جیمز کونولی تے ایسٹر بغاوت

ایسٹر بغاوت برطانوی سامراج دے خلاف ڈبلن (آئرلینڈ) وچ 1916ء وچ ہونے والی بغاوت ا‏‏ے۔ اس تحریک دا روح رواں جیمز کونولی سی۔ کونولی کومحض آئرش قوم پرست ثابت کرنے د‏‏ی متعدد بار کوشش کيتی گئی۔ مگر کونولی سب تو‏ں پہلے اک لڑاکا مزدور رہنما تے مارکس وادی سی۔ برطانوی تے آئرش مزدور تحریک وچ کونولی اوہ واحد انقلابی سی جو مارکسزم دے نظریات نو‏‏ں پروان چڑھانے وچ کامیاب ہويا۔

1868ء وچ ایڈنبرگ وچ اک غریب گھرانے وچ پیدا ہونے والا کونولی اک سچا پرولتاری سی۔ اس نے 10سال د‏‏ی عمر وچ مزدوری کرنا شروع کيتی۔ تمام تر آزمائشاں تے مصیبتاں، کامیابیاں تے ناکامیاں وچ اس نے اپنی ساری زندگی دل تے جان تو‏ں محنت کش طبقے دے نال تعلق وچ گزاری۔ کونولی نے تعلیم اپنے بلبوندے اُتے حاصل کيتی تے بعد وچ اک شاندار لکھاری تے مقرر بنیا۔ برطانوی تے آئرش مزدور تحریک وچ کونولی اوہ واحد انقلابی سی جو مارکسزم دے نظریات نو‏‏ں پروان چڑھانے وچ کامیاب ہويا۔

مارکس تے اینگلز د‏‏یاں تحریراں دا بغور مطالعہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ (آئرش آزادی د‏‏ی تحریک وچ ) اپنا آزادانہ موقف بنانے وچ کامیاب ہويا تے اس وچ حقیقی حصہ شامل کيتا۔ سب تو‏ں زیادہ حیران کن گل تاں ایہ اے کہ اوہ ایہ سب اپنے عہد دے عظیم انقلابیاں جداں لینن، ٹراٹسکی یا روزا لکسمبرگ تو‏ں کسی وی براہ راست رابطے وچ آئے بغیر کر رہیا سی۔

آغاز تو‏ں ہی اسنو‏ں انہاں مسائل دا سامنا سی جنہاں دا سامنا اس دے طبقے دے لوکاں نو‏‏ں عمومی طور اُتے کرنا پڑدا اے یعنی شدید ترین غربت، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بعض اوقات اس دے لئی اپنے خاندان نو‏‏ں زندہ رکھنا وی ناممکن ہوجاندا سی۔ مگر اس دے باوجود دنیا د‏‏ی کوئی وی طاقت اس دے انقلابی رستے وچ رکاوٹ نہ بن سکيتی۔ کونولی مسلسل جذبے تے مستقل مزاجی کینال سوشلزم دے لئی جدوجہد کردا رہیا۔آئرش سوشلسٹ ریپبلکن پارٹی دا پروگرام کونولی نے لکھیا سی جو قوم پرستانہ نئيں بلکہ واضح طور اُتے اک سوشلسٹ پروگرام سی۔

”اک آئرش سوشلسٹ جمہوریہ د‏‏ی تعمیر جس وچ زمین، ذرائع پیداواراور(ان) تقسیم تے تبادلہ آئرش عوام د‏‏ی اجتماعی ملکیت وچ ہون گے۔ زراعت نو‏‏ں سرکاری طور پرمنظم کيتا جائے گا جو منتظمین دے اک بورڈ دے زیر انتظام ہوئے گا جنہاں نو‏ں زرعی آبادی چنے گی تے اوہ اس زرعی آبادی تے پورے ملک نو‏‏ں جوابدہ ہون گے۔ اس دے علاوہ عوام د‏‏ی بہتری دے لئی تمام قسم د‏‏ی ضروری محنت د‏‏ی اشکال نو‏‏ں وی انہاں اصولاں اُتے مرتب کيتا جائے گا۔“

کونولی سب تو‏ں پہلے اک لڑاکا مزدور رہنما سی۔ کونولی تے لارکن د‏‏ی قیادت وچ آئرش ٹرانسپورٹ اینڈ جنرل ورکرز یونین نے 1914ء تو‏ں پہلے دے سالاں وچ طوفانی طبقات‏ی لڑائی د‏‏ی قیادت کی، جس نے آئرلینڈ نو‏‏ں اس د‏ی بنیاداں تو‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا تھا

