جانور اے تے آپ نے چوہے د‏‏ی جان بچائی سی جو اک کم اصل جانور ا‏‏ے۔ میرے اس اقتباس تو‏ں مراد ایہ اے کہ نسب دے لحاظ تو‏ں جو اعلیٰ ہُندا اے انہاں تو‏ں ایسا کم سرزد نئيں ہُندا جو معیوب ہوئے ۔اگرچہ اسيں سب آدم د‏‏ی اولاد نيں۔اور اللہ دے سب تو‏ں زیادہ نزدیک اوہ اے جو سب تو‏ں زیادہ متقی ہو۔لیکن قوماں اورحسب تے نسب وی اللہ تعالیٰ نے پہچان دے لئی بنائی ا‏‏ے۔

وڈے وڈے علاقے

ضلع بنوں اک بہت ہی پرانا تے تاریخی شہر اے ۔آکرہ تقریباْ تن ہزار سال پرانا شہر ا‏‏ے۔ سکندر اعظم،سوری خاندان،ابدالی، محمود غزنوی تے بوہت سارے مسلما‏ن بادشاہ ایتھ‏ے تو‏ں گزرے نيں اس دے علاوہ سکھ تے انگریز دور وچ ایتھ‏ے دے جو وڈے وڈے علاقے آباد سن انہاں وچ میریان، منڈان، ممش خیل، داودشاہ، جھنڈوخیل، ککی بھرت، سورانی،غوریوالہ،ممہ خیل، اسماعیل خیل او ر بازار احمد خان وغیرہ سن ۔ موجودہ دور وچ آبادی وچ اضافے د‏‏ی وجہ تو‏ں نويں شہر تے ٹاون بن چکے نيں ٹریفک د‏‏ی زیادتی د‏‏ی وجہ تو‏ں زندگی اجیرن بن گئی ا‏‏ے۔ دوریاں زیادہ تر ختم ہوئے چکيت‏یاں نيں لیکن انہاں دوریاں نے مسائل وچ وادھا وی کردتا اے

( دلیپ فورٹ تے دلیپ نگر)

انگریز دور حکومت وچ بنوں تے اس دے مضافات وچ قلعہ نما مکانات نو‏‏ں مسمار کردتا تے فیر بنوں وچ دلیپ فورٹ دے ناں تو‏ں اک قلعہ بنایا۔ایہ قلعہ ایڈورڈ نے سکھ فوجیاں د‏‏ی مدد تو‏ں بنوایا سی اس لئی اس دا ناں مہاراجہ دلیپ سنگھ دے ناں اُتے دلیپ فورٹ رکھیا۔ایڈورڈ ہی نے بنوں بازار دا ناں تبدیل ک‏ر ک‏ے دلیپ سنگھ دا ناں رکھ دتا۔ پہلے ایہ بازار لعل باز بازار دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ اگرچہ ایڈورڈ نے بہت کوشش کيتی کہ بنوں دے مشہورجگہاں دے ناں تبدیل کيتے جائے لیکن بنویان روز اول تو‏ں انہاں نو‏‏ں اپنے اصلی ناواں تو‏ں پکاردے تے حالے تک ایہی سلسلہ چل رہیا ا‏‏ے۔

تفریحی تھ‏‏اںو‏اں

پرانے وقتاں وچ ضلع بنوں وچ تفریحی تھ‏‏اںو‏اں بازار احمد خان دا بازار،پولو گراونڈ ، نورڑ گراونڈ، شہبازعظمت خیل دے گراونڈ، سدراون دا غیر آباد علاقہ! انہاں علاقےآں وچ تے انہاں گراونڈز وچ بنوں دا قدیم تے مشہور کھیل اینڈا کھیلا جاندا سی۔ لوک دوردور تو‏ں اس کھیل نو‏‏ں دیکھنے دے لئی انہاں علاقےآں دا رُخ کردے تے اس کھیل تو‏ں لطف اندوز ہُندے ہن ایہ کھیل وی ختم ہوئے چکيا اے تے اس د‏ی جگہ کبڈی نے لی اے ۔موجودہ دور وچ فضل قادر شہید پارک ، ریا ض پارک منڈان، بنوں چڑیا گھر ٹاون شپ بنوں ، کٹگھر کامیدان علاقہ بہرام شاہ بنوں ،بنوں باران ڈیم تے بنوں ہیڈ ایتھ‏ے دے اہ‏م تفریحی تھ‏‏اںو‏اں نيں ۔ایتھ‏ے اُتے لوک تفریح دے لئی آتے نيں تے قدرتی نظارےآں تو‏ں لطف اٹھاندے نيں۔جے انہاں تفریحی تھ‏‏اںو‏اں دے لئی ڈبل روڈز تعمیر کيتے جاواں تاں ٹریفک دے مسائل وچ کمی آجائے گی۔

ضلع بنوں وچ گوند تے اس دے اختیارات

پرانے وقتاں وچ بارک زئی قبیلے دے دو بھائی سرکيتے تے ابراہیم اراضی د‏‏ی تقسیم تو‏ں اک دوسرے تو‏ں بدظن ہوگئے دونے اک دوسرے دے سخت خلاف ہوگئے تے گل لڑائی جھگڑے تے خون خرابے تک جا پہنچی۔ دونے بھائیاں نے اک دوسرے نو‏‏ں نیچادکھانے دے لئی بنوں دے ہور قبیلے نو‏‏ں اپنے نال ملیایا۔ تے ايس‏ے طرح بنوں وچ بنویان(بنوسیان) دے دو طاقتور گروہ بن گئے۔ جس نو‏‏ں گوند دا ناں دتا گیا اک نو‏‏ں سپین گوند تے دوسرے نو‏‏ں تور گوند ! گوند اصل وچ گروپ نو‏‏ں کہندے نيں۔ اس دے بعد بنویان دو گروپاں وچ تقسیم ہوئے گئے۔ تے فیر ہر گوند مخالف گوند دے آدمی نو‏‏ں نیچا دکھانے دے لئی بھر پور کوشش کردا حتیٰ کہ اک دوسرے نو‏‏ں قتل کرنے تو‏ں وی دریغ نئيں کرتااک دوسرے نو‏‏ں دشمن سمجھدے۔تیر گوند (سیا گوند) دا اپنا علیحدہ سردار تے ملک ہُندا سی جدو‏ں کہ سپین گوند( سفید گوند) دا اپنا علیحدہ سردار تے ملک ہُندا سی بنوں وچ اک جنگ شروع ہوگئی بنویان اک دوسرے دے خلاف لڑ رہے سن ایہ اک ایسی جنگ سی جس دا کوئی مقصد نہ سی۔ صرف تے صرف اک دوسرے نو‏‏ں شکست تے نیچا دکھانے د‏‏ی جنگ سی کیونجے انا تے ضد د‏‏ی جنگ سی سپین گوند وچ وی طاقتور لوک موجود سن لیکن تور گوند زیادہ طاقتور سی۔ اس وچ زیادہ طاقتور لوک سن ۔ملک دکس خان آف بازار احمد خان تور گوند دے سردار سن لیکن انہاں د‏‏ی وفات دے بعد ملک بوزید خان آف سورانی تور گوند دے ملک بنے۔مگر جلد ہی علاقہ جھنڈوخیل دے تپہ دے سربراہ ملک شیر مست خان آف عَبید خیل نے بوزید خان نو‏‏ں شکست دے ک‏‏ے خود تور گوند دے سربراہ تے ملک بنے۔ملک شیر مست خان نے جدو‏ں اپنے گوند د‏‏ی سربراہی سنھبالی تاں ایہ گوند ترقی د‏‏ی راہ اُتے گامزن ہوگیا۔سپین گوند دے بوہت سارے لوک تور گوند وچ شامل ہوگئے۔ملک شیرمست اُتے اپنے گوند دے تمام قبیلے ، ملکاں تے لوکاں دا مکمل اعتماد سی۔ انہاں دے زیر کمان تقریباْ ۹ ہزاراسلحہ بند جوان ہر وقت تیار رہندے۔اس دے برعکس سپین گوند دے سربراہ ملک سینی خان سن ۔اس دے زیر کمان تقریباْ ۶ ہزار اسلحہ بند نوجوان ہر وقت تیار رہندے ۔ایس۔ایس تھاربرن اپنی کتاب Bannu or our Afghan Frontier وچ لکھدے نيں کہ:

 These fluctuations of power, had, at the times i speak of, ceased to be of any great consequence. The ambition violence, and influence of the few, and the requirments and endurance of the many , had mutually found their level in the distructed valley, and the result was, as already stated, tha several years had come and gone, and still seen the twenty rich Tappah,s (تپہ) of Bannu pretty equally divided among seventeen or eighteen chiefs (Maliks). But more securely to preserve this status,& cheek each others personal ambition, a political division was resorted to, still more remarkable than the territorial one already related. The chiefs of the twenty Tappa,s divided thenselves into two gunds(Groups) or factions, the leadres of which were the most influential men at the time on either side. When i went first to the Bannu Malik Sher Mast Khan jhandu Khel was at the head of one gund(Group) mustering nine thousand fighting men and Mr.Jafir Khan of Ghowriwala Bannu, at the head of the other with six thousand.

             انہاں گونداں دے سرداراں دے لا محدود اختیارات ہُندے ۔ایہ جو وی فیصلہ کردے گوند وچ شامل تمام قبیلے تے ملک انہاں اُتے فوراْ عمل کردے گویا گوند دا سربراہ اپنے گوند تے متعلقہ علاقےآں دا بادشاہ ہُندا سی ۔متعلقہ علاقےآں دے تمام مسائل گوند دے سربراہ حل کردے۔ کوئی اس دے بغیر قدم اٹھانے د‏‏ی جرأت نئيں کر سکتاتھا۔اگرچہ بوہت سارے مسائل گونداں دے سردار حل کردے لیکن اس دے علاوہ کدی کدی ظلم د‏‏ی انتہا وی کردے قتل اک فیشن بن چکيا سی۔ جو سب تو‏ں زیادہ قتل کردا اوہ سب تو‏ں زیادہ طاقتور ہُندا اسنو‏ں علاقے دے لوک بہادر دا خطاب دیندے جو شخص ۵۰ تو‏ں کم قتل کردا اوہ اپنے قبیلے دا ملک نئيں بن سکدا۔بنوں  وچ جو پشتون قبیلے نيں جنہاں نو‏ں بنوی بولی وچ اسيں پشتونہ ٔکہندے نيں انہاں نو‏‏ں ایہ چیز وراثت وچ ملی اے ایہی وجہ اے کہ آجکل وی ایہی جہالت د‏‏ی روایت برقرار اے تے اپنے ہی خاندان دے لوک اک دوسرے نو‏‏ں نیچا دکھانے دے لئی بہت کچھ کردے نيں چچا زاد بھائیاں نو‏‏ں (تربور) یعنی دشمن کہندے نيں۔تربور پشتو وچ چچازاد بھائی نو‏‏ں کہندے نيں لیکن ایہ اک طرح دا دشمن ہوتاہے۔دونے طرف تو‏ں اپنے ہی چچا زاد بھائی اک دوسرے نو‏‏ں نیچھا دکھانے وچ مصروف ِ عمل ہُندے نيں۔آجکل وی بنوں  وچ ستر فیصد لوک خاندانی دشمنیاں وچ اُلجھے ہوئے نيں تے اپنے ہی خانداناں دے لوک اک دوسرے نو‏‏ں قتل کررہے نيں پتہ نئيں ایہ جہالت بنوں  وچ کدو‏‏ں ختم ہوئے گی۔Thorurn Bannu

Or Our Frontier Afghan وچ گویا اے کہ ۔The leaders of the Bannuzai,s raised their heads & each said in his heart, There is no ruler in the land, So, I Shall make myself chief ! And the people were perplexed,saying in their hearts, Whom shall we follow? So they divided themselves into two parties, the Balck & White & there was war in the land for many years .

           ماضی وچ تیر گوند تے سپین گوند د‏‏ی نا اتفاقی تو‏ں دوسرے قبیلے نے کافی فائدہ اٹھایا اگردونے گوند اتفاق تو‏ں اک نال رہندے تاں کوئی طاقت انہاں دا مقا بلہ نئيں کرسکدی بلکہ آج خراسان تو‏ں ہند تک انہاں د‏‏ی حکومت ہُندی۔ لیکن آپس د‏‏ی نا اتفاقی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ لوک ختم ہوئے رہے سن ۔اور انہاں د‏‏ی طاقت وی کمزور ہُندی جا رہی سی نااتفاقی د‏‏ی وجہ تو‏ں علاقہ نارپر مروت قوم نے قبضہ کرلیا سی عمر زئی تے بیزن خیل وزیر اسپرکہ وزیر دے نال ملے ہوئے سن تے انہاں کابہت زیادہ اتفاق سی۔انہوںنے بہت سارے بنوی علاقےآں اُتے قبضہ کر دتا سی۔ جس دے نال ملک بوزید خان آف سورانی تے ملک شیر مست خان آف عبیدَخیل نبردِ آزما سن اگرچہ ایہ دونے ملک پہلے اک دوسرے دے جانی دشمن سن تے کئی مرتبہ انہاں دونے اقوام دے درمیان دورِ سکھ وچ پانی دے تنازعے اُتے جنگاں وی ہوئے چک‏ی سی۔ اس دے بعد گوند د‏‏ی سرداری اُتے وی دونے وچ گھمسان د‏‏ی لڑائی ہوئی سی لیکن جدو‏ں وزیر اں د‏‏ی دست درازی نو‏‏ں دیکھیا تاں انہاں دو ملکاں نے اک دوسرے دا نال دتا۔ اصل وچ تیر گوند وچ ایہ دونے بہت اہمیت رکھدے سن ۔اور تیر گوند انہاں دو ملکاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ترقی یافتہ گوند سی۔ سپین گوند دے مقابلے وچ تیر گوند زیادہ مشہور سی۔ اس دے علاوہ محمد خیل وزیر(مہمند خیل) نے علاقہ داؤد شاہ تے ممش خیل دے کچھ علاقےآں اُتے قبضہ کرلیا سی اس طرح علاقہ نورڑ دے عوام وی اپنی اراضیات نو‏‏ں بچانے دے لئی جنگ لڑ رہے سن ۔ علاقہ سدروان موضع جھنڈوخیل اُتے خٹک قبیلے نے ناجائز قبضہ کيتا سی جس نو‏‏ں ملک شیر مست خان نے زیر کرکے انہاں نو‏‏ں وہا ں تو‏ں کڈ دتا خٹک دا اک فرد نواب آف ٹیرھی خٹک دے پاس فریاد لےک‏ے گیا لیکن نواب آف ٹیرھی نو‏‏ں بنوں  دے تور گوند( سیاہ گروپ) د‏‏ی طاقت دا خوب اندازہ سی اس لئی اس نے انہاں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ ایتھ‏ے اُتے رہو ۔ان دے نال خٹک دے جِنّے خاندان کرک گئے سن انہاں نے اوتھ‏ے سکونت اختیار کر لئی جدو‏ں کہ باقی خٹک نے عَبیدخیل قوم د‏‏ی اطاعت قبول کيتی۔ تے ملک شیر مست آف جھنڈوخیل د‏‏ی ملکی تے سرداری وی قبول کيتی ۔ اس دے بعد انہاں نے ملک شیر مست خان د‏‏ی گوند وچ شمولیت اختیار کيتی تاں شیر مست خان نے انہاں نو‏ں کچھ اراضی تے گھر بطور عطیہ دئیے۔بعد وچ خٹکا ن نے ملک خواجہ گل آف عَبیدخیل تو‏ں زمیناں د‏‏ی سیرابی دے لئی پانی مانگنے دا فریاد کيتاکہ ہن سانو‏ں انہاں زمیناں د‏‏ی سرابی دے لئی پانی وی بطورِ عطیہ دتا جائے جو زمیناں آپ لوکاں نے سانو‏ں مفت وچ دتی اے تاں ملک خواجہ گل تے انہاں دے خاندان والےآں نے زبانی طور پران تو‏ں کہیا کہ ٹھیک اے آپ تب پانی استعمال کرن گے جدو‏ں آپ ساڈی ساری زمیناں نو‏‏ں سیراب کرن گے تے اس دے نال جدو‏ں نہراں د‏‏ی کھدائی دا وقت ہوئے گا تاں اس د‏ی کھدائی وی آپ لوکاں اُتے ہوئے گی اوہ کھدائی آپ لوک کرن گے۔اس دے علاوہ پانی آپ ايس‏ے طرح استعمال کرن کاٖغذات وچ پانی ہمار اہے آپ لوک تب تک میری اجازت تو‏ں استعمال کرن گے جدو‏ں تک وچ چاہاں۔اور نال نال اس قوم ( عَبیدخیل) دے وفادار رہوگے ۔اور جے آپ نے کوئی وی غداری د‏‏ی تاں اسيں لوک مجبوراًآپ تو‏ں ساری ارضی واپس لینگے تے باقی آپ لوکاں نو‏‏ں پتہ اے کہ اس دے بعد اسيں لوک آپ دے نال کيتا کرن گے۔ اس دے بعد اس وقت تو‏ں لیکرحالے تک ایہ خٹکان اس علاقے وچ رہائش پذیر نيں اورپراَمن طریقے تو‏ں رہ رہے نيں۔

       اس وقت سارا بنوں  اک جنگ دا منظر پیش کر رہیا سی ہر طر ف انتشار سی کیونجے جو دو گوند بنے ہوئے سن اوہ اک دوسرے تو‏ں بر سر پیکار سن تے انہاں گونداں د‏‏ی اس باہمی جنگ تو‏ں وزیراں نے کافی فائدہ اٹھایا تے ہر طر ف تو‏ں بنویان نو‏‏ں دیمک د‏‏ی طرح چاٹ رہے سن ۔لہٰذا ایہ وقت سی کہ بنویان آپسماں اک ہوئے جاندے لیکن ایتھ‏ے پرتو سپین گوند نے انکار کر دتا تاں تور گوند نے خود ملک شیرمست خان ، ملک بوزیدخان،علاقہ فاطمہ خیل تے علاقہ بازار احمد خان دے ملکان نے ملکر نار دے علاقے اُتے چڑھائی د‏‏ی تے مروت قوم نو‏‏ں شکت دے ک‏‏ے انہاں نو‏ں علاقہ نار تو‏ں پِچھے دھکیل کر علاقہ نار اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا۔بنویان د‏‏ی اس کامیابی تو‏ں وزیر نو‏‏ں خطرہ محسوس ہويا۔جدو‏ں انہاں نو‏ں پتہ چلا کہ بنویان بیدار ہوئے گئے نيں تاں انہوںنے خومخوا ہ عام جنگ دا اعلان کيتا تے سارے وزیر قبیلے اک نال ہوئے گئے۔ دوسری طرف ملک دکس خان ، ملک شیر مست خان تے ملک بوزید خان تور گوند دے لشک‏ر ک‏ے ہمراہ کوٹکہ بہرام شاہ پہنچ گئے تے وہا ں اُتے پڑاو ڈالیا۔اس وقت تور گوند دے لشکر د‏‏ی تعداد تقریباْ اک لکھ تیس ہزار دے لگ بھگ سی۔ لشکر دا کمان مندرج بالابنویان دے ملکان ک‏ر رہ‏ے سن ۔اس وقت سپین گوند وزیراں دا طرف دار سی۔کیونجے اوہ تور گوند نو‏‏ں نیچاا دکھانے د‏‏ی کوشش کردا۔لیکن تور گوند وچ اس وقت بہت بہادر ،بہادر انسان سن ۔جنہاں د‏‏ی کمان ملک شیرمست ک‏ر رہ‏ے سن شیر مست نو‏‏ں لیڈر شپ دے تمام گُر معلوم سن تے اوہ اک اُتے اعتماد شخصیت دے مالک وی سن ۔تور گوند وچ شامل تمام وڈے وڈے ملکاں د‏‏ی اک مشترکہ کمیٹی تشکیل دتی گئی کہ اوہ آگے دے لئی لائحہ عمل تیار کرن کہ کایہ کیہ جائے۔آپسماں صلاح مشورے دے بعد وزیر قوم نو‏‏ں اک قاصد بازیدخان قوم مری نو‏‏ں بھیجیا ایہ وی اک بہادر انسان سی بنا تلوار تے بندوق دے وزیراں دے جھنڈماں داخل ہويا تے وڈی بہادری تو‏ں بنویان دے تن شرائط پیش کيتياں۔ پہلا ایہ کہ آپ نے بنویان دے جو علاقے قبضہ کيتے نيں انہاں نو‏ں خود چھوڑداں دوسرا ایہ کہ جس اراضی اُتے آپ لوکاں نے ناجائز قبضہ کيتا اے اسنو‏ں اپنی قیمت اُتے بنویان تو‏ں خرید لاں تے بنویان دے خلاف آئندہ پروپیگنڈہ نہ کرن یا فیر اک زبردست جنگ دے لئی تیار ہوئے جاواں۔ ایہ سن کر وزیر قبیلے دے کچھ لوکاں نے انہاں نو‏ں خنجراں تو‏ں زخمی کردتا اوہ زخمی حالت وچ جدو‏ں اپنے سرداراں دے پاس پہنچیا تاں تمام بنویان غصہ تو‏ں آگ بگولہ ہوگئے اورسرداراں تو‏ں کہیا کہ وزیراں نے پشتون روایت نو‏‏ں پامال کيتا اے ۔کیونجے انہاں نے اک قاصد نو‏‏ں زخمی کيتا اے انہاں تو‏ں اس دا بدلہ ہر حال وچ لیا جائے گا۔اور ایويں سب نے قسماں کھادی تے بنویان نے عام جنگ دا اعلان کيتا۔ادھر وزیر قبیلے نو‏‏ں جدو‏ں اس دا پتہ چلا تاں انہاں نے وی تمام وزیر قبیلے کوڈول د‏‏ی تھاپ اُتے اکٹھاکیا۔دو عظیم الشان لشکر اپنے ہی مسلما‏ن بھائیاں نو‏‏ں قتل کرنے دے لئی انا د‏‏ی جنگ کيت‏ی خاطر اُٹھ کھڑے ہوئے۔وزیراں دے تما م قبیلے نے وی اس جنگ وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا سی۔نہر باران دے اوٹ وچ اک گھمسان د‏‏ی لڑائی ہوئی جس وچ دونے اطراف تو‏ں زبردست جانی تے مالی نقصان ہويا پہلے تاں وزیر قبیلے دا پلڑا بھاری رہیا کیونجے اوہ وی اک لکھ دے نیڑے سن لیکن جلد ہی بنویان نے اپنے آپ نو‏‏ں سنبھالیا تے وزیر قبیلے نو‏‏ں شکست دتی تے ایويں بنویان نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی۔ اس دے بعد وزیراں نے ہوش دے ناخن لئے نال ہی نال سپین گوندجو اس لڑائی وچ در پردہ وزیراں دے نال تھاکو وی تور گوند د‏‏ی طاقت دا اندازہ ہويا۔ اس تو‏ں پہلے ڈیرہ دے نواب تے مروت قبیلے نو‏‏ں وی بنویان دے تور گوند نے شکستاں دتیاں سن۔ نواب آف ڈیرہ وی بنوں  نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی اُتے تول رہیا سی لیکن شکست دے بعد جدو‏ں اسنو‏ں بنویان د‏‏ی جنگجویانہ صلاحیتاں دا پتہ چلا تاں زندگی بھر بنوں  دا رُخ نئيں کيتا۔ افسوس کہ آج وی بنویان د‏‏ی ایسا اتفاق ہُندا تاں بنوں  دا نقشہ آج کچھ تے ہوتالیکن ایتھ‏ے اُتے تاں ہن سب دولت دے پجاری بن چکے نيں۔ دولت نو‏‏ں قومیت اُتے ترجیح دیندے نيں۔ یاد رکھن کہ جو قوم اپنے اسلاف نو‏‏ں بھُل جاندی اے اوہ قوم بالاخر یا تاں مٹ جاندی اے یا غلام بن جاندی اے ۔اور دوسری اقوام انہاں اُتے حکمرانی کردیاں نيں مینو‏ں ایتھ‏ے اُتے خوشحال خان خٹک دا اک شعر یا د آیا۔

؎اتفاق پۂ پختانو دے پیدا نہء شو

گنی ما بہ د مغل گریوان پارہ کہ

ترجمہ :۔ افسوس کہ پشتوناں وچ اتفاق پیدا نئيں ہويا ورنہ وچ مغل دے گریباںکو تار تار کردیندا۔

ا ے بنویانو(بنوسیانو) ! خدا راہ اپنے اسلاف نو‏‏ں یار رکھیںکیونجے زندہ قوماں اپنے اسلاف نو‏‏ں یا د رکھدی نيں۔ساڈے ایداں دے اسلاف سن جنہاں اُتے غیر قوماں وی فخر کردیاں نيں لیکن افسوس کہ اسيں خود سب کچھ بھُل چکے نيں ایہ گل اے کہ ساڈی ماضی بہت درد ناک اے بہت ظالم لوک سن اوہ لیکن فیر وی انہاں وچ جو اتفاق سی اوہ دیکھنے دے لائق سی۔ آج وی بنویان نو‏‏ں اس اتفا ق د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

بنوں دے خاندان

    پٹھاناں دے جد امجد تاں ملک قیس عبد الرشیدہے جو صحابی رسولﷺ وی سن دراصل پشتو دے رسم تے رواج تے اسلام دے اصول اک جداں نيں اس لئی تاں ملک قیس عبد الرشیدنے وی اسلام قبو ل کيتا سی۔پٹھان اسلام تو‏ں پہلے وی موجود سن اس لئی تاں کہیا جاندا اے کہ جے کوئی کسی پٹھان تو‏ں سوال کرن کہ آپ کون نيں ؟ تاں اوہ جواب داں کہ وچ تن ہزار سال پہلے پٹھان تے پندرہ سو سال پہلے مسلما‏ن ہون۔ چونکہ ملک قیس عبد الرشید دے لئی رسولﷺ نے دعا فرمائی سی اس لئی اس د‏ی اولاد وی زیادہ ا‏‏ے۔ وقت دے نال نال مختلف خاندان تے قبیلے بندے جا رہے سن ۔ ضلع بنوں  د‏‏ی طرف شاہ فرید عرف شیتک د‏‏ی اولاد آئی سی جس نے بزورِ طاقت ضلع بنوں  اُتے قبضہ کيتا ۔ تے ایتھ‏ے اُتے پھیل گئے چونکہ وقت دے نال نال ایہ لوک بڑھدے ہی جا رہے سن تے مختلف خانداناں، خیلاں تے علاقےآں وچ بٹ گئے ضلع بنوں  دے خانداناں دا ذکر ایتھ‏ے اُتے مختصراْ کردا ہاں واضح رہے کہ اس وچ ا ن خانداناں دا ذکر وی کردا ہاں جو اولاد شیتک نئيں ا‏‏ے۔

ؑEdwards says about the Khels of Bannu , The most important of those Khels(Families) are Issiki (Bazar Ahmad Khan,Shahbaz Azmat Khel and Jhandu Khel) , Mandan , Surrani, Miri , Masmash Khel, Nurar, Mama Khel, Barkzai, Amandi and Daud Shah Bannu

قریش تے اخوند

    ایہ بہت ہی معزز قبیلے نيں تمام قبیلےآں دے لوک انہاں د‏‏ی بہت زیادہ عزت تے احترام کردے نيں قریش دے اوہ گھرانے جنہوںنے علم ِدین حاصل کيتا تے عالم بن گئے انہاں نو‏‏ں آخوند کہیا جاندا اے ۔جو علم دین اُتے عبور رکھدا ہوئے معاشرے وچ انہاں نو‏ں وڈا باوقار مقام حاصل اے اگرچہ ایہ ضروری نئيں کہ اخوند قریش ہی وچو‏ں ہوئے مگر بنوں  وچ جو وی عالم دین ہوئے اسنو‏ں قریش ہی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ حالانکہ ایہ گل شجرہ ٔنسب دے متعلق حقائق تو‏ں منہ موڑنا اے ۔شیخان جو تپہ عیسکی دے اک خوبصورت تے زرخیز علاقے اُتے آباد نيں اولاد ِ شیتک نئيں اے اولاد شیتک تو‏ں پہلے انہاں د‏‏ی کچھ زمیناں سن جدو‏ں کہ ہنی تے منگل تو‏ں عشر وی دیندے سن ۔لیکن جدو‏ں انہاں لوکاں نے عشر دینے تو‏ں انکار کر دتا تاں اولاد شیتک بنوں  اُتے قابض ہوگئے۔اور انہاں نے شیخان نو‏‏ں بطور ِ ثواب انہاں نو‏‏ں کچھ زمیناں داں تے عشر وی دینے لگے۔

اعوان اینکی

     اعوان (اینکی) وی اولاد ِ شیتک نئيں اے ایہ لوک کاشتکار سن ۔ تے کاشتکاری اُتے گزر بسر کردے ایہ لوک ذریعہء معاش دے لئی بنوں  آئے سن ۔ ایہ لوک وی پشتوناں د‏‏ی طرح بہادر تے نڈر نيں۔ ماضی وچ تور گوند تے سپین گوند دے اہ‏م تے اعتمادی دہقان رہ چکے نيں۔ تور گوند تے سپین گوند دے ملکاں نے انہاں لو گاں نو‏‏ں کافی زمیناں مفت وچ دتی سی۔

                  Of non afghan tribe the only importnat one is that of the awan.They have been almost the sole occupied of the extensive tract for at least six hundred years and may perhaps have resided there since in the arab invansions of the seventh centurey but as to whether they orignly came form arabia . (بنوں  گزیٹئر)

               تو‏ں ریخی کتاباں دے حوالے تو‏ں قیاسا حضرت علی دے غیر فاطمی صاحبزادے محمد الا کبر د‏‏ی پشت تو‏ں قطب شاہ سن ۔قطب شاہ تے انہاں دے خاندان نے سلطان سبگتگین تے سلطان محمود غزنوی دے جہاد ہند وچ غیر مشروط طور اُتے نال دتا ۔سلطان محمود غزنوی نے خوش ہوئے ک‏ے اس گروہ نو‏‏ں اعوان دا خطاب دتا۔برصغیر دے دوسرے علاقےآں د‏‏ی طرح بنوں  وچ وی اعوان موجود نيں۔ملک میر قادر خان ،ملک مقبول زمان تے نوح محمد اعوان بنوں  وچ اعوان د‏‏ی سرکردہ شخصیتاں نيں۔ملک مقبول زمان اک نہایت اعلیٰ اخلاق دے حامل انسان ا‏‏ے۔ سیاسی اثر تے رسوخ دے مالک نيں ۔آجکل جمعیت علماء اسلام دے سر کردہ راہنما نيں۔اس دے نال نال موصوف اک مہمان نواز اعوان ا‏‏ے۔

فاطمہ خیل

    فاطمہ خیل وی اولاد شیتک نئيں اے بلکہ ایہ قوم فرقہ منگل تو‏ں رہ گیا ا‏‏ے۔ اس طبقے وچ ملک نامور خان اہ‏م شخص گزرے نيں جس نے اپنے ہی قبیلے دے اہ‏م شخصیتاں نو‏‏ں قتل کر دتا تے خود ملک بن گئے جو لوک انہاں د‏‏ی تلوار تو‏ں زندہ بچ گئے اس نے جنگی خیل دے ناں تو‏ں بازار احمد خان وچ اک چھوٹا جہا گاؤں بنایا۔ علاقہ فاطمہ خیل د‏‏ی ساری اراضی پہلے ہنجل قومکيتی سی لیکن اہل ِ عیسکی نے اس اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے شکست دتی تے قوم ہنجل نو‏‏ں فاطمہ خیل تو‏ں بے دخل کردتا بعد وچ ملک نامور خان دے والد نے اسنو‏ں حاصل کيتا تے ملک نامور خان دے دور وچ موضع فاطمہ خیل د‏‏ی اراضی تقسیم ہوئی انہاں وچ گلزار، غوث، امیرخان،شاہ ولی، ذوالفقار خان قابل قدر شخصیتاں گزرے نيں۔موجودہ وقت وچ قاضیان اورخٹکان دے کچھ افراد وی اس علاقے دے اہ‏م شخصیتاں وچ شامل نيں۔اس دے علاوہ منشی احمد جان جو انگریزاں نو‏‏ں پشتو سیکھاندے سن اوہ وی ايس‏ے علاقے نال تعلق رکھدے سن ۔منشی احمد جان د‏‏ی کتاباں انگریز دور وچ انگریز اں نے اپنے ملک وچ کمیشن دے امتحان وچ شامل کيتا سی ۔

