جنگاں وچ پیامبر اکرم دی سیرت

انبیائ علیہم السلام د‏‏ی بعثت کامقصدتعلیم وتربیت تے بنی نوع انسان د‏‏ی سعادت د‏‏ی طررف رہنماِئی کرنا اے ۔خداوندمتعال نے دین اسلام نو‏‏ں اپنی طرف تو‏ں واقعی دین (۱) تے پیامبراعظم (ص)کو آخری پیامبر(۲)اورقرآن مجید نو‏‏ں آخری آسمانی کتاب دے طور اُتے منتخب کيتا(۳) تے پیامبر اکرم (ص) نو‏‏ں تمام انساناں دے لئی نمونہ قرار دتا۔

(لَقَد کَانَ لَکُم فِى رَسُولِ اللَّهِ أسوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یرجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِيراً) (۴) تے انساناں نو‏‏ں آپ (ص)کی اطاعت دا حکم دتا(۵) اورقرآن تے اہل بیت دے نال متمسک ہونے کوانسان د‏‏ی سعادت قرار دتا(٦)چونکہ پیامبر اعظم(ص)،معاشرہ دے اک فرد سن لہذاان د‏‏ی سیرت وچ مختلف پہلو دیکھے جا سکدے نيں۔

سیرت

سیرہ لغت وچ فِعلہ دا ہم وزن اے جس دے معنی چال چلن (زندگی دے طور طریقے)نیں(٧) جدو‏ں کہ اصطلاح وچ پیامبر اکرم(ص)کی زندگی دے حالات د‏‏ی تفصیل تے تریخ اے ۔شہید مطہری اس د‏ی ایويں وضاحت کردے نيں :آپ (ص) د‏‏ی سیرت ،یعنی اوہ طریقہ جو پیامبر اپنے مقاصد دے حصول دے لئی اپنا‏تے سن -(۸)

پیامبر اکرم د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی روش کیہ سی؟پیامبر (ص)نے بہت ساریاں جنگاں لڑاں انہاں جنگاں وچ آپ(ص)کی سیرت کیہ سی؟۔

جنگاں وچ پیامبر اکرم دی سیرت

پیامبراعظم(ص)جب تک مکہ وچ سن اک الہی پیشواکی حیثیت تو‏ں سن تے انہاں د‏‏ی فعالیت لوکاں د‏‏ی ہدایت،مشرکاں اورکافراں سےفکری اورعقیدتی جنگ تک محدودسی۔ لیکن مدینہ وچ قیام دے دوران ،تبلیغ دین اورمذہبی قیادت دے علاوہ مسلماناں د‏‏ی سیاسی قیادت وی آپ(ص)کے دوش مبارک اُتے تھی۔کیونجے مدینہ وچ حالات نےنیارخ موڑا آپ(ص)نےمدینہ وچ اسلامی تعلیمات د‏‏ی بناپرنئےمعاشرہ د‏‏ی بنیادرکھی۔اس حوالےسے خطرےآں اورآنےوالی مشکلات کوپیش نظررکھتےہوئےاک باخبر،موزاں اوردوراندیش رہبرکی حیثیت سےانکےسدباب کےلیےچارہ جوئی کیتی۔مسلماناں دے دوگروہاں کےدرمیان اخوت وبھائی چارہ،عمومی پیمان نامہ تے یہودیاں کےنال صلح نامہ، انہاں اقدامات وچ سےچندنمونہ نيں۔

اوہ سورتاں تے آیات(جنہاں وچ احکا‏م اورسیاسی تے اجتماعی دستورات بیان کیتے گئے نيں)مدینہ وچ نازل ہوئے کہ جو پیامبر د‏‏ی سیاسی زندگی دا پیش خیمہ بنیاں کیونجے انہاں وچ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں دفاع تے جہاد دا حکم ملیا :

(الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِن دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ)(۹)

ایہ اوہ لوک نيں جو اپنے گھراں تو‏ں ناحق کڈے گئے نيں۔

یہ آیت مومنین دے مشرکین دے نال جہاد د‏‏ی اجازت اُتے مبنی اے ۔ایہ حہاد دے متعلق نازل ہونے والی پہلی آیت اے اس دے نزول دے بعد پیامبر(ص)نےدفاعی فوج د‏‏ی تشکیل دا ارادہ کيتا۔پیامبر(ص) تے مسلماناں د‏‏ی مکہ تو‏ں مدینہ ہجرت د‏‏ی وجہ سےاب چونکہ مشرکان مکہ مسلماناں نو‏‏ں آزرواذیتاں نئيں دے سکدے سن اس لئی مشرکان دا مدینہ (جو کہ اسلام دا مرکز سی) اُتے حملہ ک‏ر سکدے سن اس لئی وی ایسی فوج د‏‏ی تشکیل بہت اہمیت د‏‏ی حامل تھی۔لہذا آپ(ص) د‏‏ی سیرت وچ دیکھیا جا سکدا اے کہ فوج د‏‏ی تشکیل دے بعد حکومت‏ی دستے مدینہ دے اطراف وچ حفاظت دے کیتے مامور ہوتےسن ۔

اسلام ناب محّمدی (ص) وچ مسلح افواج د‏‏ی تشکیل تے جہاد تشدد نئيں بلکہ اس دا حقیقی ہدف امن تے صلح اے اوہ صلح کہ یکتا پرستی دے قوانین د‏‏ی پیروی دے نال ہو-پیامبر اکرم دا ہدف آسودگی عامہ،توحیدی معاشرہ د‏‏ی ترویج،اور مساوات اسلامی تے صفحہ ہستی نو‏‏ں شرک تو‏ں پاک کرنا اوردایرہ اسلام نو‏‏ں وسیع کرنا سی۔(۱۰) اس موضوع نو‏‏ں جنگاں وچ پیامبر د‏‏ی سیرت تو‏ں حاصل کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

مشورت تے شوری

معاشرہ وچ مشورہ دا موضوع وڈی اہمیت دا حامل اے خصوصا رہبر دے انتخاب دے لئی مشورہ،کہ خداوندمتعال نے اپنے حبیب نو‏‏ں مشورہ دا حکم دتا تے فرمایا

(..فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْلَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِى الأَمْرِفَإِذَاعَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِينَ )(۱۱)