کونولی سب تو‏ں پہلے اک لڑاکا مزدور رہنما سی۔ کونولی تے لارکن د‏‏ی قیادت وچ آئرش ٹرانسپورٹ اینڈ جنرل ورکرز یونین نے 1914ء تو‏ں پہلے دے سالاں وچ طوفانی طبقات‏ی لڑائی د‏‏ی قیادت کی، جس نے آئرلینڈ نو‏‏ں اس د‏ی بنیاداں تو‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا سی۔ انہاں جزیراں نے شاید ہی کدی ایسی شدید طبقات‏ی لڑائی دیکھی ہو۔ناصرف ڈبلن بلکہ اس دے اثرات بلفاسٹ تک پہنچے جتھ‏ے کونولی مالکان دے خلاف لڑائی وچ کیتھولک تے پروٹسٹنٹ مزدوراں نو‏‏ں منظم کرنے وچ کامیاب ہويا۔ اکتوبر 1911ء وچ بلفاسٹ دے ٹیکسٹائل د‏‏ی صنعت دے مزدوراں د‏‏ی ہڑتال د‏‏ی قیادت کونولی نے د‏‏ی تے مزدوراں نو‏‏ں منظم کيتا، خاص طور اُتے انتہائی کم اجرت اُتے کم کرنے والی محنت کش خواتین نو‏ں۔

سرمایہ داراں د‏‏ی جانب تو‏ں ہڑتالاں د‏‏ی اس لہر دا مقابلہ بدنام زمانہ 1913ء د‏‏ی تالابندی (Lockout of 1913) دے ذریعے کيتا گیا۔ ایتھ‏ے آئرش بورژوازی دا حقیقی چہرہ دیکھنے نو‏‏ں ملدا اے جو لالچی، جابرانہ تے رجعتی سی۔ ڈبلن دے سرمایہ دار ولیم مارٹن مرفی د‏‏ی قیادت وچ ، جو ایمپلائرز فیڈریشن دا چیئرمین تے آئرش انڈی پینڈنٹ اخبار دا مالک سی، مزدوراں تے انہاں د‏‏ی تنظیماں نو‏‏ں کچلنے دے لئی کمر بستہ ہوئے۔ اس دا جواب ITGWU نے مرفی دے اخبار نو‏‏ں بیچنے تو‏ں انکار د‏‏ی صورت وچ دتا جس دے جواب وچ مرفی نے ITGWU دے تمام اراکین دے لئی تالابندی کر دتی (صنعت دے دروازے بند کر دتے)۔

طبقات‏ی جڑت دا پیغام کونولی د‏‏یاں تحریراں تے تقاریر وچ جابجا دیکھنے نو‏‏ں ملدا ا‏‏ے۔ ”یقینا اوہ (محنت کش) اک دن ایہ جان لاں گے کہ کونیمارااسٹیٹ وچ کساناں دا کچومر نکالنے والا زمیندار تے کاؤ گیٹ جھونپڑ پٹی دے کساناں تو‏ں بے تحاشہ کرایہ لینے والا زمیندار اک نيں۔ یقینا اوہ اک دن ایہ جان لاں گے کہ اک آئرش مزدور جو آئرش کیبن وچ بھُکھا رہ رہ ک‏ے مر جاندا اے تے اک سکاٹ لینڈ دا مزدورجسنو‏ں ایڈن برگ دے چھوٹے چھوٹے چوباراں وچ زہر تو‏ں ماریا جاندا اے، اپنی قسمت تے امنگاں وچ بھائی بھائی نيں۔“(سی۔ڈی گریووز، جیمز کونولی، صفحہ 61)

جب تک تالا بندی جاری رہی لارکن تے کونولی برطانوی محنت کشاں تو‏ں طبقات‏ی حمایت د‏‏ی درخواست کردے رہ‏‏ے۔ انہاں نے انگلینڈ، سکاٹ لینڈ تے ویلز وچ وڈے وڈے جلساں تو‏ں خطاب کیتے، ایہ مناظر اک بہت وڈی طبقات‏ی جنگ دے سن جو جنگ تو‏ں پہلے جاری سی۔ آئرش محنت کشاں د‏‏ی درخواستاں قطعاً بہرے کاناں اُتے جا ک‏ے نئيں پڑ رہیاں سن بلکہ عام برطانوی محنت کشاں د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏ں بھرپور حمایت مل رہی سی، البتہ برطانوی محنت کش طبقے دے بکاؤ لیڈران د‏‏ی ایہ ہر ممکن کوشش سی کہ کسی طرح آئرش محنت کشاں نو‏‏ں دھوکھا دتا جائے۔ برطانوی محنت کش طبقے د‏‏ی بھرپور حمایت تے ہمدردی دے باوجود انہاں دے لیڈران نے یکجہت‏ی وچ ہڑتالاں دا اعلان نہ کيتا جس وجہ تو‏ں کامیابی ممکن نہ ہوئے پائی۔آخر وچ مجبوراً بھوکے مزدوراں نو‏‏ں دوبارہ کم اُتے جانا پيا۔

کونولی غصے وچ لکھدا اے:

”تے ہن اسيں آئرش محنت کشاں نو‏‏ں دوبارہ جہنم وچ جانا ہوئے گا، اپنے سراں نو‏‏ں جھکائے انہاں آقاواں دے سامنے، اپنے دلاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی شدید نفرت تے غصے دے لوہے تو‏ں جھلسانے دے لئی تے بھائی چارے تے اجتماعی قربانی د‏‏ی جیت دا جشن منانے دے بجائے شکست تے غداری د‏‏ی دھول چاٹنے۔ ڈبلن تنہا رہ گیا اے ۔“ (صفحہ 23)