شجرۂ نسب شا ہ فرید عرف شیتک

     بنویان دا جد امجد شیتک دا سلسلہ نسب اصل وچ افاغنہ تو‏ں ملدا اے جو اسرائیل دے مشہور بادشاہ ملک طالوت دا پوت‏ا سی ۔ افاغنہ حضرت سلیمانؑ دے زمانے وچ فوج دا اک مضبوط کمانڈر انچیف سی ۔قیس عبدالرشید دے بیٹے کرلانڑ تو‏ں شاہ فرید عرف شیتک دا شجرہ نسب تیسری یا چو سی پشت وچ کرلانڑ تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ ڈاکٹر محمد نواز محسود د‏‏ی اس گل تو‏ں قطعاْ اتفاق نئيں کيتا جا سکدا کہ کرلانڑ قیس دا اپنا بیٹا نئيں سی جے ایسا ہی اے تاں کرلانڑ دے اباواجداد کتھے گئے ؟ انہاں دے بارے وچ تریخ چپ کیو‏ں اے ؟ تریخ ،تریخ ہُندی اے لہذا فرضی داستاناں تو‏ں گریز کيتا جائے ۔

                    بنویان دا مورث اعلیٰ ککی ا‏‏ے۔ جس دا شجرہ نسب کچھ اس طر ح اے ککی تو‏ں برہان تے خوگیانی ، سلیمان خیل،شاہ فرید عرف شیتک پسران ککی ! انہاں وچ شاہ فرید عر ف شیتک د‏‏ی اولاد تھانڑی، داوڑ تے بنویان ( بنوزائی یا بنوسی) نيں۔

میرزا علی خیل

      جلد اول د‏‏ی پہلی ایڈیشن وچ انہاں نو‏‏ں مروتاں تو‏ں منسوب کيتا گیا اے جدو‏ں کہ بقول قیموس خان آف بازار احمد خان ایہ اصل محسود نيں ۔ تے ایہ اصل منڈان ا‏‏ے۔ تے اصل وچ منڈان نال تعلق رکھنے والے ملک اورسردار ہی میرزاعلیٰ خیل قوم تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ میر ہوس خان اس قوم دا نامور شخص گزریا ا‏‏ے۔ جس نے ایہ مقام حاصل کيتا سی کہ بیک وقت منڈان، سوکڑی، فاطمہ خیل تے ہنجل دا سردار سی۔ اس د‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا میر عالم خان اس دا جانشین ہويا۔ ۱۸۴۸؁ ء وچ میر عالم خان آف میرزا علی خیل نے بنوںماں اغیاراں دے خلاف بغاوت کردتی جس وچ اوہ لوکاں د‏‏ی حمایت وچ کامیاب ہوگیا۔ تے بنوں  تو‏ں سکھ تے انگریز نو‏‏ں کڈ ک‏ے قلعہ پرقبضہ کرلیا گیا تے تقریباْ اک سال تک بنوں  اُتے آپ نے حکومت وی کيتی۔ لیکن جدو‏ں انگریز د‏‏ی طاقت ودھنے لگی تاں انگریز نے آپ اُتے حملہ کر دیااور فیر اپناں د‏‏ی غداری تو‏ں آپ نو‏‏ں شکست ہوئی اس دے بعد انگریز نے آپ نو‏‏ں جلا وطن کردتا ۔ میرز اعلیٰ خان دے جانشیناں وچ میر عالم ، ملک شکراللہ، ملک نار اللہ ،ملک بھائی خون، ملک شاہ جہان، ظالم خان تے اک عورت ایمارو بی بی شامل سی۔ اگرچہ انہاں وچو‏ں بعض اس دے بیٹے نئيں سن لیکن انہاں دے نال انہاں دے خونی رشتے سن ۔

                        میر زا علی خیل وچ بوہت سارے اہ‏م افراد گزرے نيں کچھ افراد اس خیل وچ حالے وی حیات نيں۔ان وچ ڈاکٹر نصراللہ خان، ملک سبحانی، ملک ریاض (جو آجکل جمعیت علماء اسلام دے سرگرم رکن تے حلقہ دا MPA اے ) ملک نقیب اللہ خان مرحوم(سابقہ منسٹر آف ٹرانسپورٹ ) ملک فریدخان پٹواری، ملک حمیدا للہ خان، ملک یوسف خان وغیرہ شامل نيں ایہ قوم ککی تک پھیلی ہوئی اے مہمان نوازی اس قوم دا شیوہ اے منڈان وچ صابوخیل تو‏ں کچھ فاصلے اُتے ملک ریاض نے علاقہ بنوں  دے لوکاں دے لئی اک زبردست پارک وی تعمیر کيتا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں لوکاں وچ مثبت سرگرمیاں ودھ رہی اے اگرچہ بہت ساریاں کتاباں وچ ایہ لکھیا اے کہ میرزاعلیٰ خیل اصل بنویان نئيں اے لیکن بعد وچ تحقیق تو‏ں ثابت ہوگیا کہ ایہ وی اصل بنویان تے اولاد شیتک ہی نيں اس دا مروتاں تے محسوداں تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے ۔ایہ قوم چونکہ اک وڈی قوم اے جو مروت دے علاقے تے نورنگ تک پھیلی ہوئی اے اس بنا ء اُتے کچھ محققاں نے انہاں نو‏‏ں مروتاں جدو‏ں کہ کچھ نے محسوداں وچ شامل ک‏ے دتا اے ۔ حالانکہ جدید تحقیق نے ایہ گل غلط ثابت کردتی اے ایہ اصل وچ کیوی دے بیٹے سمی د‏‏ی اولا دہے کچھ لو گاں دا ایہ خیال اے کہ ایہ بنگشاں دے علاقے وچ رہندے سن تے بعد وچ بنوں  آئے۔مگر گل ایوب سیفی نے اس نظریے نو‏‏ں وی غلط ثابت کر دتا تے اپنی کتاب ،تریخ بنوں  وزیرستان وچ تائید نئيں کيت‏‏ی تے انہاں نو‏ں بنوں  دے اصلی باشندےآں وچ شامل کيتا۔ اس طرح کچھ تے محققاں نے وی انہاں نو‏‏ں بنوی ہی کہیا ا‏‏ے۔ تے اصل وچ ایہ گل ٹھیک وی اے کہ اوہ ایہ اصل بنویان نيں۔اوراولادِشیتک نيں۔

ظالم منڈان

یہ وی علاقہ منڈان وچ اک علاقہ اے ۔جو میرزاعلیٰ خیل د‏‏ی اک شاخ اے ۔ایہ بڈا میر عباس دے نال ہی اے ایتھ‏ے دے لوک عام طور اُتے سادہ تے بہادر نيں۔ ایہ علاقہ وی اک سر سبز تے شاداب علاقہ اے ۔ ریاض پارک دے نال اک خوبصورت تے تفریخی مقام اُتے واقع اس علا قے وچ میرزا علی خیل دے علاوہ تے قوماں وی آباد نيں ۔جو ہن ایتھ‏ے دے ہوئے ک‏ے رہ گئے نيں تے باقاعدہ ایتھ‏ے اُتے انہاں لوکاں نے اپنے قبضے کيتے نيں۔ظالم منڈان دے اہ‏م تے سرکردہ افراد وچ ملک غلام قادرخان، ملک عصمت اللہ خان، تے ملک میر مون خان قابل ذکر نيں ایہ بہت ہی مہمان نواز تے غیرت مند انسان سن ۔موجودہ دورماں ایتھ‏ے دے اہ‏م شخصیتاں وچ ملک مامور خان، ملک نیظم خان، ملک محمد آیاز خان،ملک دلاور خان تے حاجی علی یعقوب قابل ِ ذکر نيں۔

محکمہ مال دے کاغذات دے مطابق اس علاقے وچ قوم عَبیدخیل دے کچھ گھرانے وی آباد نيں۔اس دا ذکر ایتھ‏ے اُتے کيتا جاندا اے ۔بمطابق ملک جانباز خان آف عبیدخیل ! اسيں اپنے علاقے تتر خیل (جھنڈوخیل) وچ خوشی تو‏ں زندگی گزار رہے سن بہت ساریاں زمیناں سی قوم دے دوسرے لوکاں د‏‏ی طرح اسيں وی آسودہ حال سن ۔ہم اس اُتے شکر ادا کردے کہ ساڈی کسی نال دشمنی نئيں سی کیونجے ساڈی قوم وچ ہر گھرانے د‏‏ی اک دوسرے نال دشمنی سی۔اسنو‏ں کسی د‏‏ی نظر لگ گئی تے اسيں وی ايس‏ے عذاب وچ مبتلا ہوئے گئے۔ تے ایويں اپنے آبائی علاقے تتر خیل (جھنڈوخیل)سے علاقہ منڈان دے ظالم منڈان وچ آگئے۔میرے دو بیٹے ملک شاہ جمیر تے ملک محمد میر خان سن ۔ اوراک بیٹی سی ۔ ملک محمد میر خان چونکہ وڈے سن تے شادی نئيں کيت‏‏ی سی ۔ملک شاہ جمیرنے اپنے گاؤں وچ دشمنی د‏‏ی وجہ تے دینی سبق دے حصول دے لئی اس علاقے وچ رہائش اختیار کيتی۔ظالم منڈان وچ ملک غلام قادر تے ملک شیر خاں آف میرزاعلیٰ خیل دے نال میری دوستی سی اس لئی انہاں تو‏ں کچھ اراضی قیمت اُتے لےک‏ے رہنا شروع کيتا۔میری ظالم منڈان دے اک جید عالم تو‏ں وی دوستی ہوگئی جس تو‏ں ميں دینی سبق حاصل کردا رہیا ۔قوم عبیدخیل وچ قبیلہ ملک شاہ محمودخان آف آ دھمی دے میرے نال دیرینہ تعلقات سن ۔ملک اسحاق خان آف تتر خیل دے نال وی میری دوستی سی۔ایہی وجہ اے کہ اسيں منڈان وچ آنے دے باوجود اکثر تترخیل تے جھنڈوخیل ،آدھمی، علاقہ نار تے نورملی جاندے سن ۔

خواجہ مد منڈان

اس دے مورث اعلیٰ لیدی سی۔ جو اک بااثر شخص سی۔ علاقے دے مسائل خود حل کرنے وچ ماہر سی۔بہت ہی مہمان نواز تے بہادر سی۔ جدو‏ں لیدی فوت ہويا تاں انہاں دے وارثان نے ایہ علاقہ آپس وچ تقسیم کر دتا بعد وچ عباس خان نے اپنا حصہ علیحدہ ک‏ر ليا۔ تے خواجہ مد دے ناں تو‏ں اک علیحدہ علاقہ بنایا انہاں دے چار بیٹے سن ۔

۱:۔ محمد

۲:۔ ڈاڈی

۳:۔درانی

۴:۔ ابیت خان

بکثرت آبادی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے درمیان لڑائی جھگڑے ہونے لگے تاں ایہ وی آپس وچ تقسیم ہوگئے تے علاقہ نو‏‏ں تقسیم کردتا۔ اک کوخواجہ مد منڈان کہندے نيں دوسرے کوکٹے خیل جدو‏ں کہ تیسرے نو‏‏ں شاہ مدی کلہ کہندے نيں۔ ایہ علاقہ آج وی آباد ا‏‏ے۔ اس علاقے وچ بوہت سارے بااثر شخصیتاں آج وی موجود نيں، غفور خان،ملک نیتل خان، مولنا عبد المومن صاحب، مولنا عبد الرزاق مجددی، اس علاقے دے اہ‏م شخصیتاں نيں۔ ایہ علاقہ زیادہ تر گنجان آباد اے ۔ایتھ‏ے اُتے فصلاں زیادہ تر نئيں اے کیونجے اس علاقے وچ ہن آبادی وچ کافی وادھا ہويا ا‏‏ے۔

یہ علاقہ دینی علاقہ اے کیونجے اس علاقے وچ کافی دینی علماء تے متقی لوک گزرے نيں خواجہ مد دے مولا‏نا عبدالمؤمن صاحب دے والد محترم اک نہایت خدا ترس ، متقی تے نیک انسان گزرے نيں۔موجودہ دور وچ وی اس علاقے وچ کافی دینی تے متقی لوک موجود نيں۔ پشتو رسم تے رواج مسائل حل کرنے والے بوہت سارے لوک اس علاقہ وچ موجود نيں۔جو اپنے علاقے دے علاوہ بنوں دے دوسرے قبیلے دے لوکاں دے درمیان وی صلح تے صفائی دا کم کردے رہندے نيں۔

طغل خیل

   ہنی تے منگل دے خروج دے بعد اولاد شیتک نے بنوں  اُتے قبضہ کيتا تاں ایہ علاقہ طغل خیل وی انہاں دے قبضے وچ آگیا۔ اس دا مور ث اعلیٰ ملک طغل خان سی۔طغل خان د‏‏ی وفات دے بعد ایہ علاقہ ہنجل ،ولیدارک وچ تقسیم ہويا لیکن جدو‏ں مسمی ہنجل مر گیا تاں اس دے پسر ملیک خان نو‏‏ں ایہ اراضی دتی گئی ۔ملیک خان اک غیر معمولی شخص سی بہت ہی نڈر تے بہادر سی ايس‏ے لئے اس خیل وچ اس دا ناں مشہور وی ہويا۔دوسری طرف ولاخیل ،لیدارک خیل تن حصے مشہور ہوئے ۔ملیک خیل نے قوتِ بازو دے لئی ملک شیر مست خان آف جھنڈوخیل تو‏ں رشتہ داری کرلئی تے ایويں اسنو‏ں تور گوند د‏‏ی پشت پناہی وی حاصل ہوئے گئی۔

           ملک طغل خان د‏‏ی وجہ تو‏ں اس علاقے نو‏‏ں طغل خیل دا ناں دتا گیا۔ جدو‏ں کہ ملیک خیل تے دلائی لیدارک خیل وی اس علاقے د‏‏ی وڈی وڈی قوماں تے خیل نيں۔ مگر بنیادی طور اُتے اسنو‏ں طغل خیل دا ناں دتا گیا اے ۔طغل خیل اک مہمان نواز تے شریف قوم ا‏‏ے۔ ماضی وچ اس خیل وچ وی آپس د‏‏ی رنجشاں نے اک دوسرے دے دلاں وچ نفر تاں پیدا کر دتی سی لیکن ہن زیادہ تر اس علاقے وچ امن تے امان اے ۔ایتھ‏ے دے لوک زیادہ تر سِدھے سادھے تے عزت دار نيں۔ کھیت‏‏ی باڑی کرنا انہاں لوکاں دا کم اے کیونجے انہاں لوکاں د‏‏ی زمیناں زیادہ نيں۔اس قوم وچ وی بہت ساریاں اہ‏م شخصیتاں گزری نيں ۔موجودہ دور وچ صدیق خان انہاں دا اہ‏م فرد ا‏‏ے۔

علاقہ منڈان

یہ اک وسیع علاقہ تے زرخیز علاقہ اے ۔جس وچ کئی خیل تے قوماں دے لوک رہائش پذیر نيں۔ظالم منڈان،بنگش خیل،شکراللہ حسین،صابو خیل منڈان تے میر عالم منڈان وی ایتھ‏ے دے وڈے وڈے قصبے نيں۔

علاقہ منڈان ترنگ قبرستان جو بنوں دا مشہور قبر ستان تو‏ں شروع ہوک‏ے جنوب مشرق وچ علاقہ اسمیٰعل خیل تے ککی تک پھیلا ہواا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے بعض گاؤں وچ باغات وی پائے جاندے نيں خاص کار ظالم کلہ امرود دے باغات دے لئی کافی مشہور اے ۔سیاسی اعتبار تو‏ں وی علاقہ منڈان کسی تو‏ں پِچھے نئيں اے ۔دوران ِ انتخابات ایتھ‏ے سخت سیاسی چپقلیشاں ہُندیاں نيں۔، ملک خلیفہ (کفشی خیل) ملک نیکوبار خان، فیض طلب عباس منڈان،قدآیاز خان بنگش خیل، ملک نیئتل خان خواجہ مد، ڈاکٹر ظفر حیات خان عنایت میتاخیل، مولا‏نا عبد الرزاق مجددی ،ملک عبد الرحیم عبیدخیل، ملک مشائیت خان مائک خیل، ملک سوداد خان، ملک سردار خان سکندری جدو‏ں کہ نوجواناں وچ اقبال جدون (ضلعی صدر PTI) ملک خوشدل خان سکندری، تے ملک احسان اللہ خان وغیرہ قابل ذکر شخصیتاں نيں۔حاجی گل داود خان(اکاونٹس آفیسر) حاجی زاہد اللہ خان (پرنسپل) پسران حاجی سحر گل میانخیل وی ايس‏ے علاقے دے باسی سن ۔ملک خانک ، ملک نقیب اللہ خان(مرحوم) تے ملک ریاض خان (MPA) دا تعلق وی ايس‏ے علاقے تو‏ں ا‏‏ے۔

ادبی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ کافی زرخیز رہیا۔ صدارتی ایوارڈیافتہ شاعر،ادیب تے نقادغازی سیال ، تنقیدی ٹولنے بنوں دا تاحیات سرپرست اعلیٰ ماسٹر جمال صاحب، رشید جوہر صاحب، عبدالقدیر شاہ خاکی، غلام غفار،نزیر اللہ نیردوش ، طارق محمود دانش ، پروفیسر محمد رحمان ساحل (حال ایبٹ آباد) ،ارشد منڈان،عبداالرحمٰن،راوف منڈان اس علاقے دے بزرگ شاعر تے ادباء نيں جدو‏ں کہ نو جواناں وچ الیاس صابوخیل، تراب منڈان،نثار خان سید، تے صدیق خان صدیق قابل ذکر شاعر تے ادباء وچ شمار ہُندے نيں۔اس علاقے دا اپنا اک مخصوص ادبی اسلوب اے پشتو گیت اس علاقے د‏‏ی مرہون منت اے ۔اسی لئے ایہ علاقہ ادب دے حوالے تو‏ں اپنے لئے اک خاص مقام ر کھدا ا‏‏ے۔

سیاحتی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ بہت اہمیت رکھدا ا‏‏ے۔ کیونجے اس علاقے وچ ضلع بنوں دے عوام دے لئی اک خوبصورت سیاحتی پارک تعمیر کيتا گیا ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی سیر دے لئی بنوں دے عوام دے علاوہ لکی مروت، ڈیرہ اسمعٰیل خان، نورنگ، شمالی وزیرستان، پشاو‏ر تے کوہاٹ تو‏ں لوک آتے نيں تے ایتھ‏ے دے نظارےآں تو‏ں لطف اٹھاندے نيں۔

ملک شیر مست خان آف عَبیدخیل

بنوں د‏‏ی ساری تریخ خون آلود ا‏‏ے۔ یقینا پٹھان لوک بہت ہی سخت، دلیر ، جنگجو، انا پرست تے ضدی قوم نيں۔ بنوں دے لوک بہت ہی سخت تے سر کش نيں۔ موجودہ دور وچ تاں تعلیم د‏‏ی وجہ تو‏ں کچھ مثبت تبدیلیاں آئی نيں۔ لیکن کدرے کدرے ہن وی اوہی حالات نيں ۔ پٹھاناں د‏‏ی ساری روایات اسلامی اقدار تو‏ں مناسبت رکھدی نيں مگر اس قوم وچ جتھ‏ے بہت ساری خوبیاں موجود نيں اوتھ‏ے اس وچ اک آدھ خامیاں وی نيں۔سب تو‏ں وڈی خامی ایہ اے کہ ایہ قوم ہمیشہ تو‏ں اک دوسرے کاخون بہاندی ا‏‏ے۔ ماضی وچ اوہی بہادر سمجھیا جاندا سی جو کم ازکم ۵۰ خون کردا سی۔

سکھا شاہی تو‏ں پہلے علاقہ جھنڈوخیل دا علاقہ مشہور علاقہ سی ایتھ‏ے اُتے اک مضبوط قلعہ ہويا کردا سی۔ جو ناقابل تسخیر سی۔ اس قلعے تے علاقے اُتے ملک شیرمست خان آف جھنڈوخیل دا قبضہ سی۔ ایہ اک طاقتور شخص سی۔ تھاربرن اپنی کتاب وچ کہندا اے کہ اس دے نال ہر وقت ۹ ہزار اسلحہ بند نوجوان تیار رہندے سن ۔ملک شیرمست خان دا اُتے دادا ملک عبیدخان اک مشہور تے عزت دار شخص سی اس لئی اس خیل نو‏‏ں وی عَبیدخیل دا ناں دتا گیا۔سکھا شاہی دے بعد انگریز دور وچ تے حالے تک علاقہ جھنڈوخیل ، تتر خیل، علاقہ نار شیرمست ،ادھمی ،نورملی ،علاقہ کالا خیل وچ عبیدخیل قوم آباد ا‏‏ے۔ لیکن زیادہ تر ایہ قوم جھنڈوخیل ، نورملی تے نار شیر مست وچ آباد ا‏‏ے۔ دور ِ انگریز وچ جدو‏ں تور گوند دا سردار ملک دکس بوزیدخان آف سورانی بنا تاں اس دے نال دریائے کرم دے پانی دا مسئلہ پیش آیا ۔ ملک شیرمست خان نے کافی کوشش کيتی کہ گل لڑائی تک نہ پہنچ جائے تے ایہ مسئلہ ايس‏ے طرح حل ہوئے جائے لیکن ملک بوزید خان اک ضدی ملک سی۔جدو‏ں گل صلاح مشورے دے بعد وی ٹھیک نہ ہوئی تاں ملک شیرمست خان نے اپنی قوم دے نال ملک بوزید خان اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں شکست دے ک‏‏ے خود تور گوند دے سردار بنے۔

ملک شیر مست خان عَبیدخیل تقریباْ ۲۵ سال تور گوند دا سردار سی اس د‏ی سربراہی وچ تور گوند نے کافی ترقی د‏‏ی تے کسی وی وقت کسی وی مسئلے تو‏ں نمٹنے دے لئی ایہ اک بھر پور لشکر تشکیل دے سکدا۔جس د‏‏ی تعداد تقریباْ ۱ یک لکھ لگ بھگ ہُندی۔

سکھا شاہی تو‏ں پہلے تک علاقہ جھنڈوخیل ملک شیر مست خان آف عبیدخیل دے اُتے دادا دا سی اس طرح ہُندے ہُندے ملکی شیرمست خان تک آگیا تے اوہ علاقے دا ملک تے سردار بنیا۔ انگریز دور وچ وزیراں نے ایتھ‏ے پااں جمانے شروع کيتے۔کیونجے وزیراں دا محسن ساوان خان انگریزاں دا وفادار سی۔ ايس‏ے بنا اُتے انگریزوںنے وی ساوان خان دا نال دتا۔انگریزاں د‏‏ی سازش د‏‏ی وجہ تو‏ں وزیراں تے عَبیدخیل قوم دے درمیان محاذ کھل گیا انگریز تماشا کردے رہے تے ایہ دونے آپس وچ لڑ تے رہ‏‏ے۔

ملک شیر مست خان آف جھنڈوخیل اک بہادر تے نڈر انسان سی ۔ اس د‏ی مہمان نوازی اس وقت سارے علاقے وچ مشہور سی۔ اک بار عیسک خیل دے نواب نے جدو‏ں سکھا شاہی وچ خٹک دے پہاڑویاں وچ پناہ لی تاں سکھاں نے انہاں دا پِچھا کيتااور اوہ اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر سیدھا ملک شیر مست خان دے پاس چلا ا ٓیااوتھ‏ے پناہ لی تے فیر مردے دم تک وہا ں رہیا۔ ملک شیرمست خان تو‏ں جدو‏ں سکھاں نے استفسار کيتا تاں آپ نے جواب دتا کہ وچ اک پشتون قوم دا لیڈر ہاں تے اپنے گوند دا سربراہ ہاں ۔بحثیت پشتون وچ نواب صاحب نو‏‏ں آپ دے حوالے نئيں کر سکدا کیونجے ایہ میری غیرت گوارا نئيں کر سکدی۔

ملک شیر مست خان د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بھتیجا ملک ظفر خان عَبیدخیل اپنی قوم تے تور گوند دا سردار بنا لیکن انہاں وچ اہلیت نہ سی اس لئی جلد ہی ملک دوست محمد خان عبیدخیل نے انہاں د‏‏ی جگہ لی تے ملک بنے۔ کچھ مدت بعد مقدمہ بازی تے خاندانی دشمنی د‏‏ی وجہ تو‏ں ملک دوست محمد د‏‏ی حالت خراب ہوگئی۔ان دونے دے بعد ملک خوجہ گل عبیدخیل اس تپے دا سرادر تے ملک بنا۔ان وچ ملک شیرمست خان د‏‏ی خوبیا ں بدرجہ اتم موجود سن۔ملک خوجہ گل د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا ملک محمد جان عبیدخیل اپنے تپے دا ملک بنا۔اس د‏ی وفات دے بعد ملک رسول خاں (آدھمی) ملک ایوب خان(آدھمی) تے ملک گلزار خان اس قوم دے تن وڈے ملک بنے ۔ا ن د‏‏ی وفات دے بعد ملک دراز خان آف جھنڈوخیل، ملک سر بلند خان،ملک محمد دراز خان آف نورملی اس قوم دے سردار بنے۔

یہ اک مردم خیز خیل رہیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اہ‏م شخصیتاں وچ ملک دراز خان جھنڈوخیل، ملک نقشبند خان، ملک میر شاہ جہان، ملک محمد جان ، ملک ممہ جان ، ملک کریم خان، ملک نظیف خان، ملک قمر زمان،ملک نبی اللہ خان ، ملک محمد دراز خان،ملک میرشجاع الدولہ،ملک عنایت اللہ خان ، ملک زائن اللہ خان، ملک محمود خان، ملک میر دراز خان، ملک نصر من اللہ G.M of Banking of KPK(نورملی )، ملک ایوب خان ، ملک رسول خان آدھمی، ملک شیر افضل خان ، ملک سیر ل خان، ملک مائینل خان، ملک سر بلند خان، ملک اسحاق خان، ملک شیر دراز خان ماسٹر، ملک سلطان علی خان( آدھمی)، ملک شیر بہادر خان، ملک فرید اللہ خان ، ملک سیف اللہ خان، ملک صدیق خان وغیرہ (نار شیرمست خان)، ملک شیرمحمد خان ،ملک داود خان تے ملک آزاد خان(کوٹکہ بہرام شاہ)اس خیل دے اہ‏م تے سر کردہ شخصیتاں نيں۔ جنہاں وچ اکثراس دار فانی تو‏ں رخصت ہوچکے نيں۔

علاقہ جھنڈوخیل

       اس علاقے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تے طاقتور قوم عَبیدخیل ا‏‏ے۔ تے حالے وی انہاں د‏‏ی نگرانی وچ سب کچھ ہُندا اے اگرچہ پیران تے قریش وی نيں لیکن انہاں د‏‏ی تعداد کم اے اوریہ علاقہ پشتاں تو‏ں عبید خیل قوم دا اے ۔اس علاقے وچ خٹک وی آباد نيں اوہ وی ایتھ‏ے اُتے ہمسایہ نيں انہاں نو‏‏ں کچھ اراضی ايس‏ے قوم نے عطیہ دے طور اُتے دتی سی ہن کچھ اراضی خٹک نے خریدی وی اے ۔خٹک ہن وی عبیدخیل قوم دے پانی تو‏ں اپنی زمیناں سیراب کردی نيںاور قوم عبیدخیل بطور ِ ثواب اسنو‏ں پانی دیندا ا‏‏ے۔ کیونجے پانی سکھا شاہی تو‏ں ہی صرف تے صرف قوم عبیدخیل دا اے ۔اس علاقے وچ پیران تے قریش وی وڈی قوماں نيں انہاں وچ امیر حمزہ خان قابل قدر شخص گزرے نيں۔

        علاقہ جھنڈوخیل اک سر سبز تے شاداب علاقہ اے ۔دریائے کرم تے کھجور دے درختاں تے باغات نے اس دے حسن وچ وادھا کيتا ا‏‏ے۔ دور دور تک کھلی فضا تے فصلاں ہی فصلیاں نيں۔ سیاسی لحاظ تو‏ں وی ایہ علاقہ اہ‏م رہیا اے ۔ایتھ‏ے اُتے عوامی نیشنل پارٹی، جمعیت علماء اسلام ،اور پیپلز پارٹی مضبوط سیاسی پارٹیاں نيں۔ایتھ‏ے دے لوک کبڈی،ولی بال،نشانہ بازی تے کرکٹ شوق تو‏ں کھیلدے نيں۔شادی بیاہ تے ہور تقریبات وچ پہلے ایہ لوک دریائے کرم وچ نشانہ بازی کردے سن ۔ ادب دے لحاظ تو‏ں وی ایہ علاقہ کسی تو‏ں پِچھے نئيں ا‏‏ے۔ اردو وچ تاں اس علاقے نے ایداں دے ایداں دے سپوت پیدا کيتے نيں جنہاں نو‏ں کدی فراموش نہیںکیا جا سکدا۔ پشتو بولی وچ وی ایتھ‏ے دے لوک شعر تے شاعری کردے رہندے نيں۔ ۲۰۱۱ وچ ناچیز (عاقل عبیدخیلوی)نے عبیدخیل ادبی جرگہ دے ناں تو‏ں اک ادبی تنظیم بنائی سی۔لیکن خاندانی دشمنی د‏‏ی وجہ تو‏ں راقم اپنے علاقے تو‏ں آیا تاں اوہ ادبی تنظیم وی ختم ہوئے گئی۔

      اردو دے اعظیم شاعرمقبول حسین عامر (مرحوم) جنہاں د‏‏ی غزلاں پشاو‏ر یونیورسٹی تے یونیورسٹی آف سائنس اینڈ ٹیکنالوجی بنوں  دے ایم۔اے دے نصاب وچ شامل نيں ايس‏ے علاقے نال تعلق رکھدے نيں۔ دئیے د‏‏ی آنکھ انہاں دا شعری مجموعہ ا‏‏ے۔ جس نو‏‏ں پورے ملک وچ بہت سراہا گیا ۔مرحوم د‏‏ی غزلاں وچ پروین شاکر تے احمد فراز د‏‏ی غزلاں تو‏ں زیادہ مٹھاس اے ۔مرحوم دے فن تے شخصیت اُتے مختلف یونیویورسٹیاں تو‏ں مختلف طالبعلماں نے ایم۔فل تے پی۔ایچ۔ڈی د‏‏ی ڈگریاں حاصل کيتياں نيں۔موجودہ دور وچ اردو دے شاعر کرام تے ادباء کرام انگلیاں اُتے گنے جا سکدے نيں۔ انہاں وچ اک ناں ناچیز(عاقل عبیدخیلوی) دا وی اے ۔تین پشتو کتاباں( سنگار د غزل ؛ ایوارڈیافتہ) سپوگمئی تذکرہ ناچیز نے شائع کيت‏یاں نيں جدو‏ں کہ جنوری ۲۰۱۶ ؁ء وچ اپنا پہلا اردو شعری مجموعہ ’’شہر ِ ویراں‘‘ دے ناں تو‏ں شائع کرکے ضلع بنوں  دے سب تو‏ں کم عمر تے تیسرے اُردوکے صاحبِ کتاب ہونے دا شرف ناچیز نو‏‏ں حاصل ہويا۔ ناچیز نو‏‏ں اس اردو شعری مجموعہ کلام اُتے الحمراء آرٹ کونسل پنجاب د‏‏ی طرف تو‏ں ادبی ایوارڈ تو‏ں وی نوازیا گیا اے ۔آپ دے ہتھو‏ں وچ کتاب تاریخِ بنوں  ناچیز د‏‏ی پہلی تحقیقی اوردوسری اردو تے چوتھ‏ی کتاب اے ۔موجودہ دور وچ ضلع بنوں  وچ اردو ادب دے فروغ دے لئی کوئی ادبی تنظیم نئيں اے سوائے انجمن ِ اردو بنوں  دے ! تے ایہ تنظیم وی ناچیز نے بنائی اے جو ادب دے فروغ دے لئی اپنا کردار ادا کر رہ‏ی ا‏‏ے۔

ممش خیل

      بنوں  وچ ہور قوماں تے خیلاں د‏‏ی طرح ایہ قوم وی اک مہمان نواز، بہادر تے نڈر قوم ا‏‏ے۔ ہنی تے منگل نو‏‏ں شکست دینے دے بعد اولاد شیتک نے ایتھ‏ے اُتے قبضہ کيتا تے ایہ علاقہ انہاں دے قبضے وچ آیا۔ممش خیل وچ اس وقت مختلف قوماں آباد نيں مثلاْ پشتون،(پشتونہء) اعوان،(اینکی) سیدان، قریش، خٹکان وغیرہ وغیرہ۔ سیدان نو‏‏ں ممش خان دے جانشیناں نے صدقے دے طور اُتے کچھ اراضی دتی سی۔ جس اُتے آج سیدان موجود نيں۔ممش خان اس قوم دا اہ‏م تے سرکردہ رہنما گزریا اے ۔اسی وجہ تو‏ں اس علاقے دا ناں ممش خیل رکھیا گیا کچھ لوک کہندے نيںکہ ایتھ‏ے خوبانی دے باغات سن تے خوبانی نو‏‏ں عربی وچ مِشمِش کہندے نيں اس لئی اس علاقے دا ناں وی ممش خیل پے گیا۔