پس انہاں نو‏‏ں بخش دواور انہاں کےلیےبخشش طلب کرواورک وچ وچ انہاں تو‏ں مشورہ کرو مگر جدو‏ں فیصلہ کرو تاں اس اُتے قائم رہو تے خدا اُتے توکل کرو کیونجے خدا توکل کرنے والے سےمحبت کردا اے ۔خداوند اک ہور آیت وچ مشورہ کرنے نو‏‏ں نیک لوکاں د‏‏ی صفات وچ شمار کردا ا‏‏ے۔۔. (.. ۔... تے امرهم شورى بينهم)۔*[12]

البتہ پیامبر احکا‏م الہی وچ ہرگز مشورہ نئيں کردے سن بلکہ انہاں وچ صرف وحی دے تابع سن ۔اسی لئی دستورات تے احکا‏م الہی دے اجراء دے طریقےآں دے لئی مشورہ کردے سن ۔ایہ کہاجاسکدا اے کہ آپ (ص) قوانین سازی وچ کدی وی مشورہ نئيں کردے سن بلکہ صرف قانون جاری کرنے وچ دے طریقے اُتے مسلماناں تو‏ں رائے لیندے سن ۔

لذا جدو‏ں وی پیامبراکرم کوئی تجویزدیتےتومسلما‏ن سب سےپہلےایہی پُچھدے،کیایہ حکم الہی اے ؟اوراک قانون اے جس وچ اظہار خیال نئيں کيتاجاسکدا کسی قانون دےاجراءدےبارے وچ اے ؟۔ البتہ خداوند متعال نے مشورت حتمی فیصلہ دا حق رسول خدا نو‏‏ں دتا اے ۔چنانچہ فرمایا:

(فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ ..). (۱۳)

جب فیصلہ کرو تاں اس اُتے قائم رہواورخدا اُتے توکل کرو۔پیامبر اعظم وی اس آیت کےحکم دے مطابق (وَشَاوِرْهُمْ فِى الأَمْرِ )(۱۴)

لوکاں تو‏ں ضروری ک وچ وچ مشورہ کيتا کردے سن تے شوری د‏‏ی تشکیل تو‏ں انہاں نو‏‏ں اظہار رائے دا موقع دیندے ،جہاں خدا دا حتمی فیصلہ دا حکم نہ ہُندا۔دوسرےآں د‏‏ی رائے نو‏‏ں سندے تے بہترین رائے دے انتخاب دے بعد خدا اُتے توکل کردے ہوئے عزم تے ارادہ دے نال اس کم نو‏‏ں انجام دینے دے لئی اقدام کردے۔لوکاں د‏‏ی رائے نو‏‏ں کشادہ روئی تو‏ں سندے سن ۔(۱۵)

جنہاں وچو‏ں چند موارد درج ذیل نيں۔

جنگ بدر وچ مشورہ

آنحضرت(ص)نےجنگ بدر وچ تن مراحل وچ اپنے اصحاب کومشورہ دے لئی بلايا:

۱۔پہلا ایہ کہ قریش دے نال جنگ کرن یا نئيں؟سب تو‏ں پہلے ابوبکر نے کہیا:کہ قریش دے وڈے تے شجاع اس جنگ وچ شریک ہونے دے لئی آئے نيں تے اسيں وی مدینہ تو‏ں تیاری دے نال نئيں نکلے ۔پیامبر(ص)نے فرمایا بیٹھ جائو ۔فیر عمر کھڑا ہوااورتقریبا ایہی لفظاں دہرائے تاں پیامبر اعظم نے حکم دتا بیٹھ جائو۔(۱٦)

پھرمقداد کھڑے ہوئے تے کہیا:اے پیامبر خدا(ص)،ساڈے دل آپ دے نال نيں آپ(ص)کو خدا نے جو حکم دتا اے آپ ايس‏ے نو‏‏ں انجام دتیاں اسيں آپ د‏‏ی رکاب وچ جنگ لڑاں گے۔پیامبر نے انہاں دے حق وچ دعا کيتی۔(۱٧)

آخر وچ سعد بن معاذانصاری نے کہیا:اے پیامبر(ص)ہم آپ اُتے ایمان لیائے نيں آپ(ص)جو وی فیصلہ کرن اسيں آپ د‏‏ی پیروی کرن گےاورہم دشمن دے آمنے سامنے ہونے تو‏ں نئيں ڈردے،سانو‏ں خداکے حکم دے مطابق جتھے چاہن بھیجاں۔پیامبر نے فوراروانگی دا حکم دیااورفرمایا:روانہ ہاں تے آپ نو‏‏ں بشارت ہوکہ۔۔۔۔۔۔(۱۸)

2لشکرکےپڑائوکی جگہ کےبارے وچ مشورہ کيتااورآخرکار اصحاب کےمشورہ سےپیامبراعظم نےبدرکےکنواں کےپاس پڑائوکاحکم دتا۔

3جنگ بدرکے قیدیاں دے نال برتائو دے معاملے وچ لوکاں تو‏ں انہاں د‏‏ی رائے پوچھی۔بعض نےقیدیاں کوقتل کرنے کوترجیح دتی تے اکثریت نے فدیہ دا مطالبہ کيتااور ايس‏ے رائے کواکثریت وچ ہونے د‏‏ی وجہ سےقبول کيتا۔(۱۹)

جنگ احد وچ مشورت

جنگ احد وچ پیامبر اکرم نے جنگ دے انداز دے بارے وچ مشورہ کيتاکہ کیہ شہر وچ رہیاں تے لوکاں دا دفاع کرن یا مدینہ تو‏ں باہر جاواں تے دشمن نال جنگ کرن ۔اور آخرکار آپ نے شہر تو‏ں نکلنے نو‏‏ں قلعہ وچ رہنے تے مدینہ وچ تن با تن جنگ کرنے اُتے ترجیح دتی۔اور جنگی انداز فائنل کرنے دے بعد گھر تشریف لے گئےاور اپنی زرہ پہنی۔(۲۰)

جنگ خندق وچ مشورت

جب پیامبر(ص)مسلماناں دے جاسوسی نظام د‏‏ی بدولت احزاب وچ اسلام مخالف حرکتاں با خبر ہوئے تاں فورا آپ نے اک دفاعی کمیٹی تشکیل دتی تے جنگ کيت‏ی روش دے بارے وچ مشورہ کيتا تاں سلمان فارسی د‏‏ی رائےسے خندق کھودنے نو‏‏ں اتفاق رائے تو‏ں قبول کيتا۔(۲۱) تے پیامبر نے وی دوسرےآں د‏‏ی مانند خندق کھودنے وچ حصہ لیا ۔(۲۲)