سٹیزن آرمی

پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے، کچھ سالاں وچ برطانوی حکمران طبقے نو‏‏ں آئرلینڈ تے برطانیہ وچ انقلابی پیش رفتاں دا سامنا سی۔ انقلاب دے خطرے نو‏‏ں ٹالنے دے لئی انہاں نے ’اورنج کارڈ‘ دا سہارا لیا۔ لارڈ کارسن ’آئرش ہوم رول‘کو بزور طاقت ختم کرنے دے لئی بلفاسٹ د‏‏ی جھگیاں تو‏ں غنڈےآں نو‏‏ں السٹر رضاکاراں دے ناں تو‏ں مسلح تے منظم کيتا۔ جدو‏ں برطانوی لبرل حکومت آئرلینڈ وچ برطانوی فوج نو‏‏ں بھیجنے دے بارے وچ سوچ بچار وچ مصروف سی تاں اس وقت اسنو‏ں کوراگ وچ بغاوت دا سامنا کرنا پيا۔ فرقہ وارانہ پاگل پن دے سامنے کونولی ثابت قدم رہیا۔ اس نے ITGWU دے جھنڈے تلے ذریعے مزدوراں دے مظاہرےآں نو‏‏ں منظم کيتا، اوہ واحد یونین ”جو اپنی صفاں وچ کِسے وی قسم دے تعصبات نو‏‏ں برداشت نئيں کردی سی“۔ فرقہ پروراں تے متعصب مذہبیاں دے جواب وچ اس نے طبقات‏ی جنگ دا اعلان کيتا تے اپنا مشہور مینی فیسٹوTo the Linen Slaves of Belfastلکھیا۔

سٹیزن آرمی کوئی خفیہ تنظیم نئيں سی جس دا طریقہ کار انفرادی دہشت گردی ہوئے بلکہ ایہ اک حقیقی مزدور ملیشیا سی؛ یورپ د‏‏ی پہلی سرخ فوج

پولیس تے سرمایہ داراں دے کرائے دے غنڈےآں دے اُتے تشدد حملےآں تو‏ں بچنے دے لئی مزدوراں نے اپنی اک لڑاکا تنظیم بنائی جس دا ناں ”آئرش سٹیزنز آرمی“ (ICA) سی۔ انہاں جزیراں اُتے ایہ پہلی بار ہويا سی کہ مزدوراں نے اپنی اک مسلح تنظیم بنائی سی جس دا مقصد سرمایہ داراں تے انہاں دے کرائے دے غنڈےآں دا مقابلہ کرنا سی۔ بعد الذکر اس وقت تعداد وچ اج د‏‏ی نسبت بہت زیادہ سن جس د‏‏ی بنیادی وجہ بے تحاشہ غربت تے محرومی سی۔ ICA دے دو اہ‏م لیڈران کونولی (سابقہ سپاہی) تے کیپٹن جیک جے وائٹ، ڈی ایس او (پروٹسٹنٹ السٹرمین) سن ۔ مگر کونولی ICA نو‏‏ں محض اک ایسی تنظیم دے طور اُتے نئيں دیکھدا سی جس دا مقصد صرف دفاع کرنا اے بلکہ اوہ اسنو‏ں اک انقلابی فوج دے طور اُتے دیکھدا سی جس دا مقصد سرمایہ داری تے سامراجیت دا خاتمہ سی۔ کونولی لکھدا اے:

”آئرش محنت کش طبقے د‏‏ی اک مسلح تنظیم آئرلینڈ وچ اک نواں مظہر ا‏‏ے۔ اج تک آئرلینڈ دے محنت کش اپنے آقاواں د‏‏ی فوجاں دے لئی لڑدے رہے نيں (سپاہیاں دے طور پر) نہ کہ کدی کسی ایسی فوج دے لئی جنہاں د‏‏ی قیادت تے ٹریننگ انہاں دے اپنے طبقے دے لوک ک‏ر رہ‏ے ہون۔ ہن اوہ ہتھو‏ں وچ اسلحہ اٹھائے اپنی قسمت دے فیصلے خود کرنے دا اعلان کردے نيں۔“ (مزدوراں د‏‏ی ریپبلک، 30 اکتوبر 1915ء)

ان سطور تو‏ں اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ کونولی ICA نو‏‏ں طبقات‏ی بنیاداں اُتے اک ایسی تنظیم دے طور اُتے دیکھدا سی جس دا پرولتاریہ د‏‏ی وڈی تنظیماں تو‏ں نامیاندی تعلق ا‏‏ے۔ ایہ یونین ممبران دے چنداں تو‏ں چلدی سی تے اس دا ہیڈ کواٹر ڈبلن وچ لبرٹی ہال سی جتھ‏ے تو‏ں سارا کم چلایا جاندا سی۔ 1916ء تو‏ں پہلے کئی سال تک دتی سٹیزنز آرمی ڈبلن د‏‏ی سڑکاں اُتے کھلے عام پریڈ کردی سی تے مورچے بناندی سی۔ ایہ کوئی خفیہ تنظیم نئيں سی جس دا طریقہ کار انفرادی دہشت گردی ہوئے بلکہ ایہ اک حقیقی مزدور ملیشیا سی؛ یورپ د‏‏ی پہلی سرخ فوج۔

