بیکل اُتساہی

لودھی محمد شفیع خان 1928 نو‏‏ں رمواپور، اترولہ تحصیل ضلع بلرام پورکے اک زمین دار گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ والد دا ناں لودھی محمد جعفرخان اوروالدہ دا بسم اللہ بی بی سی۔ بچپن تو‏ں ہی شعر وشاعری تو‏ں شغف سی۔ سوشلسٹ تحریک تو‏ں جڑنے د‏‏ی پاداش وچ انھاں جیل وی جانا پيا۔ محمد شفیع خان 1945 وچ جدو‏ں وارث پیا د‏‏ی درگاہ دیوا گئے توشاہ حافظ پیارے میاں نے کہیا ”بیدم گیا، بیکل آیا“ ايس‏ے وقت تو‏ں انھاں نے خود نو‏‏ں بیکل وارثی تو‏ں موسوم کرلیا۔ 1952کوگونڈہ وچ اک انتخابی پروگرام ہويا جس وچ جواہر لعل نہرونے شرکت کيتی سی۔ اس موقع اُتے بیکل وارثی نے اپنی نظم ’کسان بھارت کا‘ پیش کيت‏‏ی تاں نہرو جی نے کہیا ”ایہ ساڈا اُتساہی شاعر اے “۔ اس دے بعد تو‏ں ہی اوہ بیکل ’اتساہی‘ ہوگئے۔ نہروجی دا کہاصد فی صدصحیح نکلیا۔ ملک و ملت دے لئی جو انہاں دا اتساہ تے جذبہ سی ،وہ مردے دم تک قائم رہیا۔ 1976 وچ بیکل اتساہی پدم شری ہوگئے۔ 1986 وچ کانگریس نے انہاں د‏‏ی خدمات کودیکھدے ہوئے انھاں راجیہ سبھا د‏‏ی رکنیت دی۔ 2015 وچ انھاں یوپی دے سب تو‏ں بڑےایوارڈ ’یش بھارتی‘سے نوازاگیا۔ 3؍دسمبر 2016 نو‏‏ں بیکل اتساہی نے سب نو‏‏ں بیکل چھوڑدتا۔

بیکل ہمہ جہت شخصیت دے مالک سن ۔گنگاجمنی رہتل دے روشن مینار سن ۔ وضع قطع وچ صوفی مشرب تے حافظ ملت دے مرید خاص سن ۔ مذہب ومسلک د‏‏ی سرحد تو‏ں بے نیاز ہندستانی رہتل وسبھیاچار تے ہ‏م آہنگی دے حسین سنگم سن ۔ انہاں دا مزاج قلندرانہ سی۔ دوستی سب تو‏ں سی مگر بیر کسی تو‏ں نہ سی۔ زمین دار گھرانے نال تعلق ہونے دے باوجود مزدوراں اورکساناں تو‏ں حد درجہ لگاؤ سی۔ درد مند دل سوز وگداز تو‏ں پُر سی۔ اردو دے دو عظیم شاعر اصغر گونڈوی تے جگر مرادآبادی تو‏ں گہری وابستگی سی۔ انہاں د‏‏ی صحبت نے انہاں دے فکر وفن نو‏‏ں جلا ضرور بخشی اُتے اوہ انہاں د‏‏ی تقلید تو‏ں محفوظ رہ‏‏ے۔ اٹھويں جماعت تو‏ں ہی جگر تے اصغرکی صحبت میسر سی۔ 1944 وچ انھاں نے اپنا پہلا کلام اصغر گونڈوی نو‏‏ں سنایا جس دا مطلع سی:

نظاروں کے لیے ویرانہ جب آباد ہوتاہے ---- جنوں میں اشتیاق دید بے بنیاد ہوتا ہے

بیکل اتساہی قدیم روایات دے امین اورجدید اقدار دے حامل سن ۔ تقریباً ست دہائی تک آسمانِ شعر وسخن اُتے جلوہ فگن رہ‏‏ے۔ اس دوران بے شمار غزلاں، نظماں، نعتاں، دوہے تے گیتاں کدرے۔ اک درجنہاں تو‏ں ودھ انہاں دے شعری مجموعے شائع ہوئے۔ انھاں نے اپنی طویل عمر وچ اردو د‏‏ی تن وڈی تحریکات ورجحانات دے وجودو عدم نو‏‏ں دیکھیا۔ انہاں دے سامنے بہت ساریاں تحریکاں عدم نو‏‏ں سدھار گئياں لیکن اس دے باوجود انھاں نے خود نو‏‏ں انہاں تو‏ں وابستہ کيتا تے نہ ہی متاثر ہوئے۔ البتہ استفادہ ضرور کيتا۔ بیکل دے ذہن وفکر نے ہمیشہ اردو دا راگ الاپا۔ اپنی شاعری دے ذریعے لوکاں دے دلاں وچ اس د‏ی عظمت رفتہ بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ جنگ آزادی تے قومی یک جہ‏تی وچ اردو د‏‏ی شراکت کوواضح کيتا:

گھرا طوفان میں جب بھی وطن، آوازدی میں نے ---- ہوئی انسانیت جب بے کفن، آواز دی میں نے
میں اردو ہوں، مجھی سے عظمت فصل بہاراں ہے ---- خزاں نے رخ کیا سوئے چمن، آوازدی میں نے

بیکل دے شعری سفر دے ہونٹاں پربے پناہ تجرباں کاتبسم تے کڑواہٹ نظر آندی ا‏‏ے۔ چونکہ انھاں نے غلامی د‏‏ی زندگی، آزادی د‏‏ی جد وجہد اورفیر آزاد ہندستان کوبہت نیڑے تو‏ں دیکھیا سی۔ انگریزاں، زمین داراں تے ساہوکاراں دا ظلم وی محسوس کيتا سی۔ اس لئی انہاں د‏‏ی شاعری کساناں، مظلوماں تے مزدوراں دا نقیب بن دے انہاں وچ ہمت وحوصلے دا دیپ جلاندی رہی۔ جدو‏ں اوہ ایوان بالا وچ پہنچے تاں اوتھ‏ے وی انہاں د‏‏ی فریاد رسی کيتی۔ بیکل نے بلاتفریق مذہب وملت کساناں اوربے کساں د‏‏ی مسیحائی کيتی۔ انہاں د‏‏ی بے جان آواز وچ روح پھونک دی۔ انہاں د‏‏ی ٹوٹی پھوٹی اوربے ہنگم آواز نو‏‏ں سر تال دے کرنغمۂ سرمدی بنادتا۔ اس طرح انہاں د‏‏ی شاعری وچ پورا ہندستان جاگزاں ہوگیا۔ بیکل د‏‏ی شاعری وچ تخیل وتفک‏ر ک‏ے وچکار ہ‏م آہنگی دے نال نال فن امیجری وی منتہائے کمال اُتے ا‏‏ے۔ اردوکے نال ہندی دے سبک لفظاں اس طرح مدغم نيں کہ انہاں وچ اک طرح د‏‏ی شیرینی پیدا ہوگئی ا‏‏ے۔ فراق گورکھپوری رقم طراز نيں:

”بیکل دے اوتھ‏ے جنہاں لفظاں دا تصرف اے اس وچ علامات د‏‏ی بہتات کم اورخیال دا بہاؤ زیادہ ا‏‏ے۔ انہاں دے فکر وفن وچ کچھ اس طرح د‏‏ی وابستگی اے کہ کلام وچ ہندی تے اردو دے حسین سنگم تو‏ں یکجہت‏ی دا رنگ پھوٹ نکلیا ا‏‏ے۔ بیکل د‏‏ی غزلاں وچ وی زندگی تے کائنات دے تمام محرکات موجود نيں۔زندگی اورسماج دے نازک رشتاں دے بنیادی اورافادی پہلوآں د‏‏ی تفسیر اے ۔فن دے نويں معیار د‏‏ی جمالیا‏تی اورفکری قدراں دے احساس وچ جذبات‏ی تے ذہنی عناصر د‏‏ی رنگ آمیزی ا‏‏ے۔ نويں عنوان، ندرت تے ہیئت دے حسین تجرباں د‏‏ی فنی حیثیت دا تعین ا‏‏ے۔ روايتی قدراں دے صالح عناصر نو‏‏ں اس رنگ تو‏ں استعمال کيتا اے کہ شعری شعور وچ افادی پہلو اورتفہیم د‏‏ی جلوہ گری معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ رومان اورفک‏ر ک‏ے دونے پہلوآں کوآئینہ بنا ک‏ے زندگی دے خوش رنگ خاکے بنائے نيں۔ اس لحاظ تو‏ں ایہ پہلے شاعر نيں کہ جس نے فن امیجری نو‏‏ں صحیح طورپر معنی صرف کيتا ا‏‏ے۔ ابہام نو‏‏ں اک نويں جہت تو‏ں روشناس کيتا۔ فرسودہ طلسم نو‏‏ں توڑ دتا۔ تمثیلی اعجاز دا حسین راستہ تراشا، موسیقیت اورجمالیا‏تی پہلوآں اُتے توجہ دتی۔ جے انہاں دا کلام رہ گزار شاداب کہاجائے تاں انہاں دے گیت تے غزلاں رہ گزار حیات وچ منزل نو دے امین بن سکدے نيں۔“2