جنگ خیبر وچ مشورہ

جب پیامبر نے قلعہ خیبر نو‏‏ں فتح کرنے دے معاملے وچ مشورہ کيتا اورخیبر د‏‏ی زمیناں دا جائزہ لینے دے بعد اسلام دے بہادراں وچو‏ں اک کہ جنہاں دا ناں (حباب بن منذر) سی د‏‏ی رائے تو‏ں اتفاق کيتا تے جنگی دستےآں کوباغاں دے پِچھے منتقل کيتا تے خیبر د‏‏ی تسخیر دے دوران ہر روز فوجی افسران تے پیامبر خدا قلعےآں د‏‏ی طرف آندے تے فوجاں دے درمیان گشت کردے۔اور اسلامی سپاہ دے مشورہ تو‏ں اک دے بعد اک قلعہ فتح کيتا ۔(۲۳)

جنگ تبوک وچ مشورت

جب رومی سپاہیاں دے احتمالی حملہ نو‏‏ں روکنے دے لیےاسلامی لشکر تبوک د‏‏ی سرزمین اُتے پہنچیا تاں اوتھ‏ے رومی سپاہ دا ناں ونشان نئيں سی پیامبر اعظم نے اپنی فوج تو‏ں مشورہ کيتا کہ دشمن د‏‏ی سرزمین وچ پیش قدمی کيت‏ی جائے یا مدینہ واپس پرت جاواں۔اس مشورہ دا نتیجہ ایہ سی کہ لشکر اسلام جس نے تبوک د‏‏ی راہ وچ مشکلات دا سامنا کيتاتازہ دم ہونے دے لئی مدینہ پرت جاواں۔اس دے علاوہ مسلما‏ن اپنے ہدف(سپاہ روم نو‏‏ں بکھیرنے) وچ وی کامیاب ہوئے گئے سن ۔اور رومیاں دے دلاں وچ خوف وہراس وی پیدا کردتا۔تو آپ(ص) نے فرمایا: وچ شوری د‏‏ی رائے نو‏‏ں محترم جانتاہاں تے ایتھے تو‏ں مدینے واپس لوٹتے نيں۔(۲۴)

جنگاں وچ نظم وضبط

پیامبراعظم نےتمام جنگاں وچ بطورسپہ سالارنظم وضبط کاخیال رکھاجیسےفوری اورصحیح فیصلےکرنا،شجاعت اورجسمانی طاقت،دوراندیشی، قوت تے طاقت د‏‏ی پہچان،باہمی اعتماد تے دوستی،نويں حرباں تو‏ں فائدہ اٹھانا،جنگی اصولاں تو‏ں آشنائی تے پہچان،جداں اہداف نو‏‏ں معین کرنا،غافلگیری دے اصولاں تو‏ں بہرہ مند ہونا،رازداری دے اصول اُتے پابند ہونا،طاقت تے توانائی اُتے تمرکز کرنا،اور ضروری موقع اُتے حملہ دے اصول تو‏ں بہرہ مند ہونا، ان سب گلاں کامیدان جنگ وچ خیال رکھتےاوربہت ساریاں جنگاں اورجنگی ماموریت وچ اصل اہداف کومخفی رکھدے،ایتھ‏ے تک کہ بعض موقعاں پرکسی نو‏‏ں اک گروہ د‏‏ی کمان دیندے تے اک مہرشدہ خط وی دیندے تے فرماندے مثلا دوروز بعد فلاں جگہ پہنچ ک‏ے خط کھول کر اس حکم اُتے عمل کرنا۔(۲۵)

عمومی آمادگی

پیامبرگرامی اسلام جدو‏ں وی دشمن نال جنگ دے لئی آمادہ ہُندے تاں تمام مسلماناں نو‏‏ں جانی تے مالی امداد د‏‏ی دعوت دیندے تے جنگ تے جہاد د‏‏ی ترغیب اوروادارکردے۔اسی طرح مسلماناں نو‏‏ں حکم دیندے تاکہ سپاہیاں د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ مدد کرن تے اوہ لوک جو جنگ وچ شریک ہونے تو‏ں عاجز ہُندے اوہ مالی مدد کردے تاکہ سپاہیاں د‏‏ی جنگی ضروریات پوری ہوئے سکن۔(۲٦) آنحضرت(ص)جنگ اُتے جانے تو‏ں پہلے لوکاں نو‏‏ں آمادہ کردے تے جنگ کيت‏ی اہمیت نو‏‏ں بیان فرماندے۔چونکہ آیت شریفہ عمومی آمادگی د‏‏ی بہت ترغیب کردی ا‏‏ے۔(انْفِرُواْ خِفَافًا وَثِقَالاً وَجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ فِى سَبِيلِ اللّهِ ذَلِکُمْ خَيْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ )۔(۲٧)

خداوند نے اس آیت وچ معاشرہ دے ہرفرد *[جوجانی یا مالی قدرت رکھدا ہو]چاہے فقیرہو یا غنی،جوان ہویا بوڑھا،سواری رکھدا ہوئے یا نہ ،کوجہاد وچ شریک ہونے نو‏‏ں ضروری قرار دتا ا‏‏ے۔(۲۸)

اس وقت ابن مکتوم(جوکہ نابیناسی)پیامبر(ص)کی خدمت وچ حاضرہويا اورکہیا:یارسول اللہ!مجھ پربھی شرکت کرنا ضروری اے ؟فرمایا: ہاں توآیہ شریفہ،

(ليس على الاعمى حرج) (۲۹) نازل ہوئی۔البتہ خداوند متعال نےلوکاں پرضروری قرار دتا اے کہ جدو‏ں وی پیامبر انہاں نو‏‏ں آمادہ کرن توپیامبر(ص)کے فرمان اُتے عمل کرن اورہرگز رسول خدا کےفرمان سےسرپیچی نہ کرن چنانچہ فرمایا:

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَا لَکُمْ إِذَا قِيلَ لَکُمُ انفِرُواْ فِى سَبِيلِ اللّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَرْضِ أَرَضِيتُم بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِى الآخِرَةِ إِلاَّ قَلِيلٌ` إِلاَّ تَنفِرُواْ يُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَيَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَکُمْ وَلاَ تَضُرُّوهُ شَيْئًا وَاللّهُ عَلَى کُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ) ۔(۳۰)