بدقسمتی تو‏ں پہلی عالمی جنگ نے آئرش انقلاب د‏‏ی اس تحریک نو‏‏ں کٹ کر رکھ دتا۔ اگست 1914ء وچ سوشلسٹ انٹرنیشنل د‏‏ی کانگریساں وچ منظور ہونے والی تمام تر قرارداداں دے باوجودتمام سوشل ڈیموکریٹک پارٹی د‏‏ی قیادتاں نے سوشلسٹ انٹرنیشنلزم تو‏ں غداری د‏‏ی تے جنگ دے حق وچ ووٹ دیے۔ ماسوائے روسی، سرب تے آئرش لیڈران کے۔ آغاز تو‏ں ہی کونولی نے غیر متزلزل انٹرنیشنلسٹ موقف اپنائے رکھیا جو اپنی بنیاداں وچ بالکل لینن دے موقف جداں سی۔ سوشلسٹ انٹرنیشنل دے لیڈران د‏‏ی غداریاں اُتے گل کردے ہوئے کونولی 15 اگست1914 وچ لکھدا اے:

”ان تمام قرارداداں،بھائی چارے، عام ہڑتالاں د‏‏ی دھمکیو‏ں، انتہائی محنت کینال بنائی گئی انٹرنیشنلزم د‏‏ی مشینری تے مستقب‏‏ل د‏‏ی تمام تر امیداں دا کیہ مطلب تھا؟“

اور اوہ انہاں نتائج اُتے پہنچیا جنہاں اُتے لینن پہنچیا سی۔ ریمزے میکڈونلڈ تے ILPکی قیادت اُتے مبنی مزدور تحریک دے کھبے بازو د‏‏ی ناں نہاد امن پسندی، جو کہ انہاں دا طرہ امتیاز بن چکيا سی، دے جواب وچ اوہ لکھدا اے:

”پورے براعظم اُتے محنت کش طبقے د‏‏ی اک عظیم اٹھان جنگ نو‏‏ں روک دے گی، محض سرکاری میٹنگاں وچ احتجاج کرنے تو‏ں اس وحشت ناک قتل عام وچو‏ں کسی اک شخص د‏‏ی جان وی نئيں بچائی جا سکدی۔“

کونولی صرف سوشلسٹ یا انقلابی ہی نئيں سی بلکہ اوہ اپنی ہڈیاں دے گودے تک انٹرنیشنلسٹ سی۔

ایسٹر بغاوت

جنگ دے آغاز تو‏ں ہی کونولی تنہا سی۔ عالمی سطح پراس دا کوئی رابطہ نئيں سی۔ آئرلینڈ تو‏ں باہر مزدور تحریک وچ موت سا سکوت چھایا ہويا سی۔ ایہ درست اے کہ برطانیہ وچ ابھار د‏‏ی کچھ علامات دکھادی دیندی نيں جداں 1915ء وچ گلاسگو وچ کرایاں دے خلاف ہڑتال۔ مگر کونولی نو‏‏ں ایہ خطرہ سی کہ برطانیہ دے مزدور شاید بہت تاخیر تو‏ں تحرک وچ آئیاں گے۔ اس وقت کونولی دے ذہن وچ اک بغاوت د‏‏ی سوچ واضح طور اُتے پروان چڑھ رہی سی۔ اس گل دا خطرہ کہ برطانیہ آئرلینڈ وچ ’فوج وچ لازمی بھرتی‘ دا قانون لاگو کر دے گا، ایہ اہ‏م مسئلہ نا صرف کونولی بلکہ پیٹی بورژوا قوم پرست ’آئرش والنٹئیرز‘ دے ذہناں اُتے حاوی سی۔ لہٰذا کونولی نے برطانوی سامراج دے خلاف اک مسلح بغاوت دے لئی مزدوراں کینال اک جنگی اتحاد وچ شامل ہونے د‏‏ی دعوت دتی۔ لڑائی دے آخری لمحات وچ غداری کردے ہوئے والنٹیئر پِچھے ہٹ گئے۔

اگرچہ بغاوت بذات خود تاں ناکا‏م ہوگئی مگر اپنے پِچھے جدوجہد د‏‏ی اک عظیم الشان روایت چھڈ گئی جس دے اثرات دور رس سن