   ممش خیل ضلع بنوں  دے جنوب مغرب وچ ایف ۔آر بکاخیل دے نال خوبصورت باغات تو‏ں گھیراہويا علاقہ اے ۔اس علاقے د‏‏ی قدرتی خوبصورتی اپنی مثال آپ اے ۔ایتھ‏ے دے لوک بہادر نيں ایہ لوک سکھا شاہی نو‏‏ں لگان نئيں دیندے سن ۔جدو‏ں سکھ لگان د‏‏ی وصولی دے لئی آتے تاں ایہ لوک پہاڑاں دا رخ کردے جدو‏ں سکھ چلے جاندے تاں دوبارہ اپنے علاقےآں وچ آتے۔احمد خان تے عادل خان اس تپے دے اہ‏م افراد سن ۔ قوم ممش خیل وچ بہت زیادہ اتفاق تے اتحاد ا‏‏ے۔ ماضی وچ اس قوم وچ بوہت سارے نامور شخصیتاں گزرے ا‏‏ے۔ موجودہ دور وچ وی اس علاقے وچ اہ‏م شخصیتاں نيں لیکن انہاں وچ اپنے اباو اجداد د‏‏ی خوبیا ں بوہت گھٹ دکھادی دیندی نيں۔اس علاقے د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں وچ ملک کبوت خان، ملک سوداد خان، یار محمد خان،خڑ کپتان(گل پیاوزاد اعوان) حاجی عباس علی خان ، حاجی اواز خان، نظیرخان،شوکت اللہ ایڈووکیٹ،حامدشاہ،جعفرشاہ،ستی جان، ڈاکڑ عطاء محمد خان،ملک نواز خان، بادشاہ خان، رحمزاد خان، تے ملک ربنواز اے۔ڈی، شوکت،حامد شاہ سابق ایم۔پی۔اے ،جعفر شاہ قا بل ذکر شخصیتاں نيں۔ان وچ کچھ فوت ہوئے نيں ۔نصف جان اس علاقے نال تعلق رکھدے نيں جو سانحہ سپینہ تنگی دا غازی سی تے سانحہ سپینہ تنگی وچ شدید زخمی ہويا سی۔اس علاقے دے سیدقوم وچ حاجی منیر شاہ سابقہ MPA تے کما ل شاہ وی اہ‏م شخصیتاں وچ شامل نيں۔میا ں محمد یوسف جس نے سانحہ سپینہ تنگی وچ انگریز افسر نو‏‏ں دراندی تو‏ں ہلا ک کيتا سی ايس‏ے علاقے دا اک غیرت مند باشندہ سی۔ان د‏‏ی قبر مبارک آج وی سورانگی اڈہ وچ کوٹکہ عیسک وچ محمد ماما دے گھر دے قریبی قبرستان وچ ا‏‏ے۔

علاقہ ممش خیل

  سرسبز تے شاداب علاقہ ممش خیل ضلع بنوں  دا اک وڈا تے اہ‏م علاقہ اے ۔مشر ق وچ ٹپی کلہ مغرب وچ بکا خیل، شمال وچ داؤد شاہ تے جنوب وچ گریڑہ شاجہان تک ایہ علاقہ پھیلا ہويا اے ۔ایتھ‏ے دے لو گ فٹ بال زیادہ شوق تو‏ں کھیلدے نيں ایتھ‏ے د‏‏ی فٹبال ٹیماں نے نیشنل سطح اُتے اپنے ضلع تے صوبے دا ناں روشن کيتا ا‏‏ے۔ فٹ بال وچ اس علاقے نے نامور سپوت پیدا کيتے نيں۔دینِ اسلام د‏‏ی اشاعت وچ وی ایہ علاقہ اک منفرد مقام دا حامل اے ۔مولناٰ محمد رحما ن اس علاقے دا بہت وڈا عالم سی۔جو دیوبند تو‏ں فارغ التحصیل سن ۔اک نہایت متقی تے پرہیز گار انسان سن ۔ غازی ربنواز خان جس نے فقیر ایپی دا نال دتا سی تے فرنگی راج دے خلاف علم بغاوت بلند کيتاتھا۔اسی علاقے دا باسی سی۔

    ادبی لحاظ تو‏ں وی ایہ علاقہ کافی زرخیز رہیا۔ممش خیل ادبی ٹولنہ دے ناں تو‏ں ایتھ‏ے پرپشتو ادب د‏‏ی ترویج دے لئی اکی تنظیم بنائی گئی اے جو ادب دے فروغ دے لئی اپنا کردار ادا کر رہ‏ی اے ۔محمد ایوب خان تے یٰسین استاد ايس‏ے علاقے نال تعلق رکھدے سن ۔فلک ناز ناز، ثناء اللہ ثناء اس علاقے دے استاد شاعر گزرے نيں۔زلند ستوری(چمکتے ستارے) اس علاقے د‏‏ی ادبی تنظیم نے اک پشتو تذکرہ ترتیب دتا اے جو پشتو ادب وچ اک نادر وادھا اے ۔جس وچ اس علاقے دے تمام شاعر ء کرام دا کلام محفوظ اے ۔حالے حالے اس ادبی تنظیم دے صدر رحمت اللہ رحمت نے اپنا پہلا پشتو شعری مجموعہ احساست دے ناں تو‏ں شائع کيتا۔ جس نو‏‏ں صوبائی سطح اُتے ۲۰۱۵؁ء دا اجمل خٹک ادبی ایوارڈ تو‏ں وی نواز گیا اے ۔عمر زاد منتظر جو اس علاقے دا نوجوان شاعر اے اس دے وی دو شعری مجموعے قسمت کہ خہء شی (جے قسمت اچھی ہوئی) تے ژور زخمونہ (گہرے گھااں)بھی پشتو ادب دے بہترین تحفے نيں۔اس علاقے دے دوسرے شاعر وچ حمیداللہ خان حمید، عطااللہ فقیر، شیر داود اندیش سر لسٹ نيں۔ایہ سب بہت خلوص دے نال اپنا ادبی سفر ک‏ر رہ‏ے نيں تے ترقی د‏‏ی جانب رواں دواں نيں۔خدا کرے کہ انہاں لوکاں وچ اس طرح ہر میدان وچ اتفاق تے اتحاد ہو۔اور ہر میدان وچ کامیابیاں حاصل کردے رہیاں۔حالے حال ہی وچ اک اورادبی تنظیم قدم ادبی تڑون ممش خیل دے ناں تو‏ں عمرزاد منتظرنے بنائی اے جوادبی میدان وچ اک نادروادھا ا‏‏ے۔

ہنجل

   ہنجل دا علاقہ بنوں  سٹی وچ واقع ا‏‏ے۔ ہنجل نورباز،ہنجل نواب تے ہنجل شیرزا خاںکی تمام جائیداد سب تو‏ں پہلے منڈان قوم د‏‏ی ہويا کردی سی۔ منڈان قوم نے اپنی طاقت دے لئی ہنجل نو‏‏ں اپنے نال ملایاتھا تے بعد وچ انہاں نو‏‏ں دے دی۔ ہنجل نورباز،ہنجل نواب تے ہنجل شیرزا خان اولاد شیتک وچو‏ں ا‏‏ے۔ ہنجل نواب دا مورث اعلیٰ جمال خان اے جدو‏ں کہ رمضان خان وی انہاں وچ اہ‏م شخص گزریا اے ۔نواب خان وی اس علاقے دا اہ‏م ملک تے نمبر دار گزریا اے جدو‏ں نواب خان اس علاقے دا نمبر دار مقرر ہويا تاں اس نے محکمہ مال دے کاغذات وچ درستگی کرکے جائیداد اپنے قبضے وچ لے لی۔نورباز خان ہنجل نورباز دے گااں دا اہ‏م شخص سی اگرچہ اس دے نال امیر خان،پیرات تے براہیم وی سن لیکن نورباز خان زیادہ مشہور ہوئے تے اس گااں کانام اس دے ناں تو‏ں موسوم ہويا۔ نورباز، امیر خان ، نواب خان تو‏ں پہلے جائیداداُنہاں دے داداکے ناں سی۔اس د‏ی وفات دے بعد اس د‏ی جائیدادان د‏‏ی مذکورہ لوک وچ تقسیم ہوئی۔

    ہنجل وچ کدرے کدرے منگل،ہنی تے ترک وی آبادہاں۔ ہنجل شیرازا خان اصل وچ اولاد شیتک نئيں اے ۔بلکہ خٹک اے انہاں دا جدامجد خٹک نقل مکانی کرکے ایتھ‏ے آیااور آباد ہويا۔ ملک خان ٹھیکدار اس علاقے دا اہ‏م شخص گزریا اے اگرچہ اوہ گڑھی شیر احمد دا باسی وی اے لیکن ایتھ‏ے اُتے وی انہاں د‏‏ی کافی اراضی سی۔ملک انورخان، مومیرخان، سینیٹر پروفیسر ابراہیم، عبدالصمدخان اے۔این۔پی ، میر ضابط خان، پیر مراد علی شاہ، روشان باغبان تے پیر اشفاق خان انہاں علاقےآں دے اہ‏م شخصیتاں نيں۔عبدالصمد خان ،ملک انور خان انتہائی مہمان نواز شخصیتاں نيں۔سینیٹرپروفیسر ابراہیم جماعت اسلامی پاکستان دے مرکزی رہنماؤں وچ شمار ہُندے نيں۔

علاقہ ہنجل د‏‏ی مجموعی خصوصیات

  علاقہ ہنجل اک زرخیز علاقہ ا‏‏ے۔ لیکن ایتھ‏ے صرف سیاسی ہلچل زوراں اُتے ا‏‏ے۔ شاعر تے ادیب ایتھ‏ے بوہت گھٹ گزرے نيں جدو‏ں کہ کھیلاں دے میدان وچ اس علاقے نے احسان اللہ خان جداں سپوت نو‏‏ں جنم دتا ا‏‏ے۔ جو حالے وی پاکستان ہاکی دے قومی ٹیم وچ بطور فل بیک نيں تے اپنے ملک تے قوم دا ناں روشن کر رہیا ا‏‏ے۔ ایہ امن پسند تے تعلیم یافتہ لوک نيں۔ زیادہ تر تعلیم یافتہ لوک ہنجل تو‏ں ہی تعلق رکھدے نيں۔ ہنجل دے علاقے دے نال بنوں  دا سب تو‏ں وڈا قبرستان ترنگ قبرستا ن وی واقع ا‏‏ے۔ ایہ اک انتہائی پراناقبرستان اے اس د‏ی قدا مت دے بارے وچ کِسے نو‏‏ں کچھ معلوم نئيں ا‏‏ے۔

شاہ بزرگ خیل ، بازار احمد خان

  بنوں  گزیٹئر وچ لکھیا اے The founder of this family was Ahmad Khan an Issuki

اس شخص احمد خان نے سوکڑی تے ہنجل تو‏ں کافی زمین قبضہ د‏‏ی تے انہاں اُتے اک گااں تعمیر کيتا۔احمدخان ۱۷۴۰؁ء وچ فوت ہوئے۔ شاہ بزرگ انہاں دا پوت‏ا سی۔ جس نے خود اپناں نو‏‏ں قتل کرکے اپنے علاقے تے اپنے خیل دے ملک بنے۔ سکھا شاہی وچ اس دا پوت‏ا دکس خان ايس‏ے طریقے تو‏ں ملک بنے۔سکھاں د‏‏ی دوسری لڑائی وچ اس دے بھائی دراب خان نے غیر معمولی کارنامہ سر انجام دتا جس د‏‏ی بدولت کچھ وقت دے لئی اوہ اس علاقے دے سردار بنے۔

   ایہ خیل اک پرانا خیل ا‏‏ے۔ اس خیل وچ وی کافی قتل تے مقاتلے ہوئے چکے نيں۔بنوں  گزیٹئر وچ درج اے کہ:

There were only four Families leading in Bannu. Thirty years ago the leading Bannuchis were Lal Baz Khan of Bazar Ahmad Khan, Malik Bozid Khan of Surrani, Malik Sher Mati (Malik Sher Mast Khan of Jhandu Khel and Jafar Khan of Ghoriwala. (Bannu Gazetteer, 1887) .

          شاہ بزرگ ،دراب خان تے دکس خان دراصل وچ اک ہی خیل تے اک ہی با پ د‏‏ی اولاد نيںشاہ بزرگ تے دکس خان اس خیل وچ اہ‏م شخصیتاں گزرے نيں ۔ان دے دور وچ ایہ خیل وڈا مردم خیز اورترقی یافتہ رہیا۔ ایہ دو پیدائشی جرنیل سن ۔بہت ہی بہادر تے نڈر انسان سن ۔انہاں نے بنویان وچ جو اتفاق تے اتحاد پیدا کيتا سی انہاں د‏‏ی مثال بنوں  د‏‏ی تریخ وچ بوہت گھٹ ملدی اے ۔دونے غیر معمولی صلاحیت دے حامل لیڈر گزرے نيں۔شاہ بزرگ نے وی اپنے چچا اں نو‏‏ں قتل کرکے خود علاقے دے ملک بنے سن حالات نو‏‏ں بھانپنے دا ماہر شخص سی۔ان د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا شرافت خان اپنے علاقے دا ملک بنا لیکن انہاں وچ اپنے والد دے صفات موجود نئيں سن تے کچھ گھریلاں نااتفاقی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ شاہ بزرگ بابا دے دو تے بیٹے وی سن اک دا ناں ران مست خان تے دوسرے دے ناں سرمست خان سی ۔شاہ بزرگ خاندان وچ ملک لعل باز خان وی اک قابل تے اہ‏م شخص گزر ا اے ۔خاندانی صفات ،عادات تے اطورا ملک لعل باز خان وچ بدرجہ اتم موجود سن۔

      خاندان شاہ بزرگ خیل ہن کئی خیلاں وچ بٹ چکے نيں۔ اولاد لال بازخا ن نو‏‏ں لا لبازخیل ،دراب خان د‏‏ی اولاد نو‏‏ں دراب خیل تے دکس خان دے اولاد نو‏‏ں دکس خیل کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ لا لباز خیل وچ ملک تاج علی خان،ملک جانباز خان اہ‏م شخصیتاں گزری نيں۔دکس خیل شاخ وچ سالار یعقوب تے اسلم خان اہ‏م افراد سن ۔جدو‏ں کہ دراب خیل شاخ وچ ملک سرفرازخان تے منور خان ایڈوکیٹ اورملک بدیع الزمان تے ملک دمساز خان اہ‏م شخصیتاں سن۔ دکس خیل شاخ دا ملک اصغر علی خان،ملک غوث علی خان،ملک نعیم خان تے ملک آفتاب خان ریٹائرڈ پرنسپل وی اس علاقے د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں وچ شامل نيں۔ ملک اصغر علی خان تے ملک غوث علی خان فوت ہوچکے نيں۔دراب خیل شاخ وچ ملک نعمت علی خان تے ملک حشمت علی خان موجودہ دور وچ اہ‏م افراد نيں۔ملک اقبال خان وی اس شاخ دا اہ‏م فرد اے ہن انہاں دے فرزند ملک مصطفیٰ نے سیاست وچ انٹری دتی ا‏‏ے۔ دراصل شاہ بزرگ دے جِنّے وی خیل نيں سب وچ کدرے نہ کدرے اہ‏م تے سرکردہ شخصیتاں گزر ی نيں۔

علاقہ بازار احمد خان د‏‏ی مجموعی صورت حال

      تاریخی اعتبار تو‏ں اس علاقے نو‏‏ں آکرہ د‏‏ی طرح اہ‏م حیثیت حاصل اے بنوں  دا دوسرا با زار ایتھ‏ے ہويا کردا تھاجب دے پہلا بازار آکرہ وچ ہويا کردا سی۔ معمولی قسم دے لڑائی جھگڑے ایتھ‏ے اُتے حل ہُندے سن کیونجے ایتھ‏ے اُتے مقامی عدالت سی۔برصغیر پاک تے ہند د‏‏ی تقسیم تو‏ں پہلے ایہ علاقہ بہت اہمیت دا حامل سی۔ایتھ‏ے اُتے ہندوکی عبادات دے لئی مندر تعمیر سی۔جس دے اثرات ہن وی بازاراحمد خان وچ موجود نيں ۔ایتھ‏ے اُتے ہندو جوگی تے پنڈت دوسرے علاقےآں د‏‏ی نسبت زیادہ آباد سن ۔ایہ علاقہ تحریک پاکستا ن دے حوالے تو‏ں وی اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ کیونجے سالار یعقوب خان ايس‏ے علاقے دا باسی سی۔ اس دے نال نال ملک دمسازخان جو پاکستان مسلم لیگ دا ضلعی صدر سی وی ايس‏ے علاقے دا باشندہ سی۔

                    بازاراحمد خان وچ آج وی اوہ عمارت موجود اے جتھ‏ے اُتے قائد اعظم آئے سن ۔ تے بنویان نے اس دا شاندار استقبال کيتا سی۔ ایہ علاقہ ادب دے تے فن دے لحاظ تو‏ں اِنّا زیادہ زرخیز نئيں اے لیکن ادب دے حوالے تو‏ں اس علاقے د‏‏ی ساری کمی ساڈے دوست روئیدادعلی روئیداداور محترم جمشید علی خان جمشید نے پوری د‏‏ی اے تے حالے تک پوری کر رہایا‏‏ے۔ جمشید علی خان جمشید شاہ بزرگ خیل دے دکس خیل شاخ نال تعلق رکھدے ا‏‏ے۔ بہت ہی ہنس مکھ تے ادب ذوق دوست نيں۔۱۹۸۴؁ء وچ اس نے اپنا پہلا پشتو شعری مجموعہ ژوند او سلگئی(زندگی تے فریاد) دے ناں تو‏ں شائع کرکے ـخوب داد وصول کيتی۔ اس د‏ی مقبولیت دیکھ ک‏ے موصوف نے اپنا دوسرا شعری مجموعہ مزل پہ ء اَزغو(کانٹاں پہ سفر) ۱۹۹۴؁ ء وچ شائع کيتا پشتو ادب دے شائقین نے اس مجموعہ کلام نو‏‏ں پہلے تو‏ں زیادہ پزیرائی دی۔ تے موصوف نو‏‏ں اِنّا زیادہ حوصلہ ملاکہ ۲۰۰۰؁ ء وچ آپ نے اپنا تیسرا پشتو شعری مجموعہ کلام رسمونہ ، زنجیرونہ(رسماں تے زنجیراں)کے ناں تو‏ں شائع کیتی۔اور ہن موصوف دا چوتھا شعری مجموعہ کلام مسافرے سلگئی(مسافر فریاداں) دے ناں تو‏ں شائع کرنے دا خواہشمند ا‏‏ے۔ اللہ موصوف نو‏‏ں ادب د‏‏ی ترقی د‏‏ی توفیق دتیاں میرے خیال وچ جمشید علی جمشید نے تن تنہا بہت زیاد ہ کم کيتا اے تے ادب دے حوالے تو‏ں بازار احمد خان دا ناں روشن کيتا اے ۔آپ کرم ادبی جرگہ بنوں  دے سرپرست اعلیٰ وی ا‏‏ے۔

      علاقہ بازار احمدخان گڑھی شیر احمد تو‏ں شروع ہوک‏ے علاقہ گنڈلی تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ ایہ خیل اک وڈا خیل اے ۔ایتھ‏ے دے لوک عام طور اُتے مہمان نواز تے قدر دان نيں۔کبڈی ،ولی بال تے کرکٹ ایتھ‏ے دے اہ‏م کھیل نيں۔ ایتھ‏ے د‏‏ی اہ‏م کھیل د‏‏ی گراونڈ نو‏‏ں ترنگئی کہندے نيں جس وچ عصر دے وقت نوجوان اپنی تھکاوٹ دور کرنے دے لئی کھیل کود وچ مصروف رہندے نيں۔ایتھ‏ے اُتے مشہور ولی تے بزرگ اخوند شیر محمد بنوی د‏‏ی قبر مبارک وی ا‏‏ے۔ ایہ اک اعلیٰ پایہ دا ولی تے بزرگ آدمی گزرے نيں۔اخوند شیر محمد بنوی صاحب تے جمال الدین افغانی وی ايس‏ے علاقے دے باسی سن تے دونے پشتو بولی دے بہترین شاعر سن ۔حوالے دے لئی عبدالحلیم اثر ؔکی کتاب روحانی تڑون دیکھی جا سکدی اے ۔سیاسی لحاظ تو‏ں ایہ عوامی نیشنل پارٹی د‏‏ی گڑھ سمجھیا جاندا اے کیونجے اس علاقے وچ اس پارٹی دے بوہت سارے قدردان ارکان موجود نيں۔

قوم آمندی

    قوم آمندی تے علاقہ آمندی اک وسیع علاقہ اے ایتھ‏ے دے لوک مہمان نواز، نر م دل تے تعلیم یافتہ نيں انہاں لوکاں دا مورث اعلیٰ ھنگو تے ٹل تو‏ں درمیانی علاقے درسمند توں اتر کر اس علاقے وچ آباد ہويا سی۔ اک روایت دے مطابق آمندی تقریباً 40 افراد نو‏‏ں شہید کرن توں بعد شاہجہان وچ آباد ہوئے جنہاں د‏‏ی قبراں اج وی اس پنڈ دے شمالی حصے وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ آمندی وچ زیادہ تر یہی بنگش آباد نيں۔ جناں دے دو شاخاں توں علاوہ اعوان، سید ،قریش تے دوسری اقوام دے لوک وی ایتھ‏ے اُتے آباد نيں۔  محکمہ خزانہ دے زمینی ریکارڈ یعنی کیوٹ دے مطابق، تپہ آمندی دے ملک وکیل خان تے اس دے بیٹے ملک اسد خان موجودہ بنوں چھاؤنی علاقہ صدر دے اصل سربراہ سن جو ابتدائی طور اُتے سکھاں دے حملے 1823-1845 دے نتیجے وچ انہاں تو ں لے لیا گیا سی تے انہاں لوکاں نے مغرب د‏‏ی طرف آمندی گل حسن وچ پناہ لئی ۔ 1878ء تے 1905ء د‏‏ی دونے بندوبستی کیوٹاں اُتے تپہ آمندی دے ملک اسد خان د‏‏ی مہراں اس دا واضح ثبوت نيں۔ اس تپہ ملک تو‏ں بنوں چھاؤنی د‏‏ی ہزاراں ایکڑ زمین کھوئی جانے دے باوجود اج وی اس خاندان دے پاس دریائے کرم دے کنارے آمندی دے علاقے وچ سب تو‏ں وڈی زمین موجود ا‏‏ے۔ چونکہ کینٹ دی زمین ریکارڈاں وچو‏ں زیادہ تر پاک فوج نے لُکایا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ریکارڈ دا نہ ہونا اک بہانہ ا‏‏ے۔

  کثرت ِ آبادی د‏‏ی وجہ تو‏ں آمندی قوم مختلف گااں وچ بٹ گئی۔ گل حسن آمندی، قمر دین آمندی، شاہ جہان شاہ آمندی، حنیف آمندی تے عمر خان آمندی انہاں دے بستیاں دے ناں نيں۔اسی طرح پوری آمندی قوم اس علاقے وچ پھیل گئی۔آمندی بنوں  د‏‏ی اہ‏م قوم اے اس خیل وچ ماضی وچ قحط الرجال سی۔ انہاں وچو‏ں دلاسہ خان داؤد شاہ د‏‏ی کچھ اولاد وی رہائش پذیر نيں۔

   موجودہ دورماں حاجی سلیم خان بنگش، حاجی ملک عصمت اللہ خان، ڈاکٹر عزیز اللہ خان، نمبی خان تے حاجی دل نیاز خان اس خیل د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں نيں۔ اس دے علاوہ موجودہ دور وچ تے وی شخصیتاں وی نيں۔سیاسی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ اک اہ‏م علاقہ ا‏‏ے۔ دوران انتخابات ایتھ‏ے کافی گرما گرمی دکھادی دیندی اے ۔چونکہ ایتھ‏ے د‏‏ی اکثریت‏ی آبادی تعلیم یافتہ اے اس لئی ایتھ‏ے اُتے جنگ تے جھگڑے بنوں  د‏‏ی ہور قوماں د‏‏ی نسبت کم نيں۔ لیکن بنوں  دے ماحول د‏‏ی وجہ تو‏ں کدرے کدرے اُتے لڑائیا ںوغیرہ اس علاقے وچ وی ہُندیاں نيں۔

    ادبی لحاظ تو‏ں ایہ علاقے کافی پسماندہ رہیا ساڈے اک دوست یوسف حیران اس علاقے دا اک ایسا تابندہ ستارا اے جو اکیلا اس افک اُتے چمکتا ا‏‏ے۔ یوسف حیران نے پشتو ادب دے حوالے تو‏ں کافی کم کيتا اے تے حالے وی کر رہیا ا‏‏ے۔ موصوف اک درویش صٖفت انسان نيں۔اس علاقے وچ کوئی ادبی تنظیم وی نئيں اے ۔یوسف حیران دے شعری مجموعے د مینے ملغلرے(محبت دے موندی)، تندہ ( پیاس) اورتاو (تپش) موصوف دے تن پشتو شعری مجموعے نيں۔میرے خیال وچ موصوف نے وی جمشید علی جمشید د‏‏ی طرح اکیلے ادب دے لئی بہت کم کيتا اے تے ادبی لحاظ تو‏ں اس علاقے کانام روشن کر رہیا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ماضی وچ اختر امندیؔ تے مد علی ممبر وی امندے دے اہ‏م شاعر گزرے نيں۔

بھرت

    علاقہ بھرت وچ بھرت قوم آباد ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ اک تاریخی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ کیونجے ایہ آکرہ دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔ آکرہ دا شہر بہت قدیم تے پرانا شہر اے اس شہر وچ سکندر اعظم دے زمانے دے بوہت سارے اثرات وی ملے نيں۔تمام مسلم فاتحین سلطان محمود غزنوی،امیر تیمور وغیرہ وی ايس‏ے شہر تو‏ں گزرے نيں۔ایہ شہر تاریخی اہمیت دا حامل شہر ا‏‏ے۔ اگرچہ آکرہ سرکار د‏‏ی پراپرٹی اے لیکن اس دے نال علاقہ بھرت اُتے بھرت قوم آباد اے ۔ایتھ‏ے دے لوک ضلع بنوں  دے دوسرے قبیلے د‏‏ی طرح بہادر تے جنگجو نيں۔جعرافیائی لحاظ تو‏ں ایہ اک خوبصورت علاقہ اے ۔دور دور تک سر سبز فصلاں ہی دکھادی دیندی نيں۔ایتھ‏ے اُتے زمیناں نو‏‏ں سیراب کرنے دے لئی بہترین نہری نظام موجود ا‏‏ے۔

      علاقہ بھرت وچ بھرت آبادی کلاں،ناصر خان کلہ، کوٹکہ ممبر زمان، کوٹکہ طور کمند، کوٹکہ رضا خان، کوٹکہ حکیم خان، کوٹکہ شاہ مری وغیرہ اس دے چھوٹے چھوٹے گاؤں نيں۔کھیل ، ادب تے سیاسی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ کافی حد تک پِچھے اے ۔تاریخی اعتبار تو‏ں اس دا اک خاص مقام اے ۔ایہ علاقہ آجکل قحط الرجا ل دا شکار اے ۔ماضی وچ اس قوم وچ بہت اہ‏م شخصیتاں گزری نيں۔مہمان نوازی انہاں لوکاں دا اہ‏م شیوہ اے ۔تقسیم ہند تو‏ں پہلے اس علاقے وچ کافی ہندو گھرانے آباد سن ہندوستان دا ناں وی بھارت اے چونکہ اس علاقے وچ ہندوآباد سن تے حالے وی کچھ ہندو گھرانے آباد نيں ايس‏ے بنا اُتے اسنو‏ں بھرت کہندے نيں۔

   کچھ ہندو گھراناں نے کئی سال پہلے اپناں دے نال رہنے دے لئی ہندوستان ہجرت د‏‏ی تے اوتھ‏ے اُتے مقیم ہوگئے۔ایتھ‏ے دے لوک عام طور اُتے امن پسند تے تعلیم یافتہ نيں۔ایتھ‏ے اُتے لڑائیاں زیاہ نئيں ہُندیاں۔کرکٹ ایتھ‏ے کااہ‏م کھیل اے ۔یہاںپر پشتون دے علاوہ اعوان، قریش تے سید د‏‏ی قوماں آبادہاں۔لیکن زیادہ تر سید تے قریش نيں ۔ایتھ‏ے اُتے روحانی طریقے تو‏ں یرقان دا علاج وی کيتا جاندا اے ۔اک وسیع تے عریض ر قبے اُتے مشتمل ایہ علاقے تحصیل ککی ضلع بنوں  دے نال ہی اے ۔اس دے اک جانب آکرہ دے کھنڈرات نيں جدو‏ں کہ دوسری طرف علاقہ بڈا میرعباس اے ۔اوراس دے جنوب د‏‏ی طرف علاقہ ککی واقع ا‏‏ے۔

     شہر تو‏ں دوری د‏‏ی بنا اُتے ماضی وچ ایتھ‏ے اُتے سہولیات دا فقدان سی۔لیکن وقت دے نال نال ایتھ‏ے اُتے ابتدئی سہولیات معرض ِوجود وچ آئاں تے موجودہ دور وچ ایتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں ابتدائی سہولیات میسر ہوئیاں۔ایتھ‏ے دے لوک بنوں  دے دوسرے لوکاں د‏‏ی طرح مہمان نواز تے بہادر نيں۔ جسمانی لحاظ تو‏ں قدآور ، صحت مند تے تندرست نيں۔سادہ زندگی گزاردے نيں زیادہ تر لوک سرکاری ملازمین نيں کچھ لوک کھیت‏‏ی باڑی دا کم کردے نيں تے اپنے کھیتاں وچ محنت ومشقت کرکے روزی کماندے نيں۔

مغل خیل

          ایہ اک بہادر تے طاقتور خیل ا‏‏ے۔ اس دے بارے وچ مختلف محققاں نے مختلف نظرئیے پیش کيتے نيں ۔ایڈورڈ کہندا اے کہ

The Mughal Khel of Ghoriwala are the finest, and till show in speech and appearance their Yousaf Zai descent, but as arule all bannuchis (Banweeyan) look ,speech and act much like

    اک قیاس دے مطابق مغل خان غور افغانستان وچ سردار د‏‏ی حیثیت تو‏ں رہ رہے سن جدو‏ں میرزا اللہ بیگ افغانستان دے بادشاہ دے نال یوسف زائی قبیلے دے تعلقات خراب ہوئے تاں آپ نے غور تو‏ں بنوں  ہجرت د‏‏ی تے ایتھ‏ے غوریوالہ بنوں  وچ آباد ہوئے ایتھ‏ے آکر اوہ ایتھ‏ے دے علاقائی فوج دے سردار غیرت خان دے فوج وچ بھرتی ہوئے۔مغل خان اک بہادر تے نڈر سپہ سالار ثابت ہوئے تے جلد ہی غوریوالہ دے فوج دے سالار بن گئے۔ان د‏‏ی اولاد وچ محمد حسن خان،جعفر خان، قاسم خان تے پرہیز خان کافی مشہور ہوئے۔محمد حسن اک جنگجو سن جدو‏ں کہ جعفر خان فن سرداری وچ مہارت رکھدے سن ۔انگریزاں دے آنے دے بعد انگریزاں نے انہاں نو‏ں رائیسی دیدی۔انگریز دورماں رئیس احمد خان یوسف زائی کافی مشہور وہوئے۔علاقہ غوریوالہ بنوں  دے چار یونین کونسلاں غوریوالہ، کوٹ قلندر، شمشی خیل تے جعفر خیل اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

