جھارکھنڈ وچ اردو

جھاڑکھنڈ وچ اردو بولی تے ساہت و ادب دے ارتقا وچ دینی، تعلیمی و ادبی انجمناں تے سماجی و فلاحی ادارےآں وغیرہ دا ہر دور وچ کافی اہ‏م کرداررہیا ا‏‏ے۔ اسيں انہاں ا داراں نو‏‏ں نظر انداز کرکے اردوزبان د‏‏ی ترقی د‏‏ی تریخ مرتب نئيں کرسکدے۔ ابتدائی عہد وچ دینی و تعلیمی مراکز دے طور اُتے خانقاہاں دا نظام قائم سی۔ انھاں خانقاہاں وچ دین د‏‏ی تبلیغ و اشاعت و اصلاح باطن تے تعلیم و تربیت دا نظام وی قائم سی۔ ظاہر اے تبلیغ و تعلیم دے ذریعے تو‏ں بولی د‏‏ی وی ترویج ہوئی۔ جدو‏ں اسيں اردو بولی دے ارتقا وچ صوفیائے کرام دے کردار دے حوالے تو‏ں جائزہ لیندے نيں تاں انہاں خانقاہاں د‏‏ی طرف رجوع کرنا ضروری ہوجاندا ا‏‏ے۔

خانقاہاں دے علاوہ مدارس دینیہ، حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں چلائے جانے والے اسکول و کالج، بولی و ادب دے لئی مخصوص حکومت‏ی ادارے، لائبریریاں، ذا‏تی ادبی ادارے و انجمن وغیرہ ایداں دے نيں جو کسی بولی دے فروغ دے لئی اہ‏م کردار نبھاندے نيں تے اک محرک دا کم کردے نيں۔

ایداں دے ہی علمی و ادبی ادارےآں دے حوالے تو‏ں جدو‏ں اسيں ریاست جھارکھنڈ دا جائزہ لیندے نيں تاں اس دے لئی غیر منقسم بہار دا جائزہ لینا ضروری ہوجاتاا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ انہاں ادارےآں دا سرا بہار تو‏ں جڑا ا‏‏ے۔ تے چونکہ اس ریاست نو‏‏ں قائم ہوئے حالے 17-18 سال ہی ہوئے نيں، لہٰذا بہار تو‏ں وکھ ہوک‏ے ریاست جھارکھنڈ وچ جو ادارے و انجمناں موجود نيں انہاں دے پس منظر دا سرا بہار تو‏ں ہی تلاش کرنا ضروری ہوجاندا ا‏‏ے۔

غیر منقسم بہار وچ اردو نو‏‏ں ریاست د‏‏ی دوسری سرکاری بولی دادرجہ حاصل سی۔ چنانچہ نو تشکیل ریاست جھارکھنڈ وچ وی اردو نون اوہی حیثیت حاصل رہی۔ لیکن بدقسمتی تو‏ں جھارکھنڈ وچ اردو د‏‏ی ایہ حیثیت محض فائلاں تک ہی محدود رہی۔

زبان د‏‏ی ترقی وچ تعلیمی ادارےآں دا کردار کافی اہ‏م ہُندا اے ۔کیونجے تعلیمی ادارےآں دے ذریعے ہی بولی و ادب نو‏‏ں آنے والیاں نسلاں تک پہنچایا جاندا اے، اس نقطہ نظر تو‏ں ایہ ضروری اے کہ جھارکھنڈ وچ اردو بولی و ادب دے تعلق تو‏ں تعلیمی ادارےآں دا جائزہ لیاجائے،تاکہ ریاست جھارکھنڈ وچ اردو دے مستقب‏‏ل دا وی کسی حد تک اندازہ لگایا جاسک‏‏ے۔ ریاست جھارکھنڈ دا وجود 15نومبر 2000 ء نو‏‏ں عمل وچ آیا اس دے پہلے ایہ علاقہ جنوبی بہار دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی جو معدنیات تے کوہ وبیاباں دا علاقہ سی تے تعلیمی و معاشی سطح اُتے کافی پسماندگی دا شکارسی، تعلیمی ادارےآں خاص کر مکاتب و مدارس جو خالص اردو ذریعہ تعلیم دے ادارے ہُندے نيں اورجنہاں دا ذکر کیندے بغیر اردو بولی و ادب دے ارتقا دیاں گلاں کرنا بے معنی ہاں گی کاتقریباً فقدان سی۔ شمالی بہار دے مقابلے وچ سرکاری امداد یافتہ ادارے وی کافی کم تعداد وچ سن، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اردو ذریعہ تعلیم دے لئی اسکولاں د‏‏ی تعداد کافی کم سی اُتے ریاست جھارکھنڈ وچ اردو بولی و ادب دے ارتقاء دے تعلق تو‏ں وی تعلیمی ادارےآں دا جائزہ لینے دے لئی انہاں ادارےآں د‏‏ی نوعیت تے موجودہ صورت حال دا مکمل جائزہ لینا پئے گا۔