اورخداوندمتعال نے ایہ وی فرمایا:کہ ہمیشہ پوری آمادگی وچ رہیاں چنانچہ فرمایا: (و اعدّوا لهم ما استطعتم من قوه..). (۳۱)

پیامبر(ص)اوراسلام کےبزرگ پیشواواں د‏‏ی عملی سیرت تو‏ں پتہ چلدا اے کہ دشمن تو‏ں مقابلہ کرنے وچ کِسے وی لمحے غافل نئيں رہندے سن ۔اسلحہ اورنفری،سپاہیاں د‏‏ی حوصلہ افزائی،دشمن پرحملہ کرنےکےلیےمناسب جگہ کاانتخاب،اورہرقسم کےجنگی حرباں کااستعمال،اورہرچھوٹی اوروڈی خبرسےباخبررہندے سن ۔

جنگ حنین وچ پیامبر(ص) نو‏‏ں خبر دتی گئی کہ یمن وچ جدید اسلحہ ایجاد ہويا اے تاں پیامبر اسلام نے فورا بعض لوکاں نو‏‏ں یمن روانہ کيتا تاکہ اوہ اسلامی فوج دے لیےاسلحہ مہیا کرن۔(۳۲) خداوند متعال نے پیامبر نو‏‏ں وی فرمایا:کہ مومنین نو‏‏ں دشمناں نال جنگ دے لئی ترغیب دلاواں۔

(يا ايها النبى حرّض المومنين على القتال)۔(۳۳)

جنگ تو‏ں فرار کرنے والےآں نال آپ (ص) دا رویہ:

اسلام وچ جنگ تو‏ں فرار کرنا گناہ کبیرہ اے تے خداوند عالم نے فراریاں کےلئی عذاب دا وعدہ کيتا اے .

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ کَفَرُواْ زَحْفاً فَلاَ تُوَلُّوهُمُ الأَدْبَارَ` وَمَن يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاَّ مُتَحَرِّفاً لِّقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزاً إِلَى فِئَةٍ فَقَدْ بَاء بِغَضَبٍ مِّنَ اللّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ) (۳۴)

چونکہ جنگ تو‏ں فرار دین وچ سست روی دا باعث بندا اے تے پیامبران تے امامان عادل د‏‏ی توہین شمار ہونے تے دشمنان دین دے خلاف انہاں د‏‏ی مدد نہ کرنےکاسبب بندا اے ۔(۳۵)

مگر بعض افراد مثل عثمان بن عفان تے ۔نے جنگ احد وچ رسول خدا *[ص] دے فرمان تو‏ں سر پیچی د‏‏ی تے فرار ہوئے تاں پیامبر اعظم *[ص] نے اسکو آواز دتی تے ثابت قدمی کیلئی فرمایا ' میری طرف پرت آو وچ اللہ دا رسول ہاں تے جو پلٹ آئے گا اس دے لئی بہشت اے ۔(۳٦)

جدو‏ں کہ آپ *[ص] نے جنگ وچ ثابت قدمی د‏‏ی اہمیت وچ فرمایا : تن ایداں دے عمل نيں جنکے انجام دینے تو‏ں انسان نو‏‏ں کسی نیکی دا فائدہ نئيں ہُندا ، خدا دے نال شرک ، والدین تو‏ں عاق ہونا تے جنگ تو‏ں فرار ہونا۔(۳٧)

اس وقت آپ *[ص] سپاہیاں دا جذبہ بڑھاندے سن تاکہ دشمنان اسلام نال جنگ ک‏ر ک‏ے خدا دا ناں سر بلند کرن

دشمن تو‏ں معلومات حاصل کرنا

جب پیامبر *[ص]مدینہ وچ سکونت پذیر سن ہمیشہ اپنے صحابہ نو‏‏ں آس پاس گھلدے تاکہ آپ *[ص] نو‏‏ں مدینہ تو‏ں باہر دے حالات آگاہ کرن ، فیر دشمن دے حالات آگاہ ہونے دے بعد دشمن نو‏‏ں بھگانے کیلئی پلاننگ کردے تے رسول اللہ د‏‏ی سیاسی بصیرت وچو‏ں کچھ مھم ترین روش ایہ سن کہ جنہاں د‏‏ی طرف اشارہ کرن گے

(۱) ۔ پیامبر اکرم *[ص] دے چچا عباس نے ہجرت نئيں کيت‏‏ی بلکہ مکہ رہے تے ہمیشہ مکہ دے حالات دے بارے وچ پیامبر *[ص] نو‏‏ں با خبر کردے سن اس لئی آپ قریش دے کاروان نو‏‏ں روکنے وچ کامیاب ہوئے ۔(۳۸)

(۲)۔ پیامبر اکرم *[ص] نے دو لوکاں بنام "سبس بن جھنی" تے "عدی بن ابی الرغباء" نو‏‏ں ابو سفیان تے کاروان قریش دے بارے وچ اطلاعات حاصل کرنے دے لئی بدر د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔ اوہ ااپنی ذمہ داری اُتے ایہ خبر لیائے کہ پرساں کاروان قریش ایتھ‏ے *[بدر] پہنچ جاواں گے۔(۳۹)

(۳) جنگ احزاب تو‏ں پہلے جاسوساں نے پیامبر (س) نو‏‏ں خبر دتی اسلام دے خلاف لڑنے دے لیےدشمن متحدہ فوج تشکیل ہوئے چک‏ی اے اورفلاں دن مدینہ دا محاصرہ کرنا چاہندے نيں۔پیامبراسلام نے فورامشورہ کيتاپھرمسلماناں کوشہر دے اطراف وچ خندق کھودنے دا حکم دتا۔(۴۰)

(۴)آنحضرت(ص) نےحذیفہ بن یمانہ نو‏‏ں ذمہ داری سونپی کہ اوہ رات دے وقت جنگ وچ قریش دے درمیان جا ک‏ے انہاں دتی وضیعت تے ارادہ دے بارے وچ رسول خدا نو‏‏ں بتاَئے ور حذیفہ نے اپنی ذمہ داری نو‏‏ں انجام دتا۔