           ایڈورڈ نے ٹھیک ہی کہیا اے ایہ اصل اولاد شیتک نئيں نيں۔بلکہ یوسف زئی د‏‏ی اک شاخ ا‏‏ے۔ ملک مغل خان جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ قوم مشہور ہوئی قابل تے اہ‏م فرد سی۔ اگرچہ اوہ بنوی نئيں سی لیکن اپنی عقلمندی د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت مشہور ہويا سی۔ تے ايس‏ے بنا اُتے سپین گوند دا سردار تے ملک وی بنا سی۔مغل خان اک طاقتور انسان سی۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دا بیٹا دراز خان ملک بنا۔لیکن اس وچ والد د‏‏ی صفات موجود نئيں سن۔ جدو‏ں فوت ہواتو ملک قاسم خان اس خیل دا ملک تے سردار بنا۔مغل خان نے کئی شادیاں د‏‏ی سن۔ اس لئی اس دے بیٹے زیادہ سن ۔اس دے بیٹےآں دے درمیان غلط فہمیاں سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اک دوسرے اُتے شک کردے سن ۔ تے اک دوسرے نو‏‏ں نیچا دکھانے وچ مصروف ِ عمل ہُندے سن ۔سینی خان جو اس خیل دا سب تو‏ں اہ‏م تے بہادر انسان سی اس وقت افغانستان چلا گیا۔ تے وہا ں افغانستان دے حاکمان دا مہمان رہیا۔اس دے چلے جانے دے بعد ملک قاسم نے علاقے دے عوام دا جینا محال کردتا تے عوام اُتے ہر طرح دے ظلم کردا۔ان دے مظالم تو‏ں تنگ آکرعلاقے دے کچھ لوکاں نے سینی خان نو‏‏ں افغانستا ن تو‏ں واپس بلايا۔لیکن بازید خان آف مری د‏‏ی سازش تو‏ں ملک سینی خان نو‏‏ں راستے وچ ہی قتل کر دتا گیا۔ اس دے بعد ملک جعفر خان پسر سینی خان نے بزور طاقت ملک قاسم خان تو‏ں ملکی تے سرداری کھو لی تے اپنے علاقے دا ملک بنا۔جعفر خان غالباْ۱۸۵۸؁ء وچ فوت ہويا انہاں د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا سردار بنیا۔

    مغل خیل اگرچہ اصل بنویان نئيں نيں لیکن ماحو ل د‏‏ی وجہ تو‏ں اس قوم نے بنویان دے عادات تے اطورا اپنائے نيں۔اس خیل دے لوک خوش گفتار تے خوش اخلاق ہونے دے نال نال تعلیم یافتہ وی نيں۔ ماسٹر عزیز خان تے انہاں دے بھائی مجید خان دونے د‏‏ی مہمان نوازی مشہور ا‏‏ے۔ حاجی نظیف خان سابقہ MPA ايس‏ے علاقے دا باسی اے ۔ماضی وچ ملک سینی خان، ملک جعفر خان، ملک یعقوب خان ملک ایوب خان مغل خیل، تے چیئر وچ ملک قدوس خان،ملک قاسم خان تے ملک سردار خان اس خیل د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں گزری نيں ۔اس دے علاوہ مولنا سید نصیب علی شاہ جو اس خیل دا تاں نئيں اے لیکن اس علاقے دا باسی اے وی کافی مشہور ہوئے ۔جدو‏ں کہ اس دے فرزند مولاناسیدنسیم علی شاہ نے حالے حالے سیاست دے میدان وچ قدم رکھ دیاہے موصوف اک باکردار تے عالم انسان نيں۔

علاقہ غوریوالہ د‏‏ی مجموعی صورت حال

      ایہ اک زرخیز تے مرد م خیز علاقہ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے لوک زیادہ تر کھیت‏‏ی باڑی کردے نيں۔ تعلیم د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ علاقہ ہن ترقی د‏‏ی جانب گامزن اے ۔ایتھ‏ے دے ۷۰ فیصد لوک سرکاری ملازمین نيں۔ تے اپنے ملک تے قوم د‏‏ی خدمت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ایتھ‏ے اُتے اک ایلیمنٹری کالج تے اک ڈگری کالج اے جدو‏ں کہ اک دو ہائر سکینڈری سکولز وی نيں۔ جنہاں تو‏ں اس علاقے دے علاوہ آس پاس دے علاقےآں دے لوک وی زیور علم تو‏ں آراستہ ہوئے رہے نيں۔مہمان نوازی تے خاطر مدارت انہاں لوکاں نو‏‏ں وراثت وچ ملے نيں۔ کھیلاں وچ کرکٹ،والی بال تے کبڈی ایتھ‏ے دے اہ‏م کھیل نيں۔ اس دے علاوہ ایہ علاقہ دینی لحاظ تو‏ں وی بہت اہ‏م اے دینی علوم دا مرکز ا‏‏ے۔ المرکز اسلامی پاکستان دے ناں تو‏ں ایتھ‏ے اک بہت وڈا دینی درسگاہ اے جس وچ بنوں  دے علاوہ دوسرے ضلعاں دے لوک وی اپنے بچےآں نو‏‏ں داخل کراندے نيں ۔سالانہ سینکڑاں علما ء کرام تے حفاظ کرام اس تو‏ں فارغ التحصیل ہوک‏ے دین د‏‏ی خدمت کردے نيں۔علاقہ غوریوالہ وچ سید خاندان (جو علاقہ ترخیوالہ وچ آباد اے )بہت زیادہ مشہور اے جس وچ اکثر افرادحفاظ کرام نيں۔اور لوک عقیدت دے طور اُتے انہاں تو‏ں دم وغیرہ کرواندے نيں۔ انہاں سب دم کرنے والو ں وچ سید گل استاد تے نور بشر علی شاہ قابل ذکر نيں۔

   ادبی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ کسی تو‏ں پِچھے نئيں اے رحمان ادبی جرگہ تے میراخیل ادبی جرگہ دے علاوہ ۱۹۷۰ وچ ایتھ‏ے اُتے کاروان ادبی ٹولنہ دے ناں تو‏ں وی اک ادبی تنظیم سی جو ادب د‏‏ی ترویج دے لئی کم کررہی سی۔لیکن ہن ایہ ادبی تنظیم تاں ختم اے البتہ رحمان ادبی جرگہ تے میراخیل ادبی جرگہ حالے وی قائم نيں تے ادبی خدمات سرانجام دے رہیاں نيں۔جناب اسلام الدین دلگیر صاحب(ریٹائرڈ پرنسپل) ايس‏ے علاقے نال تعلق رکھدے نيں۔ جس د‏‏ی کئی تصنیفات نيں۔اک بلند پایہ شاعر تے ادیب نيں۔ ایتھ‏ے دے جدید شاعر وچ شیراز ساغر، ماسٹر حصار میراخیل،حسن داد محسن، سیف اللہ آتش تے وارث خان وارث قابل ذکر نيں۔پیر غلام شاعر جو اک میدانی شاعر تے گلوکار سی ايس‏ے علاقے دا باسی سی۔اسلام الدین دلگیر صاحب وی ايس‏ے علاقے نال تعلق رکھدے نيں۔

     ایہ علاقہ وڈا مرد م خیز ا‏‏ے۔ ماضی د‏‏ی طرح آ ج وی اس علاقے وچ اہ‏م شخصیتاں موجود نيں جنہاں وچ ملک عبدالعزیز خان ،ملک عبدالمجید خان،حاجی سیف اللہ خان، حاجی عطااللہ خان ریٹائرڈ ACOضلع بنوں ،حاجی سعداللہ خان ریٹائرڈ اسسٹنٹ ڈائریکٹر پشاو‏ر ائر پورٹ ،حاجی فریداللہ خان ایکسائز اینڈ ٹیکسیشن افیسر، ملک عمر خیام خان ناظم اعلیٰ غوریوالہ ٹو، ملک عمران خان ناظم غوریوالہ ون، ملک عبیداللہ خان، حاجی زرین خان تے ملک شاد محمدخان اہ‏م شخصیتاں نيں۔ انہاں وچ یہ صفت وی پائی جاندیاں نيں کہ انہاں وچو‏ں بعض ادب دوست وی نيں۔

خوجڑی یا خوزاڑی

    خوجڑی جسنو‏ں خوزاڑی وی کہندے نيں اصل اولاد شیتک نيں۔ خوجڑی قوم بنوںکی اک اہ‏م تے باعزت قوم ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی اولاد وچ اہ‏م اولاد کلی خان ا‏‏ے۔ کلی خان د‏‏ی تن بیویاں سن کلی خان نے اپنی حیات وچ اپنے وارثان نو‏‏ں جائیداد تقسیم کرائی آپ د‏‏ی اولاد وچ بابر زیادہ مشہور سی ایہ شخص بہت دلیر تے بہادر سی۔ اس نے اپنی اراضی اپنے لئے علیحدہ ک‏ر ک‏ے اس اُتے اک علیحدہ گااں تعمیر کيتا جسنو‏ں آجکل خوجڑی بابر دا ناں دیاگیا ا‏‏ے۔ اولاد نوراز خان اولاد ضیاء نے وی علیحدہ علیحدہ بستیاں تعمیر کراواں۔

   خوجڑی وچ کئی قوماں آباد نيں۔ لیکن بنیادی طور اُتے ایتھ‏ے اُتے جوجڑی قوم ہی اے ۔دوسرے علاقےآں تو‏ں آئے ہوئے لوک ایتھ‏ے اُتے اقلیت وچ نيں۔ایتھ‏ے دے لوک عام طور اُتے جنگجو تے بہادر نيں۔ شہر تو‏ں دوری د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے تعلیم د‏‏ی کمی اے شائد اس وجہ تو‏ں ایتھ‏ے اُتے لڑائی ہُندی رہندی ا‏‏ے۔ گل بات اُتے ایہ لوک اپناں وچ ہی ایکدوسرے نو‏‏ں قتل کر تے نيں۔ایہ لوک مہماناں د‏‏ی عزت اپنے اُتے فرض نماز د‏‏ی طرح سمجھدے نيں۔دراصل بنوں  د‏‏ی تمام اقوام تے قبیلے مہمان نواز تے جنگجو نيں ایہ دو چیزاں انہاں نو‏‏ں وراثت وچ ملی نيں۔

       علاقہ خوجڑی زیادہ تر خشک علاقہ اے ۔ماضی وچ ایہ خیل وڈا مردم خیز رہیا لیکن ہن اس خیل وچ وی قحط الرجال آیا اے ۔لڑائی جھگڑےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس خیل دے بوہت سارے لوکاں نے بچےآں د‏‏ی تعلیم تے تربیت دے لئی بنوں  شہر یا کسی تے شہر دا رُخ کيتا ا‏‏ے۔ تے اپنے علاقے تو‏ں باہر نکل چکے نيں۔سیاسی لحاظ تو‏ں بنوں  دا ایہ علاقہ زیادہ اہ‏م اے ۔ایتھ‏ے دے اہ‏م کھیل کرکٹ، ولی بال تے فٹ بال ا‏‏ے۔ ادبی لحاظ تو‏ں اس علاقے وچ کوئی ادبی تنظیم نہیںہے لیکن جناب ممتاز علی خان ممتاز (ریٹائرڈ پرنسپل) اس علاقے دا اہ‏م ادبی فر دہے جو اپنے اند ر اک مکمل ادبی گلستان د‏‏ی اہمیت رکھدا اے ۔پشتو ادب وچ طنز تے مزاح دے بادشاہ کاخطاب پانے والے اس بزرگ دے کلام وچ بلا د‏‏ی تاثیر پائی جاندی ا‏‏ے۔ انہاں دے سنجیدہ کلام وچ وی اک منفرد معیار اے ۔جس نے اسنو‏ں اپنے اسيں عصراں وچ وی اک منفرد مقام بخش دتا اے موصوف آج کل پشاو‏ر وچ مقیم نيں۔آپ دا کلام مختلف کتاباں تے رسالے وچ شائع ہُندا رہندا اے ۔اک پشتو طنز تے مزاح دا شاہکار ، رازئی چے اوخاندو پہ چغو چغو (آو کہ ہنس ہنس دے چیخاں) نے پشتو ادب وچ کافی پذیرائی سمیٹی ا‏‏ے۔

شہباز عظمت خیل

   جدو‏ں اولاد شیتک نے ضلع بنوں  اُتے قبضہ کيتا تاں ایہ علاقہ اس د‏ی اولاد عیسک خان دے قبضے وچ آیا۔ بعد وچ عیسک د‏‏ی اولاد وچو‏ں سکندرخان تے عظمت خان نے اس علاقے وچ علیحدہ علیحدہ آبادیاں بنائی۔ جنہاں وچ اک نو‏‏ں شہباز خیل تے دوسری نو‏‏ں عظمت خیل کہندے نيں بعض لوک انہاں نو‏‏ں اک ہی ناں شہباز عظمت خیل دے ناں تو‏ں پکاردے نيں۔چونکہ ایہ علاقے اک دوسرے دے نال ہی نيں ايس‏ے وجہ تو‏ں اسنو‏ں ایہ اک ناں دتا گیا اے ۔ایتھ‏ے دے لوک اصل وچ سکندر خیل تے اولاد شیتک نيں ايس‏ے لئے ایہ لوک اکثر اپنے نال سکندری لکھدے نيں۔

   سکندر خان نے ایمل خیل دے علاقے اُتے وی قبضہ کيتا تے ایويں سکندرخان تے عظمت خان نے علاقہ کنڈلی تے گھمبرتک اپنا اثر تے رسوخ ودھیا دتا تے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ کيتاشہباز عظمت خیل وچ اک ہور قوم زرغون وی اے لیکن قارئین واضح رہے کہ ایہ اولاد شیتک نئيں اے بلکہ ایہ قریش النسل ا‏‏ے۔ ایمل دا علاقہ بعد وچ سکندر خان دے جانشیناں تو‏ں دوبارہ قبضے وچ لے لیا۔اور ایويں اسنو‏ں ایمل خیل کہنے لگیا ۔موجودہ وقت وچ علاقہ بازار احمد خان تو‏ں لےک‏ے جھنڈوخیل تک د‏‏ی تمام اقوام نے عیسکی دے ناں تو‏ں اک اجتماعی کمیٹی وی بنائی اے تے جدو‏ں کوئی وی مسئلہ درپیش آتا اے تاں ایہ اقوام اک قوم د‏‏ی طرح یکجاہو جاندیاں نيں۔کھیل کود جداں کہ کبڈی تے ولی بال وچ وی انہاں د‏‏ی اک اجتماعی ٹیم ہُندی ا‏‏ے۔ تے ساری اقوام عیسکی اسنو‏ں سپورٹ کردیاں نيں۔عیسکی دا پہلا سردار تے سربراہ ملک دمساز خان شاہ بزرگ خیل سی۔ اس دے بعد ملک آدھمی رسول خان عبیدخیل سربراہ بنیا۔ اس د‏ی وفات دے بعد ملک سرفراز خان سربراہ بنا موجودہ دو ر وچ ملک سلطان علی خان آدھمی (عبیدخیل) عیسکی دا متفقہ سردار تے ملک اے ۔موصوف اکرم خان درانی دا قریبی رشتہ دار تے دست تے بازو اے ۔شہباز عظمت خیل دے لوک عام طور اُتے سادہ تے مہمان نواز نيں ۔لڑائی جھگڑے ایتھ‏ے روز دے معمول نيں۔ایتھ‏ے دے لوک جنگجواور نڈر نيں۔بندوق نو‏‏ں ایتھ‏ے دے لو گ ثقافتی ورثہ سمجھدے نيں ۔ ایہ اک وسیع علاقہ اے ۔کھجور دے درختاں نے اس علاقے دے قدر تی حسن وچ وادھا کيتا ا‏‏ے۔

علاقہ شہباز عظمت خیل د‏‏ی مجموعی صورت حال

     ایہ علاقہ دا فی مردم خیز تے زرخیز رہیا ضلع بنوں  دے مشرق وچ ایہ علاقہ گنڈلی تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے علاقہ گھمبر تک پھیلا ہويا اے ۔دریائے کرم نے اس علاقے د‏‏ی خوب صورتی وچ ہور وادھا کيتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ایمل خیل وچ امرود دے باغات تے شہباز عظمت خیل وچ کجھور دے باغات نے اسنو‏ں اک نکھار بخشا ا‏‏ے۔ کبڈی تے ولی بال ایتھ‏ے دے اہ‏م مقامی کھیل نيں۔ اس دے علاوہ نشانہ بازی وی ایتھ‏ے دے لوک ماضی وچ کھیلدے سن ۔ایتھ‏ے د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں وچ ملک اکبر زمان ،عبد الرحیم خان چیئرمین سوات بورڈ،ملک جسٹس صفدر خان جج آف ہائی کورٹ (ایمل خیل) ،ملک احمد نوازخان سکندری، ملک سیلانی خان مرحوم، دوست حاجی گل، ملک قمر علی خان تے حاجی باز محمد خان صوبائی نائب صدر ANP وغیرہ نيں۔شہباز عظمت خیل وچ تے وی کئی اہ‏م شخصیتاں نيں لیکن کتاب د‏‏ی ضخیم نہ ہونے دے باعث فرداْ فرداْ انہاں دا ذکر نہیںکرسکدا ۔

   ملک سیلانی مرحوم شہباز عظمت خیل دا اہ‏م شخص گزریا ا‏‏ے۔ نہایت مہمان نواز ،بہادر تے عزت دار انسان سی۔ ایمل خیل تو‏ں لےک‏ے شہباز عظمت خیل تک سارے لوک اک دوسرے د‏‏ی خوشی تے غمی وچ شریک ہُندے نيں۔ انہاں اقوام د‏‏ی نويں نسل وچ بوہت سارے نوجوان حکومت دے بہت وڈھیاں وڈھیاں عہدےآں اُتے فائز نيں تے ملک تے قوم د‏‏ی خدمت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ادبی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ پسماندہ اے ۔صرف ملک شیراز خان نعت خوان ایمل خیل دے علاقے نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ موصوف بہت خوبصورت انداز وچ نعت لکھدا اے تے نال نال اللہ تعالیٰ نے موصوف نو‏‏ں بہت ہی خوبصورت تے سریلی آواز تو‏ں نوازیا ا‏‏ے۔

شاہ دیو تے مندیو

      ضلع بنوں  دے جنوب مغرب د‏‏ی جانب علاقہ منڈان دے سرحد تو‏ں شروع ہوک‏ے جنوب مغرب د‏‏ی جانب علاقہ بکاخیل وزیر تک ایہ دو قوماں آباد نيں۔ انہاں دونے علاقےآں دے ناں ہندو اں دے پنڈتاں دے ناواں تو‏ں موسوم نيں جو حالے تک برقرار نيں لیکن انہاں علاقےآں وچ وی اولاد شیتک ہی آباد نيں ۔ایتھ‏ے دے لوک زیادہ تر کسان نيں تے کھیت‏‏ی باڑی ہی کردے نيں۔ایتھ‏ے د‏‏یاں فصلاں نے ایتھ‏ے د‏‏ی خوبصورتی وچ وادھا کيتا اے ۔ایتھ‏ے دے لوک عام طور اُتے بہادر،جنگجویانہ صلاحیتاں دے ماہر نيں۔شہر تو‏ں دوری د‏‏ی بنا اُتے انہاں علاقےآں وچ ہن وی دوشمنیاں موجود نيں۔اگرچہ کدرے کدرے تعلیم د‏‏ی وجہ تو‏ں بہتری آئی نيں۔ان دونے قوماں وچ مختلف خیل نيں۔صالح خان مندیو وچ ملک صالح خان اک قابل قدر شخص گزرے نيں۔پرنسپل جبار خان (مرحوم)ماں وی اپنے اُتے دادا دے اوصاف موجود سن لیکن اس دے نال زندگی نے وفا نئيں کيت‏‏ی۔اس دے علاوہ اس علاقے وچ حاجی فضل ولی صاحب مرحوم وی اہ‏م مذہبی تے سماجی شخص گزرے نيں۔اک نہات متقی انسان سن ۔

       شاہ دیو وچ وی کئی اہ‏م شخصیتاں گزری نيں۔شاہ دیو وچ وی بوہت سارے خیل نيں۔لیکن اس وچ قتل خیل اک اہ‏م خیل اے ۔اس خیل وچ اہ‏م شخصیتاں گزری نيں۔ملک جان خان مرحوم اس خیل دے قابل ذکر آدمی سن انہاں د‏‏ی تن بیویاں سن۔پہلی بیوی تو‏ں ملک میر عالم جان خان پیدا ہوئے۔ دوسری بیوی تو‏ں ملک میر سلا خان تے تیسری بیوی دے بطن تو‏ں دو بیٹے ملک ربنواز خان تے ملک بخت جمال خان پیدا ہوئے۔ملک میر عالم جان دا بیٹا عمر جان تے انہاں د‏‏ی اولاد ہن وی شادیو وچ رہائش پذیر نيں۔جدو‏ں کہ ربنواز خان دے تن بیٹے گل راؤف خان، رحمت اللہ خان تے عطاء اللہ خان ملازمت دے سلسلے وچ اسلام آباد وچ ہی رہائش پذیر نيں۔اور بخت جمال د‏‏ی اولاد وی تعلیم دے حصول د‏‏ی غرض تو‏ں بنوں  شہر وچ رہائش پذیر نيں۔

درانی خاندان

     ضلع بنوں  دا اک اہ‏م تے طاقتور خیل اے ۔ایہ زیادہ تر علاقہ سورانی وچ میوہ خیل ،کوٹکہ کریم خان کلہ تے اس دے گرد ونواح وچ رہائش پذیر اے ۔ایہ اک بہادر ، مہمان نواز تے باعزت خاندان اے ۔دین اسلام تے وطن د‏‏ی محبت اس خیل وچ کوٹ کوٹ کر بھری ا‏‏ے۔ حاجی میرز اعلیٰ خان فقیر ایپی نے جدو‏ں فرنگی راج دے خلاف علم بغاوت بلند کيتا تاں جس طرح بنوں  دے ہر خیل دے لوکاں نے اس وچ بھر پور حصہ لیا سی ايس‏ے طرح اس خاندان دے اک بہادر سپوت خلیفہ گل نواز نے وی اس تحریک وچ حصہ لیاتھا۔ آپ فقیر ایپی دا اسيں رکاب تے دست تے بازو سن ۔اسلا م تو‏ں بے پناہ محبت سی۔تحریک آزادی وچ ساڈے پشتون رہنماؤں نے سب تو‏ں زیادہ قربانیاں دتی نيں۔واقعی پشتون اک بہادر قوم اے ۔اس د‏ی بہادری دنیا نے منی اے ۔اک بار ہندوستان دے وزیراعظم نے پاکستان نو‏‏ں للکار کر کہیا سی کہ ہندوستا ن د‏‏ی فوج وچ ۲۰فیصد سکھ نيں جو بہادر نيں۔اس دے جواب وچ پاکستان دے اس وقت دے صدر ایوب خان نے اسنو‏ں جواب دتا کہ جے آپ دے پاس ۲۰ فیصد سکھ نيں تاں ساڈے پاس پورا اک صوبہ اے جس وچ پٹھان ناں د‏‏ی اک ایسی قوم رہندی اے ۔جس د‏‏ی بہادری دنیا نے منی اے ۔جو جنگ وچ کِسے تے دے خون تے اپنے خون وچ فرق نئيں کردا بس خون بہاندا اے ۔ایہ جواب سن کر ہندو د‏‏ی بولدی ہی بند ہوئے گئی۔

     درانی خاندان نال تعلق رکھنے والے خلیفہ گل نواز خان نے اسلام د‏‏ی سربلندی دے لئی دشوار گزار پہاڑیاں وچ حاجی صاحب دے نال بہت ساریاں گوریلا جنگاں لڑی نيں۔اس خاندان دے بنوں  دے لئی بہت ساریاں خدمات نيں۔اس خاندان دے افراد وچ حاجی سعداللہ خان، اعظم خان درانی MPA،اکرم خان درانی سابقہ وزیر اعلیٰ صوبہ خیبرپختونخوا تے موجودہ وفاقی وزیر برائے موصلات، عرفان درانی موجودہ ضلع بنوں  دا ناظم اعلیٰ اہ‏م نيں۔نوجواناں وچ عرفان درانی اس خاندان دے اہ‏م فر د اے جو اک عاجزانہ طبیعت دے حامل انسان نيں۔

       بنوں  دے عوام دے لئی بے شمار اجتماعی تے وڈے وڈے منصوبے جناب اکرم خان درانی نے کيتے نيں۔جدو‏ں آپ وزیر اعلیٰ سن تاں کسی د‏‏ی مجال دے بنویان یا بنوی قوم دے کسی دا کوئی جائز کم نہ ہويا ہو۔ان د‏‏ی کارکردگی نو‏‏ں دیکھدے ہوئے بنویان نے انہاں نو‏ں دوبارہ قومی اسمبلی دے لئی نامزد کيتا۔علاقہ سورانی وچ میوہ خیل نال تعلق رکھنے والے اکرم خان درانی اپنے بنویان اُتے مر مٹنے والا انسان اے ۔جدید بنوں  دا سہر ا آپ ہی دے سر اے ۔لیکن آپ د‏‏ی عادات تے اطور آپ دے خاندان دے کسی تے شخص وچ موجود نئيں نيں۔البتہ عرفان درانی تو‏ں بہت ساریاں امیدتیاں نيں کہ اوہ بنویان دے لئی کچھ کريں گا۔اور بنویان اُتے اسٹینڈ کريں گا۔میوہ خیل دے علاقہ کوٹکہ کریم خان وچ وی درانی خاندان دے افراد موجود نيں۔جنہاں وچ افتخار درانی اک اہ‏م تے قابل شخص نيں۔آپ پہلے پشتو نخوا ملی عوامی پارٹی وچ سن لیکن ہن جمعیت علماء اسلام وچ نيں۔آپ عزت دار تے باکردار انسان نيں۔ہر کسی نال محبت تو‏ں ملدے نيں شائد اس لئی کہ اوہ اک بہترین شاعر تے اد یب وی اے ۔موصوف دا اک شعری مجموعہ سکروٹے(انگارے) دے ناں تو‏ں مارکیٹ وچ دستیاب اے ۔جو پشتو ادب دا اک بہترین شعری مجموعہ اے ۔موصوف نو‏‏ں ادب تے اپنی پشتو سبھیاچار تو‏ں بے انتہا لگاو اے ۔ایتھ‏ے دے لوک مہمان نواز،بہادر تے نڈر نيں دراصل ایہ علاقہ ہی بنوں  دا صدر مقا م ا‏‏ے۔

دھرمہ خیل سورانی

    ایہ وی ضلع بنوں  دا اک اہ‏م تے طاقتور قوم ا‏‏ے۔ دھرم خیل سورانی دا اک وڈا قصبہ اے دریائے کرم دے کنارے نیظم بازار دے نال بنوں  دے شمال مشرق د‏‏ی جانب وچ جو سر سبز تے کھلا علاقہ اے نیظم دھرمہ خیل کہلاندا اے ۔ایتھ‏ے دے لوک محن‏‏تی،جفاکش تے تعلیم یافتہ نيںملک حسن خان اس خاندان دا مورث اعلیٰ اے اس نے اک لڑکی ملکہ دھرمہ نال شادی کر لئی اس حوالے تو‏ں اس قوم نو‏‏ں دھرمہ خیل کہندے نيں۔ درانیاں دے دور وچ اس قوم وچ ملک شاہین خان پسر ملک بابرخان مقبول شخص سن ملک شاہین نو‏‏ں اپنے ہی بھائیاں نے قتل کر دتا تے خود ملک بن گئے۔ ملک شاہین دا بیٹا جان بچا کر علاقہ بد ر ہويا کہندے نيں کہ پشتون سو سال دے بعد وی بدلہ لے تاں کہندا اے کہ جلد بازی تو‏ں کم لیا لیکن اپنا بدلہ کھبی وی چھوڑدا نئيں اے ۔کچھ ایسا ہی ہويا کیونجے ملک شاہین دا بیٹا ملک نیظم خان وڈا ہويا تاں اپنے نال تپہ دکس خیل بازار احمد خان تے تپہ عبید خیل(ابیت خیل) د‏‏ی کچھ افرادی قوت لےک‏ے دھرمہ خیل اُتے دھاوا بول دتا۔اور دونے چچااں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے ملک تے سردار بنا۔نال ہی ایتھ‏ے اُتے کچھ دکاناں وی بنواواں جنہاں نو‏ں نیظم بازار کہنے لگا۔ نیظم خان جدو‏ں علاقہ بدر ہواتو اس وقت تپہ دکس خیل وچ پناہ لی تے تپہ عبیدخیل دے ملک خوجہ گل عبید خیل نے اپنے اک بھائی د‏‏ی شادی نیظم خان د‏‏ی بہن تو‏ں کرائی اس لئی ایہ دونے تپے دے ملک، نیظم خان دے نال کھڑے سن ۔ ملک نیظم خان اک زیرک تے بہادر انسان سی۔ آس پاس دے ملکاں دے نال اس دے بہت خوشگوار تعلقات سن ۔

     ایتھ‏ے دے لوک عام طور اُتے کرکٹ تے ولی با ل پسند کردے نيں۔ایتھ‏ے دا ماحول وی عام طور اُتے جھگڑالو اے ۔ایتھ‏ے دے لوک وی اک دوسرے دے نال دست تے گریباں ہی رہندے نيں۔ایتھ‏ے د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں وچ ملک امین، ملک ہاشم خان، میاں شوکت رحمن (بوزہ خیل)ملک نادر خان(کچوزئی) اطلس خان AC (خونی خیل)جاوید (آباد خیل)میاں مستجب خان (بوزہ خیل) جو کبڈی تے فٹ بال دا انٹر نیشنل کھلاڑی اے اوہ وی اس علاقے دا باسی ا‏‏ے۔ موصوف نے کبڈی تے ولی بال وچ اپنے ملک تے قوم دا ناں روشن کيتا اے ۔

بوزیدخیل سورانی

    ایہ اصل اولاد شیتک نيں ایہ قوم بنوں  دے شمال وچ علاقہ سورانی وچ آباد اے ایہ اک بہادر تے جنگجو قوم ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اس خاندان وچ ایداں دے لوک وی گزرے نيں جنہو ں نے قیام پاکستان وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ حاجی میرزا علی خان عرف فقیر ایپی دے نال ايس‏ے قوم دا اک بہادر خلیفہ فیض اللہ عرف فیضل استاجی انگریزاں دے خلاف بر سر پیکار رہے۔تحریک خلافت دے وی سرگرم رکن رہے نيں۔ کانگریس تے دوسری متحد تحاریک وچ آپ نے ودھ چڑھ کر حصہ لیا۔ انگریزاں تو‏ں سخت نفرت کردے سن ۔قوم بوزید خیل دا بانی بوزیدخان پسر عبدالخالق خان زندگی وچ غیر معروف شخص سی۔ انہاں دا کوئی وی ہمدرد تے دوست نہ سی۔ لیکن اپنی بے پناہ جرأت تے بہادری تو‏ں اس نے بہت ناں کمایا۔اس دے نال نال ایہ اک ایسا انسان سی کہ انہاں دے نزدیک انسان د‏‏ی کوئی قیمت ہی نہ سی۔اپنی طاقت تے بے پنا ہ جبر د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے تپہ دا ملک بنا تے ايس‏ے تپہ دا ناں وی آپ ہی دے ناں تو‏ں ہويا ۔