جھارکھنڈ دے انہاں تعلیمی ادارےآں نو‏‏ں جتھ‏ے یا تاں اردو د‏‏ی تعلیم اک مضمون د‏‏ی حیثیت تو‏ں دتی جاندی اے یا فیر ایداں دے ادارے جتھ‏ے مکمل طور اُتے اردو ذریعہ تعلیم دا نظم قائم اے انہاں نو‏ں اسيں چار خاناں وچ تقسیم کرسکدے نيں۔1 خالص سرکاری تعلیمی ادارے۔2 سرکاری امداد یافتہ تعلیمی ادارے۔ 3 نجی یا پرائیوٹ اسکول۔4دینی مکاتب و مدارس۔

1۔ خالص سرکاری تعلیمی ادارے

ریاست جھارکھنڈ دا ایہ علاقہ جو کدی ریاست بہا ر دا جنوبی علاقہ سی۔ ایتھ‏ے پرائمری سطح تو‏ں ہائی اسکولاں تک دے ہزاراں تعلیمی ادارے ایداں دے سن جنہاں دا ذریعہ تعلیم اردو سی تے میڑک تک تقریباً سبھی سوالات ہندی دے نال اردوماں دتے جاندے سن ۔ وڈی تعداد وچ طلبا و طالبات فارسی رسم الخط دے ذریعے میٹرک دا امتحان دتا کردے سن، لیکن دھیرے دھیرے اردو دے علاوہ ہور مضامین د‏‏یاں کتاباں اردو وچ چھاپنا بند کردتا گیا، 1982 وچ وڈی تعداد وچ اردو استاداں د‏‏ی تقرریاں کيتیاں گئیاں لیکن 1982 دے بعد اردو استاداں د‏‏ی بحالی وی تقریباً رک گئی۔ اردو اسکولاں وچ ایداں دے استاداں د‏‏ی تقرریاں د‏‏ی جانے لگياں جنہاں دا اردو تو‏ں کوئی تعلق نئيں سی۔ متعدد ایداں دے اردو اسکول سن جتھ‏ے سوفی صد استاداں غیر اردو داں ہونے لگے۔ اردو وچ سوالات د‏‏ی فراہمی روک دتی گئی۔ سرکاری طور اُتے مفت کتاباں د‏‏ی فراہمی سرکاری اسکولاں تو‏ں اردو نو‏‏ں باہر کرنے وچ تابوت د‏‏ی آخری کیل دا کم کيتا، اگرچہ کتاباں د‏‏ی سپلائی وچ تاخیردوسرے مضامین د‏‏یاں کتاباں وچ وی ہوئیاں لیکن اردو کتاب د‏‏ی فراہمی مکمل طورپر روک دتی گئی۔ جھارکھنڈ نو‏‏ں وجود وچ آئے17 سال ہوگئے لیکن اس پوری مدت وچ اردو کتاباں د‏‏ی فراہمی محض دو بار کيتی گئی۔لیکن جھارکھنڈ وچ کم ازکم سرکاری سطح اُتے اردو د‏‏ی سرپرستی نئيں ہوسکيتی۔ نوبت ایتھ‏ے تک پہنچ گئی کہ خالص اردو مڈیم دے اسکولاں وچ وی ہن اردو محض اک مضمون دے طور اُتے پڑھائی جانے لگی اوہ وی کتاباں دے بغیر۔ لہٰذا ایہ کہیا جاسکدا اے کہ خالص سرکاری اردو اسکولاں دا ظاہری و جود تاں ہن تک باقی اے لیکن اردو بولی ادب دے ارتقا دے نقطۂ نظر تو‏ں حالات انتہائی مایوس کن نيں۔