(۵) فتح مکہ وچ مدینہ دے مسلماناں وچو‏ں اک نے اپنے اک دوست نو‏‏ں خط لکھیا تے اسنو‏ں اطلاع دتی کہ شاید محمد(ص) مکہ نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی جنگی سازوسامان اکٹھا کيتا تے شہر پرحملہ کرنا چاہندے نيں۔پیامبر(ص) اس واقعہ تو‏ں مطلع ہوئے تے حضرت علی(ع) نو‏‏ں بھیجیا تاکہ اس عورت نو‏‏ں گرفتار کرےجو مدینہ تو‏ں چھپ کر نکلی اے تے اونٹھ اُتے سوارہے۔حضرت علی(ع) تیزی تو‏ں اس عورت تک پہونچےاور اس تو‏ں خط طلب کيتاتو عورت نے انکار کيتا جدو‏ں اسنو‏ں وارننگ دتی گئی کہ جے اس نے خط نہ دتا تاں اس دے لباسنو‏ں اس دے تن تو‏ں جدا کر دتا جائے گا-اس وقت اس نے اپنے بالاں تو‏ں خط کڈ ک‏ے حضرت علی(ع) نو‏‏ں دے دتا جو حضرت علی(ع) نےپیامبر اکرم(ص) د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا۔(۴۱)

دشمن دےکیمپ وچ اختلاف ایجادکرنا

جنگ احزاب وچ کہ جس وچ مدینہ تقریبا اک ماہ تو‏ں دشمن دے محاصرہ وچ سی اک دن نعیم بن مسعود جو کہ نو مسلم سی پیامبر(ص) د‏‏ی خدمت وچ آیا تے عرض کيتی:یارسول اللہ وچ تازہ مسلما‏ن ہويا ہاں تے آپ دے حکم د‏‏ی بجا آوری دے لئی حاضر ہاں آنحضرت (ص) نے فرمایا:تم ساڈے درمیان اک شخص تو‏ں زیادہ نئيں ہوئے لیکن جے دشمناں دے درمیان اختلاف ایجاد ک‏ر سکدے ہوتو کرو کیونجے جنگاں وچ دھوکہ دتا جاندا ا‏‏ے۔(۴۲)

نعیم فورابنی قریظہ کےپاس گیااورکہااگرمجھےاپناخِیرخواہ سمجھتےہوتوجان لوکہ قریش اورغطفان تسيں جیسےنئيں نيں ایتھ‏ے تواڈا شہراورسرزمین اے اورتم نےہمیشہ ایتھے رہناہےلیکن قریش اورغطفان دوردرازسےآئےہاں اگرکامیاب ہوگئےتومالِ غنیمت لےکےچلےجاواں گےاوراگر صورت حال الٹ جائےاورشکست کھاجاواں تواپنےشہراں کوپرت جاواں گےمگرتم ہمیشہ محمد(ص)کے سامنے ہوئے تے انہاں دے ماتحت زندگی گذارو گےاور انہاں دا مقابلہ نئيں کر سکو گے اس لئی اک تجویز اے کہ تسيں انہاں نو‏‏ں کہو اطمینان دے لئی چند بزرگان ِقریش اورغطفان نو‏‏ں ساڈے پاس چھوڑجائو ورنہ تسيں محمد(ص) نال جنگ نہ کرو-بنی قریضہ نے نعیم بن مسعود د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں دل وجان تو‏ں سنیا تے قبول کيتا پھردوسری طرف قریش کےپاس گیااور ابوسفیان تے دوسرے سرداراں نو‏‏ں کہیا جداں کہ تسيں جاندے ہوئے کہ وچ تواڈے چاہنے والا ہاں ميں نے اک خبر سنی اے جس تو‏ں آپ نو‏‏ں باخبر کرنا ضروری سمجھدا ہاں کہ یہودی محمد(ص) سےعہدشکنی اُتے پشیمان نيں اورہر صورت اس دا ازالہ کرنا چاہندے نيں اس لئی اوہ آپ وچو‏ں بعض بزرگاں کواپنے اس تاوان دے طورپررکھنا چاہندے نيں تاکہ انہاں نو‏‏ں محمد (ص)کی تحویل وچ دے کرانہاں نو‏ں اپنی صداقت دکھا کرراضی کرناچاہندے نيں اوران تو‏ں ایہ وی وعدہ کيتا اے کہ جنگ دے اختتام تک مسلماناں د‏‏ی مدد کرن گے۔ اس لئی تسيں اپنے بزرگان نو‏‏ں انہاں دتی تحویل وچ دینے نو‏‏ں ہرگزقبول نہ کرن۔فیر نعیم قبیلہ غطفان دے پاس گیااور انہاں گلاں دا تکرار کيتااور انہاں نو‏‏ں وی بزرگاں کوتحویل دینے تو‏ں خبردار کيتا۔

نعیم بن مسعود د‏‏ی

خبر تو‏ں احزاب کےسپاہیاں وچ بےچینی پھیل گئی بالاخر بزرگان قریش تے غطفان نے اپنے نماینداں نو‏‏ں معین کيتا تاکہ بنی قریظہ تو‏ں مزاکرات کرن تاکہ کل دے حملے دا آغاز کرن۔

بنی قریظہ نے انہاں دے جواب وچ کہیا کہ اج ہفتہ دا دن نيں اسيں ہفتے نو‏‏ں کسی کم نو‏‏ں ہتھ نئيں لگاندے اس دے علاوہ آپ جدو‏ں تک اپنے کچھ بزرگان نو‏‏ں ساڈی تحویل نئيں دین گے اسيں جنگ دے لئی کوئی اقدام نئيں کرن گے کیونجے ممکن اے جنگ طولانی ہوجائے اورتم اپنے گھراں نو‏‏ں پلٹ جائو تے سانو‏ں محمد(ص) دے مقابلے وچ اکیلا چھڈ دو اس وقت ساڈے پاس انہاں تو‏ں مقابلے دے لئی سپاہی نئيں ہوئے گی –ان گلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے درمیان عجیب دل شکستگی پیدا ہوئی ،اور ایہ گل پھیل گئی جو انہاں دے متفرق ہونے دا سبب بنی۔(۴۳)