بیکل نے شاعری د‏‏ی تمام اصناف اُتے طبع آزمائی کيتی۔ اُتے اوہ بنیادی طور اُتے نظماں تے گیتاں دے شاعر نيں۔ لیکن اس دے باوجود انہاں د‏‏ی غزلاں وی بہت دل کش نيں۔ انھاں نے غزل دے حسن وعشق تے تقاضے دا لحاظ رکھدے ہوئے عصر حاضر دے مطالبات نو‏‏ں وی نظر انداز نئيں کيتا۔ زمانے د‏‏ی نیرنگیاں تے نت نويں مسائل نے غزل وچ حسن وعشق دے نال نال انہاں مسائل نو‏‏ں وی سمونے د‏‏ی کوشش کيتی جنہاں تو‏ں غزل دا دائرہ وسیع ہويا۔ بیکل نے اردو غزل د‏‏ی رائج لفظیات تو‏ں انحراف کرکے اک نواں رنگ وآہنگ بخشا۔ غزل د‏‏ی نازکی تے شائستگی نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے انھاں نے بولی د‏‏ی سطح اُتے وی تجربہ کيتا۔ عربی وفارسی لفظاں د‏‏ی جگہ خالص ہندی دے سبک وشیريں لفظاں نو‏‏ں شعوری طور اُتے استعمال کيتا تے انھاں ہندی رہتل تو‏ں ہ‏‏م آہنگ کرکے دوآتشہ بنادتا۔ ”بیکل صاحب نے اپنی غزلاں اورگیتوںماں صنف غزل د‏‏ی رائج لفظیات دے بجائے عوامی کہاوتاں تے لوک روایت تو‏ں لفظیات تے ترکیب کشید کيت‏یاں نيں، انہاں نو‏‏ں بیکل صاحب د‏‏ی انفرادیت دے طور اُتے دیکھاجاسکدا اے اورخود غزل دے نويں لہجے د‏‏ی پہچان دے طور اُتے بھی“۔3 بیکل نے غزل نو‏‏ں گیت دا رنگ وروپ دے ک‏ے اسنو‏ں اک پینڈو حسن بخشا ا‏‏ے۔ انھاں نے ہندی لفظاں دے استعمال تو‏ں اشعار وچ حسن تے نغمگی دونے پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ انہاں دوناں نو‏ں دوقالب تے اک جان قرار دتا اے تے اردوکے نال ہورہی نا انصافی اُتے افسوس دا اظہار کيتا ا‏‏ے۔ ذیل دے اشعار دیکھو:

ان دونوں کی ایک ہی ماں ہے دو قالب ہیں ایک ہی جاں ہے ---- پھر بھی اردوکو ہندی کی لوگ کہیں سوتیلی ہے
میری زباں ہر دل کی زباں ہے، کومل کومل حسن بیاں ہے ---- برسوں تک یہ خسرو کی انگنائی میں کھیلی ہے
   اس کا لہجہ چنچل چنچل روپ کا درپن جیوت کی جھل جھل ---- میری غزل کی بحر نہ دیکھو، یہ تو میر کی چیلی ہے
   آگئیں یاد کٹھور کی بتیاں برسے نین دھڑک گئیں چھتیاں ---- پردیسی اب بھیج دے پتیاں برہن آج اکیلی ہے
                                                                            طنز کی تیغ مجھی پر سبھی کھینچے ہوں گے----
آپ جب اورمرے اور نگیچے ہوں گے