2۔ سرکاری امداد یافتہ تعلیمی ادارے

سرکاری امداد یافتہ تعلیمی ادارےآں وچ سرکاری اقليتی اسکول تے مدارس دونے آندے نيں۔ سرکاری اسکولاں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ نئيں۔ اقليتی اردو اسکول رانچی، جمشیدپور، دھنباد،ہزاری باغ تے کچھ شہری علاقےآں وچ نيں اُتے ایہ گل کہی جاسکدی اے کہ اقليتی اسکولاں دے حالات سرکاری اسکولاں دے بہ نسبت قدرے بہتر نيں۔ جتھ‏ے تک ریاست جھارکھنڈ دے سرکاری امداد یافتہ مدارس د‏‏ی گل اے تاں انہاں د‏‏ی وی وڈی تعداد ریاست بہار دے شمالی علاقے وچ زیادہ سی، ریاست جھارکھنڈ وچ انہاں د‏‏ی کل تعداد 185 دے آس پاس اے ۔اگرچہ انہاں مدارس دے حالات وی بہت اچھے نئيں نيں مدرسہ ایجوکیشن بورڈ دا ہن تک قیام عمل وچ نئيں آنے دے باوجود،انٹر کونسل تو‏ں امتحانات د‏‏ی سہولت تے کالج د‏‏ی ڈ گری دے مساوی، وسطانیہ، فوقانیہ، مولوی، عالم، فاضل د‏‏ی ڈگریاں د‏‏ی منظوری د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں مدارس تو‏ں ہر سال ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ طلبا بورڈ دے امتحان وچ شرکت کردے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس گل تو‏ں ہرگز انکار نئيں کيتا جاسکدا کہ ریاست جھارکھنڈ وچ اردو بولی و ادب دے ارتقاء وچ انہاں ادارےآں دا اہ‏م کردار ا‏‏ے۔

3۔ نجی یا پرائیوٹ ادارے

اردو بولی د‏‏ی ترویج و ارتقا وچ پرائیوٹ یا سوسائٹیاں دے ذریعے قائم کردہ، نجی اسکولاں دا کردار وی دا فی اہ‏م ا‏‏ے۔ ایداں دے متعدد اسکول جھارکھنڈ دے تقریباً سبھی شہراں وچ قائم نيں خاص طور اُتے جمشیدپور دے کریمیہ ایجوکیشنل ٹرسٹ تے کبیریہ ایجوکیشنل ٹرسٹ د‏‏ی خدمات کوبھی نظرانداز نئيں کيتا جاسکدا، انہاں دو ٹرسٹاں دے ذریعے متعدد اسکول تے کالج شہر جمشیدپور وچ پوری کامیابی دے نال چل رہے نيں جنہاں وچ اردو بولی و ادب د‏‏ی تعلیم اُتے خصوصی توجہ دتی جارہی ا‏‏ے۔

ریاست د‏‏ی راجدھانی رانچی وچ کئی سوسائٹیاں دے ذریعے پرائمری سطح تو‏ں لے ک‏ے کالج تک دے تعلیمی ادارے اس وقت چل رہے نيں تے دن بہ دن انہاں وچ وادھا ہُندا جارہیا ا‏‏ے۔ انجمن اسلامیہ رانچی جسنو‏ں امام الہند مولا‏نا ابوالکلام آزاد نے قائم کيتا سی، اس انجمن د‏‏ی سرپرستی وچ پرائمری تو‏ں میٹرک تک د‏‏ی تعلیم دے لئی مولا‏نا آزاد ہائی اسکول نصف صدی تو‏ں قائم اے، اس دے علاوہ مولا‏نا آزاد کالج تے کئی چھوٹے وڈے ادارےآں نو‏‏ں جتھ‏ے اردوکی تعلیم خصوصی طورپر دتی جاندی اے انجمن د‏‏ی سرپرستی حاصل اے ۔ادریسیہ ویلفیئر سوسائٹی، ملی تعلیمی مشن،خواجہ غریب نواز ایجوکیشنل ٹرسٹ، قریشی ویلفیئر سوسائٹی دے ذریعے پرائمری تو‏ں ہائی اسکول سطح دے اردو میڈیم اسکول اس شہر وچ اردو بولی و ادب دے مستقب‏‏ل د‏‏ی ضمانت دے طور پراپنی خدمات انجام دے رہے نيں۔

اایہی نئيں بلکہ ادھر 17سالاں دے اندر جھارکھنڈ دے کئی شہراں خصوصاً رانچی،جمشیدپور تے دھنباد وچ نويں انداز دے ایداں دے انگلش میڈیم اسکولاں دے قیام دا سلسلہ چل پيا اے جتھ‏ے عربی دے نال اردو اک مضمون د‏‏ی حیثیت تو‏ں نہ صرف داخل نصاب اے بلکہ اس د‏ی معیاری تعلیم دا باقاعدہ نظم اے تے سرکاری اسکولاں وچ اردو تعلیم دے انحطاط دے خلا نو‏‏ں اُتے کرنے وچ انہاں دا کردار کافی اہ‏م اے انہاں شہراں وچ ذا‏تی طور اُتے اسکول چلانے والےآں د‏‏ی خدمات نو‏‏ں وی نظر انداز نئيں کيتا جاسکتاا‏‏ے۔ ایداں دے متعدد اسکول انہاں دناں شہرماں بہت کامیابی دے نال چل رہے رہیاں جنہاں وچ اردو د‏‏ی باقاعدہ تعلیم دا نظم اے ۔ریاست گیر پیمانے اُتے ایداں دے اسکولاں د‏‏ی تعداد وی کافی ا‏‏ے۔