دشمن دے دل وچ وحشت پیدا کرنا

دشمن دے دل وچ وحشت تے رعب پیدا کرنا جنگ کيت‏ی بہترین حکمت عملی اے -دشمن نو‏‏ں شکست دینے دا ایہ اک بہترین راہ ا‏‏ے۔ پیامبراعظم(ص) دشمن دے مقابلے وچ اس اہ‏م حکمت عملی تو‏ں استفادہ کردے سن کیونجے فتح مکہ دشمن دے دل وچ وحشت پیدا کرنے دا نتیجہ اے پیامبر(ص) نے مکہ فتح کرنے تے بت پرستی دے محکم گڑھ نو‏‏ں توڑنےاور قریش د‏‏ی ظالم حکومت(جو کہ دین اسلام پھیلنے دے راہ وچ سب تو‏ں وڈی رکاوٹ تھی) نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی عمومی حرکت دا اعلان کيتااور دس ہزار سپاہیاں دے نال

(مرّالظهران)

دے مقام اُتے (مکہ تو‏ں چند کیلومیٹر) پہونچے تے اہل مکہ دے دلاں وچ رعب ڈالنے دے لئی اسلامی فوجاں نو‏‏ں اُچی جگہ اُتے اگ جلانے داحکم دتا توسب نے اگ جلائی تاکہ اگ دے شعلاں تو‏ں تمام اُچی جگہاں تے پہاڑ روشن ہوئے جاواں ۔جدو‏ں اچانک اہل مکہ متوجہ ہوئے کہ اسيں محاصرہ وچ آ گئے نيں تے اگ نے وی تمام شہر مکہ نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لیا ہويا ا‏‏ے۔

توبعض بزرگان قریش مثلا ابوسفیان بن حرب تے حکیم بن حزام تحقیق کرنے دے لئی مکہ تو‏ں باہر گئے اس وقت پیامبر (ص) دے چچا حضرت عباس مکہ تو‏ں مدینہ ہجرت کر چک‏‏ے سن اوتھ‏ے پہنچے تے بزرگان قریش نو‏‏ں دسیا کہ ایہ اگ دے شعلہ محمد(ص) دے سپاہیاں دے متعلق نيں تے محمدص) اک عظیم طاقت دے نال آئے نيں تے قریش انہاں تو‏ں مقابلے د‏‏ی طاقت نئيں رکھدے ۔ابو سفیان نے ڈر دے راہ حل پوچھی تاں حضرت عباس نے کہیا:آئو پیامبر دے نال تواڈی ملاقات کرواندا ہاں تاکہ انہاں تو‏ں پناہ طلب کرو ورنہ قریش د‏‏یاں جاناں خطرہ وچ ہاں گی ابوسفیان پیامبر(ص) د‏‏ی خدمت وچ پہونچا تے انہاں نال ملن دے بعد خدا د‏‏ی وحدنیت تے آپ (ص) د‏‏ی رسالت دا اقرار کيتا اس دے باوجود پیغمبر اعظم (ص) نے ابوسفیان د‏‏ی آزادی دا حکم نہ دتا بلکہ حضرت عباسنو‏ں حکم دتا: کہ اسنو‏ں تنگ وادی وچ روکے رکھن کہ اسلام د‏‏ی تازہ تشکیل شدہ فوج جنگی آلات دے نال اس کےسامنے تو‏ں گذرے تاکہ اسلام د‏‏ی طاقت روز روشن د‏‏ی طرح اس اُتے عیاں ہوئے جائے۔اور اوہ مکہ جا کراہل مکہ نو‏‏ں اسلام د‏‏ی طاقت تو‏ں ڈرائے تاکہ اوہ مقابلے تو‏ں باز رہیاں۔ (۴۴)

فوجی دستےآں دے گذرنے دے بعد ابوسفیان پیامبر اسلام دے حکم تو‏ں آزادہويا۔وہ تیزی تو‏ں مکہ پہنچیا تے لوکاں کودسیا کہ ایہ محمد(ص) اے جو اپنی فوج دے نال آیا اے جس دا مقابلہ کسی دے بس وچ نئيں۔اسی ڈر اوروحشت د‏‏ی وجہ تو‏ں مکہ بغیر کسی خونریزی کےپیامبر تے مسلماناں دے ہتھو‏ں فتح ہوئے گیا۔ااگرچہ پیامبر (ص) نے مکہ وچ قریش دے ہتھو‏ں بہت ساریاں اذیتاں برداشت کيتياں سن۔اسی وجہ تو‏ں بعض دا خیال سی کہ محمد(ص) انتقام لاں گے لیکن پیغمبر(ص) نے فرمایا:

اذهبوا فانتم الطلقاء ۔ (۴۵)

دوران جنگ

جن جنگاں وچ وی پیامبر(ص)نےشرکت کيتی انہاں وچ فوج دے سپاہ سالار خود ہی ہويا کردے ،ضروری احکامات صادر فرماندے تے ہر دستے نو‏‏ں انہاں دے مناسب ماموریت سونپتے ۔تمام غزوات وچ تعاون دے اصول نو‏‏ں برقرار رکھدے،اورمناسب وقت وچ صفاں دے باہمی امداد دے ذریعے اپنی فوج د‏‏ی فتح دے راہ نو‏‏ں ہموار کردے۔

جنگ بدر وچ آنحضرت د‏‏ی شرکت دے بارے وچ اے کہ حضرت نے سپہ سالار د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکم دتا کہ حملہ نہ کرن تے تیراندازی دے ذریعے دشمن کوروکے رکھن ۔(۳٦) آنحضرت(ص)خود وی شجاعانہ جنگ کردے جداں کہ حضرت علی (ع) نے فرمایا: جدو‏ں وی آتش جنگ شعلہ ور ہُندی اسيں پیامبر(ص) د‏‏ی پناہ وچ جاندے کیونجے اسيں وچو‏ں کوئی وی پیامبر د‏‏ی طرح دشمن دے نزدیک نہ ہُندا۔(۴٧)

آنحضرت(ص)جنگ سےپہلےاپنےلشکر کومنظم کرتےاور تبلیغ کےذریعےاسلامی سپاہیاں کےحوصلےبلند کردے، انکوجنگی فنون تے حکمت عملی سکھاندے،چونکہ جنگ احد وچ اک اہ‏م قلعےکوخالی نہ چھوڑنےکی ہدایت فرمائی تاکہ دشمن پیچھےسےحملہ نہ کر سکن لیکن مسلماناں دا پیامبر(ص) دے حکم تو‏ں روگردانی کرنا تے قلعہ خالی چھڈنا جنگ احد وچ مسلماناں د‏‏ی شکست دا سبب بنیا۔