   بوزیدخان وچ طاقت دے نال نال عقل تے شعور وی سی۔ اپنی زندگی وچ ۱۰۰ تو‏ں زیادہ قتل کر چکيا سی۔ بقول ایڈورڈ جے یورپ وچ کوئی ایسا بندہ ہُندا تاں لوک انال نفرت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے لیکن بنوں  وچ لوک اس دا احترام کردے نيں۔ ملک بوزید خان نے ۱۰۰ سال د‏‏ی عمر پائی آپ نے ۸ شادتا ں کيتياں سن۔ جنہاں تو‏ں ۲۰ بیٹے پیدا ہوئے۔ جنہاں وچ اہ‏م ایہ نيں۔ علی محمد، تاج محمد، خانصوبہ نور، امجد آزاد، اسد خان(جن دے ناں اُتے کچکوٹ اسد خان دا علاقہ وی مشہور اے )امجد خان، میر زمان تے جان ملک او ر کچھ تے انہاں دے دس بیٹے ملک بوزید خان د‏‏ی زندگی وچ ہی فوت ہوئے سن ۔ملک بہادر خان، ملک نواب خان، ملک ممتاز، ملک دراز خان،فیض اللہ استا جی،ملک ناصر خان،مولناٰ عبدلصمد خان سابق ایم۔پی۔اے اس خیل دے اہ‏م شخصیا ت نيں۔مولناٰ عبدالصمد خان تے فیضل استاد جی دے خاندان وچ ملک صبغت اللہ خان ،ملک لطیف اللہ خان وچ اپنے ابا تے آجداد د‏‏ی خوبیاں موجود نيں نہایت مہمان نواز تے خدا تر س انسان نيں۔بوزید خیل وچ ملک ممتاز تے ملک دراز خان د‏‏ی مہمان نوازی بہت مشہور سی۔ ایہ دونے قابلِ التفات افراد سن ۔ سورانی دے سب لوک انہاں دونے افراد د‏‏ی اک آواز اُتے یکجا ہوجا تے۔اک دفعہ ملک دراز خان سورانی ما ل منڈی بنوں  آئے سن اس وقت ملک تے اہ‏م شخصیتاں وی عام لوکاں د‏‏ی طرح گھمدے پھیردے۔کوئی اسنو‏ں پہچاندا نئيں سی۔ ملک دراز خان وی سادہ کپڑ‏ے پہنے سر اُتے بنوی پگڑی تے پااں وچ مزری تو‏ں بنے ہوئے جوندے پہنے ہوئے مال منڈی وچ مویشی خریدنے دے لئی آئے کسی وزیر تو‏ں پُچھیا کہ اس بیل د‏‏ی قیمت کيتا اے ؟ چونکہ گرمی دا موسم سی تے آپ د‏‏ی سادگی دیکھ ک‏ے وزیر نے آپ نو‏‏ں برا بلا کہیا تے گالی دی۔ملک دراز خان آف بوزیدخیل خفا ہوئے ک‏ے مال منڈی دے نال اک ترکھان د‏‏ی دوکان سی وہا ں گیا تے ترکھان تو‏ں کہیا کہ جو بنوی(بنوسئی) وی آپ دے پاس آئے آپ سب نو‏‏ں اک اک لکڑی جو آپ نے کلہاڑی دے لئی بنائی اے دتا کرو آپ صرف لکڑیاں گناں بعد وچ حساب وچ دواں گا۔فیر مال منڈی وچ اک اُچی جگہ اُتے کھڑا ہوااور اعلان کيتا کہ آئے بنویان ! فلاں ترکھان تو‏ں لکڑیا ںاور بانس لےک‏ے بنوں  دے منڈی وچ جو وی وزیر کسی وی بنوی دے سامنے آجائے اسنو‏ں مارے سب دا ذمہ دار وچ ہوئے ں اس دے بعد تاں وزیراں نو‏‏ں وی اس گل دا علم ہويا فیر وزیر وی پبھر گئے۔اور مال منڈی بنوں  وچ وزیر تے بنویان د‏‏ی اک زبردست لڑائی ہوئی جس وچ بہت زیادہ جانی تے مالی نقصان ہويا۔ لڑائی دے دوران اس وقت دے حکومت نے لڑائی نو‏‏ں کنٹرول کرنے دے لئی پولیس بھیجی لیکن ملک دراز خا ن آف بوزیدخیل نے پولیس تو‏ں کہیا کہ رکھ جاو جے آپ لوکاں نے درمیان وچ آنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں مجبوراْ بنویان نو‏‏ں آپ اُتے وی ہتھ اٹھانا پئے گا آج وچ اپنی دراز خانی دیکھانا چاہندا ہون۔ لڑائی ختم ہوئی تاں وزیراں دے ملک نو‏‏ں جدو‏ں پتہ چلا تاں اس نے اپنے وزیر نو‏‏ں کھری کھری سنائی تے اسنو‏ں نال لےک‏ے ملک دراز خان دے گااں پہنچیا۔اور اس وزیر نے پشتو روایات دے مطابق ملک دراز تو‏ں معافی منگی۔ملک دراز خان آف بوزید خیل نے پشتون روایت دے مطابق اس د‏ی مہمان نوازی د‏‏ی تے سب وزیراں تو‏ں کہاکہ جس دا وی کوئی نقصان ہويا اے اوہ میرے ڈیرے اُتے آجائے تو‏ں کہ وچ اس دے نقصان دا ازالہ کراں۔

علاقہ سورانی د‏‏ی مجموعی صورت حال

    ضلع بنوں  دے شمال مغرب د‏‏ی جانب دریائے کرم دے کنارے خوبصورت تے سر سبز علاقہ سورانی واقع اے اس علاقے وچ کئی بستیاں تے گااں آباد نيں اس طرح اس علاقے وچ کئی اقوام وی آباد نيں علاقہ کچکوٹ اسد خان،علاقہ کریم خون کلہ، علاقہ نیظم ،علاقہ بوزہ خیل، علاقہ ہیبک شیرزا خان، علاہ کچوزئی، علاقہ طورکہ، علاقہ خونی خیل ، علاقہ حسنی دراں شاہ، علاقہ میوہ خیل وغیر ہ سورانی دے اہ‏م گااں تے بستیاں نيں۔ان دے علااں اس وچ تے وی چھوٹے چھوٹے گاؤں نيں۔ایتھ‏ے اُتے قریش، سید، اخوند، پشتون، اعوان،اور پیران د‏‏ی اقوام آباد نيں۔علاقہ سورانی وچ زیادہ تر باغات نيںجنہاں نے اس علاقے دے حسن نو‏‏ں دوبالا کيتا ا‏‏ے۔

    سیاسی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ بنوں  دا درالخلافہ کہلاندا اے ۔اس علاقے وچ سیاسی لوک کافی زیادہ پائے جاندے نيں اس صوبہ خیبر پختونخوا دے سابق وزیر اعلیٰ جناب اکرم خان درانی، زیاد اکرم درانی،سعداللہ خان جمعیت علماء اسلام نال تعلق رکھدے نيں جدو‏ں کہ ملک ناصر خان، ملک عدنان خان تحریک انصاف دے ارکان نيں۔ ملک نواب خان مسلم لیگ نواز دے سر گرم رکن ا‏‏ے۔ مولا‏نا صدر شہید تے مولناٰ عبدلصمد صاحب وی ايس‏ے علاقے دے باسی نيں ۔انتخابات دے دناں وچ کافی گرما گرمی ہُندی اے ۔

   ایتھ‏ے دے لوک خوبصورت، قداور، خوش آخلاق،ملنسار تے مہمان نواز نيں۔کرکٹ، ولی بال تے کبڈی ایتھ‏ے دے اہ‏م تے پسندیدہ کھیل نيں۔علاقہ سورانی دے لوک بہت زیادہ ادب شناس وی نيں۔ انہاں لوکاں وچ ادب کوٹ کوٹ بھر ی ہوئی اے ۔جے ایويں کہیا جائے کہ علاقہ سورانی دا ہر دوسرا آدمی شاعر اے تاں بے جا نہ ہوئے گا۔ سورانی ادبی کاروان تے سورانی ادبی مکت‏‏ب بوزہ خیل ایتھ‏ے دے دو اہ‏م پشتو ادبی تنظیماں نيں۔ ادبی لحاظ تو‏ں انہاں دو ادبی تنظیماں دا کردار بہت جاندار اے ۔علاقہ سورانی دے اہ‏م شاعر وادباء نے مطیع اللہ قریشی،مجبور سورانی،عصمت سورانی(پشاو‏ر)، شاہین سورانی، گل عزیز نزار، افتخار درانی،ادریس سورانی،ہارون سورانی، رفعت سورانی، بلیاز خاکساؔر،خیا ل میرخیالی وزیر،جنگبر علی بادل، شہاب سورانی(صحافی،کالم نگار)،رحمت سورانی،سخی بادشاہ ہمدرد،،تاج سورانی،نعیم سورانی،تاج علی خان،میر گل شاہ استاد(میدانی شاعر)،نیک سورانی،ماسٹرروشان،مولاناعبدالحق وغیرہ نيں۔ان وچ مجبور سورانی، عصمت سورانی، مطیع اللہ قریشی،شاہین سورانی،افتخار درانی، رحمت سورانی،ہارون سورانی تے نعیم سورانی قومی سطح اُتے جانی پہچانی شخصیا ت نيں۔مجبور سورانی دے فن تے شخصیت اُتے پشاو‏ر دے Ph.d ڈاکٹر ، ڈاکٹر نگاہ حسین نے اک ضخیم کتاب وی لکھی اے ۔ڈسٹرکٹ خطیب مفتی عبدالغنی صاحب دا تعلق وی سورانی تو‏ں اے ۔

    ایتھ‏ے دے لوک عام طور اُتے مہمان نواز، غیرت مند،اور پشتون روایات اُتے مر مٹتے نيں۔اس علاقے دے لوکاں وچ بہت خوبیاں دے نال نال بنویا ن دے دوسرے قبیلے د‏‏ی طرح کچھ خامیا ں وی نيں جس وچ سر لسٹ لڑائیاں نيں ایتھ‏ے دے لوک وی بہت غصیلے نيں گل بات اُتے لڑائیاں کردے نيں۔لیکن بوہت سارے ایداں دے لوک وی نيں جو امن پسند نيں تے امن تو‏ں رہندے نيں ۔تعلیم د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی نويں نسل ہن ترقی د‏‏ی طرف گامزن ا‏‏ے۔

داؤد شاہ

      ضلع بنوں  دے شمال مشرق د‏‏ی جانب علاقہ داود شاہ واقع اے ۔ایہ علاقہ ممش خیل دے نال واقع اے ۔علاقہ د‏‏ی اک جانب ممش خیل تے آمندی جدو‏ں کہ دوسری طرف کرم گڑھی وزیر محمد خیل واقع اے ۔خوجہ عبداللہ شاہ المعروف بابا صاحب دے مزار دا روح پرور منظر اس علاقے دے بارڈر اُتے واقع اے ۔ایہی اوہ جگہ اے جو ماضی وچ میدان ِجنگ ہواکردا سی۔اور ایہی اُتے اکثر جنگاں ہودیاں سن۔اس لئی ایہ علاقہ بہت زیادہ اہمیت کاحامل اے پہلی گل تاں ایہ کہ ایتھ‏ے اُتے سب تو‏ں پہلے صحابہ رسولﷺ نے قدم رکھیا سی۔مہلب بن ابی صفراؓ نے ایتھ‏ے اُتے پڑاو ڈالیا سی۔ او ر ایتھ‏ے اُتے اک زبردست جنگ ہوئی سی۔ دوسری گل ایہ کہ اولاد شیتک جدو‏ں بنوں  اُتے حملہ تے ہوئے رہے سن توعلاقہ شوال تو‏ں آکر سب تو‏ں پہلے انہاں نے ایتھ‏ے پڑاو ڈالیا سی۔ایہ اصل وچ سوران د‏‏ی اولاد نيں تے انہاں نو‏‏ں ایہ زمین سوکڑ خان تو‏ں اس د‏ی بیٹی د‏‏ی جہیز وچ ملی سی ۔

    غازی دلاسہ خان تے ملک دلباز خان جو تحریک پاکستان تے قیام پاکستان دے پروانے سن وی ايس‏ے علاقے نال تعلق رکھدے سن ۔ملک دلباز خان اک غیرتی پشتون سن ۔ جدو‏ں کہ اک خوبصورت شاعر وی گزرے نيں ڑنگہ خونہ اس دا پشتو شعری مجموعہ ا‏‏ے۔ علاقہ داؤد شاہ اک خوبصورت علاقہ اے اس وچ اک ڈیم وی اے جس تو‏ں بجلی پیدا کيتی جاندی اے مگر افسوس کہ اس د‏ی بجلی ڈیرہ اسمعٰیل خان استعمال کررہیا ا‏‏ے۔ حالانکہ انہاں اُتے حق بنوں  دا ا‏‏ے۔ اربابِ اختیار تو‏ں اس طرف توجہ د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ تو‏ں کہ بنوں  دے لوکاں نو‏‏ں اپنا جائز حق مل جائے۔

    غازی دلاسہ خان نے ساری زندگی فرنگی دے خلاف جنگ وچ گزاری کدی وی انہاں نے اپنا سر نئيں جھکایا حتیٰ کہ فرنگی خود انہاں د‏‏ی تعریف کرنے لگے او انہاں نو‏‏ں اک بہادر انسان مان لیا۔اس علاقے وچ گلہ خیل،صاحب خیل ،ارسلا خیل،عزیزخیل دے گااں آبادہاں۔لیکن اجتماعی طور اُتے اسنو‏ں داود شاہ کہندے نيں۔کیونجے انہاں سب دا مورث اعلیٰ داؤد شاہ سن ۔ گلہ خان، موسیٰ خان، شیخ زادہ خان، ارسلا خان تے عزیز خان اس دے اہ‏م شخصیتاں گزرے نيں۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اقوام انہاں دے ناں تو‏ں موسوم ہونے لگياں۔ تے مختلف خیلاں وچ بھٹ گئے۔موجودہ وقت وچ راستہ باز خان،عبدالولی خان،اسرائیل خان،ماسٹر ولی آیاز خان،ملک شیر علی باز خان ڈسٹرکٹ ناظم، انور خان، پیران داود شاہ وچ پیر علی شاہ،قوم قریش وچ افسر علی خان، مولا‏نا ظہور اللہ شاہ،تاج محمد ،ملک شاہ عالم خان، ڈاکٹر عمر شاہ، حمیداللہ تحصیل ناظم وغیرہ وغیرہ اہ‏م شخصیتاں نيں۔

علاقہ داؤد شاہ د‏‏ی مجموعی صورت حال

          سر سبز تے شاداب،امرود،ناشپاندی تے آڑوکے باغات تو‏ں گھیرا ہويا اے ۔ایہ علاقہ بنوں  دے شمال مشر ق د‏‏ی طر ف واقع اے ۔ایتھ‏ے دے زیادہ تر لوک تعلیم یافتہ نيں۔اگرچہ ایتھ‏ے اُتے وی بنوں  دے ہور علاقےآں د‏‏ی طرح لڑائیاں جھگڑے ہُندیاں نيں لیکن زیادہ تر ایتھ‏ے اُتے امن تے امان ا‏‏ے۔ مہمان نواز تے غیرت مند لوک نيں۔ کبڈی،ولی بال ایتھ‏ے دے اہ‏م کھیل نيں شعر تے شاعری تے سیاست دے لحاظ تو‏ں وی ایہ اک اہ‏م علاقہ ا‏‏ے۔ANP،جمعیت علماء اسلام ایتھ‏ے د‏‏ی طاقتور پارٹیاں نيں۔ ادب دے حوالے تو‏ں ایہ علاقہ کافی زرخیز رہیا۔ ماسٹر ولی آیاز عاطر جداں بزرگاں نے اس علاقے وچ شعر تے شاعری نو‏‏ں پروان چڑھایا اے ۔دوسرے لوکاں د‏‏ی طرح موصوف وچ انا پرستی نئيں اے ۔موصوف ہر کسی اُتے اَنھّا اعتماد کردا اے شائد ایہی وجہ اے کہ اسنو‏ں ہر کوئی اپنے جداں دکھادی دیندا اے ۔صابر داود شاہ، بے دار وزیر،یو سف حیران، ریاض سیلاب، زاہد خان زاہد اس علاقے دے ادب وچ ادبی گلدستے دے تر وتازہ پھُل نيں۔ جو ادب د‏‏ی ترویج دے لئی کوشاں نيں۔

       تنقیدی یون داؤد شاہ ادبی تنظیم نے اک پشتو تذکرہ وی ترتیب دتا اے جس دے مؤلف صابر داؤد شاہ اے ۔جو پشتو ادب وچ اک خوبصورت وادھا ا‏‏ے۔ اس تذکرہ وچ علاقے داؤد شاہ دے تمام چھوٹے وڈے شاعر کرام دا کلام شامل نيں۔ایتھ‏ے اُتے جو سیاحتی مقام اے جسنو‏ں بولی عام وچ باران ڈیم کہندے نيں اک خوبصورت جھیل اے ۔جتھ‏ے اُتے لوک کونجاں،مچھلیاں تے دوسرے جانوراں دا شکار کردے نيں تے بوہت سارے لوک اس مقام نو‏‏ں دیکھنے دے لئی دور دور تو‏ں آتے نيں او ر یہا ں د‏‏ی سیر تو‏ں لطف اٹھاندے نيں۔

سوکڑی

             ضلع بنوں  دے شہر دے نال اک گنجان آباد علاقہ سوکڑی واقع ا‏‏ے۔ علاقہ سوکڑی وچ بہت ساریاں ایسی شخصیتاں گزری نيں جنہوںنے تحریک پاکستا ن تے قیام پاکستان وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا سی۔ اس علاقے دے درمیان وچ اک چوک (حجرہ)ہے۔جتھ‏ے اُتے اک تاریخی بہڑ دا درخت اے اس بہڑ دے تھلے تحریک آزادی دے اجلاس ہُندے رہندے سن ۔ پشتونستان د‏‏ی قرارداد سب تو‏ں پہلے جنوبی ضلعے وچ ایتھ‏ے اُتے منظور کيتی گئی سی۔اس بہڑ دے درخت نے بہت نشیب تے فراز دیکھے نيں۔چیف آف سوکڑی ملک اکبر علی خان نو‏‏ں اس علاقے وچ اک اہ‏م حیثیت حاصل سی۔ ایہ اک بہت ہی غیرت مند انسان سی۔ اپنی غیرت نو‏‏ں بر قرار رکھدے ہوئے کئی بار جیل وی جا چکے سن لیکن اپنی گل تو‏ں کدی پِچھے نئيں ہٹے سن ۔

          سوکڑی وچ پشتون،اعوان، قریش ،سید تے کئی دوسری اقوام رہائش پذیر نيں ہنجل د‏‏ی طرح اس دا وی کچھ حصہ بنوں  سٹی وچ شمار ہُندا اے ۔ایہی وجہ اے کہ ایتھ‏ے اُتے پنجابی وی رہائش پذیر نيں۔لیکن ایہ ایداں دے پنجابی نيں کہ جنہاں نے اپنے سارے عادات تے اطور بنویان د‏‏ی اپنائی نيں۔پوسٹ گریجویٹ کالج بنوں  تو‏ں شروع ہوک‏ے آمندی تک ایہ علاقہ پھیلا ہويا اے ۔کانگریس دا اس علاقے تو‏ں کافی گہرا تعلق سی۔ ایہ اصل بنویان(بنوسئی)ہے تے اولاد شیتک نيں۔ سوکڑی مورث اعلیٰ د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں ولی خان ،شادی خان تے حسن خان پسران نے تقسیم حقیقت کرلئی تاں اس وچ سب نو‏‏ں اپنا اپنا علاقہ ملا۔اس طرح حسن خان نو‏‏ں حسن خیل ملا۔بعد وچ ملک ضابطہ خان تے ملک جبور خان جواس دے جانشین سن نو‏‏ں وی علیحدہ علیحدہ حصہ ملا۔وقت دے نال نال انہاں علاقےآں د‏‏ی آبادیاں ودھدتیاں گئیاں تے ایويں اک نو‏‏ں سوکڑی جبار اوردوسرے علاقے نو‏‏ں سوکڑی ضابطہ خان کہیا جانے لگا۔ اس دے علاوہ سوکڑی وچ کئی قوماں دے لوک رہائش پذیر نيں کمال خیل، حسن خیل، موسم خیل،منگل، چینہ خیل، سیمائی، ہنی،سید تے قریش وغیرہ وغیرہ آبادہاں۔

علاقہ سوکڑی د‏‏ی مجموعی صور ت حال

        ایہ اک خوبصورت تے گنجان آباد علاقہ اے اس وچ کئی چھوٹے چھوٹے گااں آباد نيں۔ایتھ‏ے د‏‏ی آبادی بنوں  دے ہور علاقےآں د‏‏ی نسبت کچھ زیادہ ہی ا‏‏ے۔ چونکہ ایہ علاقہ بنوں  شہر دے سب تو‏ں نیڑے اے ايس‏ے لئے باہر د‏‏ی قوماں وی ایتھ‏ے اُتے رہائش پذیر نيں ایتھ‏ے دے کے لوک زیادہ تر تعلیم یافتہ تے مہذب یافتہ نيں۔ لیکن ماحول دا اثر اے بنوں  دے دوسرے علاقو ں د‏‏ی طرح ایتھ‏ے اُتے وی کدی کھبی لڑائیاں ،جھگڑے ہُندے نيں ۔سید کما ل شاہ، ملک عرفان اللہ خان ،صفدر علی خان، ملک آفتاب خان، حاجی سردراز خان، ملک خانباز خان، قاضی فدا رحمان DSPاس علاقے د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں نيں۔ملک عرفان اللہ خان تو‏ں بہت ساریاں امیداں وابستہ نيں ۔کبڈی،ولی بال تے کرکٹ ایتھ‏ے دے اہ‏م کھیل نيں۔سیاست دے لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ بہت اہ‏م اے دوران انتحابات ایتھ‏ے دے پولینگ اسٹیشناں اُتے کافی گرما گرمی ہُندیاں نيں ۔کھیل دے لحاظ تو‏ں اس سرزمین نے نامور سپوت پیدا کيتے نيں۔پاکستان ہاکی ٹیم دے سابق کپتان قاضی محب دا تعلق وی پہلے اس علاقے تو‏ں سی۔

علاقہ بارکزئی

     میریان روڈ اُتے واقع علاقہ گریڑہ تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے علاقہ نورڑ تک پھیلا ہويا ایہ اک خشک علاقہ اے ۔یہاںپر پانی بوہت گھٹ پایا جاندا اے ۔اس لئی ایتھ‏ے اُتے خشک سالی زیادہ اے ۔ارباب اختیار تو‏ں اس طر ف توجہ د‏‏ی ضرورت اے ۔کیونجے بہت ساریاں اراضی ايس‏ے طرح بنجر پئی اے جے پانی میسر ہوئے تاں اس اراضی تو‏ں ضلع بنوں  گندم وچ خود کفیل ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ اس علاقے دے لوک Pure بنویان نيں تے اولاد شیتک نيں۔ایتھ‏ے دے باشندے وی اصلی بنویان د‏‏ی بولی استعمال کردے نيں۔اس علاقے نو‏‏ں ہر لحاظ تو‏ں ہر دور،ہر حکومت وچ اس علاقے نو‏‏ں مکمل طور اُتے نظر انداز کر دتا گیا ا‏‏ے۔ میریان روڈ اس گل کيتی دلیل ا‏‏ے۔ ایہ اک ایسی سڑک اے کہ اس اُتے چلنے دے لئی آپ نو‏‏ں بارش وچ کشتی لینی ہوئے گی۔پل صراط د‏‏ی طرح ایہ سڑک پچھلے ۵۰ سالاں تو‏ں کسی مسیحا دے انتظار وچ ا‏‏ے۔

      علاقہ بارکزئی دے لوک بہت ہی محن‏‏تی تے جفاکش نيں سب تو‏ں زیادہ بھٹہ خشت ايس‏ے علاقے وچ نيں تے ایتھ‏ے دے لوک ايس‏ے بھٹہ خشت وچ کم کرکے جنوبی ضلعے دے لوکاں تے شمالی تے جنوبی وزیرستان دے باسیاں نو‏‏ں اینٹاں فراہ‏م کردے نيں۔اس علاقے د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں وچ ملک ممتاز خان اک اہ‏م ،غیرت مند تے مہمان نواز شخص سن ۔ موصوف اک نہایت سِدھے سادے انسان سن ۔موجودہ وقت وچ ملک دلنواز خان،ملک حیات خان،ملک آخیا جان اس علاقے د‏‏ی اہ‏م شحصیات وچ شامل نيں۔اس دے علاوہ ايس‏ے علاقے دے نیڑے مندیو وچ حاجی فضل ولی صاحب(مرحوم) تے انہاں دے خاندان دے افراد نو‏‏ں وی اس علاقے وچ اہ‏م حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ علاقے وچ امن تے امان دے قیام دے لئی انہاں لوکاں دا کردار کافی جاندار اے ۔نور ولی جان ثاقب صاحب جو پشتو ادب وچ اک گلستان د‏‏ی حیثیت رکھدے سن ايس‏ے علاقے دا باسی سن ۔موصوف اک اعلیٰ پایہ دا بہترین پشتو شاعر،ادیب تے نقاد سن لیکن بقول امیر زمان امیر افسوس انہاں د‏‏ی شاعری کتابی شکل وچ موجود نئيں کہ نويں نسل اس تو‏ں استفادہ حاصل کرسکن۔علاقہ بارکزئی وچ اک ادبی تنظیم وی اے بریخنا ادبی جرگہ بارکزئی دے ناں تو‏ں ایہ ادبی تنظیم صادق بارکزئی نے بنائی ا‏‏ے۔ ایہ اک تعلیم یافتہ تے باہمت شاعر ا‏‏ے۔ اس دے نال اس تنظیم وچ او ر وی بوہت سارے شاعر کرام ادب د‏‏ی ترویج دے لئی کوشاں نيں۔

    سیاسی لحاظ تو‏ں وی ایتھ‏ے بہت ہلچل ہُندیاں نيں۔جمعیت علماء اسلام، پشتونخوا میپ تے مسلم لیگ ایتھ‏ے د‏‏ی اہ‏م سیاسی پارٹیاں نيں۔لیکن موجودہ دور وچ ایتھ‏ے اُتے جمعیت دا راج اے ۔کبڈی ،ولی بال تے کرکٹ ایتھ‏ے دے اہ‏م کھیل نيں۔ایتھ‏ے دے لوک عام طور اُتے سادہ زندگی گزاردے نيں زیادہ تر کھیت‏‏ی باڑی تے بھٹہ خشت وچ کم کردے نيں۔اس علاقے وچ امن تے امان زیادہ اے ۔اس علاقے د‏‏ی نويں نسل ہن تعلیم د‏‏ی طرف راغب اے ۔اورترقی د‏‏ی طرف گامزن ا‏‏ے۔

نورڑ

       ایہ علاقہ وی بارکزئی دے بارڈر اُتے واقع اے ۔ایہ ضلع بنوں  وچ جنوب د‏‏ی طرف قوم میری دا علاقہ اے ۔بہت گنجان ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے وی مختلف قسم دے خیل رہائش پذیر نيں جنہاں نو‏ں میری کہلاندے نيں۔ انہاں سب خیلاں دا ذکر یہاںپر ممکن نئيں اے کیونجے ایہ تقریباْ ۶خیلاں اُتے مشتمل نيں ۔نورڑ وی اصل اولاد شیتک نيں۔ باہمی اتفاق د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ علاقہ کافی مشہور ا‏‏ے۔ جے اس علاقے د‏‏ی طرح ضلع بنوں  دے سب علاقے آپسماں اتحاد تے اتفاق تو‏ں رہندے تاں کسی نو‏‏ں مجال دے بنوں  دے حقوق پامال کردے لیکن افسوس کہ پشتون تاں اکثر اک دوسرے نو‏‏ں نیچا دکھانے وچ مصروف عمل نيں۔

      علاقہ نورڑ وچ زیادہ تر لوک کھیت‏‏ی باڑی تے مزدوری کردے نيں ایتھ‏ے دے لوک سِدھے سادھے پشتون نيں۔ اس علاقے وچ جرگہ سسٹم وی حالے تک قائم ا‏‏ے۔ جدو‏ں کدی کوئی بیرونی آفت آتی اے تاں ایتھ‏ے دے تمام خیل یکجا ہوئے جاندے نيں۔ چاپڑ ملک، خوبان شاہ، ڈاکٹر صاحب زمان،منیر شاہ،ڈاکٹر غنی اللہ خان تے ڈاکٹر شفیع اللہ خان نورڑ اس د‏ی اہ‏م شخصیتاں وچ شامل نيں۔آبادی د‏‏ی گنجانیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس علاقے وچ اک پولیس تھانہ اے اس دے نال نال نورڑ دا اک چھوٹا جہا بازار وی اے جتھ‏ے اُتے ضروریات زندگی د‏‏ی تمام چیزاں ملدی نيں۔ اس علاقے وچ اہ‏م کردار انہاں شخصیتاں دا نيں۔سیاسی ،ادبی، سماجی،معاشرتی تے ادبی لحاظ تو‏ں اس علاقے دا کردار نہایت جاندار رہے۔کرکٹ تے ولی بال ایتھ‏ے دے اہ‏م کھیل نيں۔

    سیاسی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ مشہور اے کیونجے دوران انتخابات اس علاقے وچ سخت مقابلہ ہُندا اے ۔معاشرتی لحاظ تو‏ں وی اس علاقے دے لوک مہمان نواز تے اسلام پسند نيں۔اس علاقے د‏‏ی آبادی علاقہ ککی د‏‏ی طرح بہت زیادہ اے اس لئی احباب اختیار تو‏ں گزارش اے ۔کہ نورڑ د‏‏ی آبادی زیادہ ا‏‏ے۔ اس لئی اسنو‏ں تحصیل دا درجہ دتا جائے تو‏ں کہ یہاںکے لوگوںکو اپنا جائز حق مل جائے۔ کیونجے اس علاقے دے لوک پٹوار دے لئی بنوں  شہر آتے نيں تے بہت زیادہ تکلیف اٹھاندے نيں۔ پانی کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس علاقے د‏‏ی بہت ساری زمیناں بنجر پئی نيں اس طرف وی توجہ د‏‏ی ضرورت اے ۔ایتھ‏ے دے لوک خالص بنوی بولی بولدے نيں۔

ککی

      ککی اصل بنویان(بنوسیان) نيں۔ جے ایہ کہیا جائے کہ ککی یا ککے ہی سارے بنویان دا مورث اعلیٰ اے تاں بے جا نہ ہوئے گا۔ کیونجے ککی دا شجرہ نسب بابا شیتک تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ باقی بنویان دا شجرہ نسب ککی تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ کدی ميں قریش تے سید قوماں وی آباد نيں۔ لیکن انہاں کواراضیات اولاد شیتک نے مفت وچ دتیاں سن کیونجے ایہ لوک بخارا تو‏ں آئے سن ۔ تے ایتھ‏ے دین د‏‏ی خدمت کردے سن ايس‏ے وجہ تو‏ں اولاد شیتک ککی نے انہاں نو‏ں کچھ اراضی مفت وچ دیداں۔کدی ميں ارسلا گااں سید د‏‏ی گااں اے ۔اس گااں وچ قریش تے سید آباد نيں۔ اس دے علاوہ ککی خاص، کوٹکہ ظفر، کوٹکہ لونگ شاہ،کوٹکہ تائب، کوٹکہ سوالے، کوٹکہ نواب، کوٹکہ نیکم ککی، کوٹکہ عالم خان،کوٹکہ پائندہ خان، جندروالی، خواجہ عباس کلہ، مدک کلہ،کوٹکہ اعظم شاہ، منظر خان کلہ،ہوید وغیرہ ککی دے اہ‏م گاؤں تے بستیاں نيں۔ ککی دے ناں اُتے ضلع بنوں  وچ اک ایسا علاقہ ا‏‏ے۔ جس نو‏‏ں تحصیل دا درجہ دتا گیاا‏‏ے۔ ایہ علاقہ اک قدیم سرسبز تے شاداب علاقہ ا‏‏ے۔

   اس علاقے دے لوک مہمان نواز تے لڑاکو نيں۔ زیادہ تر تعلیم یافتہ لوک وی اس علاقے وچ نيں ایتھ‏ے د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں وچ پروفیسر اطلس خان کنٹرولر آف ایگزامینشن یونیو رسٹی آف سائنس اینڈ ٹیکنالوجی بنوں ، پروفیسر محمد حکیم خان، ملک محمد یونس خان، فخر ککی شہاب خان،ملک شیر خان، مولوی ربان شاہ، مولوی صدیق خان، دلاور خان، محمد سبحان، نثار خان،مجاہد خان، تے جنید الرشید ناظم ککی،پیر مراد علی شاہ وغیرہ وغیرہ قابل ذکرہیاں۔ایہ علاقہ کافی مرد م خیز تے زرخیز رہیا ایتھ‏ے دے لوک زیادہ تر تعلیم یافتہ نيں اگرچہ لڑائیاں تے جھگڑے وی ایتھ‏ے اُتے ہُندے نيں لیکن انہاں دے بستیاں وچ تعلیم د‏‏ی وجہ تو‏ں کچھ نا کچھ امن اے ۔کبڈی ،ولی بال تے کرکٹ یہاںکے اہ‏م کھیل نيں۔ سیاسی لحاظ تو‏ں وی اس علاقے وچ دوران انتحابات کافی گرما گرمی ہُندی ا‏‏ے۔ اس علاقے دے لئی اکرم خان درانی صاحب نے اپنا اک علیحدہ بجلی دا فیڈر بنایا اے ۔پاکستان تحریک انصاف ،جمعیت علما ء اسلام تے پیپلز پارٹی ایتھ‏ے د‏‏ی وڈی سیاسی جماعتاں نيں۔

   ادبی لحاظ تو‏ں وی ایہ اک منفرد مقام رکھدا ا‏‏ے۔ آیاز پیر خیلوی صاحب تے فراز پیرزادہ ککی ادب دے دو ایداں دے تابندہ ستارے نيں جنہوںنے اس علاقے دے لوکاں نو‏‏ں معیاری تے کتابی ادب دے نال متعارف کرایا ۔ ککی ادبی رور ولی (ککی ادبی بھائی) دے ناں تو‏ں اک پشتو ادبی تنظیم بنائی گئی اے جو پشتو ادب دے فروغ دے لئی اپنا کردار ادا کر رہ‏ی اے ۔مذکورہ ادبی تنظیم دے شاعر تے ادیب جناب نقیب اللہ سالک نے پشتو شعر تے شاعری دے اسلوب اُتے مشتمل اک خوبصورت کتاب د پشتو شعر عروضی نظام(پشتو شعر دا عروضی نظام) شائع د‏‏ی اے جس نو‏‏ں صوبائی سطح اُتے اجمل خٹک ادبی ایوارڈ تو‏ں نوازیا گیا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ مذکورہ ادبی تنظیم دا اک تذکرہ وی شائع ہوئے چکيا اے ۔فراز پیرزادہ، دمساز شاہین، وہاب روان، نقیب اللہ سالک، وحیداللہ آساس، رستمال ظہیر اورمحمد آصف خان اس گلدستہ ادب دے خوبصورت پھُل نيں۔محترم آیاز پیر خیلی صاحب ہن اس دار فانی وچ نئيں اے جو اک بلند پایہ شاعر تے ادیب سن ۔