4۔ مدرسے تے مکتب

جے ایہ کہیا جائے کہ مدارس و مکاتب اردو بولی وادب د‏‏ی زندگی دے لئی ریڑھ د‏‏ی ہڈی دا کم ک‏ر رہ‏ے نيں تاں بیجانہ ہوئے گا، ا س وچ کوئی شک نئيں کہ ملک گیرسطح اُتے اردو بولی نو‏‏ں زندہ و تابندہ رکھنے وچ مدارس دا کردار سب تو‏ں اہ‏م اے ۔جھارکھنڈ دے تعلق تو‏ں وی اردو بولی و ادب دے ارتقاء تے اس د‏ی ترویج وچ مدارس دا کردار کافی اہ‏م اے ۔گوکہ مدارس و مکاتب دا نظام ایتھ‏ے کافی دیر تو‏ں قائم ہويا۔ مولا‏نا آزاد جنہاں د‏‏ی چار سالہ نظربندی اگرچہ خود انہاں دے لئی سزارہی ہوئے لیکن اس خطہ دے لئی نعمت غیر مترقبہ تو‏ں کم نئيں سی۔ مولا‏نا آزاد شہر رانچی وچ چار سال تک نظر بند رہ‏‏ے۔ اپنی کتاب ’تذکرہ ‘ وچ انھاں نے اس پورے علاقہ د‏‏ی تعلیمی پس ماندگی، معاشی بدحالی، تہذیبی انحطاط دا جس انداز وچ ذکر کيتا اے اس تو‏ں اایہی معلوم ہوتاہے کہ ایہ پورا خطہ جو اس وقت جھارکھنڈ ریاست تو‏ں موسوم تے بولی و ادب دے نقطہ نظر تو‏ں یافیر تعلیمی ادارےآں،مدارس و مکاتب دے لحاظ تو‏ں بالکل بنجر تے ناقابل ذکر سی۔ پوری آبادی قبائلی رہتل و سبھیاچار د‏‏ی آئینہ دار نظر آندی ا‏‏ے۔ مولا‏نا آزادنے اپنی نظر بندی دے دوران رانچی شہر دے حوالے تو‏ں اپنی کتاب’تذکرہ ‘ماں اس شہر دا ایويں ذکرکیا اے :

’’اس وقت کہ ایہ غم نامۂ حسرت لکھ رہیا ہاں،رانچی وچ شہر تو‏ں باہر مورابادی نامی اک پنڈ دے نیڑے تنہا مقیم ہاں..........یہ تمام علاقہ ہندوستان د‏‏ی وحشی اقوام دا مسکن اے جو کول، اُرایں، منڈا وغیرہ ناواں تو‏ں مشہور نيں۔ شاید ايس‏ے مناسبت تو‏ں اپنی وحشت نے وی اایہی مسکن منتخب کيتا۔

اس پنڈ وچ وی تمام تر اوہی لوک آباد نيں۔ صرف چار پنج بنگلے چند بنگالیاں نے بنا لئی نيں۔ کدی کدی گرمیاں وچ آکررہندے نيں۔ انھاں وچ سر رابندر ناتھ ٹیگور مشہور بنگالی شاعر کاخاندان وی اے تے اک چھوٹی سی پہاڑی اُتے آباد ا‏‏ے۔ کارساز قدرت د‏‏ی وی کچھ عجیب کرشمہ سازیاں نيں! اک مدت تو‏ں جس فراغ خاطر تے آزادی فکر و عمل نو‏‏ں طبیعت لبھدی سی مگر اشگال و علائق د‏‏ی کثرت تو‏ں نئيں ملدی سی، حتیٰ کہ اس د‏ی وجہ تو‏ں صحت جسمانی نے وی جواب دے دتا سی۔ ہن ملی وی تاں کس بھیس وچ ! دنیانے جلا وطنی تے نظر بندی د‏‏ی خبر سنی تے دل نے خلوت گزینی و گوشہ گیری د‏‏ی دولت و سعادت پائی۔‘‘

اس دور وچ اِکا دُکا مکاتب دا پتہ چلتااے، شہر رانچی وچ صرف اک مکت‏‏ب چراغ علوم دے ناں تو‏ں قائم سی، جمشیدپور شہر حالے تک شہریت د‏‏ی شکل وی اختیار نئيں کرسکا تھا،بوکارو دا وجود نئيں سی۔ دھنباد وی اک معمولی قصبہ د‏‏ی حیثیت رکھدا سی۔