علمدار دا تقرر

پرچم تے نعرہ انہاں چیزاں وچو‏ں اے جنہاں دا جنگ وچ ہونا ضروری اے تے اس تو‏ں سپاہیاں دے مرکز دا پےہ چلدا اے ۔اور ایہ بہت پرانا طریقہ کار اے ۔امام صادق علیہ السلام فرماندے نيں:روم دے خلاف جنگ دے لئی سب تو‏ں پہلے جس نےپرچم اٹھایا اوہ حضرت ابراہیم خلیل سن – تے اس پرچم اُتے (لااله الاالله ) (۴۸) لکھیا سی ۔اس سنت دے مطابق جنگاں وچ پیامبر اعظم (ص) د‏‏ی طرف تو‏ں اک شخص نو‏‏ں پرچم دتا جاتا-جداں کہ پیامبر د‏‏ی سب تو‏ں پہلی جنگ (ودان یا ابواء) وچ علم حضرت علی (ع) دے دست مبارک وچ علم سی اسلام وچ سب تو‏ں پہلے سفید رنگ دا علم بنایا گیا کہ جس نو‏‏ں حضرت حمزہ سید الشہداء اٹھاندے سن ۔(۴۹)

اور جنگ خیبر دے پہلے دن علم ابوبک‏ر ک‏ے ہتھ وچ دوسرے دن عمر دے پاس سی لیکن جدو‏ں دونے ناکا‏م لوٹے تاں رسول خدا(ص) نے فرمایا: کل علم اُس نو‏‏ں داں گا جو خدا،پیامبر نو‏‏ں چاہنے والا اے تے خدا تے پیامبر وی اُس نو‏‏ں چاہندے نيں خداوند اس دے ہتھو‏ں قلعہ فتح کريں گا اوہ ہرگز دشمن نو‏‏ں پیٹھ نئيں دکھاندا تے جنگ تو‏ں فرار نئيں کردا۔(۵۰) اگلےدن حضرت علی(ع)کوبلاکرفرمایا:یہ علم لےکےجائو تاکہ خداوندتمہارےلئی قلعہ کھول۔

جنگی قیدی

خداوندمتعال فرماندا اے:

(فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاء حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِکَ وَلَوْ يَشَاء اللَّهُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَکِن لِّيَبْلُوَ بَعْضَکُم بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ فَلَن يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ ) ۔(۵۱)

اور دوسری جگہ اُتے فرمایا:

(يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّمَن فِى أَيْدِيکُم مِّنَ الأَسْرَى إِن يَعْلَمِ اللّهُ فِى قُلُوبِکُمْ خَيْرًا يُؤْتِکُمْ خَيْرًا مِّمَّا أُخِذَ مِنکُمْ وَيَغْفِرْ لَکُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ )۔(۵۲)

ان مذکورہ آیات تو‏ں رہبرمسلمین انہاں وچو‏ں کوئی اک کم کرے –یا انہاں اُتے رحم کرکے انہاں نو‏‏ں آزاد کر دے یا انہاں تو‏ں فدیہ لے ک‏ے انہاں نو‏ں آزاد کردے لیڈر دے حکم تو‏ں قیدیاں نو‏‏ں قتل کر دیؤ ۔چونکہ پیامبر(ص) د‏‏ی سیرت وچ انہاں موارد دا مشاہدہ کيتا گیا اے کہ جنگ بدر دے بعض اسیراں نو‏‏ں فدیہ دے بغیر آزاد کيتا گیا تے انہاں نے اسلام قبول ک‏ر ليا جداں ابوالعاص۔اور بعض جداں عباس بن نوفل۔۔۔۔۔سے فدیہ لے کران نو‏‏ں آزاد کيتا گیااور جنہاں دے پاس فدیہ د‏‏ی رقم نئيں سی انہاں نو‏ں مسلماناں کوپڑھنا سکھانے اُتے مامور کيتا گیا۔اوردو لوکاں عقبہ بن ابی معیط ،نضر بن حارث نو‏‏ں پیامبر (ص) دے حکم تو‏ں قتل کر دتا گیا۔(۵۳)

کلی طور اُتے پیامبر اکرم دا قیدیاں دے نال حسن سلوک تو‏ں پیش آنا سب دے لئی عجیب سی کیونجے اِنہاں لوکاں نےپیامبر اکرم نو‏‏ں بہت اذیتاں دتیاں سن مگر پیامبر جو کہ رحمت الہی تو‏ں سراب سن وڈی رحمدلی تو‏ں پیش آئے تے مسلماناں نو‏‏ں وی رحمدلی تو‏ں پیش آنے د‏‏ی نصیحت کيتی۔

جنگاں دے اخراجات

جنگ د‏ی تیاری تو‏ں مراد اسلام دا دفاع اے ،اسلامی حکومت کیت‏‏ی پشت پناہی کرنا تے اسلام دے نفاذ وچ وسعت پیدا کرنا اک اہ‏م امر اے ۔لیکن مسلماناں د‏‏ی مالی وضعیت ایسی سی کہ سب دے پاس جنگی سازوسامان مہیا کرنے د‏‏ی رقم نہ سی مگرصرف دولت مند جنگی اخراجات برداشت ک‏ر سکدے سن تاں اس وقت آیہ زکواۃ تے خدا دے راہ وچ انفاق کرنے د‏‏ی آیات نازل ہوئیاں ۔

(وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌ*[54]
 إِنَّ اللّهَ يَجْزِى الْمُتَصَدِّقِين *[55]
 وَأَنفِقُواْ فِى سَبِيلِ اللّهِ*[56]

اس دے علاوہ وی بہت ساری آیات خدا د‏‏ی راہ وچ انفاق د‏‏ی تاکید کردی نيںاس تو‏ں قرآن د‏‏ی مراد،فقراء اُتے انفاق،خصوصا جنگ دے اخراجات برداشت کرنا۔(۵٧) قرآن کریم د‏‏ی رہنمائی دے باعث بہت ساریاں عورتاں نے اپنے زیورات ،جنگی اخراجات دے لئی پیامبر(ص) د‏‏ی خدمت وچ پیش کیتے۔اک شخص(علبہ بن زیدحارثی)اک صاع(تقریبا تن کلو)خرما لیایا تے کہیا: اے رسول خدا (ص) وچ نخلستان وچ کم کردا ہاں مینو‏ں دوصاع اجرت ملی اے اک صاع اپنے گھر والےآں کےلئی رکھیا اے تے اک کلو جنگی اخراجات دے لئی لیایا ہون۔(۵۸)