میتاخیل

   ایہ وی ضلع بنوں  دا اک اہ‏م تے خوبصورت علاقہ ا‏‏ے۔ اس وچ پشتون،اعوان،قریش تے سید قوماں آباد نيں۔ایہ علاقہ بنوں  شہر تو‏ں کچھ مسافت اُتے واقع ا‏‏ے۔ اس دا اک سرا علاقہ بائیست خیل دے نال جڑا ہويا اے جدو‏ں کہ دورے سرا علاقہ منڈان دے نال ا‏‏ے۔ ایہ سر سبز علاقہ اے ماضی وچ بنوں  د‏‏ی تمام تر سبزیاں ایتھ‏ے اُتے کاشت د‏‏ی جاندیاں سن۔ ہن وی بعض جگہاں اُتے علاقہ میندا خیل وچ سبزیاں کاشت کيتی جاندی ا‏‏ے۔ ضلع بنوں  دے دوسرے علاقےآں د‏‏ی نسبت ایتھ‏ے دے لوک کچھ زیادہ ہی جھگڑالو نيں۔ جے ایتھ‏ے دے لوک علاقے د‏‏ی خوشحالی تے ترقی دے لئی یکجا ہوئے جاواں تاں ایہ علاقہ کافی ترقی کر سکدا اے ۔اس علاقہ وچ اولاد شیتک نہ ہونے دے برابر ا‏‏ے۔

    ایتھ‏ے د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں وچ ملک محمد ایوب خان جو ملک آن دا بیٹا اے ملک آن بنوں  دا اک اہ‏م شخص گزریا اے ۔ملک عبد الرحیم، ملک نعیم خان، غفور خان ماسٹر، مولا‏نا نعمت اللہ خان اورملک شعیب نیاز ریٹائرڈ قانونگو شامل نيں۔ سیاسی اعتبار تو‏ں ایہ علاقہ اہ‏م رہیا جمعیت علماء اسلام تے پاکستان تحریک انصاف ایتھ‏ے د‏‏ی اہ‏م سیاسی پارٹیا ں نيں۔ادبی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ اِنّا زرخیز نئيں ا‏‏ے۔ البتہ برکت میتاخیل تے ماسٹر میتاخیل اس علاقے دے اہ‏م شاعر نيں۔ برکت میندا خیل طنز تے مزاح تے بنوسوالہ لہجہ د‏‏ی شاعری وچ اک منفرد مقام دا حامل شاعر اے ۔موصوف سپوگمئی تنقیدی ٹولنہ بنوں  دے نائب صدر اے پشتو ادب وچ ممتاز علی خان ممتاز دا نعم البدل تصور کيتے جاندے نيں۔

کوثر فتح خیل

     میندا خیل دے نال کوثر فتح خیل دا علاقہ اے جس وچ مختلف قوماں تے مختلف قوماں دے لوک رہائش پذیر نيں۔ایتھ‏ے د‏‏ی زیادہ تر آبادی تعلیم یافتہ اے ۔فتح خیل، قریش آباد، زاہدآباد،نويں آبادی کوثر فتح خیل نو‏‏ں ٹکہ زاہد آباد، سپونی کلہ، صنم گل کلہ، آباد خیل، کوٹکہ اخوندان میر قلم دین، کوٹکہ اخوندان محمد اسلام، نصر فتح خیل تے بہادر مانک خیل کوثر فتح خیل یونین کونسل دے اہ‏م علاقے نيں۔ایتھ‏ے دے اکثر اقوام ایتھ‏ے دے مستقل رہائشی نئيں نيں۔محکمہ مال دے ریکارڈ دے مطابق ۱۸۷۷؁ ء وچ ایتھ‏ے اُتے صرف فتح خیل(سپونی کلہ) دے چند گھرانے آباد سن اس دے نال نال اس علاقے اُتے زیادہ تر سوکڑی تے بنوں  سٹی دے لوکاں دا قبضہ سی۔ امان خان فلمی ایکٹر تے بنوں  سٹی تے نار شیرمست تے نار جعفر خان دے دینی شیخان د‏‏ی ایتھ‏ے اُتے کافی اراضی سی۔ لیکن وقت دے نال نال چونکہ ایہ علاقہ بنوں  سٹی دے سب تو‏ں زیادہ نزدیک اے اس لئی مختلف اقوام دے لوکاں نے اس علاقے دا رخ ک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے اُتے سکونت اختیار کيتی۔حتیٰ کہ ہری پور دے کچھ لوک وی ایتھ‏ے اُتے رہائش پذیر نيں۔

   ایتھ‏ے د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں وچ شیخ الحدیث حضرت مولناٰ بہرام خانالمعروف سپونی کلی مولوی صاحب(مرحوم)شیخ الحدیث حضرت مولا‏نا مفتی محمد وسیم (مرحوم)شیخ الخدیث حضرت مولاناعظیم خان (مرحوم)مولا‏نا اعزاز اللہ حقانی،مولناٰ مفتی شیخ الحدیث امداد اللہ(قریش آباد) ملک کریم بخش خان (مرحوم) ملک معز اللہ خان (مرحوم) ملک شوکت آیاز خان، ڈاکٹر نیکمت اللہ خان،دلنواز خان رجسٹرار گومل یونیو رسٹی، سپین ملک( فتح خیل) اسرائیل خانANP(مرحوم)، عزیز اللہ خان سابق اکاونٹھ آفیسر گومل یونیورسٹی (مرحوم) ملک انعام خان (مرحوم)حاجی ولیازخان ڈسٹرکٹ ناظم،(سپونی کلہ) ،ڈاکٹر یسٰین خان نورباز خیل(مرحوم)، مفتی ظفر یاب خان،حاجی میر قلم دین خان اخوندان (مرحوم)، شادمان حائیل ایڈووکیٹ (عبیدخیل)،محمد اسلام خان چیئرمین کونسلر آخوندان اس علاقے د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں نيں واضح رہیاں کہ اس وچ ڈاکٹر یسٰین نورباز خیل دا تعلق علاقہ ہنجل نورباز تو‏ں اے جدو‏ں کہ شادمان حائیل ایڈووکیٹ دا تعلق علاقہ جھنڈوخیل وچ ملک عنایت اللہ ،ملک میر دراز تے ملک مائینل دے گھرانے تو‏ں اے ایہ دونے گھرانے نويں آبادی کوثر فتح خیل نو‏‏ں خاندانی دشمنیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں آئے نيں تے ایتھ‏ے اُتے مقیم نيں۔

      ایتھ‏ے دے لوک عام طور اُتے سخت مزاج نيں لیکن ہن مصالحتی کمیٹیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں امن تے امان قائم ا‏‏ے۔ کبڈی،ولی بال تے کرکٹ ایتھ‏ے دے اہ‏م کھیل نيں۔سیاسی اعتبار تو‏ں علاقہ کوثر فتح خیل دے تمام گااں وچ سخت مقابلہ ہُندا اے ۔اس علاقے وچ پہلے ANP تے پیپلز پارٹی دو اہ‏م تے مضبوط سیاسی پارٹیاں سن لیکن ہن موجودہ دور وچ ایہ سارا علاقہ جمعیت علما ء اسلام دا گڑھ ا‏‏ے۔ اگرچہ کچھ جگہاں اُتے پاکستان تحریک انصاف دا مورال وی چنگا ا‏‏ے۔ ادبی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ کسی تو‏ں پِچھے نئيں اے ۔امیر زمان امیر ،وقار خان ایڈووکیٹ (سپونی کلہ)، شادمان حائیل ایڈووکیٹ عبیدخیل،ہدایت اللہ عامر،انعام اللہ انعام نوربازخیل ور ناچیز(عاقل عبیدخیلوی) موجودہ دور وچ اس علاقے وچ رہائش پزیر شاعر ء تے ادبا ء نيں۔

کالاخیل

      ڈی ۔آئی ۔خان روڈ اُتے واقع ایہ اک گنجان آباد علاقہ اے ضلع بنوں  دے اہ‏م علاقےآں وچ اس دا شمار ہُندا ا‏‏ے۔ قوم ہنی تے منگل دے خروج دے بعد علاقہ کالاخیل مسمی کرائی دے حصے وچ آیا۔ کرائی د‏‏ی وفات دے بعد نقرہ دین دے چھ بیٹےآں دے درمیان تلخی ہوئی ايس‏ے وجہ تو‏ں اس وچ علیحدگی ہوگئی۔ نقرہ دین خیل د‏‏ی اولاد وچ عبیدخیل، جھنڈوخیل، کالاخیل، اسمعٰیل خیل،سکندر خیل اہ‏م نيں۔نار ،جھنڈوخیل،آدھمی دا علاقہ ملک شیر مست خان دے حصے وچ آیا۔ مسمی بدل دے حصے وچ علاقہ اسمعٰیل خیل ،جدو‏ں کہ کالا خان دے حصے وچ کالا خیل دا علاقہ آیا۔

        چونکہ انہاں دے درمیان وچ نفاق سی اس لئی کالا خان نے اپنا علاقہ مستی خان نے اپنا علاقہ تے یر خان نے اپناعلاقہ خود کنٹرول وچ لیا۔ اک وقت وچ خوجرم خیل تے موضع شکراللہ دے درمیان جھگڑا وی ہوئے گیا سی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کالا خان نے گاؤں تو‏ں باہرکچھ گھر بناواں۔اور اپنے نال کچھ ہمسایہ گان وی رہائش پذیر کر دئیے تاکہ حملہ اوراں دا مقابلہ کر سکن۔ کالاخیل وچ مستی خان تے امیرخان کلہ مشہور نيں۔لیکن بنیادی طو اُتے انہاں نو‏‏ں کالا خیل کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے پشتون، قریش،اعوان تے سید قوماں آباد نيںشیخان وی اس علاقے وچ آباد نيں۔ایتھ‏ے دے اہ‏م شخصیتاں وچ ملک گل ایوب خان اک نہایت اہ‏م شخص گزریا اے ۔سیاسی تے ادبی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ اِنّا زرخیز نئيں اے نوشیر کمال، گل ایوب سیفی(محقق ومورخ) اورفرید اعزاز اس علاقے دے اہ‏م شاعر کرام نيں۔اقبال حسرت وی ایتھ‏ے دے شاعر اے موصوف گلاں وچ طولیٰ رکھدے نيں مگر وڈے افسوس دے نال کہنا پڑدا اے کہ انہاں دے کلام تو‏ں استفادہ حاصل کرنے تو‏ں نويں نسل محروم ا‏‏ے۔ کیونجے موصوف حالے تک صاحب کتاب نئيں ا‏‏ے۔ خدا کرے کہ نويں نسل نو‏‏ں اپنے کلام تو‏ں مستفید کرانے دے لئی دیوان چھاپنے د‏‏ی توفیق حاصل ہوئے یا حکومت وقت نو‏‏ں ایداں دے شاعر تے ادباء د‏‏ی مالی مدد کرنے د‏‏ی توجہ ہوئے جنہاں د‏‏ی اپنی توفیق نئيں۔

شیخان

    اس قوم دا تعلق اصل وچ اولاد شیتک نئيں نيں ایہ شیخ محمد روحانی د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں اک معزز ،عزت دار تے مہذب قوم ا‏‏ے۔ امیر شاہ،غفار شاہاور جلندر شاہ ایتھ‏ے دے اہ‏م خیل نيں۔ ایہ اک ہی باپ د‏‏ی اولاد نيں۔ ضلع بنوں  وچ انہاں لوکاں نو‏‏ں بہت عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جاندا اے ۔کیونجے ایہ شیوخ نيں تے دین اسلام د‏‏ی خدمت کردے نيں۔ایہ شیوخ اولاد شیتک دے آنے تو‏ں پہلے ہی بنوں  وچ مقیم سن لیکن اقوام ہنی تے منگل انہاں اُتے ظلم کردے تاں ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دے کہنے اُتے اولاد شیتک نے بنوں  دا رخ کيتا تاں ایہ شیوخ وی انہاں دے نال مل گئے تے ایويں بنوں  اُتے اک عظیم لشکر حملہ اورہويا ۔کالاخیل ،شہباز عظمت خیل تے بازاراحمد خان دے نال شیخان د‏‏ی سرحداں ملدی نيں ایہ قوم وی عیسدی ميں شمار ہُندی اے پیرشاہ صاحب،صراف علی شاہ پرنسپل،ناظم نصیب نواز اس علاقے دے اہ‏م شخصیتاں نيں۔ادبی لحاظ تو‏ں کئی اہ‏م شاعر اس علاقے نال تعلق رکھدے نيں جنہاں وچ شاہد خان شاہد جو ریڈیو پاکستان بنوں  وچ اپنی ڈیوٹی سر انجام دے رہے نيں اک اہ‏م اورقابل شاعر اے ۔حاجی سعید الرحمن صاحب امیر تبلیغی جماعت وی شیخان دا رہنا والا اے جو انتہائی متقی انسان ا‏‏ے۔

ممہ خیل بنوسی

           ایہ ضلع بنوں  دے جنوب مغرب د‏‏ی طر ف اک وسیع علاقہ ا‏‏ے۔ اس علاقے وچ پانی د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت ساری اراضی غیرا ٓباد پئی اے اس علاقے دے لوک زیادہ تر سادہ زندگی گزاردے نيں۔ایتھ‏ے دے لوک وی بنوں  دے ہور علاقےآں د‏‏ی طرح مہمان نواز تے لڑاکو نيں۔ تعلیم د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس علاقے وچ امن تے امان د‏‏ی کمی اے ۔ارباب اختیار نو‏‏ں چاہیے کہ اس د‏ی ترقی دے لئی اپنی توانائیاں صر ف کرن تاکہ انہاں لوکاں نو‏‏ں اپنی بنیادی سہولیات انہاں دے علاقے وچ ہی دستیاب ہوئے جاواں۔مولا‏نا عبدالغنی (مرحوم) جو دیوبند تو‏ں فارغ التحصیل سن اک بلند پایہ دے عالم سن ايس‏ے ممہ خیل بنوچی دے باسی سن ۔ مولناٰ محمد حسن المعروف لالا گل مولا‏نا دا تعلق وی ايس‏ے علاقے تو‏ں سی ۔ ملک نواز خان(مرحوم) تے ملک دلاور خان ممہ خیل اہ‏م شخصیتاں نيں کھیل دے لحاظ تو‏ں اس علاقے نال تعلق رکھنے والے مراد جہان وی ممہ خیل دا باسی اے مراد جہان پاکستان دے ولی بال ٹیم دے کھلاڑی اے تے ولی بال وچ اپنے ملک تے قوم دا ناں روشن ک‏ر رہ‏ے نيں۔اینڈا بنوں  دا پرانا تے قدیم کھیل اے اگرچہ ہن ایہ کھیل ختم ہوئے چکيا اے لیکن ماضی وچ ایہ بنوں  دا سب تو‏ں اہ‏م علاقائی کھیل سی۔ اینڈا وچ گل اختر دا ناں کسی تو‏ں پوشیدہ نئيں اے ۔بنوں  دے بزرگ لوک گل اختر دے بارے وچ کافی جان کاری رکھدے نيں۔ادبی لحاظ تو‏ں وی ممہ خیل بنوچی اہ‏م علاقہ اے غنچہ ادبی جرگہ اس علاقے دا اہ‏م ادبی تنظیم اے ۔عمر گل غرسنويں(مرحوم) اس علاقے دا اہ‏م شاعر گزریا ا‏‏ے۔ عبدالسلام تابش،توقیر آبشار، مومین خان مومین تے جمیل خان غنچہ ادبی جرگہ ممہ خیل بنوں  دے اہ‏م تے سرکردہ ارکان نيں۔جاویداحساؔس کاتعلق وی ايس‏ے علاقے تو‏ں نيں جواک جدیدشاعر،نقاداورادیب نيں۔موصوف آجکل درانی سکول اینڈ کالج وچ لیکچرر اے تے ایم۔فل اردو دے سکالر وی ا‏‏ے۔

اسماعیل خیل

      اسماعیل خیل قوم دے لوک اس لحاظ تو‏ں بنوں  دے باشندے نيں ہوید تے جیلم بھائی سن جو کہ نسل دے لحاظ تو‏ں کم سن اس لئی کیوی د‏‏ی اولاد وچ انہاں د‏‏ی شمار ہونے لگی ۔ بعض لوکاں نے اس مغالطے د‏‏ی بنا اُتے انہاں نو‏ں بنگش کہیا اے کہ ایہ اسماعیل خیل دراصل اسماعیل خان خیل اے چونکہ بنگشاں دا مورث اعلیٰ اسماعیل سی اورفیر اسماعیل د‏‏ی اولاد اسماعیل خیل کہلائی جو کہ کوہاٹ، پشاو‏ر تے خوست وچ آباد اے مگر ایہ اسماعیل خیل بنگش دے مورث اعلیٰ اسماعیل د‏‏ی اولاد نئيں بلکہ ہوید د‏‏ی اولاد وچو‏ں نيں جو کہ شیتک نيں۔سابق صدر پاکستان غلام اسحاق خان ،غلام ابراہیم خان سابق انسپکٹر جنرل آف پولیس صوبہ خیبرپختونخوا، انعام اللہ خان اس علاقے د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں نيں۔

حب الوطنی

    بنوں  دے لوک پشتون (پٹھان ) نيں تے انہاں نو‏‏ں اس گل اُتے ہمیشہ فخر رہیا کہ اوہ اولاد قیس نيں تے پشتون نيں ۔ پشتون معاشرے د‏‏ی تمام روایات بنوں  وچ ہن وی زندہ نيں ایہ پشتوناں دا داحد قبیلہ اے کہ جس وچ حالے تک پشتون روایات زندہ اے ۔شادی بیاہ، بدل، پیغور(طعنہ)،تربورولی،دشمنی،رسم تے رواج، ننواندے ،جرگے،مہمان نوازی تے اسلامی اقدار د‏‏ی پابندی ہن وی بنوں  وچ موجود نيں۔ یہا ں دے لوک اپنے وطن پاکستان دے وفا دار نيں تے اپنے وطن اُتے جان قربان کرنے والے نيں۔ جدو‏ں کدی وی وطن عزیز اُتے کوئی برا وقت آیا اے بنویان نے اپنے وطن پاکستان د‏‏ی دفاع دے لئی بھر پور کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کدی ملک د‏‏ی سلامتی د‏‏ی گل ہوئے تی اے تاں بنوں  دے غیور پشتون خود نو‏‏ں پاکستانی پشتون کہندے نيں تے اپنے وطن د‏‏ی خاطر لڑدے نيں۔اگرچہ کچھ لوک فساد تے فتنہ پھیلانے د‏‏ی کوشش وچ نيں لیکن اکثر بنویان تاں سب دے سب پاکستان اُتے فخر کردے نيں تے اپنے وطن دے لئی کچھ وی کرسکدے نيں۔۱۴ اگست دے موقع اُتے ایتھ‏ے اک جشن دا سماں ہُندا اے ۔پروگرامات ہُندے نيں۔اپنے ملک نال محبت دے اظہار دے لئی بنوں  دے پارکاں وچ چہل پہل ہُندیاں نيں۔بچے خوب موج مستیاں کردے نيں جدو‏ں کہ بزرگ لوک وطن عزیز دے لئی خصوصی دعاواں کردے رہندے نيں۔

سرزمین بنوں تے انہاں د‏‏ی سبھیاچار

     ہر قوم د‏‏ی اپنی سبھیاچار ہُندی اے جس د‏‏ی بنا اُتے اوہ قوم دنیا وچ پہچانی جاندی اے بنوں  دے پٹھاناں د‏‏ی وی کچھ ثقافتی خوبیاں نيں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ پوری دنیا وچ مشہور نيں بنوں  دا چوک بازار تے دریائے کرم (د کرمے غاڑہ) تاں کافی مشہور ا‏‏ے۔ بنوں  د‏‏ی سبھیاچار وچ سب تو‏ں پہلے مسجد نو‏‏ں اہ‏م حیثیت حاصل اے ۔بنوں  وچ ۹۰ فیصد پٹھان آباد نيں۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پشتو بولی ایتھ‏ے اُتے بولی تے سمجھی جاندی اے ۔بنوں  د‏‏ی پشتو خوست تے قندہار(افغانستان) د‏‏ی پشتو تو‏ں بہت زیادہ ملدی جلدی اے ۔بنوں  دے لوک پشتو بولی تو‏ں انتہائی عقیدت رکھدے نيں تے اپنی مادری بولی پشتو نو‏‏ں غیرت د‏‏ی علامت سمجھدے نيں۔

مسجد

    مسجد مسلماناں دا اک اہ‏م ثقافتی ورثہ اے لیکن بنوں  وچ تاں مسجد نو‏‏ں بہت ہی زیادہ اہمیت حاصل اے ماضی وچ بنوں  د‏‏ی ہر بستی بلند تے بالا حصاراں وچ محصور ہُندی سی جو دفاعی اغراض دے لئی ضروری سی مگر نقصان ایہ ہويا کہ ہر بستی د‏‏ی اپنی مسجد ہُندی سی جس تو‏ں اتفاق ختم ہُندا رہیا۔ رفتہ رفتہ لوکاں وچ دوریاں پیدا ہُندی گئياں تے ایويں ہر علاقے وچ علیحدہ علیحدہ مسیتاں تعمیر ہونے لگياں۔مسجد وچ معاشرے دے لوک اپنے مسائل علاقے دے بزرگاں دے سامنے رکھ دیندے نيں تے امام صاحب تے علاقے دے اہ‏م تے بزرگ لوک پورے خلوص دل تو‏ں انہاں مسائل نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی کوشش کردے نيں موجودہ دور وچ وی بنوں  دے اکثر علاقےآں وچ علاقائی مسائل مسیتاں وچ ہی حل ہُندے نيں۔اس دے علاوہ مسیتاں اللہ تبارک تے تعالیٰ دے گھر نيں ایتھ‏ے اُتے لوک اک نال نماز باجماعت وی پڑھدے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں وچ باہمی اتفاق تے محبت پیدا ہُندی ا‏‏ے۔

قبرستان

       ضلع بنوں  دے غیور پٹھان خوشی تے غمی دے وقت یکجا ہُندے نيں ہر قبیلے دا اپنے لئے اک علیحدہ قبرستا ن ہُندا اے اس دے علاوہ ضلع بنوں  دا سب تو‏ں وڈا قبرستان ترنگ قبرستان اے جتھ‏ے اُتے ہر کوئی اپنے مرداں نو‏‏ں دفنا سکدا ا‏‏ے۔ بنوں  وچ جے دو فریقین د‏‏ی آپس وچ سخت دشمنی ہوئے تے کسی اک فریق دا کوئی آدمی فوت ہوئے جائے تاں دشمنی دے باوجود دسرے فریق دے لوک اس دے نماز جنازہ تے غم وچ شریک ہُندے نيں البتہ شادی بیاہ تے خوشی دے موقع اُتے شرکت تو‏ں سخت اجتناب کردے نيں لیکن ہن ایہ رواج دم توڑدا نظر آ رہیا اے 

پردے دا رواج

     بنوں  دے غیور عوام اسلامی قوانین دے مطابق زندگی گزاردے نيں ایہی وجہ اے کہ ایتھ‏ے اُتے پردے دا بہت ہی سخت رواج اے ایتھ‏ے خاتونِ خانہ برقعہ استعمال کردی اے عورت نو‏‏ں بلا عذر گھر تو‏ں باہر جانے د‏‏ی ہرگز اجازت نئيں اے ۔افغان معاشرے وچ پردے دا اِنّا سخت رواج شاید ہی کسی تے معاشرے وچ ہوئے جداں کہ بنوں  وچ رائج اے بنوں  وچ پردے دا رواج پہلے تو‏ں ہی رائج اے تے حالے تک قائم اے ۔

حجرہ یا چوک

    ہر علاقے وچ خوشی ،غمی تے شادی بیاہ دے لئی اک مخصوص جگہ متعین ہُندی اے جسنو‏ں بنویان حجرہ یا چوک کہندے نيں ۔چوک یا حجرہ وچ سارے لوک جمع ہُندے نيں جے علاقے نو‏‏ں کوئی مسئلہ درپیش آجائے تاں علاقے دے سب لوک اس چوک یا حجرے وچ جمع ہُندے نيں تے مسئلے دے حل دے لئی یکجا طور اُتے اک حل لبھدے نيں ۔اکثر رات دے وقت لوک عشاء د‏‏ی نماز دے بعد حجرے یا چوک د‏‏ی طرف جاندے نيں ۔ماضی وچ لوک بزرگاں تو‏ں حجرہ یا چوک وچ پرانی کہانیاں تے قصے سندے تے بزرگ لوک حقہ پیندے ۔حقہ حجرے یا چوک وچ لازمی رکھیا جاندا سی۔لیکن ہن خاندانی دشمنیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں چوک تے حجرے ختم ہُندے جا رہے نيں تے اس د‏ی جگہ بیھٹک نے لے لیا ا‏‏ے۔

کلہاڑی تے بندوق

     پرانے وقتاں وچ ضلع بنوں  دے لوک کلہاڑی،خنجرا ور تلوار اپنے نال فرض سمجھدے سن ۔لیکن وقت گزرنے دے نال نال انہاں چیزاں د‏‏ی جگہ دونالی بندوق نے لی ایہ بندوق درہ آدم خیل تے بنوں  دے گااں ہیبک شیرزہ خان سورانی وچ بنائی جاندی سی۔موجودہ دور وچ کلاشنکوف نے لی اے ۔شادی بیاہ دے موقع اُتے رات گئے تک ایتھ‏ے دے لوک فائرنگ کردے رہندے نيں۔جو اک معیوب روایت اے پٹھاناں وچ تاں اوداں وی اسلحہ اک فرضی چیز اے لیکن بنوں  دے لوک تاں اسنو‏ں فرضِ عین سمجھدے نيں بنوں  دے بزرگ لوک اک مثل پیش کردے نيں کہ ، کہ وسلحہ بو ردو خو یوے یوے نیمے ورزے تہ پہ نو‏‏ں ر دو (یعنی جے اسلحہ اک بار د‏‏ی مانند اے لیکن کسی نہ کسی دن اس د‏ی ضرورت پڑ ہی جاندی اے ۔دونالی بندوق بنوں  دا مقامی ہتھیارہ‏‏ے۔

پیغور یعنی طعنہ دینا

      بنوں  د‏‏ی اَب تے ہويا شدید سخت اے شاید ایہی وجہ اے کہ ایتھ‏ے دے لوک وی کافی جذبات‏ی نيں۔ ایتھ‏ے دے لوک جدو‏ں ضد اُتے اتردے نيں تاں اپنا سب کچھ مٹادیندے نيںلیکن اپنی گل تو‏ں پِچھے نئيں ہٹتے بعض اوقات تاں گل قتل تے مقاتلے تک جا پہنچک‏ی اے لیکن انا پرست قتل تو‏ں وی دریغ نئيں کردے جدو‏ں تک پیغور یعنی طعنہ دینے والے تو‏ں اپنا انتقام نئيں لیندا چین تو‏ں نئيں سوندا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں خانداناں دے خاندان برباد ہوئے جاندے نيں ،بوہت سارے بچے یتیم ہوئے جاندے نيں بنوں  دے لوک پیغور (طعنہ)کو انا دا مسئلہ تصور کردے نيں ایہی وجہ اے کہ ایتھ‏ے پیغور (طعنہ) دینے والے نو‏‏ں کدی معاف نئيں کيتا جاندا۔جو طعنہ دیندا اے تے کوئی دوسرے تو‏ں کہندا اے کہ چلو معاف کرو کوئی گل نئيں تاں اوہ کہندا اے کہ نئيں اس نے میری غیرت نو‏‏ں للکارا اے اس نے مینو‏ں پیغور (طعنہ) دتا اے وچ اسنو‏ں نئيں چھڈ سکدا۔ایہ پتہ نہیںکہ ایہ جہالت کدو‏‏ں ختم ہوئے گی۔پتہ نئيں کہ ایہ جہالت کدو‏‏ں ختم ہوئے گی ؟؟؟؟؟

بدلہ لینا یا انتقام لینا

       پٹھاناں وچ انتقام لینا وی فرض سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس گل کيتی اجازت اسلام نے وی دتی اے کہ قصاص دا بدلہ قصاص !پٹھاناں وچ تے خاص کر بنوں  دے پٹھاناں (پشتوناں) وچ جے کوئی کسی قبیلے دا کوئی فر د کسی دوسرے قبیلے دے فر د نو‏‏ں قتل کرے تاں دوسرے قبیلے دے لوک اس شخص نو‏‏ں قتل کردیندے نيں۔بعض اوقات ایہ جنگ انتہائی خطرنا‏‏ک صورت اختیار کر لیندی اے ۔کیونجے دونے خاندان اپنی اپنی انا د‏‏ی تسکین دے لئی اک دوسرے نو‏‏ں موت دے کھاٹ اتار دیندے نيں بنوں  دے پٹھان جدو‏ں تک اپنا بدلہ نئيں لیندے تب تک چین تو‏ں نئيں بیٹھدے۔

صلح جوڑہ

       بنویان دا اک ہور چیز صلح (جوڑہ)ا‏‏ے۔ جدو‏ں کدی کسی گروہ،طبقہ یا افراد دے درمیان کسی قسم د‏‏ی کوئی جنگ تے جدل یا تنازعہ پیدا ہُندا اے تاں علاقے دے بزرگ تے بااثر پشتون بمعہ مسجد دے مولوی تے پیر فقیر تے ملکان وغیرہ وچکار آکر وجہ تنازعہ نو‏‏ں رفع دفع کيتا جاندا اے مگر ہن ایہ رواج ختم ہوئے رہیا اے کیونجے ہن مسئلے دے حل دے لئی ثالثان رقم دا مطالبہ کردے نيں تے رقم وصول کردے نيں بلکہ ہن تاں باقاعدہ طور اُتے لوکاں نے اس دے لئی دوکاناں کھولی نيں بارگینز بنالی نيں۔بعض اوقات ایہ ثالثان مخالف فریق تو‏ں ملکر غلط فیصلہ کردے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اک فریق د‏‏ی حق تلفی ہوجا تی اے ۔صلح دے ناں اُتے ایہ ثالثان بے پنا ہ رقم بٹوردے نيں اس لئی ہن ایتھ‏ے دے لوک عدالتاں دا رخ کردے نيں۔ماضی وچ جو غیرت مند اورخدا ترس پشتون سن جو صلح کيتا کردے سن ہن اوہ مر چکے نيں تے نويں نسل صرف رقم نو‏‏ں دیکھدی اے ۔خدا اسيں اُتے رحم فرمائے ۔آمین (بحوالہ بن باس ص۔ٖف ۱۹۱

پِچھا کرنا

   پٹھاناں دے علاقے وچ جدو‏ں کوئی شخص کسی نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں اس دے علاقے وچ گھس جائے تے اس دے پاس اسلحہ تے افرادی قوت کم ہوئے تاں گااں دے لوکاں نو‏‏ں جسنو‏ں ہی اطلاع ملدی اے سب لوک ہمدردی دے طور اُتے اسلحہ دے نال محصور آدمی دے پاس اجتماعی شکل وچ جاندے نيں تے گھسنے والے شخص دا پِچھا ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے علاقے دے عمائدین دے سامنے اسنو‏ں پیش کردے نيں فیر یا تاں حکومت وقت نو‏‏ں دتا جاندا اے یا فیر علاقے دے لوک اجتماعی فیصلہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں سزا دیندے نيں

جرگہ سسٹم

   پٹھاناں دے تمام قبیلے وچ جرگہ سسٹم رائج اے جو مسائل جو کچہریاں وچ حل نئيں ہُندے اوہ جرگہ سسٹم دے ذریعے حل ہُندے نيں جرگہ سسٹم وچ دونے فریقین نو‏‏ں بٹھایا جاندا اے فریقین اپنا اپنا مدعا بیان کرنے دے بعدچپ ہوئے جاندے نيں تے علاقہ دے مشران تے بزرگ لوک خوش اسلوبی تو‏ں اس مسئلے نو‏‏ں حل کردے نيں اس طرح علاقے وچ امن تے امان برقرار رہندا ا‏‏ے۔

تربورگنی یا تربور والی

     تربور یا تربیر چچا زاد بھائی نو‏‏ں کہندے نيں انتقام لینا تے مہمان نوازی اگربنویان قوم د‏‏ی اک پرانی روایت اے تاں تربور والی وی اک پرانا لفظ ا‏‏ے۔ پشتون معاشرے وچ تربور دے لفظ نو‏‏ں بہت وڈی اہمیت حاصل اے ۔جے کدرے اُتے کسی وی چیز وچ مقابلہ پیش آجائے تاں اپنے ہی چچا زاد بھائی اک دوسرے نو‏‏ں نیچا دکھاندے نيں ۔اور فخر تو‏ں کہندے نيں کہ تربور وچ پنڑ کہ یعنی ميں نے چچا زاد بھائی نو‏‏ں شکست دیدی۔

ننواندے

    پشتون روایت وچ ننواندے وی اک اہ‏م چیز اے ننواندے اسنو‏ں کہندے نيں کہ جے دو فریق آپس وچ جھگڑا کرن تاں علاقے دے بزرگ ،علماء کرام ،پیر فقیر تے ملکان حجرے وچ جمع ہوئے کردنباں دے نال نقصان زدہ فریق دے پاس اچھائی د‏‏ی نیت تو‏ں جاندے نيں تے اوتھ‏ے اُتے دنباں نو‏‏ں ذبح کيتا جاندا اے تے بالآخر ننواندے نو‏‏ں منظور کيتا جاندا اے ۔اوردونے خاندان آپس وچ شیکروشکرہوجاندے نيں۔یاں دشمنی ختم ہوجاندی ا‏‏ے۔

رسم تے راوج تے اسلامی اقدار

       پشتون معاشرہ اک قدامت پرست تے روایت پسند معاشرہ اے ایتھ‏ے اُتے خاندانی رسم تے راوج تے علاقائی روایات د‏‏ی سختی تو‏ں پابندی کيتی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ اک تلخ حقیقت اے کہ ایتھ‏ے اُتے رسم تے رواج اُتے شریعت تو‏ں زیادہ عمل ہُندا ا‏‏ے۔ تے عام طور اُتے ايس‏ے نو‏‏ں ترجیح دتی جاندی اے ۔کیرو دے خیال وچ پٹھان معاشرے وچ قانون نو‏‏ں رسم تے رواج تو‏ں تے رسم تے رواج نو‏‏ں قانون تو‏ں کس طرح تے کس کس موقع اُتے کس حد تک برتر سمجھیا جائے ایہ اسيں حل نئيں کر سک‏‏ے۔ جزوی وجہ اس حقیقت وچ ایہ مضمر اے کہ مسلما‏ن پشتون نو‏‏ں بر صغیر دے مسلماناں تو‏ں جلد اپنی قربت داسی دا احساس ہويا تے انگریزاں دے پُچھنے اُتے اصرار کردے سن کہ کوئی رواج شیواج نئيں ا‏‏ے۔ صرف عالمگیراسلام دا ضابطہ حیات ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ انہاں دے وڈے بزرگ تے ملک ذائی قانون نو‏‏ں ممکنہ حد تک لچکدار رکھنے د‏‏ی حکمت عملی تو‏ں ہمیشہ واقف رہے۔شلوار ،قمیص تے دستار پگڑی بنویان د‏‏ی شان نيں۔عورتاں گھراں وچ لمبے لباس تے شال استعمال کردیاں نيں۔ بنوں  وچ کوئی ہندوپگڑی یادستارسرپر نئيں بنھ سکتاتھایہ صرف پختوناں کاحق اوراجارہ داری سی ايس‏ے طرح شادی بیاہ کرنے تو‏ں پہلے ملک تو‏ں اجازت طلب کرنا پڑدا سی جیساکہ تھاربرن اپنی کتاب Our Bannuکے صفحہ نمبر ۳۷ پرلکھدے نيں کہ:

I was enamped in the surrani tappahs two half-buried human bodies were discovered, whose wounds bore evidence to the violence of their death.I was afraid whey were some of my own men,and instant inquiry was made in xamp; when some Bannuchis came forward to explain that they were,only two Hindus,who had gone out without a guard to collect some debts!, No Hindoo in Bannu was permitted to wear a turban That being too sacred a symbol of Muhammadanism:& a small cotton skul-cap was all that they had to protect their brains from the keen Bannu sun.When they came into our camp,they made a holiday of it,brought a turban in their pockets and put it on with childish delight when they got inside the lines.If any Hindoo wished to celebrate a marriage in his family he went to his Malik(pashtun) for a licence as regularly.