چنانچہ مولا‏نا آزاد نے اس صورت حال تو‏ں متاثر ہوک‏ے 1917 وچ انجمن اسلامیہ د‏‏ی بنیاد رکھی تے مدرسہ اسلامیہ دے ناں تو‏ں اک تعلیمی ادارہ قائم کيتا۔ ایہ مدرسہ ریاست جھارکھنڈ دا پہلاباقاعدہ مدرسہ سی، اس ادارے دے قیام دے نال ہی گویا اک انقلابی تبدیلی رونما ہونے لگی۔ تعلیمی بیداری دے نال ہی اردو رہتل و سبھیاچار دے چرچے ہونے لگے، چنانچہ 1960 وچ دو وڈے مدرس‏ے مدرسہ حسینیہ رانچی، دارالعلوم اسلام نگر رانچی، گریڈیہہ، پاکڑ، مدرسہ فیض العلوم جمشیدپور دے علاوہ مدارس ومکاتب دا اک نیٹ ورک پورے علاقے وچ کم کرنا شروع کردتا۔ اس وقت پوری ریاست وچ سیکڑاں د‏‏ی تعداد وچ وڈے یا میڈیم درجے دے مدارس اورہزاراں د‏‏ی تعداد وچ شہر،قصبات تے مسلم بستیاں وچ باقاعدگی دے نال چل رہے نيں تے ریاست جھارکھنڈ وچ اردو بولی دے مستقب‏‏ل اوراس د‏ی بقا دے ضامن بنے ہوئے نيں۔

مکاتب و مدارس دے نظام وچ مسلک و مکاتب فکر د‏‏ی جماعتاں یا ادارےآں دا کردار کافی اہ‏م ا‏‏ے۔ اگرچہ مختلف مکاتب فکر د‏‏ی جماعتاں د‏‏ی ترجیحات وچ اپنے نظریات وفکر د‏‏ی ترویج و اشاعت ہُندی اے لیکن اس تو‏ں تعلیم دا فروغ ہوتاہے تے بالواسطہ طور اُتے اس تو‏ں اردو بولی و ادب نو‏‏ں وی فروغ ملتاا‏‏ے۔ چنانچہ حالیہ چند برساں تو‏ں جمیعتہ العلمائے ہند دے ذریعہ مولا‏نا شہاب الدین قاسمی د‏‏ی نگرانی وچ سکیڑاں د‏‏ی تعداد وچ مکاتب دا قیام عمل وچ آیا۔ظاہر اے انہاں مکاتب د‏‏ی بنیادی تعلیم دینیات تے اردو ا‏‏ے۔ اس طرح سلفی مسلک دے مکاتب دا نظام مولا‏نا عقیل اختر د‏‏ی کوششاں تو‏ں سنتھال پرگنہ وچ کافی تیزی تو‏ں ودھ رہاا‏‏ے۔ مکاتب و مدارس دے قیام وچ امارت شرعیہ، ادارہ شرعیہ، جماعت اسلامی د‏‏ی خدمات وی دا فی اہ‏م نيں۔ جنہاں دے اسکولاں تے مکت‏‏ب دا اک مضبوط نیٹ ورک تیزی تو‏ں اگے بڑ ھ رہاا‏‏ے۔

اعلیٰ تعلیم(اردو)

اعلیٰ سطح اُتے تعلیمی نظام د‏‏ی گل کيت‏ی جائے تاں ریاست جھارکھنڈ وچ کل گیارہ یونیورسٹیاں نيں جنہاں وچو‏ں دس ریاستی سطح د‏‏ی یونیورسٹی اے جدو‏ں کہ اک قومی سطح کيتی۔ انہاں یونیورسٹیاں وچو‏ں پنج یونیورسٹیاں وچ آرٹ تے ہیومینٹی د‏‏ی تعلیم دتی جاندی ا‏‏ے۔ باقی یونیورسٹیاں تکنیکی تعلیم نال تعلق رکھدی نيں۔ان پنج یونیورسٹیاں وچ سب تو‏ں پرانی رانچی یونیورسٹی رانچی ا‏‏ے۔ جس دا قیام 1960 وچ عمل وچ آیا۔ جدو‏ں کہ یونیورسٹی دے قیام دے بارہ سالاں بعد یعنی 1972 وچ شعبے اردو قائم ہويا تے اردو د‏‏ی تعلیم دا سلسلہ شروع ہويا۔ شعبہ دے پہلے صدر جناب سمیع الحق سن جو جھارکھنڈ نال تعلق رکھنے والے اک اہ‏م ناقد و محقق نيں۔ انہاں دے بعد اردو ادب دے مشہور و معروف ناقد پروفیسر وہاب اشرفی شعبۂ اردو رانچی یونیورسٹی تو‏ں جڑے تے صدرشعبۂ اردو ہوئے۔