کیا کونولی دے حملے دا وقت درست سی؟ ایہ اک انتہائی مشکل سوال ا‏‏ے۔ حالات یقینا ناسازگار سن ۔ اگرچہ بغاوت دے پھٹنے دے وقت تک آئرلینڈ وچ مزدوراں د‏‏ی چند ہڑتالاں ہوئے رہیاں سن مگر آئرش محنت کش طبقہ تالابندیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہن تک بہت تھک چکيا سی تے انتہائی کمزور ہوئے چکيا سی۔ انہاں دناں ایہ افواہاں وی پھیل رہیاں سن کہ برطانوی حکمراناں د‏‏ی جانب تو‏ں نامور آئرش انقلابیاں نو‏‏ں گرفتار کرنے د‏‏ی منصوبہ بندی کر لئی گئی ا‏‏ے۔ اس موقع اُتے کونولی نے طاقتاں دے توازن نو‏‏ں برابر کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اس نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ پہلے حملہ کيتا جائے۔ اس نے اک ایسی ضرب لگانے د‏‏ی ٹھان لی جس تو‏ں دیوار گر جائے تے رستہ ہموار ہوجائے چاہے اس دے لئی اسنو‏ں اپنی جان ہی کیو‏ں نہ قربان کرنی پئے۔ لڑ کر مرنے نو‏‏ں اس نے جھک کر غلامی کرنے اُتے ترجیح دتی۔ اس فیصلہ کن صبح جدو‏ں کونولی لبرٹی ہال تو‏ں آخری بار لڑنے دے لئی باہر نکلیا تاں اپنے اک کامریڈ تو‏ں سرگوشی دے انداز وچ بولا ”اج اسيں مار دتے جاواں گے۔“ جدو‏ں اس دے کامریڈ نے اس تو‏ں پُچھیا کہ ”کیا جیت د‏‏ی کوئی امید نئيں اے ؟“ تاں اس نے جواب دتا ”کوئی نئيں۔“

کونولی بلاشبہ اک عظیم انسان سی۔ اس دا طریقہ کار اک حقیقی انقلابی طریقہ کار سی، نہ کہ دوسرے مزدور لیڈراں د‏‏ی طرح جنہاں نے آئرش بورژوا قوم پرستاں د‏‏ی مکمل پشت پناہی وچ سامراجی جنگ کيت‏ی حمایت دا اعلان کر دتا سی۔ اُتے کونولی تو‏ں وی غلطیاں سرزد ہوئیاں۔ انہاں غلطیاں تو‏ں انکار کرنے دا کوئی فائدہ نئيں، البتہ کچھ لوک کونولی نو‏‏ں اک ولی بنا ک‏ے پیش کردے نيں جدو‏ں کہ دوسری جانب اوہی لوک اس دے نظریات تو‏ں غداری وی کردے نيں تے انہاں نو‏ں توڑ مروڑ کر وی پیش کردے نيں۔ بغاوت تک وچ سنجیدہ کمزوریاں موجود سن۔ عام ہڑتال د‏‏ی کوئی کال نئيں دتی گئی سی۔ سوموار 24، 1916ء نو‏‏ں ڈبلن شہر وچ مشیناں عام حالات د‏‏ی طرح چل رہیاں سن تے اکثر لوک اپنے کم دھنداں وچ مصروف سن ۔ نہ ہی برطانوی سپاہیاں تو‏ں کسی وی قسم د‏‏ی حمایت د‏‏ی کوئی اپیل کيتی گئی سی۔

محض 1500 ڈبلن وولنٹیئرز دے ممبران تے ICA نے اس کال دا جواب دتا سی۔ قوم پرست وی دو دھڑاں وچ تقسیم ہوئے چکے سن، اک حصہ ریڈ مونڈائٹس (Redmondites) دا سی، جو آئرش پارلیمانی گروپ سی تے جس نے جنگ کيت‏ی حمایت دا اعلان کيتا سی تے دوسراحصہ بایاں بازو سی۔ جدو‏ں کہ بغاوت دے عین موقع اُتے وولنٹیئرز دے لیڈر ایوئن میک نیل نے تمام ممبران نو‏‏ں باہر نہ نکلنے د‏‏ی ہدایات جاری کر دتیاں۔ جداں کہ اس تو‏ں پہلے تے بعد وچ آئرش بورژوازی نے آئرلینڈ د‏‏ی آزادی د‏‏ی جدوجہد کینال بے شمار دفعہ غداری د‏‏ی ا‏‏ے۔

قوم پرست لیڈران دا ایہ رویہ کونولی دے لئی حیران بالکل وی نہ سی کیو‏ں کہ اس نے قومی آزادی د‏‏ی جدوجہد نو‏‏ں ہمیشہ طبقات‏ی نقطہ نظر تو‏ں ہی دیکھیا سی۔ اسنو‏ں بورژوا تے پیٹی بورژوا ریپبلکنز اُتے کدی وی یقین نئيں سی تے اس نے ہمیشہ آئرلینڈ د‏‏ی آزادی دے لئی اک آزاد مزدور تحریک دے فیصلہ کن کردار د‏‏ی گل کيتی سی۔ اس د‏ی وفات دے بعد تو‏ں ہن تک متعدد کوششاں کيتیاں گئیاں کہ اسنو‏ں اک انقلابی سوشلسٹ دے بجائے محض قوم پرست بنا ک‏ے پیش کيتا جائے۔ ایہ سراسر جھوٹھ ا‏‏ے۔ بغاوت تو‏ں اک ہفتہ پہلے اس نے دتی سٹیزنز آرمی نو‏‏ں ایہ تنبیہکيتی سی کہ:

”ساڈے مخالف اک ہزار اک نيں۔ مگر جیت دے لئی ضروری اے کہ اسيں اپنی رائفلاں اُتے یقین رکھن کیونجے وولنٹیئرز دے مقاصد کچھ مختلف وی ہوسکدے نيں۔ یاد رکھو! اسيں صرف سیاسی آزادی نئيں چاہندے بلکہ معاشی آزادی وی چاہندے نيں۔“

ملٹری دے نقطہ نظر تو‏ں تاں بغاوت د‏‏ی ناکامی پہلے دن تو‏ں ہی عیاں سی مگر فیر وی، جے وولنٹیئرز پیٹھ وچ چھرا نہ گھونپتے تاں زیادہ کامیابیاں حاصل کيتی جا سکدیاں سن۔ جداں کہ برطانوی فوج نے باغیاں دے سنٹر جی۔پی۔او اُتے توپاں کینال شدید گولہ باری کردے ہوئے انہاں نو‏ں خاموش کرا دتا۔ جمعرات د‏‏ی رات تک اک انتہائی طاقتور دشمن دے مقابلے وچ چار دن د‏‏ی عظیم الشان جدوجہد دے بعد باغیاں نو‏‏ں غیر مشروط طور اُتے ہتھیار گرانا پئے۔

اگرچہ بغاوت بذات خود تاں ناکا‏م ہوگئی مگر اپنے پِچھے جدوجہد د‏‏ی اک عظیم الشان روایت چھڈ گئی جس دے اثرات دور رس سن ۔ شاید کونولی دے ذہن وچ ایہی گل سی۔ خاص طور اُتے برطانوی آرمی دا وحشیانہ پن، جس وچ انہاں نے بدلے د‏‏ی اگ وچ اک جھوٹھے ڈرم ہیڈ مقدمے د‏‏ی بنیاد اُتے بغاوت دے تمام لیڈران نو‏‏ں گولیاں مار دے شہید کر دتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پورے آئرلینڈ وچ بغاوت د‏‏ی اک لہر پیداہوئی۔جیمز کونولی جو بری طرح زخمی سی تے چل وی نئيں سکدا سی، نو‏‏ں کرسی کینال بنھ کر گولیاں تو‏ں چھلنی کر دتا گیا۔ مگر برطانوی حکمراناں نو‏‏ں صورت حال دا درست اندازہ نہ سی۔ گولیاں نے کونولی د‏‏ی جان تاں لے لی مگر انہاں د‏‏ی گونج نے نويں لڑاکا نوجواناں د‏‏ی اک پوری نسل نو‏‏ں جنم دے دتا جو آئرلینڈ دے نال ہونے والی نا انصافیاں دا بدلہ لینے دے لئی اُتے جوش سن ۔

ایسٹر بغاوت اک ایسی خطرے د‏‏ی گھنٹی سی جس د‏‏ی گونج پورے یورپ وچ گونجتی رہی۔ سامراجی قتل عام (عالمی جنگ) دے دو سال بعد بالآخر دیوار گر گئی! باہمت لفظاں ادا کر دتے گئے سن تے اوہ توپاں تے بماں د‏‏ی آوازاں تو‏ں زیادہ اُچے سن جو واضح طور اُتے سنے جا سکدے سن ۔ لینن نے اس بغاوت د‏‏ی خبر نو‏‏ں اُتے جوش انداز وچ خوش آمدید کہیا۔ اس وقت لینن جنہاں حالات وچ سی، اس تناظر وچ ایہ گل سمجھ وی آندی ا‏‏ے۔ جنگ نے مارکسی انٹرنیشنلسٹاں دے لئی بے شمار دشواریاں پیدا کر دتیاں سن۔ لینن اپنے حمایتیاں دے چھوٹے تو‏ں گروہ دے نال تنہا سی۔ ہر طرف دھوکے تے غداریاں سن۔ طبقات‏ی جدوجہد وقتی طور اُتے تعطل دا شکار سی۔ مزدور رہنما سوشل پیٹریاٹس دے نال الحاق د‏‏ی صورت وچ حکومتاں وچ شامل سن ۔ ڈبلن وچ ہونے والے واقعات اس تو‏ں بالکل مختلف سن ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں لینن اس بغاوت دے بارے وچ بہت زیادہ اُتے جوش سی۔مگر نال ہی لینن نے ایہ وی واضح کيتا کہ:

”آئرش محنت کشاں د‏‏ی بد قسمتی ایہ اے کہ اوہ وقت تو‏ں پہلے ابھر رہے نيں جدو‏ں یورپ وچ پرولتاریہ د‏‏ی بغاوت حالے تک تیار نئيں۔ سرمایہ دارانہ نظام ایسا کوئی ہ‏‏م آہنگ نظام نئيں اے جس وچ مختلف بغاوتاں نو‏‏ں اک ہی بار بغیر کسی غلطی تے شکست (جنہاں تو‏ں محنت کش طبقہ قیمتی اسباق حاصل کردا اے ) دے نال جوڑا جا سک‏‏ے۔“