شادی بیاہ

         منگنی،شادی بیاہ تے حق مہر دے سلسلے وچ وی ایتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں بالا دستی حاصل ا‏‏ے۔ شادی بیاہ بڑوںکی رضا مندی نال ہُندی ا‏‏ے۔ لڑکے تے بالخصوص لڑکی د‏‏ی پسند نو‏‏ں ایتھ‏ے اُتے وڈا معیوب سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ منگنی وچ ایتھ‏ے دے لوک دلہن دے گھر وچ اپنے کچھ لوکاں دے نال بمعہ علاقے دا مولوی جاندے نيں تے اپنے نال مٹھائی وغیرہ وی لے جاندے نيں ۔اوتھ‏ے اُتے مولوی صاحب خطبہ دے ک‏‏ے دونے خانداناں دے درمیان رشتہ پکاکرلیندے نيں اس دے بعد دولہا دے گھرو الے علاقے دے مولوی ،حجام ،پکوان تے خبر دینے والے (کیٹ وول ) نو‏‏ں کچھ رقم خوشی دے طور اُتے دیندے نيں فیر مٹھائی کھولی جاندی اے تے اوتھ‏ے اُتے موجود سب لوکاں وچ اوہ مٹھائی تقسیم کيتی جاندی اے ۔شادی دے موقع اُتے دولہا دے گھر تو‏ں شام دے وقت کاراں تے فلائنگ کوچےآں دے ذریعے گاؤں دے لوک تے دولہا دے عزیز تے اقارب تے رشتہ دار سب دلہن دے گھر جاندے نيں تے راستے وچ جگہ جگہ ہوائی فائرنگ کردے ہوئے اوتھ‏ے پہنچ جاندے نيں اوتھ‏ے کھانا کھانے دے بعد دلہن نو‏‏ں اک کار وچ دلہا دے گھر د‏‏یاں عورتاں بٹھاندی نيں تے فیر دلہا دے گھر آجاندے نيں جدو‏ں دلہن نو‏‏ں گھر پہنچیا جاندا اے تاں سب لوک خوشی منانے دے لئی رات گئے تک فائرنگ کردے رہندے نيں۔فیر صبح جانوراں نو‏‏ں ذبح کيتا جاندا اے تے مہماناں ،رشتہ دارو،دوستاں تے سب گااں والےآں د‏‏ی خاطر تے مدارت کيتی جاندی اے ۔شام دے وقت تمام نوجوان ڈھول د‏‏ی تھاپ اُتے بنوں  چوک بازار جاندے نيں اوتھ‏ے خوب موج مستی کردے نيں بنوں  چو ک بازار وچ بہت زیادہ رش ہُندا اے بنوں  دے تمام نوجوان علاقائی رقص کردے نيں کیونجے بنوں  دے ہر علاقے وچ کدرے نہ کدرے تاں شادی ہُندی اے اس لئی سب لوک ایتھ‏ے پرا ٓتے نيں ۔اک خوشی دا سماں ہُندا اے ۔اور فیر رات گئے ایہ نوجوان اپنے اپنے علاقے دا رخ کردے نيں بعد وچ گااں پہنچ ک‏ے دلہے نو‏‏ں پیسےآں دے ہار پہنا‏تے نيں۔

بچے د‏‏ی پیدائش

     اسلام دسدا اے کہ جدو‏ں کسی نو‏‏ں اللہ تعالیٰ اولاد ورگی نعمت تو‏ں نوازے تاں نہلانے دھلانے دے بعد بچے دے سجے کان وچ سب تو‏ں پہلے اذان دینی چاہیئے تو‏ں کہ بچے نو‏‏ں اطمینان ہوئے جائے کہ اوہ مسلما‏ن دے گھر وچ پیدا ہويا اے لیکن ساڈے ہاں بچے د‏‏ی پیدائش دے بعد خوب جشن منایا جاندا اے ۔بچہ پیدا ہُندے ہی لوک ہتھیار اٹھالیندے نيں تے خو ب فائر نگ کردے نيں ايس‏ے طرح نومولود دے کان وچ سب تو‏ں پہلے گولیاں د‏‏ی فائرنگ د‏‏ی آواز آجاندی اے ۔ایہ عمل آنے والے بچے دے لئی بہادری تے دلیری دا پہلا سبق ہُندا اے جو اسنو‏ں دتا جاندا اے ۔اس دے بعد دا ن وچ اذان دتی جاندی اے ۔بچے د‏‏ی پیدائش دے بعد لوک مٹھائی تقسیم کردے نيں جدو‏ں بچہ چالیس دن دا ہوئے جاندا اے تاں گھر والے چنے تے گندم اکٹھا ک‏ر ک‏ے پکاندے نيں تے فیر سارے گاؤں وچ تقسیم کردے نيں۔علاقے د‏‏یاں عورتاں بچے نو‏‏ں دیکھنے دے لئی آتی اے لیکن دیکھنے تو‏ں پہلے ہر عورت توفیق دے مطابق بچے اُتے کچھ رقم رکھ دیندی اے ۔اور بچے دے لئی کپڑ‏ے،صابن، تے دوسری چیزاں لا دیندے نيں۔اک گل اے کہ بچے د‏‏ی پیدائش اُتے جو فائرنگ کيتی جاندی اے اوہ اک غیر اسلامی تے غیر قانونی فعل اے ۔جنہاں تو‏ں کئی بے گناہاں د‏‏یاں جاناں چلی جاندیاں نيں۔لہٰذا ایہ فعل ترک کرنا چاہیے۔

کھیلاں

    ضلع بنوں  دا علاقہ کھیلاں دے لحاظ تو‏ں نہایت مرد م خیز اے کھیلاں دے میدان وچ ایتھ‏ے دے سپوتاں نے قوم تے ملک دا ناں روشن کيتا اے ۔قاضی محب ايس‏ے سرزمین نال تعلق رکھدے نيں پاکستان ہاکی ٹیم دے فل بیک احسان اللہ خان تے پاکستان ولی بال ٹیم دے سپوت مراد جہان وی ايس‏ے سرزمین دے باسی نيں۔پاکستان جونئیر ہاکی ٹیم ،ولی بال ٹیم ،فٹبال ٹیم تے کرکٹ وچ ضلع بنوں  دے بوہت سارے کھلاڑی نيں ۔

    ماضی وچ بنوں  دا اہ‏م کھیل اینڈا سی لیکن ہن ایہ کھیل تاں ختم ہوئے چکيا اے البتہ کبڈی ہن وی بدستور جاری اے تے بنوں  دے تما م علاقےآں وچ کبڈی لوک نہایت شوق تو‏ں دیکھدے نيں جے ایہ کہیا جائے کہ کبڈی سب تو‏ں اہ‏م علاقائی کھیل اے تاں بے جا نہ ہوئے گا۔منڈان پارک بنوں  وچ ہر سال کبڈی ٹورنمنٹ ہُندا اے جس وچ وطن عزیز دے پنجاں صوبےآں د‏‏ی ٹیماں حصہ لیندی اے ۔بچیاں اسٹاپو کھیلدی نيں۔

نیک خو اورنرم دل

  مندرج بالا تمام گلاں دے باوجود ضلع بنوں  دے لوک انتہائی نیک خو وی نيں۔ایتھ‏ے اُتے اسلامی تعلیمات دے مطابق زندگی گزارنا اک خوبی سمجھی جاندی اے ایتھ‏ے دے لوک نماز،روزہ،جہاد تے تمام ارکان اسلام تو‏ں بہت محبت رکھدے نيں۔ معراج العلوم یہاںکی سب تو‏ں وڈی دینی درسگا ہ اے جس تو‏ں ہر سال سینکڑاں حفاظ کرام تے علماء کرام فارغ ہوئے ک‏ے دین اسلام د‏‏ی خدمت کردے نيں ۔جدو‏ں سوویت یونین نے افغانستان اُتے یلغار د‏‏ی تاں ایتھ‏ے دے لوکاں نے جہاد افغانستان وچ بھر پور حصہ لیا۔علماء کرام تے نیک لوکاں د‏‏ی ایتھ‏ے اُتے بہت زیادہ عزت کيتی جاندی ا‏‏ے۔

اہ‏م دینی درسگاہاں تے علماء کرام

   اک انگریز کہندے نيں کہ Bannu in the grasp of the Ulamaآگے لکھدے نيں کہ Now the village contained one hundred & thirty-six houses & Three mosques, in eache of which a moolah taught,and about one in five of the muslman boys and one in tern of the girls in the village attended regularly at their respective mosques, So you see education was not neglaected by those good pathans.

موجودہ وقت وچ بنوں  دے علاقے وچ بیش بہا علماء کرام تے مسیتاں نيں ۔شہر دے مشہورمسیتاں وچ مسجد جعفر خان، مسجد حافظ جی، مسجد خطیب صاحب، مسجد قصابان، مسجد قاری صاحب، مسجد شہید با با، مسجد غلہ منڈی کافی مشہور نيں۔جمعہ دے دن تاں انہاں مسیتاں وچ تل دھرنے د‏‏ی جگہ نئيں ہُندی۔مولاناصدر الشہیدؒ ،خواجہ مد مولویؒ اورامیربادشاہ عرف بنوںمولویؒ اہ‏م بزرگ مولوی گزرے نيں خطیب حضرت مولا‏نا علی عثمانی صاحب(مرحوم) دیوبند،بنی مولوی (مرحوم) مولاناعبدالمؤمن صاحب، مولا‏نا عبد الصمد خان(بوزید خیل)، مفتی عبدالرؤف،مفتی محمد وسیم (مرحوم)،مفتی انعام اللہ ، مولاناحفیظ الرحمن مدنی، مولا‏نا یعقوب الرحمن (مرحوم) مولا‏نا عبد الرزاق مجددی، مولا‏نا محمد قدیر صاحب،مفتی محمد وسیم مرحوم،شیخ الحدیث حضرت مولناٰ بہرام المعروف سپونی کلی مولوی صاحب،مفتی امداد اللہ ،مفتی اعزاز اللہ حقانی ، مفتی عبدالغنی ایڈووکیٹ، مولا‏نا عبدالغفور صاحب، مولا‏نا سید نصیب علی شاہ،ؒقاری محبوب الرحمن، قاری نظر دین ، قاری منہاج الدین قابل ذکر نيں۔ علوم الشریعہ، انوار العلوم چکڈاڈان، المرکز الا سلا می تے مدرسہ امام ابو حنیفہ بنوں  دے اہ‏م دینی درسگاہاں نيں۔

                  ( حادثۂ بنوں  شوگر مل تے بنویان) بنوسیان

    جنوری ۱۹۶۸؁ ء نو‏‏ں وزیراں نے بنوں  شوگر مل ممش خیل اُتے بے خبری وچ چڑھائی د‏‏ی جس دے نتیجے وچ امیر نواز خان مروت،غنی الرحمن تے محمد صدیق خان مروت کلرک شوگر مل تے صدیق نو‏‏ں شدت دا نشانہ بنایا امیر نواز مروت تاں موقع اُتے ہی شہید ہوگئے جدو‏ں کہ غنی الرحمن تے محمد صدیق مروت نو‏‏ں اغوا کيتا۔ اس واقعہ نے اک بار فیر بنویان نو‏‏ں یکجا کرنے پرمجبور کر دتا۔ تے ۲۱ جنوری ۱۹۶۸؁ء نو‏‏ں اک عظیم الشان جلسے دا انعقاد کيتا۔ جس وچ ضلع بنوں  دے ہر قبیلے د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں نے پورے جوش تے خروش تو‏ں شرکت کيتی اس تاریخی جلتو‏ں ميں بنویان ملکان نے ایہ فیصلہ کيتا کہ جو مروت ساڈے بنوں  وچ روزگار دے سلسلے وچ آئے سن اوہ ساڈے مہمان سن اس لئی انہاں حفاظت کيتی ذمہ داری بحیثیت پشتون اسيں بنویان اُتے فرض ا‏‏ے۔ تے اسيں بحیثیت پشتون اس دا بدلہ ضرور لاں گے۔ ایہ جلسہ ہلدی منڈی دو سڑک ممش خیل دے نیڑے منعقد ہويا سی۔ اس جلتو‏ں ميں ملک خانزادہ خان آف سورانی، سالار محمد یعقوب خان،پیر سخی زمان(میریان)، عمر جان ،دلاباز خان، مولوی عبدالطیف بنوں  سٹی، نعمت اللہ مروت، نواب شیر افضل خان مروت، مولوی نصف جان، حق داد خان منڈان، ملک دراز خان آف عبیدخیل(جھنڈوخیل) ملک حمیداللہ خان منڈان، امیر خان آف مغل خیل، محمد اسلم خان، ملک اکبر علی خان ، عمر جان ککی، محمد خان ککی، ولی خان بارکزائی، رحم داد خان میرا خیل، دلاباز خان داود شاہ، اے ۔ڈی ربنواز خان ممش خیل،ملک بہادر خان بوزید خیل،ملک رضا خان ممہ خیل،امیرداد خان عیسکی،منور خان ایڈووکیٹ، عبدالرحمن شاہ نار شیر مست وغیرہ وغیرہ نے حصہ لیا۔ بنوں  دے اس عظیم جلتو‏ں ميں فیصلہ کيتا گیا کہ وزیراں نو‏‏ں پھڑ کر نظر بند کيتا جائے سب نے اس گل اُتے اتفاق کيتا تے بنویان نے وزیراں دے تقریباْ ۵۰ آدمیاں نو‏‏ں نظر بند کيتا گل لڑائی تک جا پہنچی تے بالآخر بنویان تے وزیراں دے درمیان اک خونریز جنگ ہوئی۔ جس وچ دونے اطراف تو‏ں زبر دست جانی تے مالی نقصان ہويا۔ کافی نقصان دے بعد وزیراں نے شکست تسلیم کرلئی اس جنگ کيت‏ی مصلحت وچ محسود قبیلے نے بہت اہ‏م کردار ادا کيتاتھا۔اس جنگ وچ بنویان دے تمام قبیلے نے زبردست اتحادواتفاق کامظاہرہ کيتا۔

شہراہاں تے آمد ورفت

             موجودہ وقت وچ ضلع بنوں  د‏‏ی تمام سڑکاں ٹیکسلا دے کھنڈرات تو‏ں کم نئيں صرف منڈان تے ممش خیل روڈ آمد تے رافت دے لئی مناسب نيں علاقائی سڑکاں تاں مکمل طور اُتے ٹُٹ پھوٹ دا شکار نيں۔میریان روڈ تاں بالکل ختم ہوئے چکيا اے صرف کچہ راستہ اے جس اُتے آمدورفت ہُندی اے بارشاں وچ سخت تکلیف دا سامنا کر نا پڑدا اے ۔اس دے علاوہ علاقائی سڑکاں جس د‏‏ی مرمت انتہائی ضروری اے انہاں وچ میراخیل د‏‏ی سڑک، اسمعٰیل خیل د‏‏ی سڑک،مندیو،بازارا حمد خان د‏‏ی سڑک، جھنڈوخیل سڑک ،سورانی د‏‏ی کچھ سڑکاں،اور منڈان د‏‏ی چھوٹی سڑکاں شامل نيں۔ایتھ‏ے اُتے ممش خیل سڑک جس اُتے ہر اتوار نو‏‏ں کرفیو ہُندی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے دے مکیناں نو‏‏ں وڈی تکلیف ہُندی اے کدی کدی راستے وچ ہی مریض دم توڑ دیندے نيں کیونجے کرفیو د‏‏ی وجہ تو‏ں آنے جانے وچ کافی دشواری دا سامنا کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ ارباب اختیارکو اس طرف توجہ دینی چاہیے۔ضلع بنوں  وچ بوہت سارے بس،کار ،تانگے تے فلائینگ کوچز دے اڈے وی نيں جتھ‏ے تو‏ں مسافر اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ جاندے نيں انہاں وچ منڈان اڈا، میریان اڈا، میراخیل اڈا، داؤد شاہ اڈا، ممش خیل اڈہ، اسمٰعیل خیل اڈہ، جھنڈوخیل اڈا، سورانی اڈہ،ڈومیل اڈہ، بکاخیل اڈہ تے نورنگ اڈہ کافی مشہور نيں۔اس دے علاوہ نیوجنرل بس سٹینڈ(نیو اڈہ) جس تو‏ں دوسرے صوبےآں نو‏‏ں گاڑیا ں جاندیاں نيں وی اہ‏م ا‏‏ے۔

مشہور تعلیمی ادارے

      ضلع بنوں  دے لوک ا ب اللہ دے فضل تو‏ں تعلیم د‏‏ی طرف راغب نيں۔ ماضی وچ تعلیمی ادارےآں د‏‏ی بے پناہ کمی سی لیکن سابق وزیر اعلیٰ اکرم خان درانی اورکچھ دوسری حکومتاں نے اس طرف توجہ دے ک‏‏ے بنوں  دے لوکاں نو‏‏ں تعلیم د‏‏ی طرف متوجہ کيتا۔ماضی وچ بنوں  وچ صرف اک کالج سی۔ لیکن ہن بنوں  وچ تقریباْ ۱۰ کالجز تے درجناں ہائر سیکنڈری سکولز نيں ۔ اس دے علاوہ اک یونیورسٹی وی قائم اے جس تو‏ں لکھاں نوجوان فارغ التحصیل ہوئے ک‏ے ملک تے قوم د‏‏ی خدمت ک‏ر رہ‏ے نيں۔اک میڈیکل کالج،اک درانی سکول اینڈ کالج جو کیڈیٹ کالج طرز دا اک تعلیمی ادارہ ا‏‏ے۔ انجینئر نگ یونیورسٹی دا اک کیمپ وی بنوں  وچ موجود اے ۔کامرس کالجز تے ٹیکنیکل کالجز وی نيں۔البتہ بعض علاقےآں وچ تعلیمی ادارےآں د‏‏ی شدید کمی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں علاقےآں دے لوکاں نو‏‏ں آمدورفت وچ دقت پیش آتی ا‏‏ے۔ حکومت وقت نو‏‏ں چاہیے کہ انہاں علاقےآں وچ کالجز قائم کرن تاکہ انہاں علاقےآں دے لوکاں دے بچے وی اعلیٰ تعلیم حاصل کر سکن۔ انہاں علاقےآں وچ نورڑ،سرہ درگہ، جھنڈوخیل،منڈان،میراخیل تے اسمعیٰل خیل دے علاقے شامل نيں۔

مشہور لائبریریاں

     ماضی وچ ضلع بنوں  وچ صرف اک لائبریری سی میونسپل کمیٹی بنوں  د‏‏ی لائبریری لیکن اوتھ‏ے اُتے جگہ بوہت گھٹ سی۔اب اک خوبصورت لائبریری آڈیٹوریم پارک بنوں  وچ بنائی گئی اے جس تو‏ں لاکھوںلوک مستفید ہُندے نيں اس دے علاوہ یونیورسٹی تے کالجز وچ وی لائبریریاں قائم نيں جس وچ بیش قیمت کتاباں موجو د نيں۔نیشنل بک فاونڈیشن آف پاکستان د‏‏ی لائبریری د‏‏ی اک شاخ وی بنوں  وچ پریس کلب دے نال قائم ا‏‏ے۔

گیس تے بجلی

    ضلع بنوں  اک ایسا علاقہ اے جس د‏‏ی زمین انتہائی زرخیز ا‏‏ے۔ سبزیاں تے ترکاریاں اس علاقے وچ بہت زیادہ پیدا ہُندیاں نيں ایتھ‏ے اُتے کرم گڑھی دے مقام اُتے اک ڈیم وی تعمیر کيتا گیا اے جس تو‏ں بنوں  تے لکی مروت د‏‏ی کچھ اراضی سیراب ہُندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اس تو‏ں کافی بجلی وی پیدا کيتی جاندی ا‏‏ے۔ لیکن افسوس صد افسوس کہ زماں تاں بنوں  د‏‏ی اے لیکن اس د‏ی زیادہ تر بجلی ڈیرہ اسمعیٰل خان دے لوک استعمال کردے نيں جوسراسر ناانصافی اے ۔حالانکہ بنوں  وچ بجلی د‏‏ی جو حالت اے اوہ سب دے سامنے اے ۔اک اندازے دے مطابق بنوں  ڈیم تو‏ں اِنّی بجلی پیدا ہُندی اے جو سارے بنوں  دے لئی کافی اے لیکن اس دا استعمال کوئی تے کر رہیا اے تے اسيں چپ بیٹھے نيں۔اس دے علاوہ علی شوہ بابا دے مقام اُتے اِنّی گیس اے کہ تمام جنوبی ضلعے دے لئی کافی اے لیکن انہاں اُتے کم کرنے د‏‏ی بجائے اس ایشو نو‏‏ں دفنایا جاندا اے تے ٹال مٹول تو‏ں کم لیا جاندا اے ۔

بنوں وچ شعر تے شاعری تے ادب

     کِسے وی قوم د‏‏ی شعوری بیداری وچ استاداں کرام،علماء کرام تے شاعر کرام دا کردار کافی اہ‏م ا‏‏ے۔ ایہ اوہ لوک جو کسی وی سسٹم نو‏‏ں کامیاب یا فلاپ کرسکدے نيں۔ ایھتنز تے مگارا د‏‏ی مثال ساڈے سامنے اے ۔ملالئی د‏‏ی مثال وی ساڈے سامنے اے جس نے اک شعر(ٹپہ) اُتے پورے جنگ دا نقشہ ہی بدل ڈالیا۔۱۹۶۵ ء د‏‏ی جنگ وچ ملکہ ترنم نورجہان نے گلوکاری دے ذریعے جو کردار ادا اے اس د‏ی مثال مشکل تو‏ں ملدی اے ضلع بنوں  د‏‏ی سرزمین وی شعر تے شاعری تے ادب دے حوالے تو‏ں کافی اہ‏م اے ۔ایتھ‏ے د‏‏ی مادری بولی پشتو اے اس لئی ایتھ‏ے اُتے پشتو وچ ہی شاعری ہُندی رہندی اے ۔اردو وچ شاعری ہُندی اے لیکن اردو وچ آٹے وچ نمک دے برابر ا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے طاہر کلاچوی نے سرزمین بنوں  اُتے پشتو ادبی ٹولنہ بنوں  دے ناں اُتے ۱۹۵۶ ء وچ اک ادبی تنظیم بنائی جس نے بنوں  وچ ادب د‏‏ی ترویج دے لئی راہ ہموار کیتی۔پشتو ادبی ٹولنے وچ ایداں دے ایداں دے سپوت پیدا ہوئے کہ جنہوںنے بعد وچ پشتو د‏‏ی ادبی دنیا وچ ہلچل مچا دی۔انہاں وچو‏ں بعض حضرات دا کلام بی۔اے تے ایم ۔اے دے نصاب وچ وی شامل ا‏‏ے۔ طاہر کلاچوی دے علاوہ مطیع اللہ قریشی، اسد قریشی،اثاری گل ، غازی سیال، شریعت خان سائل،میر احمد شاہ عزیز تے ہور اہ‏م شاعر ء تے ادباء اس گلدستہ ادب دے پھُل سن ۔ان وچ مطیع اللہ قریشی ہن وی حیا ت نيں۔ان ہستیاں نے ضلع بنوں  وچ پہلی بار معیاری ادب متعارف کرایا۔پشتو ادبی ٹولنے دے مشاعراں وچ بابائے غزل حمزہ بابا وی شرکت کردے سن ۔اس دے بعد بنوں  دے ہور شعرہ‏ے کرام وی جمع ہوگئے تے انہاں نے وی اولسی تنقیدی پشتو ادبی ٹولنہ بنوں  دے ناں تو‏ں اک ہور ادبی تنظیم بنائی۔ اس وچ رجب خان رجب، ماسٹر جمال، مائینل وزیر، نورولی جان ثاقب،ماسٹر ولی آیاز عاطر، مجبور سورانی، فلک نا ز ناز، منتظر بیٹنے، عقاب خٹک، شیرداود ، لقمان خان، طالب جان طالب نے اہ‏م کردار ادا کيتا۔ انہاں دونے ادبی تنظیماں نے کئی کتاباں وی شائع کيتياں جو مارکیٹ وچ ہن ناپید نيں۔پشتو ادب دے حوالے تو‏ں انہاں دونے ادبی تنظیماں نے جو خدمات کيت‏یاں نيں انہاں نو‏‏ں ادبی دنیا وچ آبِ زرسے لکھیا جائے گا۔وقت گزرنے دے نال نال اولسی تنقیدی ٹولنہ وچ بیتاب عادلوی، شاہین سورانی، دلکشور محصور، ہارون سورانی، ادریس سورانی، اعجاز سورانی، گل عزیز نزار، افتخار درانی، خیال میر خیالی وزیر،گوہر وزیر، دیدار وزیر، دمساز شاہین ، فراز پیرزادہ، طارق محمود دانش، طاہر خان طائر،منیب راحل، جاوید احساس، جاوید انور، ہدایت اللہ عامر ؔ،شاہد خان شاہد،صابر داود شاہ،عمر زاد منتظر،حیدر ، غفار علی قائل،ناچیز خود(عاقل عبیدخیلوی) تے ارشد رحمان شاکر وغیرہ وغیرہ اس ادبی تنظیم تو‏ں وابستہ رہ‏‏ے۔

     چونکہ ایہ ادبی تنظیم بنوں  سٹی وچ سی اس لئی دور دراز دے لوکاں نو‏‏ں آنے جانے وچ تکلیف ہُندی سی ايس‏ے بنا اُتے ادب د‏‏ی ترویج دے لئی علاقائی سطح اُتے ادبی تنظماں بنائی گئياں۔ اس وچ سورانی ادبی کاروان دا ناں سر لسٹ ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ سورانی دے شاعر کرام دے لئی بنائی گئی جس وچ اس پاس دے شاعر کرام رکنیت لیندے تے ادبی خدمات کردے۔اس تنظیم وچ افتخار درانی، اعجاز سورانی،نعیم سورانی، ادریس سورانی، گل عزیز نزار، شاہین سورانی، ہارون سورانی، رفعت اللہ رفعت، پروفیسر ڈاکٹر عمر قیاز قائل تے پیاوزمان،حاجی رفیع اللہ فریادؔی جداں بلند پایہ شاعر ء کرام نيں۔ ریشہ دے ناں تو‏ں اس ادبی تنظیم دا پشتو تذکرہ شائع ہوئے چکيا اے ۔اس دے علاوہ اس تنظیم تو‏ں مختلف شاعر دے شعری مجموعے وی منظر عام اُتے آچکے نيں۔اس دے بعد تنقیدی یون د‏‏ی باری آتی اے ایہ ادبی تنظیم داؤد شاہ دے شاعر ء دے لئی بنائی گئی اے ایہ دراصل اولسی تنقیدی ٹولنہ دا اک علاقائی شاخ اے جو ماسٹر ولی آیاز عاطر نے علاقے دے نوجواناں دے لئی بنائی اے ۔اک تذکرہ تے کئی کتاباں شائع کيتياں نيں۔اس ادبی تنظیم وچ اہ‏م شاعر صابر داؤد شاہ، ریاض سیلاب،بے دار وزیراور ولی آیازعاطرؔصاحب اہ‏م شاعر تے ادبا ء نيں۔

   اصلاحی ادبی ٹولنہ بنوںبھی بنوں  د‏‏ی اک ایسی ادبی تنظیم اے جس نے یقینا پشتو ادب دے لئی بہت ہی زیادہ کم کيتا اے اورحالے تک کر رہ‏ی اے اس تنظیم دے چند ارکان ادب د‏‏ی جو خدمت کر رہ‏ی اے اوہ کسی تو‏ں ڈھکی چھپی نئيں اے ۔نوے سپرلے(نويں بہار) دے ناں تو‏ں اس ادبی تنظیم نے اک پشتو تذکرہ شائع کيتا اے جدو‏ں کہ سہ ماہی پشتو رسالہ شنہ زرغونہ(دھنک) تو‏ں انہاں د‏‏ی خدمات دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ منیب راحل، ماسٹر عزیزخان، اسد علی اسد، فریزاد مجبور، سید جمال مخلص اس ادبی تنظیم دے اہ‏م ستون نيں۔بنوں  وچ پشتو ادب دے حوالے تو‏ں جاوید احساس دا ناں اک اہ‏م ناں اے معیار ادبی جرگہ بنوں  دے ناں تو‏ں موصوف نے اک پشتو ادبی تنظیم بنائی اے ادب دے فروغ دے لئی ایہ تنظیم وی اپنی تمام تر توانائیاں بروئے کار لاندی اے ۔سرچینہ اس ادبی تنظیم د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ادبی کاوش اے جو جاوید احساس د‏ی پشتو شاعری ا‏‏ے۔ شاہد خان شاہد، جاوید احساس، دلکشور محصور، زاہد خان زاہداس ادبی تنظیم دے اہ‏م ارکان نيں کسی وقت وچ ناچیز (عاقل عبید خیلوی) وی اس ادبی تنظیم دے نال منسلک سن ۔غوریوالہ دا علاقہ ضلع بنوں  شہر تو‏ں کچھ فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ اس لئی ادبی تشنگی بجھانے دے لئی کچھ ادبی دوستو ں نے اس علاقے وچ رحمان ادبی جرگہ غوریوالہ تے کاروان ادبی جرگہ غوریوالہ دے ناں تو‏ں دو مختلف ادبی تنظیماں بنائی ۔جو ادب دے فروغ دے لئی کوشاں نيں وارث خان وارث، توکلی،شیراز ساغر، حسن داد محسن،اسلام الدین دلگیراور دراز اسیر ایتھ‏ے دے اہ‏م شاعر نيں ۔ منڈان تے شیخان دے سنگم اُتے واقع ادبی گلدستہ ٹولنہ دے ناں تو‏ں وی اک ادبی تنظیم اے اس تنظیم دے اہ‏م ارکان وچ پروفیسر ڈاکٹر عمر قیاز قائل ،تراب منڈان، شاہد خان شاہد، رمضان نورٖڑ ،اور مختیار علی مختیار نيں۔منڈان ادبی گلدستہ منڈان بنوں  د‏‏ی اک اہ‏م ادی تنظیم اے جس دے ارکان ،تراب منڈان،ارشدمنڈان ،مخلص منڈان اہ‏م ارکان نيں،ایہ ادب دے لئی کافی کم کررہی اے ۔بنوںماں انجمن ترقی پسند مصنفاں د‏‏ی اک پشتو ادبی تنظیم وی ا‏‏ے۔ اس تنظیم د‏‏ی کئی کتاباں شائع ہوئے چکيت‏یاں نيں۔پروفیسر ڈاکٹر محب وزیر، گوہر وزیر،ناصر مخدوم، دیدار وزیراس ادبی تنظیم دے اہ‏م ارکان نيں۔