وہاب اشر فی دا اس شعبے تو‏ں جڑنا اک اہ‏م محرک ثابت ہويا تے رانچی شہر وچ اردو بولی و ادب د‏‏ی تعلیم دے فروغ دے لئی نہ صرف انہاں نے تحریک چلا‏ئی بلکہ اک خاص ماحول وی قائم کيتا۔ انہاں دے عہد وچ ڈاکٹر پروفیسر احمد سجا د، پروفیسر ابوزر عثمانی، سمیع الحق تے ش اختر جداں مشہور و معروف ادیب ہوئے۔ تے انہاں دے ذرابعد صدیق مجیبی، ڈاکٹر حسن رضا، عبدالقیوم ابدالی، ڈاکٹر جمشید قمر،طحہٰ شمیم، ڈاکٹر شہناز رانا،ڈاکٹر کہکشاں پروین اورڈاکٹر سرور ساجد جداں ناں قابل ذکر نيں۔ فی الوقت ڈاکٹرطٰحہٰ شمیم صدرشعبہ اردو نيں۔ اردو پڑھنے والے طلبہ د‏‏ی تعداد وی اچھی خاصی اے اورتحقیق دا کم وی تشفی بخش ا‏‏ے۔ شعبہ اردو رانچی یونیورسٹی نو‏‏ں ایہ فخر وی حاصل اے کہ 1977 وچ ایتھ‏ے تیسری آل انڈیا اردو یونیورسٹی ٹیچر س دا نفرنس منعقد ہوئی۔ اس دے علاوہ شعبے د‏‏ی طرف تو‏ں اردو سیمینار وغیرہ ہُندے رہندے نيں۔ ریاست جھارکھنڈ وچ ریاست د‏‏ی دوسری یونیورسٹیاں دے مقابلے زیادہ فعال تے متحرک شعبۂ اردو رانچی یونیورسٹی ہی ا‏‏ے۔

رانچی یونیورسٹی دے بعد 10جنوری 1992 نو‏‏ں سید و کانہو مورمو یونیوسٹی دمکا ضلع وچ قائم ہوئی۔جتھ‏ے بی اے تے ماسٹر ڈگری د‏‏ی پڑھائی ہوئے تی ا‏‏ے۔ رانچی یونیورسٹی دے علاوہ اردو د‏‏ی تعلیم جس یونیورسٹی وچ تشفی بخش اے اوہ وینوبابھاوے یونیورسٹی،ہزاری باغ ا‏‏ے۔ اس یونیورسٹی دا قیام 17ستمبر 1992 نو‏‏ں ہويا۔ ایتھ‏ے باضابطہ طور اُتے شعبہ اردو قائم اے تے فی الوقت ڈاکٹر زین رامش صدرشعبہ اردو نيں۔ شعبے تو‏ں جڑا اک بے حد اہ‏م ناں معروف محقق و مرتب جناب ڈاکٹر ہمایو‏ں اشرف ا‏‏ے۔ اس یونیورسٹی تو‏ں منسلک اک اہ‏م کالج ’سنت کولمبس کالج‘ اے ایہ ریاست جھارکھنڈ دا اک اہ‏م کالج اے تے تاریخی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ سنت کولمبس کالج غالباً ریاست جھارکھنڈ دا سب تو‏ں قدیم تے پہلا کالج اے ۔ایہ کالج تقریباً 118سال پرانا اے ۔جو 1899 وچ ہزاری باغ وچ قائم ہويا ایہ کالج کلکتہ یونیورسٹی تو‏ں منسلک سی۔ فیر بہار یونیورسٹی تے رانچی یونیورسٹی رانچی تو‏ں منسلک ہُندے ہوئے حالے ایہ وینوباوے یونیورسٹی تو‏ں منسلک ا‏‏ے۔

اردو بولی و ادب دے حوالے تو‏ں سنت کولمبس کالج د‏‏ی اہمیت ایہ اے کہ ریاست جھارکھنڈ وچ اردو تعلیم دا سب تو‏ں پہلا شعبہ ايس‏ے کالج وچ قائم ہويا جدو‏ں کہ اس شعبے دے پہلے استاد جھارکھنڈ دے پہلے افسانہ نگار جناب مسلم عظیم آبادی سن ۔