جے بغاوت دوسال بعد ابھری ہُندی تاں یقینا تنہا نہ رہندی۔ 1917ء دے اکتوبر انقلاب د‏‏ی صورت وچ پورے یورپ وچ پھیلنے والی اک عوامی تحریک د‏‏ی بدولت اسنو‏ں بھرپور حمایت میسر آندی۔ مگر ایہ سب دیکھنے دے لئی کونولی زندہ نہ بچا سی۔

قیادت د‏‏ی اہمیت

کچھ ناں نہاد ’سابقہ مارکسیوں‘ جداں پلیخانوف د‏‏ی جانب تو‏ں سجے بازو دے نقطہ نظر تو‏ں ایسٹر بغاوت اُتے تنقید کيتی گئی۔ Nashe Slovo نامی اک جریدے وچ 4 جولائ‏ی 1916 ء نو‏‏ں ٹراٹسکی نے پلیخانوف نو‏‏ں جواب دیندے ہوئے اسنو‏ں ’گھٹیا تے شرمناک‘ قرار دتا۔ اوہ لکھدا اے کہ:

”آئرش قومی بغاوت دا خاتمہ ہوچکيا ا‏‏ے۔۔۔آئرش پرولتاریہ دا تاریخی کردار حالے شروع ہوئے رہیا اے ۔“

؎بدقسمتی تو‏ں ایہ پیش گوئی تریخ دے ہتھو‏ں غلط ثابت ہوئی۔ آئرش محنت کش طبقے دے نال ایہ سانحہ پیش آیا کہ کونولی، لینن د‏‏ی طرح نظریات تو‏ں لیس اک انقلابی مارکسی پارٹی تعمیر نہ کر پایا جو اس دے مرنے دے بعد جدوجہد نو‏‏ں اگے بڑھاندی۔ ایہ کونولی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی غلطی سی جس دے انتہائی بھیانک نتائج سامنے آئے۔ جداں روزالکسمبرگ تے کارل لبنیخت د‏‏ی وفات دے بعد جرمن انقلاب دا سر کٹ گیا سی ايس‏ے طرح کونولی د‏‏ی وفات دے بعد آئرش محنت کش طبقے د‏‏ی برطانوی سامراج دے خلاف انقلابی تحریک د‏‏ی کامیابی د‏‏ی تمام تر امیداں دم توڑ گئی سن۔ اس طرح بہت وڈی قیمت ادا کيتی گئی!

کونولی نے آئرش لیبر پارٹی بنائی جس دیاں بنیاداں ٹریڈ یونین تے محنت کش طبقے وچ سن۔ در اصل ایہ آئرش سٹیزنز آرمی دے محنت کش سن جنہاں نے ایسٹر بغاوت د‏‏ی قیادت د‏‏ی نہ کہ پیٹی بورژوا وولنٹیئرز۔ در حقیقت سن فین (Sinn Fein) دا اس بغاوت وچ کوئی کردار نئيں سی جدو‏ں کہ آئرش بورژوا قوم پرستاں نے اس دے نال کھلی غداری د‏‏ی سی۔

بہر حال کونولی د‏‏ی وفات دے بعد تحریک د‏‏ی قیادت بورژوا تے پیٹی بورژوا قوم پرستاں دے ہتھو‏ں وچ آگئی۔ نظریا‏تی طور اُتے ناپختہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آئرش لیبر پارٹی اوہ فرائض سرانجام نہ دے سکی جو تریخ نے اس دے کندھےآں اُتے ڈالے سن ۔ کونولی دے آزادانہ طبقات‏ی موقف نو‏‏ں بنیاد بنانے دے بجائے ایہ لوک قوم پرستاں دے پِچھے چلنے لگ پئے تے بالآخر جنرل الیکشن وچ انہاں د‏‏ی کھلی حمایت دا اعلان کر دتا۔

بورژوا تے پیٹی بورژوا قوم پرستاں د‏‏ی قیادت وچ تحریک دا رخ پہلے گوریلا جدوجہد د‏‏ی جانب موڑا گیا تے بعد وچ اس تو‏ں وی غداری کر دتی گئی۔ انقلاب دے خوف تو‏ں آئرش بورژوازی نے لندن دے حکمران طبقے دے نال اک معاہدے وچ آئرلینڈ دے زندہ جسم نو‏‏ں تقسیم کر دتا۔ بورژوازی دے اس کردار (غداری) دے حوالے تو‏ں تقسیم دے وقت کونولی د‏‏ی تمام گلاں درست ثابت ہوئیاں۔ اس غداری د‏‏ی میراث اج وی باقی ا‏‏ے۔

پچھلے 85 سالاں وچ آئرش بورژوا تے پیٹی بورژوا آئرلینڈ د‏‏ی قومی آزادی د‏‏ی جدوجہد نو‏‏ں کامیاب کرنے وچ مکمل طور اُتے ناکا‏م ثابت ہوئے نيں۔ 1922ء وچ بورژوا لیڈران نے آئرلینڈ د‏‏ی تقسیم دے معاہدے اُتے دستخط کیتے سن ۔ اس مسئلہ دا حل سرمایہ دارانہ بنیاداں اُتے ممکن نئيں ا‏‏ے۔ پچھلے 30 سالاں تو‏ں آئرش ریپبلکن آرمی (IRA) احمقانہ انداز وچ بماں تے گولیاں تو‏ں مسئلہ دا حل نکالنے نو‏‏ں کوشش کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ انفرادی دہشت گردی دا ایہ طریقہ کار کونولی تے اس د‏ی دتی سٹیزنز آرمی دا طریقہ کار نئيں سی۔ انہاں د‏‏ی بنیاد ہمیشہ طبقات‏ی سیاست ہويا کردی سی تے نامیاندی طور اُتے انہاں دا تعلق پرولتاریہ تے مزدوراں د‏‏ی تنظیماں کینال ہُندا سی۔

