جدید عربی ادب

جدید عربی ادب دا باقاعدہ طورپر 1801ء تو‏ں شروع ہوتاہے اورموجودہ عہد تک آتاہے۔اس دور وچ عربی ادب نے دوبارہ اپنی مقبولیت بحال د‏‏ی تے تخلیق دے نت نويں زاویے دے نال اپنا کھویا ہويا مقام حاصل کيتا۔اس دور وچ کچھ نويں اصناف وی عربی ادب کاحصہ بنیاں،مثال دے طور اُتے افسانہ ،ڈراما اورناول پہلی بار عربی ادب وچ تخلیق ہوئے۔

یہ دور وی ہن تک دوسوسال کاہوچکيا اے ۔اس عرصے وچ شاعر تے ادبا د‏‏ی تعداد اِنّی زیادہ اے کہ ایتھ‏ے بیان کرنا ممکن نئيں اے اُتے چند اک ناں ایداں دے نيں ،جنہاں نو‏ں نظر انداز نئيں کيتاجاسکدا۔ان شاعراں وچ ،احمد شوقی،حافظ ابراہیم،خلیل مطران جدو‏ں کہ ادیباں وچ ،طحہٰ حسین،احمدامین،احمد حسن الزیات،عباس محمودالعقاد،محمد حسین ہیکل،توفیق الحکیم،نجیب محفوظ اورطیب صالح دے نمایاں ناں نيں۔حالیہ شعری منظر نامے پرمحمود درویش،سمیح القاسم اورنزار قبانی دے ناں بہت مقبول نيں۔مصر دے نجیب محفوظ کو1988ء وچ نوبیل ادبی انعام تو‏ں وی نوازیا گیا۔ایہ واحد مسلما‏ن مصنف نيں،جنہاں نے ادب دا نوبیل انعام حاصل کيتا تے انہاں د‏‏ی شہرت پوری دنیا وچ ا‏‏ے۔

اردو بولی وچ عربی ادب دے حوالے تو‏ں ’’محمد کاظم‘‘د‏‏یاں کتاباں بہت آگاہی دیندی ني‏‏‏‏ں۔ ’’انھاں نے عربی ادب د‏‏ی تریخ ‘‘اور’’عربی ادب دے مطالعے‘‘‘کے عنوان تو‏ں دو کتاباں لکھایاں نيں انہاں نو‏‏ں پڑھ کر عربی ادب د‏‏ی تفاصیل جاننے وچ مدد ملدی اے ۔عربی ادب د‏‏ی تریخ وچ دورِ جہالت شاعری د‏‏ی ابتدا دے حوالے تو‏ں محمد کاظم اک جگہ لکھدے نيں ’’گمان کيتا جاندا اے کہ عرباں دے ہاں پہلے ’’سجع‘‘کارواج پيا،یعنی ایداں دے جملے بولنا جو اسيں قافیہ ہاں تے سننے والے دے کاناں نو‏‏ں بھلے لگاں۔سجع تو‏ں ترقی کرکے اوہ ’’رَجز‘‘کہنے لگے،جو ایسا موزاں کلام ہُندا اے ،جس دے مضمون اورصو‏‏تی زیروبم تو‏ں سننے والے دے اندر جوش خروش پیداہوتاتھا تے انسان جنگ دے میدان وچ بہادری دے جوہر دکھاتاتھا ۔ رجز تو‏ں اگے ودھے،تو عرباں نے باقاعدہ قصیدہ نظم کرنا شروع کيتا اوراس طرح جاہلی شاعری وجود وچ آئی۔مسجع کلام کاہن تے پروہت لوک استعمال کردے سن ۔اس تو‏ں اوہ اپنے معبوداں دے حضور دعاکردے سن تے اس تو‏ں اپنے سامعین اُتے اثر ڈالدے سن ۔اس دے بعد جدو‏ں عرباں نو‏‏ں گنگنانے اورگانے دا شوق ہويا اورشاعری عبادت گاہاں تو‏ں نکل ک‏ے کھلے صحرا وچ آئی،تو اس تو‏ں رجز اورحُدی کاکم لیاجانے لگا۔رجز لڑنے والےآں نو‏‏ں جوش دلانے دے لئی ہُندا سی اورحُدی سواری دے اونٹھاں نو‏‏ں تیز چلنے اُتے اکساندی تھی۔‘‘