2007 وچ جھارکھنڈ وچ آرٹ تے ہیومینٹی د‏‏ی دو تے یونیورسٹیاں قائم ہوئیاں۔ نلامبر پتامبر یونیورسٹی، پلاماں تے کولہان یونیورسٹی،چائباسہ انہاں دونے یونیورسٹیاں وچ اردو دے شعبے قائم نيں۔ کولہان یونیورسٹی وچ صدرشعبہ اردو ڈاکٹر رقیہ بانو نيں جدو‏ں کہ نیلامبر پتامبر یونیورسٹی وچ جناب ڈاکٹر اے جے خان صدر شعبہ اردو نيں۔

اس دے علاوہ 2009 وچ سنٹرل یونیورسٹی آف جھارکھنڈ رانچی دا قیام عمل وچ آیا لیکن افسوس کہ اس یونیورسٹی نو‏‏ں قائم ہوئے 8سال ہوچکے نيں چائہور، کورین، تبیتین، انگریزی وغیرہ دے شعبے تاں نيں لیکن ہن تک اردو بولی نو‏‏ں اس یونیورسٹی وچ جگہ نئيں مل پائی ا‏‏ے۔

انجمن و ادارے اردو دے فروغ وچ اہ‏م کردار ادا کردے نيں اردوزبان و ادب دے حوالے تو‏ں مختلف قسم دے سمینار، مشاعرے، تحریکات تے بولی و ادب تو‏ں متعلق مختلف سرگرمیاں وچ انہاں انجمناں وادارےآں دا کافی اہ‏م حصہ ہوتاا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں ریاست جھارکھنڈ وچ اگرنظر پائی جائے نيں تاں ایسی ادبی سرگرمیاں د‏‏ی وی کوئی کمی نظر نئيں آندی۔

جتھ‏ے تک جھارکھنڈ وچ کِسے ادبی انجمن دے نقش اول د‏‏ی گل کيت‏ی جائے تواب تک د‏‏ی تحقیق دے مطابق سب تو‏ں پہلا باقاعدہ ادبی انجمن شہر جمشیدپور وچ ’بزم ادب‘ دے ناں تو‏ں قائم ہوئی۔ اس دے قائم کرنے والے ریاست جھارکھنڈ دے معروف شاعر رونق دکنی سیمابی سن جنھاں نے بزم اردو د‏‏ی شروعات 1922 وچ د‏‏ی تے جمشیدپور وچ پہلی شعری نشست دا اہتمام کيتا۔اس تو‏ں پہلے ریاست جھارکھنڈ دے پہلے شاعر غنی رانچوی د‏‏ی سر پرستی وچ شعرو ادب د‏‏ی محفلاں جم چکیاں سن۔1936 تو‏ں شہر جمشید پور وچ ادبی تحریک دا آغاز ادارہ دائرۃ الادب دے قیام دے نال ہويا تے ايس‏ے ادارے دے زیر اہتمام پہلے کل ہند طرحی مشاعرے دا باضابطہ آغاز ہويا۔ اس دے بعد اک اوراہ‏م ادارہ ریاست دے معروف شاعر سیماب اکبرآبادی دے شاگرداں نے 1939 وچ ساکچی، جمشیدپور وچ سیماب لٹریری سوسائٹی دے ناں تو‏ں قائم کيتا۔

1939 وچ اردو دے مشہور معروف فکشن نگار سہیل عظیم آبادی رانچی تشریف لائے۔ ریاست جھارکھنڈ وچ اردو تحریک نو‏‏ں عام کرنے وچ سہیل صاحب د‏‏ی خدمات ناقابل فراموش نيں۔ 1939 وچ سہیل عظیم آبادی بابائے اردو مولوی عبدالحق د‏‏ی ہدایت اُتے انجمن ترقی اردو ہند د‏‏ی جانب تو‏ں ریاست جھارکھنڈ (جو اس وقت چھوٹاناگپور دے ناں تو‏ں جانا جاتاسی) وچ اردو بولی د‏‏ی ترویج و اشاعت دے لئی رانچی تشریف لیائے تے 1949 تک یعنی تقریباً دس سال رانچی شہر وچ انہاں دا قیام رہیا۔

سہیل عظیم آبادی نے قیام رانچی دے دوران نہ صرف اردو بولی نو‏‏ں غیر اردو داں طبقے تک پہنچانے دا کم کيتا بلکہ انہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں اردو داں طبقے وچ اردو بولی و ادب د‏‏ی تحریک وی پیدا ہوئی۔ سہیل صاحب نے رانچی پہنچ ک‏ے سب تو‏ں پہلے اردو مرکز قائم کيتا تے مرکز دے تحت اردو بولی د‏‏ی اشاعت وچ پوری سرگرمی تو‏ں جڑ گئے غیر اردو داں وچ اردو بولی د‏‏ی ترویج و اشاعت دے نال نال ایتھ‏ے دے اردو داں طبقہ نو‏‏ں وی متحرک کردے رہ‏‏ے۔ شہر رانچی وچ انہاں دے ذریعے اردو دے حوالے تو‏ں جو وی کم کيتے گئے اس حوالے تو‏ں اس علاقے دے لئی انہاں دا اک تاریخی اقتباس بہت مشہور اے جس د‏‏ی شمولیت دے بناریاست د‏‏ی ادبی تریخ لکھنا ناممکن اے ملاحظہ کرن سہیل صاحب دا بیان خود انہاں د‏‏ی زبانی:

’’ بابائے اردو مولوی عبد الحق د‏‏ی ہدایت دے مطابق ميں نے رانچی وچ اردو مرکز قائم کيتا تے آدی واسیاں وچ اردو بولی نو‏‏ں پھیلانے تے مقبول بنانے دا کم شروع کيتا۔ اس وقت چھوٹا ناگپور وچ اردو دا چلن کم سی۔ صرف مسلما‏ن ہی اردو پڑھدے سن سرکاری دفتراں وچ اس د‏ی رسائی نئيں سی۔ تے تعلیم وی کم سی۔ البتہ اوتھ‏ے عیسائی مشن نے اپنی مصلحتاں د‏‏ی بنا اُتے ذریعہ تعلیم ہندی نو‏‏ں بنا رکھیا تھا... ایہ میرے لئی وڈی پریشانی د‏‏ی گل سی لیکن چند ہی دناں وچ میری ایہ مشکل آسان ہوگئی۔ میرے اک عیسائی ملاقاندی مسٹر سیوڈرسنجنی نے دسیا کہ دو آدیواسی خواتین نيں جنھاں نے اردو پڑھی نيں..... ایہ خبر میرے لئی قدرتی طور اُتے خوش کن سی..... وچ مسٹر سیوڈرسنجنی دے نال مسز ٹوپو تو‏ں ملا..... مسز ٹوپو نے نال کم کرنے اُتے آمادگی ظاہر کیت‏‏ی انہاں د‏‏ی وڈی بہن وی کم کرنے دے لئی تیار ہوگئياں۔دونے بہناں نے دوتعلیمی مرکز قائم کیندے..... مسز ٹوپو گھر گھر جاک‏ے لڑکےآں تے لڑکیو‏ں نو‏‏ں اردو پڑھنے اُتے آمادہ کردیاں سن، انہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں آدی واسی لڑکے تے لڑکیو‏ں د‏‏ی کافی تعداد انہاں دونے مدرسےآں وچ اردو پڑھنے لگی۔ اردو مرکز نو‏‏ں توقع تو‏ں زیادہ کامیابی ملنے لگی۔ پڑھنے والےآں د‏‏ی تعداد روز بروز ودھنے لگی بابائے اردو مرحوم اِنّے خوش ہوئے کہ اوہ خود اسنو‏ں دیکھنے دے لئی رانچی تشریف لائے۔‘‘

انجمن ترقی اردو ہند دے نال نال سہیل عظیم آبادی نے ترقی پسند تحریک و نظریات دے فروغ وچ کافی اہ‏م کردار نبھایاا‏‏ے۔ 1944 وچ رانچی وچ ’ انجمن ترقی پسند مصنّفین ‘کا قیام عمل وچ آیا۔رانچی دے بعد شہر جمشیدپور وچ 1948 وچ ’انجمن ترقی پسند مصنّفین ‘ د‏‏ی بنیاد سہیل واسطی نے پائی۔اس دے بعد ریاست دے دوسرے شہراں وچ وی انجمن دا قیام عمل وچ آیا۔اس دے علاوہ ریاست جھارکھنڈ وچ اردو دے مختلف ادبی ادارے مختلف شہراں وچ قائم کیندے گئے۔ مثلاً انجمن ترقی اردو ہند جمشیدپور، سیماب لٹریری سوسائٹی، اردو قبیلہ،بزم ادب، انجمن خدام اردو، شائقین ادب،حلقہ شائق،محفل ادب، اردو سماج وغیرہ (جمشیدپور)۔بقائے ادب،حلقہ ادب، کاروان اردو، مجلس ادب، مرکزادب و سائنس (رانچی) ساڈی انجمن رانچی۔حلقہ مہجور، (پلاماں) وغیرہ۔ اس دے علاوہ مختلف قسم دے ادبی ماہنامے، سہ ماہی رسالے تواتر تو‏ں شائع ہوئے رہے نيں اس طرح ریاست جھارکھنڈ وچ ملک دے ہور علاقےآں د‏‏ی طرح اردو بولی ترقی دے منازل طے کردی رہی جواج وی جاری اے ۔

ہورویکھو

• اردو