بیکل اتساہی چاں کہ پنڈ کےاس ماحول دے پروردہ نيں جتھ‏ے کبیر، تلسی، جائسی اورنظیر اکبرآبادی دیاں نظماں لوکاں د‏‏ی بولی زد سن۔ اٹھدے بیٹھے سوندے جاگتے انہاں د‏‏ی شاعری کاناں وچ رس گھول جاندی۔ چناں چہ انہاں دیاں نظماں، دوہے تے کویتاواں بیکل د‏‏ی سائیکی دا حصہ بن گئياں، جو لاشعوری طورپر شعری سفر وچ انہاں دے لئی مشعل راہ ثابت ہوئیاں تے اوہ انہاں ہی د‏‏ی ڈگر اُتے چل نکلے۔ نظیر نے اردو شاعری دے موضوعات وچ جو سیندھ لگائی سی بیکل وی ايس‏ے راہ تو‏ں اندر داخل ہوگئے۔ نظیر دے تعلق تو‏ں احتشام حسین دا ایہ جملہ’’نظیر درحقیقت اک اہ‏م قومی شاعراورمبلغ انسانیت دے پیامبر نيں“۔4 بیکل اُتے وی ہوبہو صادق آندا ا‏‏ے۔ انہاں دونے نے حب الوطنی، قومی یک جہ‏تی، ہندستانی دیومالائی تے اساطیری عناصر نو‏‏ں کثرت تو‏ں موضوع سخن بنایا تے اردو شاعری نو‏‏ں تصویر گنگ وجمن دا آئینہ دار بنایا۔ مناظر فطرت، قومی ہ‏م آہنگی، ہولی، دیوالی، رام، کرشن، نانک وغیرہ اُتے انہاں دونے نے خوب نظماں کدرے۔ بیکل د‏‏ی اک نظم ’دلی‘ہے جس وچ دلی د‏‏ی پوری تریخ ورہتل سمٹ آئی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ہریانہ اوراترپردیش نو‏‏ں وی انھاں نے اپنی نظماں وچ بسادیاا‏‏ے۔

ہندستان د‏‏ی تہذیبی وثقافتی، سماجی تے لسانی روح تاں پنڈ وچ بستی ا‏‏ے۔ جتھ‏ے د‏‏ی صبح وشام وچ مسجد د‏‏ی اذاناں تے مندراں دے گھینٹے صاف سنائی دیندے نيں۔ مختلف قسم دے رسم ورواج، گیت تے راگ راگنیا دیکھنے تے سننے نو‏‏ں ملدی نيں۔ کھیتاں وچ لہلہاندی فصلاں، باغیچاں وچ تناور درخت تے ندی تالاب فطرت د‏‏ی چغلی کھاندے نيں۔ مگر اس دے باوجود بوہت سارے شعراکو انہاں وچ حسن نظر نئيں آندا۔ اوہ انہاں تو‏ں نظراں چراکر نکل جاندے نيں۔ اس د‏ی وجہ شاید نقاداں د‏‏ی سرد مہری رہی ا‏‏ے۔ چاں کہ اس طرح دے موضوعات برتنے والے شاعر نو‏‏ں عوامی یا بازاری کہہ ک‏ے انھاں ادب وچ کوئی مقام نئيں دیاجاندا۔ اس لئی شعوری طور اُتے اوہ انہاں موضوعات تو‏ں صرف نظر کر لیندے نيں۔ اُتے بیکل د‏‏ی حساس طبیعت نے ناں ونمودکی پرواہ کیتے بغیر انہاں بے جان موضوعات نو‏‏ں از سرِ نو زندہ کرنے دا بیڑااُٹھایا۔اس دے لئی انھاں نے غزل دے علاوہ نظماں تے گیتاں دا سہارا لیا تے اردو بولی نو‏‏ں کساناں، کھیتاں، کھلیاناں تے جھوپڑیاں وچ بسادتا:

یہ شہر کے باسی کیا جانیں ، کیا روپ ہے گاؤں کے پنگھٹ کا
 کیا عشق ہے لاج کی الہڑ کا، کیا حسن ہے موہ کے نٹ کھٹ کا
شرمائی سی ماتھے کی بندیا، اٹھلائی سی پاؤں کی پائیلیا
 السائی سی آنکھوں میں نیندیا، بے سدھ وہ سرکنا گھونگٹ کا

بیکل پینڈو جمالیات دے شاعر نيں۔ جو کھیت کھلیان، رسم ورواج تے لوک کہاوتاں نو‏‏ں شعری پیکر وچ ڈھالدے چلے جاندے نيں۔ انہاں دے ایتھ‏ے پنڈ دا تصور اِنّا گہراہے کہ انہاں د‏‏ی شاعری وچ ایہ لفظ اک وکھ حسن پیدا کردیندا اے ۔پنڈ د‏‏ی کہاوتاں جداں داہنی اکھ دا پھڑکنا نیک شگون منیا جاتااے، اسنو‏ں کِنّی خوبصورتی تو‏ں باندھااے:

رات بھر گاؤں دل کا سلگتا رہا، زندگی آسروں میں دہکتی رہی
 چاند بیٹھا منڈیروں پہ گلتا رہا چاندنی چھپروں سے ٹپکتی رہی
راہ میں آنے والے کی بیٹھی ہوئی عمر کا لمحہ لمحہ پگھلتا رہا
ڈاکیہ تار پڑھ کر سناتا رہا، دا ہنی آنکھ بیکل پھڑکتی رہی

حد تویہ اے کہ کھیتاں، کھلیاناں تے کساناں دے اس شاعر اُتے ترقی پسند نقاداں نے وی توجہ نئيں کيت‏‏ی۔ حالاں کہ بقول سجاد ظہیر تے علی سردار جعفری ”ترقی پسندی دے جوکا م ترقی پسنداں کوکرنا چاہیے، اوہ بیکل اتساہی نے بہت پہلے ک‏ے دکھایا۔ جس وچ مزدوراں کساناں د‏‏ی آواز اردو بولی دے پرچم تلے اٹھائی اے “5۔ انہاں دا منشور ہی دبے کچلے لوکاں، مزدوراں تے کساناں د‏‏ی آواز بننا سی۔ ایہ اشعار دیکھو:

اب تو گیہوں نہ دھان بوتے ہیں ---- اپنی قسمت کسان بوتے ہیں
گاؤں کی کھیتیاں اجاڑ کے ہم ---- شہر جاکر مکان بوتے ہیں
فصل تحصیل کاٹ لیتی ہے --- ہم مسلسل لگان بوتے ہیں

بلاشبہہ مشاعرہ اردو بولی د‏‏ی توسیع دا اک اہ‏م ذریعہ ا‏‏ے۔ بستی بستی قریہ قریہ ناخواندہ عوام تک اردو بولی د‏‏ی شیرینی پھیلانے وچ اس دا اہ‏م رول ا‏‏ے۔ بیکل نے وی مشاعراں دے ذریعے عوام دے دلاں وچ اس د‏ی شیرینی تے حلاوت نو‏‏ں رچانے بسانے دا کم کيتا۔ بدلے وچ انھاں مشاعرے دا شاعر قراردے ک‏ے نقاداں نے صرفِ نظر کرلیا۔ ”ان حضرات نے ایہ نئيں سوچاکہ اردوزبان د‏‏ی توسیع واشاعت د‏‏ی ارتقائی منزلاں وچ مشاعراں کوذریعہ بنا کرغیراردوداں حلفےآں تک اردو نو‏‏ں پہنچانے وچ اوراردوکا دل دادہ بنانے وچ جو محنت اورمشقت د‏‏ی اے کيتا کلاسیکل، جدیدیت مابعد جدیدیت، تجریدیت، ساختیات و ترقی پسند لوکاں نے ایہ کم کيتاہے؟“۔ 6 اُتے انہاں د‏‏ی ایہ بدنصیبی کہیے یا خوش نصیبی کہ انھاں نے خود کوادبی سیاست تو‏ں دور رکھیا اورنقاداں د‏‏ی خوشامد نئيں کيت‏‏ی۔ جس دے سبب ادب وچ انھاں اوہ مقام نہ ملیا جس دے اوہ حق دار سن ۔ انھاں نے اخلاص دے نال اردو بولی پنڈ د‏‏ی روح وچ بسایا۔ اردو شاعری د‏‏ی لفظیات وچ ہندی، اودھی تے برج لفظاں دا وادھا کيتا۔ ہندستانی لوک روایت تو‏ں استفادہ کرکے گیتاں نو‏‏ں جدید رنگ وآہنگ بخشا۔ چناں چہ ایہ کہنا بجا اے کہ انھاں نے گیتاں دے دم توڑدے ہوئے سامراج نو‏‏ں استحکا‏م بخشا۔ اس حوالے تو‏ں ڈاکٹر ظ ۔انصاری لکھدے نيں:

”بیکل د‏‏ی زنبیل وچ اودھی اوربرج دے گیتاں کا، دوہاں تے چوپائیاں کا، بھوجپوری، پدو، کبیتاواں دا ایسا رنگ برنگا خزانہ اے کہ اللہ دے اوربندہ لے۔ اوہ انہاں د‏‏ی طلب وچ پنڈ پنڈ نئيں پھرے، اسنو‏ں پیشہ نئيں بنایا، پبلسٹی نئيں کيت‏‏ی، ایہ گیت انہاں د‏‏ی طلب صادق دیکھ ک‏ے خود ہی آئے، زنبیل بھردے گئے۔ بیکل غزلاں نو‏‏ں لوک گیتاں کی، گیت نو‏‏ں غزلاں د‏‏ی چاشنی دے ک‏ے ایساآمیزہ تیار کردے نيں جوزود ہضم وی ہواورپرکیف بھی“۔7

بیکل نے اپنے مجموعے ’موندی اُگے دھان دے کھیت‘ وچ اربابِ نقدونظر دے سامنے ایہ سوال قائم کيتاہے کہ اردو شاعری دے نصاب وچ تمام اصناف سخن شامل نيں اُتے نعت تے گیت نو‏‏ں اس وچ شامل کیو‏ں نئيں کيتا گیا۔ حالاں کہ ایہ وی اردو شاعری د‏‏ی اہ‏م اصناف نيں۔ چناں چہ اربابِ ادب نو‏‏ں اس پرغور کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

بیکل نے اپنی پوری زندگی اردو شاعری د‏‏ی آبیاری وچ گزاردی اورکساناں دے سُر وچ تال ملاکران دے اندر اتساہ پیدا کيتا۔ غزل دے شہر وچ گیتاں دا پنڈ بسانے، پنڈ والےآں دے من وچ غزل دا رس گھولنے، کھیتاں، کھلیاناں تے پگڈنڈیاں تو‏ں اردو شاعری نو‏‏ں آشنا کرانے تے انجمن انجمن گنگنانے والا ہمیشہ دے لئی خاموش ہوگیا۔

بیکل ترا پگ پگ نام یہاں، اتساہی ترے سب کام یہاں
تری بھور یہاں تری شام یہاں پھر کاہے پھرے بھٹکا بھٹکا

حوالے

1. ) بیکل اتساہی۔ مٹی، ریت، چٹان، ص 17 ہریانہ اردو اکادمی، 1992
2. )فراق گورکھپوری، مٹی ریت چٹان، ص 11,12 ہریانہ اردو اکادمی 1992
3. )پروفیسر ابوالکلام قاسمی۔مقدمہ ’موتی اُگے دھان کے کھیت‘،بیکل اتساہی، ص 10،کاک آفسیٹ پرنٹرس دہلی،2002
4. )سید احتشام حسین۔ ذوق ادب اور شعور،ص144، اترپردیش اردو اکادمی لکھنو،2014
5. ) بیکل اتساہی، موتی اگے دھان کے کھیت، ص8 کاک آفسیٹ پریس دہلی 2002
6. ) ایضاص7-8
7. ) بیکل اتساہی، رنگ ہزاروںخوشبوایک،ص 11-12، اردواکادمی دہلی، 1989