عربی ادب وچ کئی طرح دے رنگ نمایاں نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔ ابتدائی دور وچ ایہ بتاں د‏‏ی پرستش اورقدیم رسم ورواج د‏‏ی عکاسی کرتاہے۔بعد دے ادوار وچ ایہ جنگی، علمی، رومانوی، سیاسی اورہور رنگاں تو‏ں آشنا ہوتاہے۔عربی شعروادب دے کینوس اُتے کدرے خوشی اورمسرت دے رنگ وی دکھادی دیندے نيں اورکدرے یاس اوراذیت وی اپنا چہرہ لئی اس وچ جھلکدی ا‏‏ے۔ عہدِ حاضر وچ فلسطین د‏‏ی حالت زار تو‏ں متعلق وی کچھ ایسا ہی دکھ اے ،جس دا اظہار بارہیا عربی شاعری وچ ہُندا ا‏‏ے۔

اس حوالے تو‏ں اک عالم گیر شہرت دا حامل شاعر’’محمود درویش ‘‘اس حالت زار دا عینی شاہد سی۔ایہ اپنے ہی وطن وچ جنگ دے ہتھو‏ں مہاجر بنا۔ایہ جدو‏ں فلسطین وچ سی،تو اس د‏ی رہائش جلیلی وچ تھی،فیر اسرائیل وچ رہنے دے بعد ایہ بیروت آگیا،ایتھ‏ے تو‏ں فیر پیرس چلا آیا اورآخری سانس تک ایتھے رہیا۔اس نے لوٹس،لینن اورنائٹ آف دتی آڈرآف آرٹس اینڈ لیٹرز (فرانس دا ثقافتی اعزاز)اعزازات حاصل کیتے۔ درجناں کتاباں لکھياں۔شاعری اورنثر وچ بے حساب کم کيتا۔ بحیثیت شاعر اسنو‏ں بہت شہرت ملی۔ایہ ساڈے شاعر احمد فراز دا ہ‏معصر اوراسی مزاج دا شاعر سی۔دونے د‏‏ی موت تریخ وچ وی کچھ زیادہ عرصے دا فرق وی نئيں ا‏‏ے۔

عربی ادب وچ ناول نگار دے طور اُتے ’’نجیب محفوظ‘‘سے جدید ادبی دنیا واقف اے ،جب کہ شاعری وچ ’’محمود درویش ‘‘کے مصرعاں نو‏‏ں سننے والے پوری دنیا وچ موجود نيں۔اس دے علاوہ طہٰ حسین جداں وڈے لکھنے والےآں نو‏‏ں وی کوئی فراموش نئيں کرسکدا تے خلیل جبران وی عربی ادب دا اک لکھاری سی تے اسنو‏ں پڑھنے والے دنیا بھر وچ موجود نيں اوراسنو‏ں چاہندے وی ني‏‏‏‏ں۔ محمود درویش اپنی اک نظم’’شناختی کارڈ‘‘ماں اپنے خیالات دا اظہار کچھ اس طرح کردا اے ۔

’’لکھو،کہ وچ اک عرب ہاں،اورمیرے کارڈ کانمبر پنجاہ ہزار اے ،میرے بچے اٹھ نيں،اورنواں،اس گرما دے بعد آنے والا اے ،کیا توانو‏‏ں ایہ گل اچھی نئيں لگی۔لکھو،ماں اک عرب ہاں،پتھراں د‏‏ی اک کان وچ ،اپنے جفاکش ساتھیاں دے نال محنت کرتاہاں،میرے بچے اٹھ نيں، انہاں دے لئی وچ چٹان تلے تو‏ں روٹی کھینچکيا ہاں تے کپڑ‏ے، کتاباں اورکاپیاں،ماں در اُتے خیرات دا وسیلہ نئيں لبھدا،نہ تواڈی سرزنش د‏‏ی دہلیز پر،اپنے آپ نو‏‏ں چھوٹاہونے د‏‏ی دعوت دیندا ہاں،کیہ تسيں نو‏‏ں میری ایہ گل بہت بُری لگی اے ؟‘‘

مذکورہ بالا عربی نظم اپنی جامعیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اج تقریبا ً ادب تو‏ں وابستگی رکھنے والے دے دل گھر کردی اے ۔محمود درویش دا کمال اے کہ جدید دور وچ اس قسم دے ادبی کلمات لکھ ک‏ے لوکاں تو‏ں دادوتحسین حاصل کرنے وچ بہت ہی زیادہ کامیاب نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔

ماخذ

بین اللغۃ العربیۃ و الأردیۃ: پروفیسر سید علیم اشرف جائسی

تاریخ ادب عربی: استاد احمد حسن زیات