اسلامی فوج دا کفار نال جنگ کرنے دے لئی دوسرے اخراجات مدینہ دے یہودیاں نال ملن والی غنیمت تو‏ں پورے ہُندے کہ اس دا جنگی اخراجات دے لئی منبع اصلی شمار ہُندا سی۔سپاہی اپنے حق تو‏ں استفادہ دے علاوہ،مقتول دے لباس اوراسلحہ تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں لیس کردے۔اس دے علاوہ غزوات تے جنگاں وچ جو مالِ غنیمت حاصل ہُندا اس کوسپاہیاں وچ برابر تقسیم کيتا جاندا۔سواراں کوپیادہ تو‏ں تن گنیازیادہ ملدا۔

پس پیامبر(ص) دے آخری زمانے وچ اسلامی حکومت کیت‏‏ی بیشتر درآمد،جزیہ،خمس،غنائم،زکواۃ،واجب صدقات،اور زمیناں اُتے خراج یا ٹیکس د‏‏ی صورت وچ حاصل ہُندی۔لیکن اسلامی حکومت کیت‏‏ی درآمد تے جنگی اخراجات دا منبع مسلماناں دے ہدیے اورانفاق سی۔

حوالے

• [1]. ال عمران، 19.
• [2]. احزاب، 40.
• [3]. بقرہ، 2.
• [4]. احزاب، 21.
• [5]. نساء، 59. نساء، 80. حشر، 7.

• [6]. انى تارک فيکم الثقلين کتاب الله تے عترتى اهل بيتى ما انہاں تمسکتم بهما لن تضلوا بعدى حتى يردا على الحوض. القدير 10/278؛ المعجم الکبیر، 5، 154.
• [7]. لسان العرب، 7/454.
• [8]. سیری در سیرہی نبوی، ص 52.
• [9]. حج، 40-39.
• [10]. تریخ تے مقررات جنگ در اسلام، صص 129-126.
• [11]. آل عمران، 159.
• [12]. شوری، 38.
• [13]. آل عمران، 159.
• [14]. آل عمران،159.
• [15]. سیرہ ی حکومت ی پیامبر-، ص 134.
• [16]. المصنف 5/35؛ فروغ ابدیت 2/493.
• [17]. المغازی، 1/48.
• [18]. تفسیر الثعابی، 2/117؛، التبیان 5/82؛ جوامع الجامع 7/7، تفسیر ابن کثیر 2/301؛ الدور المنثور 3/169، سلام بر خورشید 2/172.
• [19]. تفسیر ابن الثعلبی 2/238؛ ارواء الغلیل 5/47؛ الدورالمنثور 3/169.
• [20]. تریخ پیامبر اسلام، ایندی، ص 310؛ فروغ ابدیت، 2/37.
• [21]۔تریخ پیامبراسلام،ص310،فروغ ابدیت،2/37
• [22]. تریخ طبری، 2/92.
• [23]. فروغ ابدیت2، ص 246-243.
• [24]. فروغ ابدیت2، ص 400.
• [25]. دکتر صادق آئینہ وند، اسلام د‏‏ی تریخ، ص 88.
• [26]. المغازی، ج 2، صص 991-990.
• [27]. توبہ، 41.
• [28]. ترجمہ تفسیر مجمع البیان، 11/100.
• [29]. تفسیر منہج الصادقین 4/262.
• [30]. توبہ، 39-38.
• [31]. انفال، 60.
• [32]. تفسیر نمونہ، ج 7، ص 224.
• [33]. انفال، 65.
• [34]. انفال، 15 تے 16.
• [35]. بحارالانوار، 6/98؛ تفسیر نورالثقلین، 2/138.
• [36]. النص والاجتہاد، ص 327؛ تفسیر مجمع البیان، ج2، ص 419؛ تفسیر آصفی، ج1، ص 177.
• [37]. الہود المحدیہ، ص 724.
• [38]. رسول اکرم در میدان جنگ، ص 178.
• [39]. زندگانی پیامبر اسلام، ابن ہشام، ج2، ص 15.
• [40]. زندگانی پیامبراسلام،ابن ہشام،ج2، ص 154؛ سلام بر خورشید، ج 3، ص 263.
• [41]. سیرہ ی حلبی، ج 2، ص 327-326؛ ابن ہشام، زندگانی پیامبر اسلام، ج 2، ص 172-171.
• [42]. سلام بر خورشید، ج 3، ص 26.
• [43]. ابن ہشام، زندگانی پیامبر اسلام، ج2، ص 180-168؛ نظام دفاعی اسلام، ص107؛ با نخستین حکومت اسلامی در مدینہ، ص131.
• [44]. المغازی، ج 2، ص 818.
• [45]. بحار الانوار، 44/5؛ شرح الاخبار، 101؛ فتح القدیر، 2/60؛ السیرہ النبویہ، ابن کثیر، 3/570؛ الصحیح من السیرہ 7/132.
• [46]. موسوعہ التریخ الاسلامی، ج 2، ص 123؛ ابن ہشام، سیرہ النبی، ج 2، 457؛ ابن کثیر، السیرہہ النبویہ، ج2، ص 410.
• [47]. نہج البلاغہ، ترجمہ دشتی فصل غرائر الکلام، ش 9، ص 691.
• [48]. درسہائی از نظام دفاعی اسلام، ص146.
• [49]. تریخ مقررا ت جنگ در اسلام، ص 308.
• [50]. تریخ طبری، ج 2، ص 126؛ ابن ہشام، زندگانی پیامبر اسلام، ج 2، ص 229؛ سلام بر خورشید، ج4، ص 94.
• [51]. محمد، 4.
• [52]. انفال، 70.
• [53]. ابن ہشام، زندگانی پیامبر اسلام، ج 2، ص 42.
• [54]. آل عمران، 92.
• [55]. یوسف، 88.
• [56]. بقرہ، 195.
• [57] ـ دولت رسول خدا، ص 342.
• [58]. آیندی، تریخ پیامبر اسلام، ص 623.