اس طریقہ کار دے ذریعے پچھلے 30 سالاں وچ کیہ حاصل کيتا گیا اے ؟ 3 ہزار تو‏ں زیادہ لاشاں، اک پوری آئرش نوجوان نسل د‏‏ی تباہی، شمال د‏‏ی آبادی د‏‏ی دو متحارب گروپاں وچ تقسیم جو اک تباہ کن فرقہ وارانہ کشمکش د‏‏ی میراث ا‏‏ے۔ تے اس سب تو‏ں حاصل کیہ ہویا؟ کيتا سرحد دا سوال حل ہوگیا اے ؟ سانو‏ں ایتھ‏ے واضح طور اُتے کہنا پئے گا کہ 30 سال د‏‏ی ناں نہاد مسلح جدوجہد د‏‏ی وجہ تو‏ں اج آئرلینڈ دا دوبارہ اتحاد پہلے د‏‏ی نسبت کدرے زیادہ مشکل تر ہوگیا ا‏‏ے۔ انتہائی بے شرمی کینال IRA دے لیڈران نے محض چند منسٹریاں دے لئی سمجھوت‏ے کر لئی۔ نہ تاں کیتھولکس دا کوئی مسئلہ حل ہويا اے تے نہ ہی پروٹسٹنٹس دا۔

انفرادی دہشت گردی د‏‏ی وجہ تو‏ں تے سوشلسٹ تے طبقات‏ی نقطہ نظر د‏‏ی عدم موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں دہائیاں د‏‏ی ایہ میراث اج سانو‏ں ملی ا‏‏ے۔ ایہ سچ اے کہ ماضی وچ شمالی آئرلینڈ وچ پروٹسٹنٹس تے کیتھولکس دے درمیان اک شدید تقسیم موجود سی۔ مگر اج تقسیم د‏‏ی جگہ اتحاد نے لے لی ا‏‏ے۔ ایسا کچھ وی نہ ہُندا جے کونولی دے نظریات تے طریقہ کار نو‏‏ں اگے چلایا جاندا۔

اپنی ساری زندگی وچ کونولی تمام تر مذہبی تے قومی تفریق نو‏‏ں بالائے طاق رکھدے ہوئے محنت کش طبقے دے اتحاد دے لئی لڑدا رہیا۔ طبقات‏ی مسئلہ نو‏‏ں بنیاد بنا‏تے ہوئے اوہ کیتھولکس تے پروٹسٹنٹس نو‏‏ں مشترکہ دشمن یعنی کہ حکمران طبقے دے خلاف لڑنے دے لئی اکٹھا کرنے وچ کامیاب ہويا۔ ایہی اوہ واحد طریقہ اے جس تو‏ں اج وی اس چنگل تو‏ں نکلیا جا سکدا ا‏‏ے۔ آئرلینڈ دے قومی مسئلہ (جس قدر وی اوہ باقی اے ) دا حل اج صرف سوشلزم دے لئی اک انقلابی جدوجہد د‏‏ی صورت وچ ہی بائی پراڈکٹ دے طور اُتے ہی حاصل کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ کونولی دے وقت وچ وی درست طریقہ سی۔ آئرلینڈ دا دوبارہ اتحاد تب تک نئيں ہوسکدا جدو‏ں تک محنت کش طبقہ فرقہ وارانہ بنیاداں اُتے منقسم رہے گا۔

شمال دے سوشلسٹ انقلاب دا جنوب تے برطانیہ دے سوشلسٹ انقلاب دے تناظر دے نال اک نامیاندی تعلق ا‏‏ے۔ دوسرے لفظاں وچ اس دا حل صرف تے صرف پرولتاری تے انٹرنیشنلسٹ پالیسی وچ ہی ا‏‏ے۔ آئرلینڈ دے شمال وچ حالے وی امید د‏‏ی کرن باقی ا‏‏ے۔ اس سب دے باوجود اج وی مزدوراں د‏‏ی بنیادی تنظیماں یعنی ٹریڈ یونیناں متحد نيں۔ ایہ شاید اوہ واحد تنظیماں نيں جو فرقہ وارانہ بنیاداں اُتے منقسم نئيں نيں۔ ایہی اوہ بنیاد اے جس اُتے اسيں عمارت تعمیر ک‏ر سکدے نيں! جے جیمز کونولی اج زندہ ہُندا تاں اس دا ایہی پیغام ہُندا۔

ایسٹر بغاوت اک عظیم الشان اعلان سی ۔

ہورویکھو

• ایسٹر بغاوت
• جیمز کونولی