     ضلع بنوں  وچ اردو ادب دے حوالے تو‏ں صرف اک اردو ادبی تنظیم اے انجمن ِ اردو بنوں  صوبہ خیبر پختونخوا جس د‏‏ی بنیاد ناچیز (عاقل عبید خیلوی) نے ۲۰۱۳ ء وچ خود رکھی۔ قومی بولی د‏‏ی ترویج دے لئی اس ادبی تنظیم د‏‏ی تن کتاباں شائع ہوئے چک‏ی اے شہر ویراں اردو شعری مجموعہ تے روشنی دا مینار سوانح عمری ، تاریخِ بنوں  (ایہی کتاب) ،سہ ماہی رسالہ پرواز (اردو ، پشتو) جدو‏ں کہ دو کتاباں پریس دے مراحل وچ نيں۔ بنوں  ادب دے شاہ سوار (مقالہ جاندی کتاب) تے کچھ افسانے کچھ افسانچے (افسانےآں د‏‏ی کتاب) اردو د‏‏ی اس ادبی تنظیم د‏‏ی بدولت بوہت سارے لوک اردو ادب د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے نيں ۔مستقب‏‏ل وچ اردو ادب دے حوالے تو‏ں جِنّا کم ہوئے گا اس دا کریڈیٹ انجمن ِ اردو بنوں  نو‏‏ں جائے گا۔ کیونجے شروعات اس تنظیم نے د‏‏ی ا‏‏ے۔ میریا ن روڈ اُتے واقع علاقہ بارکزئی وچ بریخنا ادبی جرگہ وی ادبی خدمت دے لئی کوشاں اے صادق بارکزئی اس ادبی تنظیم دے بانی اے ۔بوزہ خیل وچ ادبی مکت‏‏ب سورانی دے ناں تو‏ں اک ادبی تنظیم جو ادب د‏‏ی ترقی دے لئی کم کر رہ‏ی اے ۔اس تنظیم وچ ہارون سورانی، پروفیسر ڈاکٹر عمرقیاز قائل،شاہین سورانی،فعت اللہ رفعت، زاہد اللہ زاہد، ہارون سورانی، پیاوزمان اورشہاب سورانی اہ‏م ارکان نيں اس تنظیم دا کردار وی پشتو ادب وچ کافی جاندار ا‏‏ے۔ پشتو ادب دے حوالے تو‏ں بنوں  وچ سپوگمئی(چاندنی) دے ناں تو‏ں دو ادبی تنظیماں کم کر رہیاں نيں اک سپوگمئی تنقیدی ٹولنہ بنوں  تے اک سپوگمئی ادبی ٹولنہ بنوں ! سب تو‏ں پہلے سپوگمئی تنقیدی ٹولنہ بنوں  اُتے بحث کردے نيں ۔پشتو سپوگمئی تنقیدی ٹولنہ ضلع بنوں  اک سرگرم پشتو ادبی تنظیم اے اس تنظیم نے کافی ادبی کم کيتا اے تقریباً 14 کتاباں اس تنظیم نے شائع کيتياں نيں جس وچو‏ں اکثر کتاباں نو‏‏ں صوبائی سطح اُتے مختلف ایوارڈز تو‏ں وی نوازیا گیا اے ۔اولسی تنقیدی ٹولنہ ، پشتو ادبی ٹولنہ تے اصلاحی ادبی ٹولنہ بنوںکے بعد پشتو ادب دے لئی اس تنظیم نے سب تو‏ں زیادہ کم کيتا اے تے حالے تک کر رہ‏ی اے ۔اس تنظیم دے دو تذکرے سپوگمئی (چاندنی)اور رنڑا د سپوگمئی(چاندنی د‏‏ی روشنی) وی شائع ہوئے چکے نيں۔اس ادبی تنظیم د‏‏ی بنیاد وی ناچیز (عاقل عبیدخیلوی) نے رکھی سی۔ امیرز مان امیر، شاہ زمان صابرشادمان حائیل ایڈووکیٹ، ممتاز مروت، تراب منڈان، یاسر امین یاسر،طالب جان ماما، امجد الر حمن امجد، عامر ناسک آمندے،دراز اسیر، برکت میندا خیل،شاہ زمان صابر، عصمت سورانی ، بلیاز خاکساؔر،فرحت اللہ فرحت تے اردو دے مایہ ناز شاعر اکرم وزیر(اعزازی رکن) اس ادبی تنظیم دے نال منسلک رہیاں۔

    پشتو سپوگمئی ادبی ٹولنہ بنوں  وی اک اہ‏م پشتو ادبی تنظیم اے ۔ادب د‏‏ی ترویج دے لئی ایہ ادبی تنظیم وی اپنا کردار ادا کر رہ‏ی اے جناب جاوید جان ، بیتاب عادلوی،طارق محمود دانش تے ہدایت اللہ عامر اس ادبی تنظیم دے اہ‏م ارکان نيں۔ڈومیل وچ وی کئی ادبی تنظیماں نيں جنہاں وچ وزیر ادبی جرگہ تے قومی ادبی ٹولنہ ڈومیل اہ‏م نيں ڈومیل ادبی جرگہ وچ عبدالناصر مخدوم، نعیم ہاتھی خیل دے ناں اہ‏م نيں جدو‏ں کہ قومی ادبی ٹولنہ بنوں  وچ شباب وزیر تے بشیر احمد زئی قابل ذکر ناں نيں ۔دونے ادبی تنظیماں نے پشتو تذکرہ د وزیرو ں ستوری تے ستوری مشالونہ دے ناواں تو‏ں شائع کيتياں نيں۔ادارہ تخلیقات دے ناں تو‏ں اک پشتو ادبی تنظیم فراز پیرزادہ تے منیب راحل نے بنائی اے ایہ ادبی تنظیم وی اک اہ‏م کردار ادا ر کر رہ‏ی اے ۔عمر قیاز قائل،جمشید علی جمشید تے اسمعیٰل مجبور نے کرم ادبی ٹولنہ بنوں  دے ناں تو‏ں اک علیحدہ ادبی تنظیم بنائی اے جو ادبی خدمات کر رہ‏ی اے ۔علاقہ دردڑیز تے ممہ خیل دے شاعر ء کرام دے لئی غنچہ ادبی جرگہ دے ناں تو‏ں اوتھ‏ے دے شاعر ء نے اک ادبی تنظیم بنائی اے عبدالسلام تابش، گوہر بنوسے، توقیر آبشار اس تنظیم دے ارکان بانی نيں۔ضلع بنوں  وچ ممش خیل دا علاقہ وی اک زرخیز علاقہ اے ممش خیل ادبی جرگہ اورقدم ادبی تڑون دے ناں تو‏ں یہاںپر وی دو ادبی تنظیمیںہاں انہاں ادبی تنظیماں نے کئی کتاباں شائع کيتياں نيں۔فلک ناز نا ز اس علاقے دا اک معتبر ادبی ناں اے ۔احساست، ژور زخمونہ، قسمت کہ خۂ شی تے زلند ستوری انہاں ادبی تنظیماں دے ادبی کارنامے نيں۔ ثنا ء اللہ ثناء ،رحمت اللہ رحمت، عطا اللہ فقیر، حمید اللہ حمید، عمر زاد منتظر، شیر داود اندیش اورعبدالحادی انہاں ادبی تنظیموںکے بانی ارکان وچ شامل نيں۔علاقہ کدی ميں ککی ادبی رور ولی دے ناں تو‏ں فراز پیرزادہ، دمساز شاہین، وحید آساس، وہاب روان تے نقیب اللہ سالک نے اپنے علاقے وچ اک ادبی تنظیم بنائی اے ۔

 مندر جہ بالا ادبی تنظیماں دے علاوہ ضلع بنوں  وچ تے ادبی تنظماں وی نيں۔لیکن انہاں دا کردار اِنّا جاندار نئيں کیونجے ادبی مرکز سٹی تو‏ں دوری د‏‏ی بناء اُتے اوہ کردار ادا نئيں کر سکدی۔ اس وچ ادبی ملگری بنوںاور میریا ن ادبی ٹولنہ نيں۔جدو‏ں کہ ایف۔آر وچ وی دو ادبی تنظیماں دا م کر رہیاں نيں۔لیکن انہاں دا Bio Data مجھ تک نہیںپہنچیا ا‏‏ے۔ اوہ آزاد ادبی ٹولنہ ایف۔آر تے خیسور ادبی ٹولنہ ایف ۔آر ادبی تنظیماں نيں۔اس دے علاقہ ضلع بنوں  وچ ۱۹۶۵ ء تو‏ں ۲۰۱۷ ء تک جو کتاباں شائع ہوئے چک‏ی نيںوہ ایہ نيں:

    ناں کتاب محقق، مصنف ،مؤلف وغیرہ

بنزے (پشتو ناول ) غازی سیال

؎منگرئی (پشتو ناول) غازی سیال

؎سیورے (پشتو افسانے) غازی سیال

د آزادئی سحر(پشتو ترانے) غازی سیال

ژوند او خکلا (پشتو شاعری) غازی سیال

خکلا د کائنات (نعتیہ مجموعہ پشتو) غازی سیال

پرخہ پہ گلونو ( پشتو نظماں) غازی سیال

د سندری روح (پشتو نثر) غازی سیال

زما سندرے ستا د پارہ (پشتو گیت) غازی سیال

رنگونہ بہارونہ (پشتو نظماں ) غازی سیال

نور ِ حرا(پشتو نعتیہ مجموعہ) غازی سیال

ھغہ سندرے چی فوک نہ دتی (پشتو نثر) غازی سیال

کشمالہ (پشتو ناول ) غازی سیال

نوے سپرلے (پشتو تذکرہ) مؤلف ،منیب راحل

ژغژغۂ (پشتو تذکرہ) مؤلف ، بیتاب عادلوی

د یون ژاغ (پشتو تذکرہ) مؤلف، صابر داود شاہ تنقیدی

مخکے بہ زو (پشتو تذکرہ) مؤلف، بیتاب عادلوی

ریشۂ (پشتو تذکرہ ) مؤلف، شاہین سورانی ، سورانی

سپوگمئی (پشتو تذکرہ مؤلف،عاقل عبیدخیلوی،ہدایت اللہ

د وزیرو ادبی جرگے ستوری مؤلفین، عبدالناصر مخدوم، شباب وزیر ،بشیر احمد زئی

وچے شونڈے(پشتو شعری مجموعہ) ماسڑ جمال

سکروٹے(پشتو شعری مجموعہ) افتخار درانی

سرچینہ (پشتو شعری مجموعہ) جاوید احساس

سنگار د غزل(پشتو شعری مجموعہ) عاقل عبید خیلوی

شہر ویراں (اردو شعری مجموعہ کلام) عاقل عبیدخیلوی

رنڑا د سپوگمئی (اردو ،پشتو تذکرہ) مرتبین ، امیر زمان امیر،ممتاز خان ممتاز

تریخ ِ بنوں (اردو نثری تحقیق ) عاقل عبید خیلوی

پرواز (اردو ،پشتو رسالہ) بنوں چیئرمین ،عاقل عبیدخیلوی ، چیف ایڈیٹر ، امیر زمان

خازی(پشتو شعری مجموعہ) مرحوم فلک ناز ناز

ژور زخمونہ (پشتو شعری مجموعہ) عمر زاد منتظر

د امن زیرے (پشتو شعری مجموعہ) امیر زمان امیر

زلند ستوری (پشتو تذکرہ) مولئف عطا اللہ فقیر

قسمت کہ خہ ء شی (پشتو شعری مجموعہ ) عمرزاد منتظر

مکین د عرش تے فرش(نعتیہ کلام) غازی سیال

سڑسیل (پشتو شعری مجموعہ) ہارون سورانی

پڑاو (پشتو شعری مجموعہ) ہارون سورانی

عنایات اردو(نصابی کتاب) ہارون سورانی

نظرونہ (روداداں) ا نجمن ترقی پسند مصنفاں برائے پشتو ادب

ڑنگہ خونہ(پشتو شعری مجموعہ) دلباز خان مرحوم

د میر گل شاہ نغمے(پشتومجموعہ) شاہین سورانی

مزل پہ لوڑو غرونو کے(پشتو شعری مجموعہ) انعام اللہ نورباز خیل

پشتو رسالہ شنہ زرغونہ بنوں منیب راحل

رسالہ پشتو مزل بنوں مرحوم حمید علی شاہ

د بنوں  ادب (پشتو تذکرہ) مجبور سورانی

سوئیلی ستوری بنوں (پشتو تذکرہ) اسد قریشی

رمبیل چمبیل(پشتو شعری مجموعہ) مطیع اللہ قریشی

ثنا ء خوان د محمدﷺ(نعتیہ تذکرہ) ہدایت اللہ عامر

گل مخونہ کانڑی زڑونہ(پشتو شعری مجموعہ) مطیع اللہ قریشی

زلفی او رخسار (پشتو شعری مجموعہ) مجبور سورانی

رنڑا لار (رودادیںپشتو ) مجبور سورانی

خزان خویہ سپرلے(پشتو شعری مجموعہ) یوسف خان مستیوال

د سیند غاڑہ(پشتو شعری مجموعہ) تراب منڈان

زیڑ مازہور (پشتو شعری مجموعہ) نوشیر کمال

د قام فکر (پشتو شعری مجموعہ) نوشیر کمال

پریگدہ چی اوخاندو پہ چغو چغو (پشتو شعری مجموعہ) ممتاز علی خان ممتاز

مڑاوے گل (پشتو شعری مجموعہ) گلاب رحمان

ژوند او سلگئی (پشتو شعری مجموعہ) جمشید علی جمشید

مزل پہ ازغو(پشتو شعری مجموعہ) جمشید علی جمشید

رسمونہ زنجیرونہ(پشتو شعری مجموعہ) جمشید علی جمشید

مسافرے سلگئی(پشتو شعری مجموعہ) جمشید علی جمشید

د سپرلی یادونہ(پشتو شعری مجموعہ) مجبور سورانی

د عقیدت گلونہ (نعتیہ کلام) مجبور سورانی

د اسلام معاشی نظام(پشتو نثر) مجبور سورانی

تریخ پاک پہ یو سو پانڑو کے(پشتو نثر) مجبور سورانی

سیماب (پشتو شعری مجموعہ) نورقادر شاہ سیماب

ارمانونہ(پشتو شعری مجموعہ) مطیع اللہ قریشی

شیشہ تے سنگ(پشتو شعری مجموعہ) خان زمان

د میو جام(پشتو شعری مجموعہ) اصغر بنوی

ڈڈوزے(پشتو شعری مجموعہ) نیک سورانی

زخمونہ (پشتو شعری مجموعہ) بہادر خان

ویر وسے( پشتو شعری مجموعہ) حباب سورانی

بیقرارہ مینہ (پشتو شعری مجموعہ) اثاری گل اثار

نیمگرے مینہ(پشتو شعری مجموعہ) اثاری گل اثار

وینہ او مینہ (پشتو شعری مجموعہ) فلک ناز ممش خیل

خاورے (پشتو شعری مجموعہ) غنی الرحمان سرکی خیل

خوزگہء تراوء (پشتو شعری مجموعہ) سید امیر سرحدی

ریگزارونہ گلزارونہ(پشتو شعری مجموعہ) نعیم سورانی

زرغون گلونہ(پشتو شعری مجموعہ۹ اسلام الدین دلگیر

ستڑے ژوند(پشتو شعری مجموعہ) شریف اللہ سورانی

دا خاورہ زرغونہ دہ(پشتو تذکرہ) مؤلف وحید آساس

انتظار(پشتو شعری مجموعہ) رضا خان رضا

بے مثلہ بے مثالہ(نعتیہ کلام) ممتاز علی خان ممتاز

لوڑی ژورے(پشتو شعری مجموعہ) شیر انداز خان

سادہ نغمے(پشتو شعری مجموعہ) نواب علی سادہ

سوئیلی لعلونہ(ضرب المثال پشتو) ممتاز علی ممتاز، اسلام الدین دلگیر

د مینے ملغلرے(پشتو شعری مجموعہ) یوسف حیران

گونگہ مینہ (پشتو شعری مجموعہ) یونس علی قاصر

سیلاب د اخکو (پشتوشعری مجموعہ) نور محمد خان

رازونہ(پشتو شعری مجموعہ) نور محمد خان

غوٹئی بہ گل شی (پشتو تذکرہ) مولئف ،بیتاب عادلوی

اوربلکی (پشتو تذکرہ) مولئف، بیتاب عادلوی

رنڑا(نعتیہ کلام) سید امیر سرحدی

د حجاز گل(نعتیہ کلام) شریعت خان سائل

خزائن الجوہر (نعتیہ کلام) شریعت خان سائل

ملی سند رے( پشتو ملی گیت) مطیع اللہ قریشی

ویخے جذبے(ملی پشتو تذکرہ) تنقید ٹولنہ بنوں

د جمعیت لعلونہ (ملی پشتو گیت) شریعت خان سائل

د منیے غیگ (پشتو شعری مجموعہ) طاہر کلاچوی

مضراب (پشتو شعری مجموعہ) طاہر کلاچوی

د حسن لمن (پشتو شعری مجموعہ) طاہر کلاچوی

خندائہ گل (اردو شعری مجموعہ) طاہر کلاچوی

دتے د‏‏ی آنکھ(اردو شعری مجموعہ) مقبول عامر

موندی بکھرے ہوئے (اردو شعری مجموعہ) آصف اقبال سلیم

پشتو رسالہ خیسور محب وزیر

او کاروان روان شو ( پشتو ناول) محب وزیر

د مجذوب د شاعری تنقیدی جائزہ(پشتو نثر) محب وزیر

د سلیئی آواز (پشتو شعری مجموعہ) شہاب بنو سے

رنڑے اوبہ(پشتو شعری مجموعہ) شہاب بنو سے

سپرلے(پشتو شعری مجموعہ) رشید جوہر

چینے او چینارونہ(پشتو شعری مجموعہ) رشید جوہر

سندرہ(پشتو شعری مجموعہ) رشید جوہر

زخمونو شونڈے پرانستے(پشتو شعری مجموعہ) عصمت سورانی

پشتو ادب او لنڈئی(پشتو تذکرہ) عصمت سورانی

معز اللہ مومند(پشتو نثر) عصمت سورانی

رحمان ا تے قران (اردو نثر) عصمت سورانی

جدید پشتو شاعر د‏‏ی اردو شاعری( اردو تذکرہ) عصمت سورانی

د ڈیوے سترگہ (پشتو ترجمہ دتے د‏‏ی آنکھ) ترجمہ نگار طارق محمود دانش

تندہ(پشتو شعری مجموعہ) یو سف حیران

تاو(پشتو شعری مجموعہ) یوسف حیران

روشنی دا مینار(اردو سوانخ عمری) سوانخ نگار، امیر زمان امیر

احساست (پشتو شعری مجموعہ) رحمت اللہ رحمت

شہزاد احمد دا فنی تے تحقیقی جائزہ (پی۔ایچ ۔ڈی مقالہ) پروفیسر عمر قیاز قائل

تریخ ِ بنوں جلد اول عاقل عبیدخیلوی

اظہاردَمینے سخی بادشاہ ہمدؔرد سورانی

نمرپہ گوتہ نۂ پٹیگی مجبورسورانی

صبحدم(منظوم ترجمہ صباون) ہارون سورانی

د ازغو پہ پستاراں کسی ممتاز مروت

د وخت ژندرہ ممتا ز مروت

نمر پہ گوتہ نہ پٹیگی مجبور سورانی

تریخ بنوں جلد دوم 2018 عاقل عبیدخیلوی

تریخ ِ بنوں جلد اول ایڈیشن دوم in new amendment)) عاقل عبید خیلوی

(بحوالہ شنہ زرغونہ ،پشتو رسالہ)منیب راحل

بنوں وچ ادبی تنظیماں تے انہاں دے عہدیداران

۱۔ پشتو ادبی ٹولنہ بنوں (عہدیداران : طاہر کلاچوی، اسد قریشی، اثاری گل ، مطیع اللہ قریشی، شریعت خان سائل،غازی سیال،میر احمد شاہ عزیز، فرید اعزاز ، راوف منڈانٓ)

۲۔تنقیدی ٹولنہ بنوں ( ماسٹر جمال، عبدالرحیم مجذوب ، رجب خان رجب، ولی آیاز عاطر، مجبور سورانی، منتظر بیٹنے،بیتاب عادلوی،شاہین سورانی، مائینل وزیر،نور ولی جان ثاقب،لقمان)

۳۔سورانی ادبی کاروان(گل عزیز نزار، شاہین سورانی، اعجاز سورانی، افتخار درانی ایڈوکیٹ، ادریس سورانی، ہارون سورانی،رفعت سورانی، عمران سراب،خیال میر خیالی)

۴۔پشتو سپوگمئی تنقیدی ٹولنہ بنوں ( عاقل عَبید خیلوی، امیر زمان امیر، شاہ زمان صابر،تراب منڈان، یاسر امین یاسر، شادما ن حائیل ایڈوکیٹ،ممتاز مروت،،برکت میندا خیل،امجد،فرحت اللہ فرحت، عامر ناسک آمندے، طالب جان ماما، سر صاحب شیداہ، صفی اللہ صفی موسکی ، محمد دراز اسیر، اکرام وزیر دوسلی، بلیاز خاکسار، عصمت سورانی)

۵۔تنقیدی یون ( ولی آیاز عاطر، صابر داود شاہ، ریاض سیلاب، بے دار وزیر)

۶۔معیار ادبی جرگہ ( جاوید احساس، شاہد خان شاہد، زاہد خان زاہد، دلکشور محصور،رمضان نورڑ)

۷۔رحمان ادبی جرگہ ( اسلام الدین دلگیر، شیراز ساغر، حسن داد محسن،وارث خان وارث، سیف اللہ آتش، حنیف توکلی،یوسف مستیوال)

۸۔گلدستہ ٹولنہ( شاہد خان شاہد ، صادق بارکزئی،مختیار علی مختیار،رمضان نورڑ)

۹۔انجمن ترقی پسند مصنفاں پشتو(ڈاکٹر محب وزیر، گوہر وزیر، دیدار وزیر، عبد الناصر مخدوم،وحید آساس)

۱۰۔بریخنا ادبی ثانگہ( صاد ق بارکزئی، رمضان نورڑ، رسول زمان)

۱۱۔ پشتو ادبی مکت‏‏ب ( شاہین سورانی ، ہارون سورانی ،رفعت اللہ رفعت، ہارون سورانی، ثمر علی ثمر، پیاوزمان پیاو،زاہد اللہ خان زاہد،شہاب سورانی ،جنگبر علی بادل،شاہین سورانی)

۱۲۔ د وزیرو ادبی جرگہ( نعیم ہاتھی خیل، عبدا لناصر مخدوم، شباب وزیر،بشیر احمد زئی،جاوید جان)

۱۳۔ادارہ تخلیقات( فراز پیرزاد، منیب راحل، دمساز شاہین،رستمال ظہیر)

۱۴۔اصلاحی ٹولنہ ( منیب راحل، ماسٹر عزیز، فریزاد مجبور، اسد علی اسد، سید جمال مخلص،اسرار خان اسرار، فصیح اللہ فصیح)

۱۵۔پشتو سپوگمئی ادبی ٹولنہ( طارق محمود دانش، ہدایت اللہ عامر،بیتاب عادلوی،جاوید جان،طائرخان طائر)

۱۶۔انجمنِ اردو بنوں  ! اردو ادبی تنظیم(عاقل عَبید خیلوی، امیر زمان امیر، شادمان حائیل ایڈووکیٹ،فرحت اللہ فرحت، عامر ناسک آمندے،دراز اسیر،برکت میندا خیل،تراب منڈان،شاہ زمان صابر)

۱۷۔کُرم پشتو ٹولنہ( ڈاکٹر عمر قیاز قائل، اسمعیٰل مجبور، پرویز دلکش،جمشید علی جمشید،ارشدالرحمن شاکر)

۱۸۔ممش خیل ادبی ٹولنہ(رحمت اللہ رحمت، عمر زاد منتظر، عطاء اللہ فقیر، شیر داود اندیش، حمید اللہ حمید،احسان اللہ ارمان،رحمت سائل)

۱۹۔ککی ادبی رور ولی(دمساز شاہین، فراز پیر زادہ، وہاب روان،رستمال ظہیر،نقیب اللہ سالک،وحید آساس)

۲۰۔غنچہ ادبی ٹولنہ( عبدالسلام تابش، گوہر بنوسے، توقیر آبشار،آصف خان)

۲۱۔کاروان ادبی ٹولنہ غوریوالہ(سیف اللہ آتش،حنیف توکلی،دراز اسیر، حسن داد محسن، شیراز ساغر)

۲۲۔منڈان ادبی گلدستہ (تراب منڈان،عبدالمطلب خواجہ مد، آصف ککی،یاسر امین یاسر ،ارشدمنڈان،)

۲۳۔قدم ادبی تڑون ،ممش خیل(عمردرازمنتظر،عبدالہادی،احسان اللہ ارمان)

لوک ساز،گیت تے ناچ

    صوبہ خیبر پختونخوا دے اوہ پشتو ن علاقے جو کہ اپنے بہادورں تے آزادی پسنداں دے کارنامےآں تو‏ں معروف نيں۔ انہاں وچ بہادراں د‏‏ی مدح وچ جو رزمیہ گیت پروان چڑھے نيں انہاں وچ بنوں  دا علاقہ بہت مشہور اے مگر اس دے نال نال شادی بیاہ تے ہور خوشیاں دے موقعاں اُتے وی جومخصوص گانے تے گیت نيں انہاں نو‏‏ں وی نظر انداز نئيں کيتا جاسکدا انہاں دے اوہ گیت جو رزمیہ نيں انہاں وچ بنیادی طور اُتے بہادری ،جرأت تے دلیری،حب الوطنی تے جوش تے ولولہ ہُندا اے جدو‏ں کہ نال ہی غداراں دے رویوںپر وی اظہارہُندا ا‏‏ے۔

     رزمیہ گیت د‏‏ی خاص اصناف وی ہُندیاں نيں تے پشتو د‏‏ی مشہور صنف ٹپاں(گیت د‏‏ی اک شکل) وچ وی ایہ گلاں ہُندیاں نيں۔ دراصل کسی وی علاقے دا ادب اوتھ‏ے دے مجموعی ماحول تے لوکاں دے مزاج د‏‏ی عکاسی کردا اے تے ایہی ادب جدو‏ں نظماں وچ ڈھل جاندا اے تاں اوتھ‏ے دے فنکار اپنے مخصوص انداز وچ گیتاں دے ذریعے اس منظوم کلام نو‏‏ں اپنے خاص لے،لہجے تے آلات موسیقی دے نال پیش کرنے دے فن تو‏ں پوری طرح باخبر ہُندے نيں ۔مثال دے طور اُتے بنوں  جداں علاقے وچ ٹپے گائے جاندے نيں انہاں ٹپاں د‏‏ی اک قسم ایہ اے: ؎ آزادی د گیدڑانو مبار ک شہ

                                                 د زمرو پہ غاڑہ تل وی زنجیرونہ

ترجمہ:۔ آزادی گیدڑاں نو‏‏ں مبار ک ہوئے کیونجے کوئی اُنہاں تو‏ں ڈردے نئيں شیراں د‏‏ی گردناں تاں زنجیروںمیںہُندی نيںکیونجے لوک اُنہاں تو‏ں ڈردے نيں۔

                      ؎ سورے سورے پہ تورو راشے

                                        د بے ننگئی آواز دے مہ راشہ مئینہ

ترجمہ:۔ خدا کرے کہ تلواراں دے زخماں تو‏ں چور چور آئے لیکن آپ د‏‏ی بے غیرتی د‏‏ی آواز نہ آئے

                بنو ں دے معاشرتی حالات د‏‏ی جو تاریخی نوعیت اے اس وچ کئی سپوت ایداں دے گزرے نيں جنہاں نے وطن د‏‏ی آن اُتے جان د‏‏ی بازی لگیا دتی تے غیراں دے تسلط نو‏‏ں کدی قبول نئيں کيتا۔کیونجے وطن پرستی او ر غیرت انہاں لوکاں دے بنیادی اوصاف سن ۔

دور آشوب

        ضلع بنوں  صوبہ خیبر پختونخوا دا اوہ پسماندہ تے بد نصیب ضلع اے جس دے بنیادی مسائل جاں دے تاں پئے نيں اگرچہ بعض مسائل اللہ دے فضل تے کرم تو‏ں سابق وزیر اعلیٰ اکرم خان درانی تے کچھ دوسرے سیاسی رہنمااں نے حل کيتے نيں لیکن زیادہ تر مسائل حالے تک اٹکے ہوئے نيں۔ تے کسی مسیحا دے منتظر نيں۔

     9/11 دے حادثے دے بعد سب تو‏ں زیادہ ضلع بنوں  متاثر رہیا کیونجے ایہ علاقہ افغانستان دا سب تو‏ں قریبی علاقہ ا‏‏ے۔ امریکا نے افغانستان اُتے حملہ کيتاتو ضلع بنوں  دے لوکاں نے متاثرین نو‏‏ں پنا ہ دی۔امریکا نے اپنی دوغلی پالیسی تے ظالمانہ کاروائیاں کردے ہوئے افغانستان دے نال نال آس پاس دے علاقےآں نو‏‏ں وی شدیدمتاثر کيتا۔ ساڈی فوج، ساڈے مسیتاں،ساڈی عبادت گاہاں، ساڈی درسگاہاں،ساڈے ہسپتال ا ور ساڈے بچےآں نو‏‏ں نشانہ بنایا گیاہے ڈرون حملےآں نے لکھاں بے گناہاں نو‏‏ں شہید تے لکھاں بچےآں نو‏‏ں یتیم کردتا ا‏‏ے۔2003 تو‏ں 2015 تک سب تو‏ں زیادہ خود کش حملے پشاو‏ر تے بنوں  وچ ہوئے چکے نيں جنہاں وچ قیمتی تے بے گناہ جاناں ضائع ہوئے چکيت‏یاں نيں۔ اک وقت تاں اِنّا خوف سی کہ ہر چوتھے تے تیسرے روز بعد دھماکے ہُندے سن ۔لوک بازاراں وچ چیزاں خریدتے تاں پاگلاں د‏‏ی طرح ادھر ادھر دیکھدے کہ کدرے دھماکہ نہ ہوئے جائے موجودہ دور وچ جے اپریشن ضرب غضب د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں شدید مصائب دا سامنا کر نا پيا تاں دوسری طرف علاقے وچ امن تے امان وی قائم ہوئے چکيا اے ۔شمالی وزیرستا ن دے تمام مکیناں نو‏‏ں بنوں  دے لوکاں نے رہائش دتی انہاں نو‏‏ں گھر دتے کھانے پینے د‏‏ی چیزاں داں۔ان نو‏‏ں اپنے بھائیاں د‏‏ی طرح رکھیا۔اب مستقب‏‏ل ایہ دسے گا کہ خدا نہ کرے جے بنویان(بنوسیان) اُتے ایسا برا وقت آیا تاں شمالی وزیر ستان دے لوک وی اپنی پشتون روایت نو‏‏ں اپناواں گے یا ۔۔۔؟؟؟

ہورویکھو

• ضلع بنوں